AtthaPali Vol.17

5. Maṅgalasuttavaṇṇanā nikkhepappayojanaṃ imāni kumārapañhānantaraṃ nikkhittassa maṅgalasuttassa atthavaṇṇanākkamo anuppatto, tassa idha nikkhepappayojanaṃ vatvā atthavaṇṇanaṃ karissāma. Seyyathīdaṃ? idañhi suttaṃ iminā anukkamena bhagavatā avuttampi yvāyaṃ saraṇagamanehi sāsanotāro, sikkhāpadadvattiṃsākārakumārapañhehi ca sīlasamādhipaññappabhedanayo dassito, sabbopesa paramamaṅgalabhūto, yato maṅgalatthikena ettheva abhiyogo kātabbo, so ca tassa maṅgalabhāvo iminā suttānusārena veditabboti dassanatthaṃ vuttaṃ. Idamassa idha nikkhepappayojanaṃ. Paṭhamamahāsaṅgītikathā evaṃ nikkhittassa panassa atthavaṇṇanatthaṃ ayaṃ mātikā:- "vuttaṃ yena yadā yasmā cetaṃ vatvā imaṃ vidhiṃ evamiccādipāṭhassa atthaṃ nānappakārato. Vaṇṇayanto samuṭṭhānaṃ vatvā yaṃ yattha maṅgalaṃ vavatthapetvā tantassa maṅgalatthaṃ vibhāvayeti. " Tattha "vuttaṃ yena yadā yasmā, cetaṃ vatvā imaṃ vidhin"ti ayaṃ tāva aḍḍhagāthā yadidaṃ "evamme sutaṃ ekaṃ samayaṃ bhagavā .pe. Bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsī"ti, idaṃ vacanaṃ sandhāya vuttā. Idañhi anussavavasena vuttaṃ, so ca bhagavā sayambhū anācariyako, tasmā nedantassa bhagavato vacanaṃ arahato sammāsambuddhassa. Yato vattabbametaṃ "idaṃ vacanaṃ kena vuttaṃ, kadā, kasmā ca vuttan"ti. Vuccate:- āyasmatā ānandena vuttaṃ, tañca pana paṭhamamahāsaṅgītikāle. Paṭhamamahāsaṅgīti nāma ^1- cesā sabbasuttanidānakosalatthaṃ ādito pabhūti evaṃ veditabbā. Dhammacakkappavattanañhi ādiṃ katvā yāva subhaddaparibbājakavinayanā @Footnote: ¹ cha.Ma. nāma na dissati Katabuddhakicce kusinārāyaṃ upavattane mallānaṃ sālavane yamakasālānamantare visākhapuṇṇamīdivase ^1- paccūsasamaye anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbute bhagavati lokanāthe bhagavato parinibbāne sannipatitānaṃ sattannaṃ bhikkhusatasahassānaṃ saṃghatthero āyasmā mahākassapo sattāhaparinibbute bhagavati subhaddena vuḍḍhapabbajitena "alaṃ āvuso mā socittha, mā paridevittha, sumuttā mayaṃ tena mahāsamaṇena, upaddutā ca homa `idaṃ vo kappati idaṃ vo na kappatī'ti, idāni pana mayaṃ yaṃ icchissāma, ^2- taṃ karissāma, yaṃ na icchissāma, ^2- taṃ na karissāmā"ti ^3- vuttavacanamanussaranto "ṭhānaṃ kho panetaṃ vijjati yaṃ pāpabhikkhū `atītasatthukaṃ pāvacanan'ti maññamānā pakkhaṃ labhitvā nacirasseva saddhammaṃ antaradhāpeyyuṃ. Yāva ca dhammavinayo tiṭṭhati, tāva anatītasatthukameva pāvacanaṃ hoti. Yathāha bhagavā:- "yo vo ānanda mayā dhammo ca vinayo ca desito paññatto, so vo mamaccayena satthā"ti. ^4- Yannūnāhaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyaṃ, yathayidaṃ sāsanaṃ addhaniyaṃ assa ciraṭṭhitikaṃ. Yañcāhaṃ bhagavatā:- "dhāressasi pana me tvaṃ kassapa sāṇāni paṃsukūlāni nibbasanānī"ti vatvā cīvare sādhāraṇaparibhogena ceva, "ahaṃ bhikkhave yāvadeva ^5- ākaṅkhāmi vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharāmi, kassapopi bhikkhave yāvadeva ākaṅkhati vivicceva kāmehi vivicca akusalehi dhammehi savitakkaṃ savicāraṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ paṭhamajjhānaṃ upasampajja viharatī"ti evamādinā nayena navānupubbavihārachaḷabhiññāppabhede uttarimanussadhamme attanā samasamaṭṭhapanena ca anuggahito, tassa me kimaññaṃ ānaṇyaṃ bhavissati, @Footnote: ¹ cha.Ma., i. visākhapuṇṇamadivase ^2-2 i. icchāma @³ vinaYu. cūḷa. 7/437/274, dī. mahā. 10/232/142 ⁴ dī. mahā. 10/216/134 @⁵ cha.Ma. yāvade evamuparipi Nanu maṃ bhagavā rājā viya cakkavatti ^1- sakakavacaissariyānuppadānena attano kulavaṃsapatiṭṭhāpakaṃ puttaṃ `saddhammavaṃsapatiṭṭhāpako me ayaṃ bhavissatī'ti mantvā iminā asādhāraṇena anuggahena anuggahesī"ti cintayanto dhammavinayasaṅgāyanatthaṃ bhikkhūnaṃ ussāhaṃ janesi. Yathāha:- "athakho āyasmā mahākassapo bhikkhū āmantesi, ekamidāhaṃ āvuso samayaṃ pāvāya kusināraṃ addhānamaggapaṭipanno mahatā bhikkhusaṃghena saddhiṃ pañcamattehi bhikkhusatehī"ti ^2- sabbaṃ subhaddakaṇḍaṃ vitthāretabbaṃ. Tato paraṃ āha:- "handa mayaṃ āvuso dhammañca vinayañca saṅgāyāma, pure adhammo dippati, dhammo paṭibāhiyati, avinayo dippati, vinayo paṭibāhiyati, pure adhammavādino balavanto honti, dhammavādino dubbalā honti, avinayavādino balavanto honti, vinayavādino dubbalā hontī"ti. ^3- Bhikkhū āhaṃsu "tenahi bhante thero bhikkhū uccinatū"ti. Thero sakalanavaṅgasatthusāsanapariyattidhare puthujjanasotāpannasakadāgāmianāgāmisukakhavipassaka- khīṇāsavabhikkhū anekasate anekasahasse ca vajjetvā tipiṭakasabbapariyattippabhedadhare paṭisambhidāppatte mahānubhāve yebhuyyena bhagavatā etadaggamāropite tevijjādibhede khīṇāsavabhikkhūyeva ekūnapañcasate pariggahesi. Ye sandhāya idaṃ vuttaṃ "athakho āyasmā mahākassapo ekenūnapañcaarahantasatāni uccinī"ti. ^4- Kissa pana thero ekenūnamakāsīti. Āyasmato ānandattherassa okāsakaraṇatthaṃ. Tena hāyasmatā sahāpi vināpi dhammasaṅgīti na sakkā kātuṃ, so hāyasmā sekho sakaraṇīyo, tasmā saha na sakkā, yasmā panassa kiñci dasabaladesitaṃ suttageyyādikaṃ bhagavato asammukhāpaṭiggahitannāma natthi, tasmā vinā na sakkā. Yadi evaṃ sekhopi samāno dhammasaṅgītiyā bahūppakārattā therena uccinitabbo assa, atha kasmā na uccinitoti? parūpavādaparivajjanato. Thero @Footnote: ¹ cha.Ma. cakkavatti na dissati ² dī. mahā. 10/231/141, vinaYu. cūḷa. 7/437/274 @³ vinaYu. cūḷa. 7/437/275 ⁴ vinaYu. cūḷa. 7/437/275 Hi āyasmante ānande ativiya vissattho ahosi. Tathā hi naṃ sirasmiṃ palitesu jātesupi "navāyaṃ kumārako mattamaññāsī"ti ^1- kumārakavādeneva vadati ^2- sakyakulappasuto cāyamāyasmā ānando ^3- tathāgatassa bhātā cūḷapitu putto, tatra hitaṃ bhikkhū chandāgamanaṃ viya maññamānā "bahū asekhapaṭisambhidappatte bhikkhū ṭhapetvā ānandaṃ sekhapaṭisambhidappattaṃ thero uccinī"ti upavadeyyuṃ, taṃ parūpavādaṃ parivajjento "ānandaṃ vinā saṅgīti na sakkā kātuṃ, bhikkhūnaṃyeva anumatiyā gahessāmī"ti taṃ na uccini. Atha sayameva bhikkhū ānandassatthāya theraṃ yāciṃsu. Yathāha:- "bhikkhū āyasmantaṃ mahākassapaṃ etadavocuṃ:- `ayaṃ bhante āyasmā ānando kiñcāpi sekho, abhabbo chandadosamohabhayāgatiṃ gantuṃ, bahu cānena bhagavato santike dhammo ca vinayo ca pariyatto, tenahi bhante thero āyasmantampi ānandaṃ uccinatū'ti. Athakho āyasmā mahākassapo āyasmantampi ānandaṃ uccinī"ti. ^4- Evaṃ bhikkhūnaṃ anumatiyāyeva uccinitena tenāyasmatā saha pañca therasatāni ahesuṃ. Athakho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi "kattha nukho mayaṃ dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāmā"ti. Athakho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi "rājagahaṃ kho mahāgocaraṃ sampannasenāsanaṃ, ^5- yannūna mayaṃ rājagahe vassaṃ vasantā dhammañca vinayañca saṅgāyeyyāma, na aññe bhikkhū rājagahe vassaṃ upagaccheyayyun"ti. Kasmā pana etesaṃ etadahosi? idaṃ amhākaṃ thāvarakammaṃ, koci visabhāgapuggalo saṃghamajjhaṃ pavisitvā ukkoṭeyyāti. Athāyasmā mahākassapo ñattidutiyena kammena sāvesi. Taṃ saṅgītikkhandhake ^6- vuttanayeneva ñātabbaṃ. Atha tathāgatassa parinibbānato sattasu sādhukīḷanadivasesu sattasu ca dhātupūjādivasesu vītivattesu "aḍḍhamāso atikkanto, idāni gimhānaṃ diyaḍḍho @Footnote: ¹ saṃ. nidāna. 16/154/209 ² cha.Ma., i. ovadati ³ cha.Ma., i. ayaṃ saddo na dissati @⁴ vinaYu. cūḷa. 7/437/275 ⁵ cha.Ma. pahūtasenāsanaṃ ⁶ vinaYu. cūḷa. 7/437/275 Māso seso, upakaṭṭhā vassūpanāyikā"ti vatvā ^1- mahākassapatthero "rājagahaṃ āvuso gacchāmā"ti upaḍḍhaṃ bhikkhusaṃghaṃ gahetvā ekaṃ maggaṃ gato. Anuruddhatthero upaḍḍhaṃ gahetvā ekaṃ maggaṃ gato, ānandatthero pana bhagavato pattacīvaraṃ gahetvā bhikkhusaṃghaparivuto sāvatthiṃ gantvā rājagahaṃ gantukāmo yena sāvatthī, tena cārikaṃ pakkāmi. Ānandattherena gatagataṭṭhāne mahāparidevo, ahosi "bhante ānanda kuhiṃ satthāraṃ ṭhapetvā āgatosī"ti anupubbena pana ^2- sāvatthiṃ anuppatte there bhagavato parinibbānasamaye viya mahāparidevo ahosi. Tatra sudaṃ āyasmā ānando aniccatādipaṭisaṃyuttāya dhammiyā kathāya taṃ mahājanaṃ saññāpetvā jetavanaṃ pavisitvā dasabalena vasitagandhakuṭiyā dvāraṃ vivaritvā mañcapīṭhaṃ nīharitvā papphoṭetvā gandhakuṭiṃ sammajjitvā milātamālākacavaraṃ chaḍḍetvā mañcapīṭhaṃ abhiharitvā puna yathāṭhāne ṭhapetvā bhagavato ṭhitakāle viya ^3- karaṇīyaṃ vattaṃ sabbamakāsi. Atha thero bhagavato parinibbānato pabhūti ṭhānanissajjabahulattā ussannadhātukaṃ kāyaṃ samassāsetuṃ dutiyadivase khīravirecanaṃ pivitvā vihāreyeva nisīdi, yaṃ sandhāya subhena māṇavena pahitaṃ māṇavakaṃ etadavoca:- "akālo kho māṇavaka, atthi me ajja bhesajjamattā pītā, appeva nāma svepi upasaṅkameyyāmā"ti. ^4- Dutiyadivase cetakattherena pacchāsamaṇena gantvā subhena māṇavena puṭṭho dīghanikāye subhasuttaṃ nāma dasamaṃ suttamabhāsi. Atha ^5- thero jetavanavihāre khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ kārāpetvā upakaṭṭhāya vassūpanāyikāya rājagahaṃ gato. Tathā mahākassapatthero ca anuruddhatthero ca sabbaṃ bhikkhusaṃghaṃ gahetvā rājagahameva gatā. Tena kho pana samayena rājagahe aṭṭhārasa mahāvihārā honti. Te sabbepi chaḍḍitapatitauklāpā ahesuṃ. Bhagavato hi parinibbāne sabbe bhikkhū attano attano pattacīvaraṃ gahetvā vihāre ca pariveṇe ca chaḍḍetvā agamaṃsu, @Footnote: ¹ cha.Ma. mantvā ² cha.Ma. ayaṃ na dissati ³ cha.Ma., i. viya na dissati @⁴ dī. Sī. 9/447/197 ⁵ cha.Ma. athakho Tattha therā bhagavato vacanapūjanatthaṃ titthiyavādaparimocanatthañca "paṭhamamāsaṃ khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ karomā"ti cintesuṃ. Titthiyā hi vadeyyuṃ "samaṇassa gotamassa sāvakā satthari ṭhiteyeva vihāre paṭijaggiṃsu, parinibbute chaḍḍesun"ti. Tesaṃ vādaparimocanatthaṃ ^1- cintesunti vuttaṃ hoti. Vuttañcetaṃ:- "athakho therānaṃ bhikkhūnaṃ etadahosi:- bhagavatā kho āvuso khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ vaṇṇitaṃ, handa mayaṃ āvuso paṭhamamāsaṃ khaṇḍaphullapaṭisaṅkharaṇaṃ karoma, majjhimamāsaṃ sannipatitvā dhammañca vinayañca saṅgāyissāmā"ti. ^2- Te dutiyadivase gantvā rājadvāre aṭṭhaṃsu. Ajātasattu rājā āgantvā vanditvā "ahaṃ bhante kiṃ karomi, kenattho"ti pavāresi, therā aṭṭhārasamahāvihārapaṭisaṅkharaṇatthāya hatthakammaṃ paṭivedesuṃ. "sādhu bhante"ti rājā hatthakammakārake manusse adāsi. Therā paṭhamamāsaṃ sabbavihāre paṭisaṅkharāpesuṃ. Atha rañño ārocesuṃ "niṭṭhitaṃ mahārāja vihārapaṭisaṅkharaṇaṃ, idāni dhammavinayasaṅgahaṃ karomā"ti. Sādhu bhante vissatthā karotha, mayhaṃ āṇācakkaṃ, tumhākaṃ dhammacakkaṃ hotu, āṇāpetha maṃ bhante kiṃ karomīti. "saṅgahaṃ ^3- karontānaṃ bhikkhūnaṃ sannisajjaṭṭhānaṃ mahārājāti. Kattha karomi bhanteti. Vebhārapabbatapasse sattapaṇṇaguhādvāre kātuṃ yuttaṃ mahārājāti. "sādhu bhante"ti. Kho rājā ajātasattu vissukammunā ^4- nimmitasadisaṃ suvibhattabhittithambhasopānaṃ nānāvidhamālākammalatākamma- vicittaṃ mahāmaṇḍapaṃ kārāpetvā vividhakusumadāmaolambakaviniggalantacāruvitānaṃ ratanavicittamaṇikoṭṭimatalamiva ca naṃ nānāpupphūpahāravicittaṃsupariniṭṭhitabhūmikammaṃ brahmavimānasadisaṃ alaṅkaritvā tasmiṃ mahāmaṇḍape pañcasatānaṃ bhikkhūnaṃ anagghāni pañcakappiyapaccattharaṇasatāni paññāpetvā dakkhiṇabhāgaṃ nissāya uttarābhimukhaṃ therāsanaṃ paññāpetvā maṇḍapamajjhe puratthābhimukhaṃ buddhassa bhagavato āsanārahaṃ dhammāsanaṃ paññāpetvā dantakhacitañcettha vījaniṃ ṭhapetvā bhikkhusaṃghassa ārocāpesi "niṭṭhitaṃ bhante mama kiccan"ti. @Footnote: ¹ cha.Ma., i. vimocanatthañca ² vinaYu. 7/438/286 @³ cha.Ma. dhammasaṅgahaṃ ⁴ cha.Ma., i. vissakammunā Bhikkhū āyasmantaṃ ānandamāhaṃsu "sve āvuso sannipāto, ^1- tvañca sekho sakaraṇīyo, tena te na yuttaṃ sannipātaṃ gantuṃ, appamatto hohī"ti. Athakho āyasmā ānando "sveva sannipāto, na kho pana me taṃ paṭirūpaṃ, yvāhaṃ sekho samāno sannipātaṃ gacchayyan"ti bahudeva rattiṃ kāyagatāsatiyā vītināmetvā rattiyā paccūsasamaye caṅkamā orohitvā vihāraṃ pavisitvā "nipajjissāmī"ti kāyaṃ āvaṭṭesi. ^2- Dve pādā bhūmito muttā, asampattañca sīsaṃ bimbohanaṃ, etasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimucci. Ayañhi āyasmā caṅkamena bahi vītināmetvā visesaṃ nibbattetuṃ asakkonto cintesi "nanu maṃ bhagavā etadavoca `katapuññosi tvaṃ ānanda padhānamanuyuñja, khippaṃ hohisi anāsavo'ti ^3- buddhānañca kathādoso nāma natthi, mama pana accāraddhaṃ viriyaṃ, tena me cittaṃ uddhaccāya saṃvattati, handāhaṃ viriyasamattaṃ yojemī"ti caṅkamā orohitvā pādadhovanaṭṭhāne ṭhatvā pāde dhovitvā vihāraṃ pavisitvā mañcake nisīditvā "thokaṃ vissamissāmī"ti kāyaṃ mañcake upanāmesi. Dve pādā bhūmito muttā, sīsaṃ ca bimbohanaṃ asampattaṃ etasmiṃ antare anupādāya āsavehi cittaṃ vimuttaṃ. ^4- Catuiriyāpathavirahitaṃ therassa arahattaṃ. Tena "imasmiṃ sāsane anippanno anisinno aṭṭhito acaṅkamanto ko bhikkhu arahattaṃ patto"ti vutte "ānandatthero"ti vattuṃ vaṭṭati. Atha therā bhikkhū dutiyadivase bhattakacicaṃ katvā pattacīvaraṃ paṭisāmetvā dhammasabhāyaṃ sannipatitā. Ānandatthero pana attano arahattappattiṃ ñāpetukāmo bhikkhūhi saha na gato. Bhikkhū yathāvuḍḍhaṃ attano attano āsane ^5- nisīdantā ānandattherassa āsanaṃ ṭhapetvā nisinnā. Tattha kehici "etamāsanaṃ kassā"ti vutte ānandassāti. Ānando pana kuhiṃ gatoti. Tasmiṃ samaye thero cintesi "idāni mayhaṃ gamanakālo"ti. Tato attano ānubhāvaṃ dassento paṭhaviyaṃ nimmujjitvā attano āsaneyeva attānaṃ dassesi. Ākāsena gantvā nisīdīti eke. Evaṃ nisinne ānande ^6- āyasmā mahākassapatthero bhikkhū āmantesi "āvuso kiṃ paṭhamaṃ saṅgāyāma dhammaṃ vā vinayaṃ vā"ti. Bhikkhū āhaṃsu "bhante @Footnote: ¹ cha.Ma. āvuso ānanda saṃghasannipāto ² cha.Ma., i. āvajjesi ³ dī. mahā, @10/207/127 ⁴ cha.Ma. vimucci ⁵ cha.Ma. pattāsayane ⁶ cha.Ma. nisinne tasmiṃ @āyasmante, i....tasmiṃ āyasmā Mahākassapa vinayo nāma buddhasāsanassa āyu, vinaye ṭhite sāsanaṃ ṭhitaṃ hoti, tasmā paṭhamaṃ vinayaṃ saṅgāyāmā"ti. "kaṃ dhuraṃ katvā vinayo saṅgāyitabbo"ti. Āyasmantaṃ upālinti. Kiṃ ānando nappahotīti. No nappahoti, apica kho pana sammāsambuddho dharamānoyeva vinayapariyattiṃ nissāya āyasmantaṃ upāliṃ etadagge ṭhapesi "etadaggaṃ bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ vinayadharānaṃ yadidaṃ upālī"ti ^1- tasmā upālittheraṃ pucchitvā vinayaṃ saṅgāyāmāti. Tato thero vinayaṃ pucchanatthāya attanāva attānaṃ sammanni. Upālittheropi visajjanatthāya sammanni. Tatrāyaṃ pāḷi:- athakho āyasmā mahākassapo saṃghaṃ ñāpesi:- "suṇātu me āvuso saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ upāliṃ vinayaṃ puccheyyan"ti. Āyasmāpi upāli saṃghaṃ ñāpesi:- "suṇātu me bhante saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ āyasmatā mahākassapena vinayaṃ puṭṭho vissajjeyyan"ti. Evaṃ attanāva attānaṃ sammannitvā āyasmā upāli uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā there bhikkhū vanditvā dhammāsane nisīdi dantakhacitaṃ bījaniṃ gahetvā, tato mahākassapatthero upālittheraṃ paṭhamapārājikaṃ ādiṃ katvā sabbaṃ vinayaṃ pucchi, upālitthero vissajjesi. Sabbe pañcasatā bhikkhū paṭhamapārājikasikkhāpadaṃ sanidānaṃ katvā ekato gaṇasajjhāyamakaṃsu, evaṃ sesānipīti sabbaṃ vinayaṭṭhakathāyaṃ gahetbbaṃ. Etenupāyena ^2- saubhatovibhaṅgaṃ sakhandhakaparivāraṃ sakalaṃ vinayapiṭakaṃ saṅgāyitvā upālitthero dantakhacitaṃ bījaniṃ nikkhipitvā dhammāsanā orohitvā vuḍḍhe bhikkhū vanditvā attano pattāsane nisīdi. Vinayaṃ saṅgāyitvā dhammaṃ saṅgāyitukāmo āyasmā mahākassapatthero bhikkhū pucchi "dhammaṃ saṅgāyantehi kaṃ puggalaṃ dhuraṃ katvā dhammo saṅgāyitabbo"ti. Bhikkhū "ānandattheraṃ dhuraṃ katvā"ti āhaṃsu. Athakho āyasmā mahākassapo saṃghaṃ ñāpesi:- @Footnote: ¹ aṃ eka. 20/228/25 ² cha.Ma., i. etena nayena "suṇātu me āvuso saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ ānandaṃ dhammaṃ puccheyyan"ti. Athakho āyasmā ānando saṃghaṃ ñāpesi:- "suṇātu me bhante saṃgho, yadi saṃghassa pattakallaṃ, ahaṃ āyasmatā mahākassapena dhammaṃ puṭṭho vissajjeyyana"ti. Athakho āyasmā ānando uṭṭhāyāsanā ekaṃsaṃ cīvaraṃ katvā there bhikkhū vanditvā dhammāsane nisīdi dantakhacitaṃ bījaniṃ gahetvā. Mahākassapatthero ānandattheraṃ dhammaṃ pucchi. Pucchāvidhānañca ^1- sutteyeva vuttaṃ. Yathāha athakho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ etadavoca ^1- "brahmajālaṃ āvuso ānanda kattha bhāsitan"ti. Antarā ca bhante rājagahaṃ antarā ca nālandaṃ rājāgārake ambalaṭṭhikāyanti. Kaṃ ārabbhāti. Suppiyañca paribbājakaṃ brahmadattañca māṇavanti. Athakho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ brahmajālassa nidānampi pucchi, puggalampi pucchi. Sāmaññaphalampanāvuso ānanda kattha bhāsitanti. Rājagahe bhante jīvakambavaneti. Kena saddhinti. Ajātasattunā vedehīputtena saddhinti. Athakho āyasmā mahākassapo āyasmantaṃ ānandaṃ sāmaññaphalassa nidānampi pucchi, puggalampi pucchīti. ^2- Etenevupāyena pañca nikāye pucchi, puṭṭho puṭṭho āyasmā ānando visajjesīti. ^3- Ayaṃ paṭhamamahāsaṅgīti pañcahi arahantasatehi therehi ^4- katā:- yā loke ^5- satehi pañcahi katā tena pañcasatāti ca thereheva katattā ca therikāti pavuccati. Imissā paṭhamamahāsaṅgītiyā vattamānāya sabbaṃ dīghanikāyaṃ majjhimanikāyādiñca pucchitvā anupubbena khuddakanikāyaṃ pucchantena āyasmatā mahākassapena "maṅgalasuttaṃ āvuso ānanda kattha bhāsitan"ti evamādivacanāvasāne "nidānampi pucchi, puggalampi pucchī"ti ettha nidāne pucchite taṃ nidānaṃ vitthāretvā yathā ca bhāsitaṃ, yena ca sutaṃ, yadā ca bhāsitaṃ, ^6- yena ca bhāsitaṃ, yattha ca bhāsitaṃ, @Footnote: ^1-1 cha.Ma. ayaṃ na dissati ² cha.Ma., i. pucchi ³ cha.Ma., i. visajjesi @⁴ cha.Ma. therasatehi ⁵ cha.Ma. yā loketi na dissati ⁶ cha.Ma., i. sutaṃ Yassa ca bhāsitaṃ, taṃ sabbaṃ kathetukāmena "evaṃ bhāsitaṃ mayā sutaṃ, ekaṃ samayaṃ bhāsitaṃ, bhagavatā bhāsitaṃ, sāvatthiyaṃ bhāsitaṃ, devatāya bhāsitan"ti etamatthaṃ dassentena āyasmatā ānandena vuttaṃ "evamme sutaṃ ekaṃ samayaṃ bhagavā sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassa ārāme athakho aññatarā devatā abhikkantāya rattiyā abhikkantavaṇṇā kevalakappaṃ jetavanaṃ obhāsetvā yena bhagavā tenupasaṅkami upasaṅkamitvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ aṭṭhāsi ekamantaṃ ṭhitā kho sā devatā bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsī"ti. Evamidaṃ āyasmatā ānandena vuttaṃ, tañca pana paṭhamamahāsaṅgītikāle vuttanti veditabbaṃ. Idāni "kasmā vuttan"ti ettha vuccate:- yasmā ayamāyasmā mahākassapattherena nidānaṃ puṭṭho, tasmā nena taṃ nidānaṃ ādito pabhūti vitthāretuṃ vuttaṃ. Yasmā vā āyasmantaṃ ānandaṃ dhammāsane nisinnaṃ vasīguṇaparivutaṃ disvā ekaccānaṃ devatānaṃ cittamuppannaṃ "ayamāyasmā vedehimuni ^1- pakatiyāpi sakyakulanvayo ^2- bhagavato dāyādo, bhagavatāpi pañcakkhattuṃ etadagge niddiṭṭho, catūhi acchariyabbhūtadhammehi samannāgato, catunnaṃ parisānaṃ piyo manāpo, idāni maññe bhagavato dhammarajje dāyajjaṃ ^3- patvā buddho jāto"ti. Tasmā āyasmā ānando tāsaṃ devatānaṃ cetasā cetoparivitakkamaññāya taṃ abbhūtasambhāvanaṃ anadhivāsento attano sāvakabhāvameva dīpetuṃ āha "evamme sutaṃ ekaṃ samayaṃ bhagavā .pe. Ajjhabhāsī"ti. Etthantare pañca arahantasatāni anekāni ca devatāsatasahassāni ^4- "sādhu sādhū"ti āyasmantaṃ ānandaṃ abhinandiṃsu. Mahābhūmicālo ahosi, nānāvidhakusumavassaṃ antalikkhato patati, ^5- aññāni ca bahūni acchariyāni pāturahesuṃ, bahunnañca devatānaṃ saṃvego uppajji "yaṃ amhehi bhagavato sammukhā sutaṃ, taṃ idāneva parokkhaṃ ^6- jātan"ti. Evamidaṃ āyasmatā ānandena paṭhamamahāsaṅgīti- kāle vadantenāpi iminā kāraṇena vuttanti veditabbaṃ. Ettāvatā ca "vuttaṃ yena yadā yasmā, cetaṃ vatvā imaṃ vidhin"ti imissā aḍḍhagāthāya attho pakāsito hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma., i. vedehamuni ² cha.Ma. sakyakulamanvayo ³ cha.Ma., i. dhammarajjadāyajjaṃ, @Ma. dhammadāyajjaṃ ⁴ cha.Ma., i. devatāsahassāni ⁵ cha.Ma., i. papati ⁶ cha.Ma. taṃ @parokkhā Evamiccādipāṭhavaṇṇanā idāni "evamiccādipāṭhassa, atthaṃ nānappakārato"ti evamādimātikāpada- saṅgahitatthappakāsanatthaṃ vuccate:- evanti ayaṃ saddo upamūpadesasampahaṃsanagarahaṇavacana- sampaṭiggahākāranidassanāvadhāraṇādīsu atthesu daṭṭhabbo. Tathāhesa "evaṃ jātena maccena, kattabbaṃ kusalaṃ bahun"ti evamādīsu ^1- upamāyaṃ dissati. "evante abhikkamitabbaṃ, evaṃ paṭikkamitabban"ti evamādīsu ^2- upadese. "evametaṃ bhagavā, evametaṃ sugatā"ti evamādīsu ^3- sampahaṃsane. "evameva panāyaṃ vasasī yasmiṃ vā tasmiṃ vā tassa muṇḍakassa samaṇakassa vaṇṇaṃ bhāsatī"ti evamādīsu ^4- garahaṇe. "evambhanteti kho te bhikkhū bhagavato paccassosun"ti evamādīsu ^5- vacanasampaṭiggahe. "evaṃ byā khohaṃ bhante bhagavatā dhammaṃ desitaṃ ājānāmī"ti evamādīsu ^6- ākāre. "ehi tvaṃ māṇavaka, yena samaṇo ānando tenupasaṅkami, ^7- upasaṅkamitvā mama vacanena samaṇaṃ ānandaṃ appābādhaṃ appātaṅkaṃ lahuṭṭhānaṃ balaṃ phāsuvihāraṃ puccha `subho māṇavo todeyyaputto bhavantaṃ ānandaṃ .pe. Phāsuvihāraṃ pucchatī'ti, evañca vadehi sādhu kira bhavaṃ ānando yena subhassa māṇavassa todeyyaputtassa nivesanaṃ, tenupasaṅkamatu anukampaṃ upādāyā"ti evamādīsu ^8- nidassane. "taṃ kiṃ maññatha kālāmā, ime dhammā kusalā vā akusalā vāti. Akusalā bhanteti. Sāvajjā vā anavajjā vāti. Sāvajjā bhanteti. Viññugarahitā vā viññupasaṭṭhā vāti. Viññugarahitā bhanteti. Samattā samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti no vā, kathaṃ vo ettha hotīti. Samattā bhante samādinnā ahitāya dukkhāya saṃvattanti, evaṃ no ettha hotī"ti evamādīsu ^9- avadhāraṇe. Idha pana ākāranidassanāvadhāraṇesu daṭṭhabbo. Tattha ākāratthena evaṃsaddena etamatthaṃ dīpeti:- nānānayanipuṇamanekajjhāsaya- samuṭṭhānamatthabyañjanasampannaṃ vividhapāṭihāriyaṃ dhammatthadesanāpaṭivedhagambhīraṃ @Footnote: ¹ khu. dha. 25/53/26 ² aṃ. catukaka. 21/122/140 ³ aṃ. tika. 20/66/188 @⁴ saṃ. sagā. 15/187/192 ⁵ Ma. mū. 12/1/1 ⁶ Ma. mū. 12/398/356 @⁷ cha.Ma., i. tenupasaṅkama ⁸ dī. Sī. 9/445/197 ⁹ aṃ. tika. 20/66/185 Sabbasattānaṃ sakasakabhāsānurūpato sotapathamāgacchantaṃ tassa bhagavato vacanaṃ sabbappakārena ko samattho viññātuṃ, sabbathāmena pana sotukāmataṃ janetvāpi evamme sutaṃ, ^1- mayāpi ekenākārena sutanti. Nidassanatthena "nāhaṃ sayambhū, na mayā idaṃ sacchikatan"ti attānaṃ parimocento "evamme sutaṃ, mayā evaṃ sutan"ti idāni vattabbaṃ sakalasuttaṃ nidasseti. Avadhāraṇatthena "etadaggaṃ bhikkhave mama sāvakānaṃ bhikkhūnaṃ bahussutānaṃ yadidaṃ ānando, gatimantānaṃ, satimantānaṃ, dhitimantānaṃ, upaṭṭhākānaṃ yadidaṃ ānando"ti ^2- evaṃ bhagavatā pasaṭṭhabhāvānurūpaṃ attano dhāraṇabalaṃ dassento sattānaṃ sotukamyataṃ janeti "evamme sutaṃ, tañca kho atthato vā byañjanato vā anūnamanadhikaṃ, evameva, na aññathā daṭṭhabban"ti. Mesaddo tīsu atthesu dissati. Tathāhissa "gāthābhigītaṃ me abhojaneyyan"ti evamādīsu ^3- mayāti attho. "sādhu me bhante bhagavā saṅkhittena dhammaṃ desetū"ti evamādīsu ^4- mayhanti attho. "dhammadāyādā me bhikkhave bhavathā"ti evamādīsu ^5- mamāti attho. Idha pana "mayā sutana"ti ca "mama sutan"ti ca atthadvaye vattati. ^6- Sutanti ayamettha sutasaddo saupasaggo anupasaggo ca gamanakhyāti ^7- rāgābhibhūtūpacitānuyogasotaviññeyyasotadvāraviññātādianekatthappabhedo. Tathā hissa "senāya pasuto"ti evamādīsu gacchantoti attho. "sutadhammassa passato"ti evamādīsu ^8- khyātadhammassāti attho. "avassutā avassutassā"ti evamādīsu ^9- rāgābhibhūtā rāgābhibhūtassāti attho. "tumhehi puññaṃ pasutaṃ anappakan"ti evamādīsu ^10- upacitanti attho. "ye jhānappasutā dhīrā"ti evamādīsu ^11- jhānānuyuttāti attho. "diṭṭhaṃ sutaṃ mutan"ti evamādīsu ^12- sotaviññeyyanti attho. @Footnote: ¹ ka. kampana evamme sutaṃ, ² aṃ. eka. 20/219-223/25 ³ khu.su. 24/81/351 @⁴ saṃ. saḷā. 118/112/75 (sayā) ⁵ Ma. mū. 12/29/17 ⁶ cha.Ma. yukhjati @⁷ cha.Ma. gamanakhyāta... ⁸ khu.u. 25/11/105 ⁹ vinaYu. 3/256/3 @¹⁰ khu.dha. 25/12/11 ¹¹ khu.dha. 25/181/49 ¹² Ma.mū 12/241/203 "sutadharo sutasanniccayo"ti evamādīsu ^1- sotadvārānusāraviññātadharoti attho. Idha pana sutanti sotaviññāṇapubbaṅgamāya viññāṇavīthiyā upadhāritanti vā upadhāraṇanti vā attho. Tattha yadā mesaddassa mayāti attho, tadā "evaṃ mayā sutaṃ, sotaviññāṇapubbaṅgamāya viññāṇavīthiyā upadhāritan"ti yujjati. Yadā mesaddassa mamāti attho, tadā "evaṃ mama sutaṃ sotaviññāṇapubbaṅgamāya viññāṇavīthiyā upadhāraṇan"ti yujjati. Evametesu tīsu padesu evanti sotaviññāṇādiviññāṇakiccanidassanaṃ. ^2- Meti vuttaviññāṇasamaṅgīpuggalanidassanaṃ. Sutanti assavanabhāvappaṭikkhepato anūnānadhikāviparītaggahaṇanidassanaṃ. Tathā evanti savanādicittānaṃ nānappakārena ārammaṇe pavattabhāvanidassanaṃ. Meti attanidassanaṃ. Sutanti dhammanidassanaṃ. Tathā evanti niddisitabbadhammanidassanaṃ. Meti puggalanidassanaṃ. Sutanti puggalakiccanidassanaṃ. Tathā evanti vīthicittānaṃ ākārapaññattivasena nānākāraniddeso. ^3- Meti kattāraniddeso. Sutanti visayaniddeso. Tathā evanti puggalakiccaniddeso. Sutanti viññāṇakiccaniddeso. Meti ubhayakiccayuttapuggalaniddeso. Tathā evanti bhāvaniddeso. Meti puggalaniddeso. Sutanti tassa viññāṇakiccaniddeso. ^4- Tattha evanti ca meti ca sacchikatthaparamatthavasena avijjamānapaññatti. Sutanti vijjamānapaññatti. Tathā evanti ca meti ca taṃ taṃ upādāya vattabbato upādāyapaññatti. ^5- Sutanti diṭṭhādīni upanidhāya vattabbato upanidhāyapaññatti. ^6- Ettha ca evanti vacanena asammohaṃ dīpeti, sutanti vacanena sutassa asammosaṃ. Tathā evanti vacanena yoniso manasikāraṃ dīpeti ayoniso manasikaroto nānappakārappaṭivedhābhāvato. Sutanti vacanena avikkhepaṃ dīpeti vikkhittacittassa @Footnote: ¹ Ma.mū. 12/339/301 ² cha.Ma. sotaviññāṇakiccanidassanaṃ ³ cha.Ma. nānappakāraniddeso @⁴ cha.Ma., i. kiccaniddeso ⁵ cha.Ma. upādāpaññatti ⁶ cha.Ma. upanidhāpaññatti Savanābhāvato. Tathā hi vikkhittacitto puggalo sabbasampattiyā vuccamānopi "ni mayā sutaṃ, puna bhaṇitabban"ti ^1- bhaṇati. Yoniso manasikārena cettha attasammāpaṇidhiṃ pubbe ca katapuññataṃ sādheti, avikkhepena saddhammassavanaṃ sappurisūpanissayañaca. Evanti ca iminā bhaddakenākārena pacchimacakkadvayasampattiṃ attano dīpeti, sutanti savanayogena purimacakkadvayasampattiṃ. Tathā āsayasuddhiṃ payogasuddhiñca, tāya ca āsayasuddhiyā adhigamabyattiṃ, payogasuddhiyā āgamabyattiṃ. Evanti ca iminā nānappakārapaṭivedhadīpakena vacanena attano atthapaṭibhāṇapaṭisambhidāsampadaṃ dīpeti. Sutanti iminā sotabbabhedapaṭivedhadīpakena dhammaniruttipaṭisambhidāsampadaṃ dīpeti. Evanti ca idaṃ yoniso manasikāradīpakaṃ vacanaṃ bhaṇanto "ete mayā dhammā manasānupekkhitā diṭṭhiyā suppaṭividdhā"ti ñāpeti. Sutanti idaṃ savanayogadīpakavacanaṃ bhaṇanto "bahū mayā dhammā sutā dhatā vacasā paricitā"ti ñāpeti. Tadubhayenapi atthabyañjanapāripūriṃ dīpento savane ādaraṃ janeti. Evamme sutanti iminā pana sakalenapi vacanena āyasmā ānando tathāgatappaveditaṃ dhammaṃ attano adahanto asappurisabhūmiṃ atikkamati, sāvakattaṃ paṭijānanto sappurisabhūmiṃ okkamati. Tathā asaddhammā cittaṃ vuṭṭhāpeti, saddhamme cittaṃ patiṭṭhāpeti. "kevalaṃ sutamevetaṃ mayā, tasseva pana bhagavato vacanaṃ arahato sammāsambuddhassā"ti ca dīpento attānaṃ parimoceti, satthāraṃ apadissati, jinavacanaṃ appeti, dhammanettiṃ patiṭṭhāpeti. Apica "evamme sutan"ti attanā uppāditabhāvaṃ appaṭijānanto purimasavanaṃ vivaranto "sammukhā paṭiggahitamidaṃ mayā tassa bhagavato catuvesārajja- visāradassa dasabaladharassa āsabhaṭṭhānaṭṭhāyino sīhanādaṃ nadino sabbasattuttamassa dhammissarassa dhammarājassa dhammādhipatino dhammadīpassa dhammappaṭisaraṇassa saddhammavaracakka- vattino sammāsambuddhassa, na ettha atthe vā dhamme vā pade vā byañjane vā kaṅkhā vā vimati vā kātabbā"ti sabbadevamanussānaṃ imasmiṃ dhamme assaddhiyaṃ vināseti, saddhāsampadaṃ uppādetīti veditabbo. Hoti cettha:- @Footnote: ¹ cha.Ma. bhaṇathā"ti Vināsayati assadadhaṃ saddhaṃ vaḍḍheti sāsane evamme sutamiccevaṃ vadaṃ gotamasāvakoti. Ekanti gaṇanaparicchedaniddeso. Samayanti paricchinnaniddeso. Ekaṃ samayanti aniyamitaparidīpanaṃ. Tattha samayasaddo:- samavāye khaṇe kāle samūhe hetudiṭṭhisu paṭilābhe pahāne ca paṭivedhe ca dissati. Tathā hissa "appevanāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā"ti evamādīsu ^1- samavāyo attho. "ekova kho bhikkhave khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā"ti evamādīsu ^2- khaṇo. "uṇhasamayo pariḷāhasamayo"ti ^3- evamādīsu kālo. "mahāsamayo pavanasmin"ti evamādīsu ^4- samūho. "samayopi kho te bhaddāli appaṭividdho ahosi, bhagavāpi kho sāvatthiyaṃ viharati, sopi maṃ jānissati `bhaddali nāma bhikkhu satthu sāsane sikkhāya aparipūrikārī'ti ayampikho te bhaddāli samayo appaṭividdho ahosī"ti evamādīsu ^5- hetu. "tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto samayappavādake tiṇḍukācīre ^6- ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī"ti evamādīsu ^7- diṭṭhi. Diṭṭhe dhamme ca yo attho yo cattho samparāyiko atthābhisamayā dhīro paṇḍitoti pavuccatīti. Evamādīsu ^8- paṭilābho. "sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā"ti evamādīsu ^9- pahānaṃ. "dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho"ti evamādīsu ^10- paṭivedho. Idha panassa kālo attho. Tena ekaṃ samayanti asaṃvaccharautumāsaḍḍhamāsarattindivapubbaṇhamajjhaṇhaaparaṇhapaṭhamamajjhimapacchimayāma- muhuttādīsu kālākhyesu samayesu ekaṃ samayaṃ. ^11- Ye ca ^12- ime gabbhokkantisamayo jātisamayo saṃvegasamayo abhinikkhamanasamayo dukkarakārikasamayo māravijayasamayo abhisambodhisamayo diṭṭhadhammasukhavihārasamayo @Footnote: ¹ dī. Sī. 9/447/197 ² aṃ. aṭṭhaka. 23/119/230 (sayā) ³ vinaYu. 2/359/283 @⁴ di. mahā. 10/332/216 ⁵ Ma.Ma. 13/135/111 ⁶ cha.Ma. tindukācīre @⁷ Ma.Ma. 13/260/235 ⁸ saṃ. sagā. 15/128/102 ⁹ Ma.mū. 12/28/16 sabbāsavasutta @¹⁰ khu. paṭi. 31/45/28 (syā) ¹¹ cha.Ma. ekaṃ samayanti dīpeti ¹² cha.Ma.,i.vā Desanāsamayo parinibbānasamayoti evamādayo bhagavato devamanussesu ativiya pakāsā anekakālakhyā eva samayā, tesu samayesu desanāsamayasaṅkhātaṃ ekaṃ samayanti vuttaṃ hoti. Yo cāyaṃ ñāṇakaruṇākiccasamayesu karuṇākiccasamayo, attahitaparahitappaṭipattisamayesu parahitappaṭipattisamayo, sannipatitānaṃ karaṇīyadvayasamayesu dhammīkathāsamayo, desanāpaṭipattisamayesu desanāsamayo, tesupi samayesu yaṅkiñci sandhāya "ekaṃ samayan"ti vuttaṃ hoti. Etthāha:- atha kasmā yathā adhidhamme "yasmiṃ samaye kāmāvacaran"ti ca ito aññesu suttapadesu "yasmiṃ samaye bhikkhave bhikkhu vivicceva kāmehī"ti ca bhummavacanena niddeso kato, vinaye ca "tena samayena buddho bhagavā"ti karaṇavacanena, tathā akatvā idha "ekaṃ samayan"ti upayogavacananiddeso katoti. Vuccate. ^1- Tattha tathā, idha ca aññathā atthasambhavato. Tattha hi abhidhamme ito aññesu suttapadesu ca adhikaraṇattho bhāvena bhāvalakkhaṇattho ca sambhavati adhikaraṇañhi kālākhyo ^2- samūhākhyo ^2- ca samayo, tattha vuttānaṃ phassādidhammānaṃ khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhiyati, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha bhummavacananiddeso kato. Vinaye ca hetvattho karaṇattho ca sambhavati. Yo hi so sikkhāpadapaññattisamayo sāriputtādīhipi dubbiññeyyo, tena samayena hetubhūtena karaṇabhūtena ca sikkhāpadāni paññapento sikkhāpadapaññattihetuñca apekkhamāno bhagavā tattha tattha vihāsi, tasmā tadatthajotanatthaṃ tattha karaṇavacananiddeso kato. Idha pana aññasmiñca evaṃjātike suttantapāṭhe accantasaṃyogattho sambhavati. Yañhi samayaṃ bhagavā imaṃ aññaṃ vā suttantaṃ desesi, accantameva taṃ samayaṃ karuṇāvihārena vihāsi. Tasmā tadatthajotanatthaṃ idha upayogavacananiddeso katoti viññeyyo. Hoti cettha:- taṃ taṃ atthamapekkhitvā bhummena karaṇena ca aññatra samayo vutto upayogena so idhāti. @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ^2-2 cha.Ma. kālattho samūhattho Bhagavāti guṇavisiṭṭhasattuttamagarugāravādivacametaṃ. Yathāha:- bhagavāti vacanaṃ seṭṭhaṃ bhagavāti vacanamuttamaṃ garu gāravayutto so bhagavā tena vuccatīti. Catubbidhañhi nāmaṃ āvatthikaṃ liṅgikaṃ nemittakaṃ adhiccasamuppannanti. Adhiccasamupnaṃ nāma "yadicchakan"ti vuttaṃ hoti. Tattha vaccho damo ^1- balibaddoti evamādi āvatthikaṃ, daṇḍī chattī sikhī karīti evamādi liṅgikaṃ, tevijjo chaḷabhiññoti evamādi nemittakaṃ, sirivaḍḍhako dhanavaḍḍhakoti evamādi vacanatthamanapekkhitvā pamattaṃ adhiccasamuppannaṃ. Idampana bhagavāti nāmaṃ guṇanemittakaṃ, na mahāmāyāya, na suddhodanamahārājena, na asītiñātisahassehi kataṃ, na sakkasantusitādīhi devatāvisesehi kataṃ. Yathāha āyasmā sāriputtatthero "bhagavāti netaṃ nāmaṃ mātarā kataṃ .pe. Sacchikā paññatti yadidaṃ bhagavā"ti. ^2- Yaṃ guṇanemittakañcetaṃ nāmaṃ, tesaṃ guṇānaṃ pakāsanatthaṃ imaṃ gāthaṃ vadanti:- bhagī bhajī bhāgī vibhattavā iti akāsi bhagganti garūti bhāgyavā bahūhi ñāyehi subhāvitattano bhavantago so bhagavāti vuccatīti. Niddesādīsu ^3- vuttanayeneva cassa attho daṭṭhabbo. Ayampana aparo pariyāyo:- bhāgyavā bhaggavā yutto bhaggehi ca vibhattavā bhattavā vantagamano bhavesu bhagavā tatoti. Tattha "vaṇṇāgamo vaṇṇavipariyāyo"ti evaṃ niruttilakkhaṇaṃ gahetvā saddanayena vā pisodarādipakkhepalakkhaṇaṃ gahetvā yasmā lokiyalokuttarasukhābhinibbattakaṃ dānasīlādipārappattaṃ bhāgyamassa atthi, tasmā bhāgyavāti vattabbe bhagavāti vuccatīti ñātabbaṃ. Yasmā pana @Footnote: ¹ cha.Ma. dammo ² khu. mahā. 29/379/253 (syā) @³ khu. mahā. 29/379/252, khu. cūḷa. 30/65/10 (syā) Lobhadosamohaviparītamanasikāraahirikānottappakodhūpanāhamakkhapalāsaissāmacchariyamāyāsātheyya- thambhasārambhamānātimānamadapamādataṇhāvijjātividhākusalamūladuccaritasaṅkilesamalavisamasaññā- vitakkapapañcacatubbidhavipariyesaāsavaganthoghayogāgatitaṇhupādānapañcacetokhīlavinibbandha- nīvaraṇābhinandanachavivādamūlachataṇhākāyasattānusayaaṭṭhalokadhammanavataṇhāmūlakadasākusalakammapatha- dvāsaṭṭhidiṭṭhigataaṭṭhasatataṇhāvicaritappabhedasabbadarathapariḷāhakilesasatahassāni, ^1- saṅkhepato vā pañca kilesakkhandhaabhisaṅkhāramaccudevaputtamāre abhañji, tasmā bhaggattā etesaṃ parissayānaṃ bhaggavāti vattabbe bhagavāti vuccati. Āha cettha:- bhaggarāgo bhaggadoso bhaggamoho anāsavo bhaggāssa pāpakā dhammā bhagavā tena vuccatīti. Bhāgyavatāya cassa satapuññalakkhaṇadharassa rūpakāyasampatti dīpitā hoti, bhaggadosatāyapi dhammakāyasampatti. Tathā lokiyaparikkhakānaṃ bahumatabhāvo, ^2- gahaṭṭhapabbajitehi abhigamanīyatā. Tathā abhigatānañca nesaṃ kāyacittadukkhāpanayane paṭibalabhāvo, tathā ^3- āmisadānadhammadānehi upakāritā. Lokiyalokuttarasukhehi ca saṃyojanasamatthatā dīpitā hoti. Yasmā ca loke issariyadhammayasasirikāmappayattesu chasu dhammesu bhagasaddo pavattati, paramañcassa sakacitte issariyaṃ, aṇimālaṅghimādikaṃ vā lokiyasammataṃ sabbākāraparipūraṃ atthi, tathā lokuttaradhammo, lokattayabyāpako yathābhuccaguṇādhigato ativiya parisuddho yaso, rūpakāyadassanabyāvaṭajananayanamanappasādajananasamatthā sabbākāraparipūrā sabbaṅgapaccaṅgasiri, yaṃ yaṃ anena icchitaṃ patthitaṃ attahitaṃ vā parahitaṃ vā, tassa tassa tatheva abhinipphannattā icchitatthanipphattisaññito kāmo, sabbalokagarugāravuppattihetubhūto ^4- sammāvāyāmasaṅkhāto payatto ca atthi, tasmā imehi bhagehi yuttattāpi bhagā assasantīti iminā atthena "bhagavā"ti vuccati. Yasmā pana kusalādibhedehi sabbadhamme, khandhāyatanadhātusaccaindriya- paṭiccasamuppādādīhi vā kusalādidhamme, pīḷanasaṅkhatasantāpavipariṇāmaṭṭhena vā dukkhamariyasaccaṃ, āyūhananidānasaṃyogapalibodhaṭṭhena samudayaṃ, nissaranavivekāsaṅkhataamataṭṭhena @Footnote: ¹ cha.Ma.... sattānusayaaṭṭhamicchatta... ² cha.Ma. lokiyasarikkhakānaṃ bahumānabhāvo @³ cha.Ma. tathā na dissati. ⁴ cha.Ma., i. sabbalokagarubhāvappatti..... Nirodhaṃ, niyyānikahetudassanādhipateyyaṭṭhena maggaṃ vibhattavā, vibhajitvā vivaritvā desitavāti vuttaṃ hoti, tasmā vibhattavāti vattabbe "bhagavā"ti vuccati. Yasmā ca esa dibbabrahmaariyavihāre kāyacittaupadhiviveke suññatāppaṇihitānimittavimokkhe aññe ca lokiyalokuttare uttarimanussadhamme bhaji sevi bahulamakāsi, tasmā bhattavāti vattabbe "bhagavā"ti vuccati. Yasmā pana tīsu bhavesu taṇhāsaṅkhātaṃ gamanaṃ anena vantaṃ, tasmā bhavesu vantagamanoti vattabbe bhavasaddato bhakāraṃ gamanasaddato gakāraṃ vantasaddato vakārañca dīghaṃ katvā ādāya "bhagavā"ti vuccati, yathā loke "mehanassa khassa mālā"ti vattabbe "mekhalā"ti. Ettāvatā cettha evamme sutanti vacanena yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ desento paccakkhaṃ katvā bhagavato dhammasarīraṃ pakāseti, tena "nayidaṃ atikkantasatthukaṃ ^1- pāvacanaṃ, ayaṃ vo satthā"ti bhagavato adassanena ukkaṇṭhitaṃ janaṃ samassāsesi. ^2- Ekaṃ samayaṃ bhagavāti vacanena tasmiṃ samaye bhagavato avijjamānabhāvaṃ dassento rūpakāyaparinibbānaṃ dasseti. Tena "evaṃvidhassa imassa ariyadhammassa desako ^3- dasabaladharo vajirasaṅghāṭakāyo sopi bhagavā parinibbuto, tattha kena aññena jīvitāsā janetabbā"ti jīvitamadamattaṃ janaṃ saṃvejeti, saddhamme cassa ussāhaṃ janeti. Evanti ca bhaṇanto desanāsampattiṃ niddisati, me sutanti sāvakasampattiṃ savanasampattiñca. ^4- Ekaṃ samayanti kālasampattiṃ. Bhagavāti desakasampattiṃ. Sāātthiyaṃ viharatīti ettha sāvatthīti savatthassa isino nivāsanaṭṭhānabhūtaṃ nagaraṃ, yathā kākandī mākandīti, evaṃ itthīliṅgavasena sāvatthīti vuccati, evaṃ akkharacintakā. Aṭṭhakathācariyā pana evaṃ bhaṇanti "yaṃkiñci manussānaṃ upabhogaparibhogaṃ sabbamettha atthī"ti sāvatthī. Satthasamāyoge ca "kiṃ bhaṇḍamatthī"ti pucchite "sabbamatthī"ti paṭivacanamupādāya sāvatthī. @Footnote: ¹ cha.Ma. atītasatthukaṃ ² cha.Ma. samassāseti @³ cha.Ma. desatā ⁴ cha.Ma., i. ayaṃ saddo na dissati Sabbadā sabbūpakāraṇaṃ sāvatthikaṃ samohitaṃ tasmā sabbamupādāya sāvatthīti pavuccati. Kosalānaṃ puraṃ rammaṃ dassaneyyaṃ manoramaṃ dasahi saddehi avivittaṃ annapānasamāyutaṃ. Vuḍḍhiṃ vepullataṃ pattaṃ iddhaṃ phītaṃ manoramaṃ āḷakamandāva devānaṃ sāvatthīpuramuttamanti. ^1- Tassaṃ sāvatthiyaṃ. Samīpatthe bhummavacanaṃ. Viharatīti avisesena iriyāpathadibbabrahmaariyavihāresu aññatravihāra- samaṅgiparidīpanavacanametaṃ. Idha pana ṭhānagamanāsanasayanappabhedesu iriyāpathesu aññatrairiyāpathasamāyogaparidīpanaṃ, tena ṭhitopi gacchantopi nisinnopi sayānopi bhagavā viharaticceva veditabbo. So hi ekaṃ iriyāpathabādhanaṃ aparena iriyāpathena vicchinditvā aparipatantamattabhāvaṃ harati pavatteti. Tasmā viharatīti vuccati. Jetavaneti ettha attano paccatthikaṃ janaṃ jinātīti jeto, raññā vā attano paccatthike jane jite jātoti jeto, maṅgalakamyatāya vā tassa evaṃ nāmameva katanti jeto. Vanayatīti vanaṃ, attasampadāya sattānaṃ bhatiṃ karoti, ^2- attani sinehaṃ uppādetīti attho. Vanateti vā ^3- vanaṃ, nānāvidhakusumagandhasammoda- mattakokilādivihaṅgavirutehi ^4- mandamālutacalitarukkhasākhāviṭapapupphaphalapallavapalāsehi ca "etha maṃ paribhuñjathā"ti pāṇino yācati viyāti attho. Jetassa vanaṃ jetavanaṃ. Tañhi jetena rājakumārena ropitaṃ saṃvaḍḍhitaṃ paripālitaṃ, so ca tassa sāmī ahosi, tasmā jetavananti vuccati. Tasmiṃ jetavane. Anāthapiṇḍikassārāmeti ettha sudatto nāma so gahapati mātāpitūhi katanāmavasena, sabbakāmasamiddhitāya pana vigatamalamaccheratāya karuṇādiguṇasamaṅgitāya ca niccakālaṃ anāthānaṃ piṇḍamadāsi, tena anāthapiṇḍikoti saṅkhyaṃ gato. Āramanti ettha pāṇino, visesena vā pabbajitāti ārāmo, tassa pupphaphalapallavādisobhāya ^5- @Footnote: ¹ pa.sū. 1/82 (ka). ² cha.Ma. kāreti ³ cha.Ma. vanuye iti vā @⁴ Sī.,i.....vihagavirutehi ⁵ cha.Ma....sobhanatāya Nātidūranāccāsannā ^1- dipañcavidhasenāsanaṅgasampattiyā ca tato tato āgamma ramanti abhiramanti anukkaṇṭhitā hutvā nivasantīti attho. Vuttappakārāya vā sampattiyā tattha tattha gatepi attano abbhantaraṃyeva ānetvā rametīti ārāmo. So hi anāthapiṇḍikena gahapatinā jetassa rājakumārassa hatthato aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi saṇṭharena ^2- kīṇitvā aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi senāsanāni ^3- kārāpetvā aṭṭhārasahi hiraññakoṭīhi vihāramahaṃ niṭṭhāpetvā evaṃ catupaññāsahiraññakoṭi- pariccāgena buddhappamukhassa saṃghassa niyyādito, ^4- tasmā "anāthapiṇḍikassa ārāmo"ti vuccati. Tasmiṃ anāthapiṇḍikassārāme. Ettha ca "jetavane"ti vacanaṃ purimasāmiparikittanaṃ, "anāthapiṇḍikassārāme"ti pacchimasāmiparikittanaṃ. Kimetesaṃ parikittanena ^5- payojananti? vuccate:- adhikārato tāva "kattha bhāsitan"ti pucchāya ninnayakaraṇaṃ ^6- aññesampana puññakāmānaṃ diṭṭhānugatimāpajjane niyojanañca. Tattha hi dvārakoṭṭhakapāsādamāpane bhūmivikkayaladdhā aṭṭhārasa hiraññakoṭiyo anekakoṭiagghanakā rukkhā ca jetassa pariccāgo, catupaññāsa koṭiyo anāthapiṇḍikassa pariccāgo. Yato tesaṃ parikittanena "evaṃ puññakāmā puññāni karontī"ti dassento āyasmā ānando aññepi puññakāme tesaṃ diṭṭhānugatimāpajjanepi niyojeti. Evamettha puññakāmānampi diṭṭhānugatimāpajjane niyojanañca payojananti veditabbaṃ. Etthaha:- "yadi tāva bhagavā sāvatthiyaṃ viharati, `jetavane anāthapiṇḍikassā- rāme'ti na vattabbaṃ, atha tattha viharati, `sāvatthiyan'ti na vattabbaṃ. Na hi sakkā ubhayattha ekaṃ samayaṃ viharitun"ti. Vuccate:- nanu vuttametaṃ "samīpatthe bhummavacanan"ti, yato yathā gaṅgāyamunādīnaṃ samīpe goyūthāni carantāni "gaṅgāya caranti, yamunāya carantī"ti vuccanti, evamidhāpi yadidaṃ sāvatthiyā samīpe jetassa vanaṃ anāthapiṇḍikassa ca ārāmo, tattha viharanto vuccati "tasmā ^7- sāvatthiyaṃ viharati jetavane anāthapiṇḍikassārāme"ti attho veditabbo. Gocaragāmanidassanatthaṃ hissa sāvatthīvacanaṃ, pabbajitānurūpanivāsanaṭṭhānanidassanatthaṃ sesavacanaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma....sannatādi.... ² cha.Ma. santhārena ³ cha.Ma. senāsanaṃ ⁴ cha.Ma. niyyātito @⁵ cha.Ma. parikittane ⁶ cha.Ma. pucchāniyāmakaraṇaṃ ⁷ cha.Ma., i. ayaṃ saddo na dissati Tattha sāvatthīkittanena bhagavato gahaṭṭhānuggahakaraṇaṃ dasseti, jetavanādikittanena pabbajitānuggahakaraṇaṃ. Tathā purimena paccayagahaṇato attakilamathānuyogavivajjanaṃ, pacchimena vatthukāmappahānato kāmasukhallikānuyogavivajjanupāyadassanaṃ. Purimena ca dhammadesanābhiyogaṃ, pacchimena vivekādhimuttiṃ. Purimena karuṇāya upagamanaṃ, pacchimena paññāya upagamanaṃ. Purimena sattānaṃ hitasukhanipphādanādhimuttataṃ, ^1- pacchimena parahitasukhakaraṇe nirupalepataṃ. Purimena dhammikasukhapariccāganimittaphāsuvihāraṃ, pacchimena uttarimanussadhammānuyoganimittaṃ. Purimena manussānaṃ upakārabahulataṃ, pacchimena devānaṃ. Purimena loke jātassa loke saṃvaḍḍhabhāvaṃ, pacchimena lokena anupalittatanti evamādi attho. ^2- Athāti avicchedatthe nipāto. Khoti adhikārantaranidassanatthe nipāto. Tena avichinneyeva tattha bhagavato vihāre idamadhikārantaraṃ udapādīti dasseti. Kintanti? aññatarā devatāti ādi. Tattha aññatarāti aniyamitaniddeso. Sā Hi nāmagottena apākaṭā, tasmā "aññatarā"ti vuttā. Devo eva devatā, itthīpurisasādhāraṇametaṃ. Idha pana puriso eva, so devaputto kintu, sādhāraṇanāmavasena devatāti vutto. Abhikkantāya rattiyāti ettha abhikkantasaddo khayalakkhaṇiyasundarābhi- rūpaabbhānumodanādīsu ^3- dissati. Tattha "abhikkantā bhante ratti, nikkhanto paṭhamo yāmo, ciraṃ nisinno bhikkhusaṃgho, uddisatu bhante bhagavā bhikkhūnaṃ pāṭimokkhan"ti evamādīsu ^4- khaye dissati. Yā ^5- tā rattiyo abhikkantā abhilakkhitā aṭṭhamī cātuddasī paṇṇarasīti evamādīsu lakkhaṇiye. ^5- "ayaṃ imesaṃ catunnaṃ puggalānaṃ abhikkantataro ca paṇītataro cā"ti evamādīsu ^6- sundare. Ko me vandati pādāni iddhiyā yasasā jalaṃ abhikkantena vaṇṇena sabbā obhāsayaṃ disāti evamādīsu ^7- abhirūpe. "abhikkantaṃ bho gotama, abhikkantaṃ bho gotamā"ti @Footnote: ¹ cha.Ma....muttitaṃ ² cha.Ma. attho na dissati ³ cha.Ma. khayasundaRā... @⁴ vinaYu. 7/383/204, aṃ. aṭṭhaka. 23/110/207 (sayā) ^5-5 cha.Ma. imepāṭhā na dissati @⁶ aṃ. catukka. 21/100/114 ⁷ khu. vimāna. 26/51/89 (syā) Evamādīsu ^1- abbhānumodane. Idha pana khaye. Tena abhikkantāya rattiyāti parikkhīṇāya rattiyāti vuttaṃ hoti. Abhikkantavaṇṇāti idha abhikkantasaddo abhirūpe, vaṇṇasaddo pana chavithutikulavaggakāraṇasaṇṭhānappamāṇarūpāyatanādīsu dissati. Tattha "suvaṇṇavaṇṇosi bhagavā"ti evamādīsu ^2- chaviyā dissati. "kadā sabyūḷhā ^3- pana te gahapati ime samaṇassa gotamassa vaṇṇā"ti evamādīsu ^4- thutiyaṃ. "cattārome bho gotama vaṇṇā"ti evamādīsu ^5- kulavagge. Na harāmi ^6- na bhañjāmi ārā siṃghāmi vārijaṃ ^6- "atha kena nu vaṇṇena, gandhatthenoti vuccatī"ti evamādīsu ^7- kāraṇe. "mahantaṃ hatthirājavaṇṇaṃ abhinimminitvā"ti evamādīsu ^8- saṇṭhāne. "tayo pattassa vaṇṇā"ti evamādīsu ^9- pamāṇe. "vaṇṇo gandho raso ojā"ti evamādīsu ^10- rūpāyatane. So idha chaviyaṃ daṭṭhabbo. Tena abhikkantavaṇṇāti abhirūpachavīti vuttaṃ hoti. Kelavakappanti ettha kevalasaddo anavasesayebhuyyaabyāmissānatireka- daḷhatthavisaṃyogādianekatko. Tathā hissa "kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyan"ti evamādīsu ^11- anavasesattaṃ ^12- attho. "kevalā aṅgamagadhā ^13- pahūtaṃ khādanīyaṃ bhojanīyaṃ ādāya upasaṅkamissantī"ti evamādīsu ^14- yebhuyyatā. "kevalassa dukkhak- khandhassa samudayo hotī"ti evamādīsu ^15- abyāmissatā. "kevalaṃ saddhāmattakaṃ nūna ayamāyasmā"ti evamādīsu ^16- anatirekatā. "ayaṃ āyasmato anuruddhassa bāhiko ^17- nāma saddhivihāriko kevalakappaṃ saṃghabhedāya ṭhito"ti evamādīsu ^18- daḷhatthatā. "kevalaṃ ^19- vusitavā uttamapurisoti vuccatī"ti evamādīsu ^20- visaṃyogo. Idha panassa anavasesattamatthoti 21- adhippeto. @Footnote: ¹ aṃ. duka. 20/16/56, vinaYu. mahāvibhaṅga. 1/15/7 @² Ma.Ma. 13/399/384, khu.su. 25/554/447 selasutta ³ cha.Ma. saññūḷā, pāli. saññūḷhā @⁴ Ma.Ma. 13/77/54 ⁵ dī. pāṭi. 11/115/69 ^6-6 cha.Ma., i. ime pāṭhā na dissati @⁷ saṃ. sagā. 15/234/246 padumapupphasutta ⁸ saṃ. sagā. 15/138/124 nāgasutta @⁹ vinaYu. mahāvibhaṅga. 2/602/68 ¹⁰ abhi. saṅagaṇi. 34/617-645-188 ādi @¹¹ vinaYu. mahāvibhaṅga. 1/1/1 verañjakaṇḍa ¹² cha.Ma., i. anavasesatā @¹³ cha.Ma., i. kevalakappā ca aṅgamāgadhā ¹⁴ vinaYu. mahāvagga. 4/43/37 @¹⁵ abhi. vibhaṅga. 35/225/161 ¹⁶ vinaYu. mahāvagga 5/244/6 soṇakoḷivisavatthu @¹⁷ cha.Ma. bāhiyo ¹⁸ aṃ. catukka. 21/243/267 saṃghabhedakasutta ¹⁹ cha.Ma., i. kevalī @²⁰ saṃ. khandha. 17/57/50 21 cha.Ma....mattho, iti saddo na dissati Kappasaddo panāyaṃ abhisaddahanavohārakālapaññattichedanavikappalesasamantabhāvādi- anekattho. Tathā hissa "okappanīyametaṃ bhoto gotamassa, yathā taṃ arahato sammāsambuddhassā"ti evamādīsu ^1- abhisaddahanamattho. "anujānāmi bhikkhave pañcahi samaṇakappehi phalaṃ paribhuñjitun"ti evamādīsu ^2- vohāro. "yena sudaṃ niccakappaṃ viharāmī"ti evamādīsu ^3- kālo. "iccāyasmā kappo"ti evamādīsu ^4- paññatti. "alaṅkato kappitakesamassū"ti evamādīsu ^5- chedanaṃ. "kappati dvaṅgulakappo"ti evamādīsu ^6- vikapPo. "atthi kappo nipajjitun"ti evamādīsu ^7- leso. "kevalakappaṃ jetavanaṃ ^8- obhāsetvā"ti evamādīsu ^9- samantabhāvo. Idha panassa samantabhāvo atthoti ^10- adhippeto. Yato kevalakappaṃ jetavananti ettha anavasesaṃ samantato jetavananti evamattho daṭṭhabbo. Obhāsetvāti ābhāya pharitvā, candimā viya suriyo viya ca ekobhāsaṃ ekapajjotaṃ karitvāti attho. Yena bhagavā tenupasaṅkamīti bhummatthe karaṇavacanaṃ. Yato yattha bhagavā, tattha upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Yena vā kāraṇena bhagavā devamanussehi upasaṅkamitabbo, teneva kāraṇena upasaṅkamīti evamettha attho daṭṭhabbo. Kena ca kāraṇena bhagavā upasaṅkamitabbo? nānappakāraguṇavisesādhigamādhippāyena, Sāduphalūpabhogādhippāyena ^11- dijagaṇehi niccaphalitamahārukkho viya. Upasaṅkamīti ca gatāti vuttaṃ hoti. Upasaṅkamitvāti upasaṅkamanapariyosānadīpanaṃ. Athavā evaṃ gatā tato āsannataraṃ ṭhānaṃ bhagavato samīpasaṅkhātaṃ gantvātipi vuttaṃ hoti. Bhagavantaṃ abhivādetvāti bhagavantaṃ abhivanditvā paṇāmitvā namassitvā. Ekamantanti bhāvanapuṃsakaniddeso, ekokāsaṃ ekapassanti vuttaṃ hoti. Bhummatthe vā upayogavacanaṃ. Aṭṭhāsīti nisajjādipaṭikkhepo, ṭhānaṃ kappesi, ṭhitā ahosīti attho. @Footnote: ¹ Ma.mū. 12/387/345 mahāsaccakasutta. ² vinaYu. cūḷa. 7/250/7 khuddakavatthūni @³ Ma.mū. 12/387/345 mahāsaccakasutta ⁴ khu.su. 25/1099/544, @khu.cūḷa. 30/366/176 (syā) ⁵ khu. jā. 28/911/319 vidhurajātaka @(syā). ⁶ vinaYu. cūḷa. 7/446/286 sattasatikakkhandhaka @⁷ aṃ. aṭṭhaka. 23/185/345 (syā) ⁸ cha.Ma. veḷuvanaṃ ⁹ saṃ, sagā. 15/92, @94/60,61 ¹⁰ cha.Ma. attho ¹¹ sādurasaphalūpabhogā.... Kathaṃ ṭhitā pana sā ekamantaṃ ṭhitā ahūti? na pacchato na purato nāpi āsannadūrato na ^1- tiṭṭhanto paṭivāte ^1- na cāpi uṇṇatuṇṇate ^2- ime dose vivajjetvā ekamantaṃ ṭhitā ahūti. Kasmā panāyaṃ aṭṭhāsi eva, na nisīdīti? lahunivattitukāmatāya. Devatā ^3- hi kiñcideva ^4- atthavasaṃ paṭicca sucipuriso viya vaccaṭṭhānaṃ manussalokaṃ āgacchanti. Pakatiyā panetāsaṃ yojanasatappabhūti manussaloko duggandhatāya paṭikkūlo hoti, na tattha ^5- abhiramanti, tena sā āgatakiccaṃ katvā lahunivattitukāmatāya na nisīdi. Yassa ca gamanādiiriyāpathaparissamassa vinodanatthaṃ nisīdanti, so devānaṃ parissamo natthi, tasmāpi na nisīdi. Ye ca mahāsāvakā bhagavantaṃ parivāretvā ṭhitā, te paṭimāneti, tasmāpi na nisīdi. Apica bhagavati gāraveneva na nisīdi. Devatānaṃ hi nisīditukāmānaṃ āsanaṃ nibbattati, taṃ anicchamānā nisajjāya cittampi akatvā ekamantaṃ aṭṭhāsīti. ^6- Ekamantaṃ ṭhitā kho sā devatāti evaṃ imehi kāraṇehi ekamantaṃ ṭhitā kho sā devatā. Bhagavantaṃ gāthāya ajjhabhāsīti bhagavantaṃ akkharapadaniyamitaganthitena vacanena ajjhabhāsīti attho. Kathaṃ? bahū devā manussā ca .pe. Brūhi maṅgalamuttamanti. Maṅgalapañhasamuṭṭhānakathā tattha yasmā "evamiccādipāṭhassa, atthaṃ nānappakārato, vaṇṇayanto samuṭṭhānaṃ vatvā"ti mātikā ṭhapitā, tassa ca samuṭṭhānassa ayaṃ vattabbatāya okāso, tasmā maṅgalapañhasamuṭṭhānaṃ tāva vatvā mayaṃ pacchā imesaṃ gāthāpadānaṃ atthaṃ vaṇṇayissāma. ^7- Kiñca maṅgalapañhasamuṭṭhānaṃ? jambūdīpe kira tattha tattha nagaradvārasaṇṭhāgārasabhādīsu mahājanā ^8- sannipatitvā hiraññasuvaṇṇaṃ datvā @Footnote: ¹ cha.Ma., i. na kacche nopi paṭivāde ² oṇatuṇṇate ³ cha.Ma. devatāyo @⁴ cha.Ma., i. kañcideva ⁵ cha.Ma., i. ettha ⁶ cha.Ma., i. aṭṭhāsi @⁷ cha.Ma., i. vaṇṇayissāmi ⁸ cha.Ma., i. mahājano Nānappakāraṃ sītāharaṇādikaṃ bāhirakathaṃ ^1- kathāpenti, ^2- ekekā kathā catumāsaccayena niṭṭhāti. Tattha ekadivasaṃ maṅgalakathā samuṭṭhāsi "kinnukho maṅgalaṃ, kiṃ diṭṭhaṃ maṅgalaṃ, kiṃ sutaṃ maṅgalaṃ, kiṃ mutaṃ maṅgalaṃ, ko maṅgalaṃ jānātī"ti. Atha diṭṭhamaṅgaliko nāmeko puriso āha "ahaṃ maṅgalaṃ jānāmi, diṭṭhaṃ loke maṅgalaṃ, diṭṭhaṃ nāma abhimaṅgalasammataṃ rūpaṃ. Seyyathīdaṃ? idhekacco kālasseva vuṭṭhāya vātasakuṇaṃ ^3- vā passati, veḷuvalaṭṭhiṃ vā gabbhiniṃ vā kumārake vā alaṅkatapaṭiyatte puṇṇaghaṭe vā allarohitamacchaṃ vā ājaññaṃ vā ājaññarathaṃ vā asubhaṃ vā gāviṃ vā kapilaṃ vā, yaṃ vā panaññaṃpi kiñci evarūpaṃ abhimaṅgalasammataṃ rūpaṃ passati, idaṃ vuccati diṭṭhamaṅgalan"ti. Tassa vacanamekacce aggahesuṃ, ekacce nāggahesuṃ. Ye nāggahesuṃ, te tena saha vivadiṃsu. Atha sutamaṅgaliko nāmeko puriso āha "cakkhu nāmetaṃ bho sucimpi asucimpi passati, tathā sundarampi, asundarampi, manāpampi, amanāpampi. Yadi tena diṭṭhaṃ maṅgalaṃ siyā, sabbampi maṅgalaṃ siyā. Tasmā na diṭṭhaṃ maṅgalaṃ, apica kho pana sutaṃ maṅgalaṃ. Sutaṃ nāma abhimaṅgalasammato saddo. Seyyathīdaṃ? idhekacco kālasseva vuṭṭhāya vaḍḍhāti vā vaḍḍhamānāti vā puṇṇāti vā phussāti vā sumanāti vā sirīti vā sirivaḍḍhāti vā ajja sunakkhattaṃ sumuhuttaṃ sudivasaṃ sumaṅgalanti vā evarūpaṃ vā yaṅkiñci abhimaṅgalasammataṃ saddaṃ suṇāti, idaṃ vuccati sutamaṅgalan"ti. Tassāpi vacanaṃ ekacce aggahesuṃ, ekacce nāggahesuṃ. Ye nāggahesuṃ, te tena saha vivadiṃsu. Atha mutamaṅgaliko nāmeko puriso āha "sotampi nāmetaṃ bho sādhumpi asādhumpi manāpampi amanāpampi saddaṃ suṇāti. Yadi tena sutaṃ maṅgalaṃ siyā, sabbampi maṅgalaṃ siyā. Tasmā na sutaṃ maṅgalaṃ, apica kho pana mutaṃ maṅgalaṃ. Mutannāma abhimaṅgalasammataṃ gandharasaphoṭṭhabbaṃ. Seyyathīdaṃ? idhekacco kālasseva Vuṭṭhāya padumagandhādipupphagandhaṃ vā ghāyati, pussadantakaṭṭhaṃ ^4- vā khādati, paṭhaviṃ vā āmasati, haritasassaṃ vā allagomayaṃ vā kacchapaṃ vā tilavāhaṃ ^5- vā pupphaṃ vā @Footnote: ¹ cha.Ma. sītāharaṇādikathaṃ ² cha.Ma., i. kathāpeti @³ cha.Ma. cātakasakuṇaṃ, Sī. bāsamānasakuṇaṃ, i. bāsasakuṇaṃ ⁴ cha.Ma., @i. phussa...evamuparipi ⁵ cha.Ma. tilaṃ Phalaṃ vā āmasati, pussamattikāya vā sammālimpati, pussasāṭakaṃ vā nivāseti, pussaveṭṭhanaṃ vā dhāreti, yaṃ vā panaññampi kiñci evarūpaṃ abhimaṅgalasammataṃ gandhaṃ vā ghāyati, rasaṃ vā sāyati, phoṭṭhabbaṃ vā phusati, idaṃ vuccati mutamaṅgalan"ti. Tassāpi vacanaṃ ekacce aggahesuṃ, ekacce nāggahesuṃ. Tattha na diṭṭhamaṅgaliko sutamutamaṅgalike asakkhi saññāpetuṃ, na tesaṃ aññataro itare dve. Tesu ca manussesu ye diṭṭhamaṅgalikassa vacanaṃ gaṇhiṃsu, te "diṭṭhaṃyeva maṅgalan"ti gatā. Ye sutamutamaṅgalikānaṃ, te "sutaṃyeva mutaṃyeva maṅgalan"ti gatā. Evamayaṃ maṅgalakathā sakalajambūdīpe pākaṭā jātā. Atha sakalajambūdīpe manussā gumbagumbā hutvā "kinnukho maṅgalan"ti maṅgalāni cintayiṃsu. Tesaṃ manussānaṃ ārakkhadevatā taṃ kathaṃ sutvā tatheva maṅgalāni cintayiṃsu, tāsaṃ devatānaṃ bhummadevatā mittā honti, atha tato sutvā bhummadevatāpi tatheva maṅgalāni cintayiṃsu, tāsampi devatānaṃ ākāsaṭṭhakadevatā mittā honti, ākāsaṭṭhakadevatānampi cātummahārājikā devatā mittā honti, eteneva upāyena yāva sudassīdevatānaṃ akaniṭṭhadevatā mittā honti, atha tato sutvā akaniṭṭhadevatāpi tatheva gumbagumbā hutvā maṅgalāni cintayiṃsu. Evaṃ yāva dasasahassacakkavāḷesu sabbattha maṅgalacintā udapādi. Uppannā ca "idaṃ maṅgalaṃ idaṃ maṅgalan"ti vinicchayamānāpi appattā eva vinicchayaṃ dvādasa vassāni aṭṭhāsi. Sabbe manussā ca devā ca brahmamāno ca ṭhapetvā ariyasāvake diṭṭhasutamutavasena tidhā bhinnā, ekopi "idameva maṅgalan"ti yathābhuccato niṭṭhaṅgato nāma nāhosi, maṅgalakolāhalaṃ loke uppajji. Kolāhalaṃ nāma pañcavidhaṃ kappakolāhalaṃ cakkavattikolāhalaṃ buddhakolāhalaṃ maṅgalakolāhalaṃ moneyyakolāhalanti. Tattha kāmāvacarā devā vimuttasirā vikiṇṇakesā rudammukhā assūni hatthehi puñchamānā rattavatthanivatthā ativiyarūpavesadhārino ^1- hutvā "vassasatasahassassa accayena kappavuṭṭhānaṃ hessati, ^2- ayaṃ loko vinassissati, mahāsamuddo ussussissati, ^3- ayañca mahāpaṭhavī sinerupabbatarājā @Footnote: ¹ cha.Ma. ativiya virūpavesadhārino ² cha.Ma. hohiti ³ cha.Ma., i. sussissati Ca uḍḍayhissati vinassissati, yāva brahmalokā lokavināso bhavissati, mettaṃ mārisā bhāvetha, karuṇaṃ bhāvetha muditaṃ bhāvetha upekkhaṃ mārisā bhāvetha, mātaraṃ upaṭṭhahatha, pitaraṃ upaṭṭhahatha, kule jeṭṭhāpacāyino hotha, jāgaratha mā pamādathā"ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ kappakolāhalaṃ nāma. Kāmāvacarā devā eva "vassasatassa accayena cakkavattirājā loke uppajjissatī"ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ cakkavattikolāhalaṃ nāma. Suddhāvāsā pana devā brahmābharaṇehi ^1- alaṅkaritvā brahmaveṭhanaṃ sīse katvā pītisomanassajātā buddhaguṇadhārino ^2- "vassasahassassa accayena buddho loke uppajjissatī"ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ buddhakolāhalaṃ nāma. Suddhāvāsā eva devā devamanussānaṃ cittaṃ ñatvā "dvādasannaṃ vassānaṃ accayena sammāsambuddho maṅgalaṃ kathessatī"ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ maṅgalakolāhalaṃ nāma. Suddhāvāsā eva devā "sattannaṃ vassānaṃ accayena aññataro bhikkhu bhagavatā saddhiṃ samāgamma moneyyapaṭipadaṃ pucchissatī"ti manussapathe vicaritvā ārocenti. Idaṃ moneyyakolāhalaṃ nāma. Imesu pañcasu kolāhalesu diṭṭhamaṅgalādivasena tidhā bhinnesu devamanussesu idaṃ maṅgalakolāhalaṃ loke uppajji. ^3- Atha devesu manussesu ca vicinitvā vicinitvā maṅgalāni alabhamānesu dvādasannaṃ vassānaṃ accayena tāvatiṃsakāyikā devā saṅgamma samāgamma evaṃ samacintesuṃ "seyyathāpi mārisā gharasāmiko antoparijjanānaṃ, ^4- gāmasāmiko gāmavāsīnaṃ, rājā sabbamanussānaṃ, evameva ayaṃ sakko devānamindo amhākaṃ aggo ca seṭṭho ca yadidaṃ puññatejena ^5- issariyena paññāya dvinnaṃ devalokānaṃ adhipati, yannūna mayaṃ sakkaṃ devānamindaṃ etamatthaṃ puccheyyāmā"ti. Tā sakkassa santikaṃ gantvā sakkaṃ devānamindaṃ taṃkhaṇānurūpaṃ nivāsanābharaṇasassirīkasarīraṃ aḍḍhateyyakoṭiaccharāgaṇaparivutaṃ pāricchattakamūle paṇḍukambalasilāvarāsane nisinnaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma., i....bharaṇena ² cha.Ma., i. vādino @³ cha.Ma. imesu pañcasu kolāhalesu devamanussānaṃ idaṃ maṅgalakolāhalaṃ loke uppajji @⁴ cha.Ma., i. antogharajanānaṃ ⁵ cha.Ma. puññena tejena Abhivādetvā ekamantaṃ ṭhatvā etadavocuṃ "yagghe mārisa jāneyyāsi, etarahi maṅgalapañhā samuṭṭhitā, eke `diṭṭhaṃ maṅgalan'ti vadanti, eke `sutaṃ maṅgalan'ti, eke `mutaṃ maṅgalan'ti, tattha mayañca aññe ca aniṭṭhaṅgatā, sādhu vata no tvaṃ yāthāsabhāvato byākarohī"ti. Devarājā pakatiyāpi paññavā "ayaṃ maṅgalakathā kattha paṭhamaṃ samuṭṭhitā"ti āha. "mayaṃ deva cātummahārājikānaṃ assumhā"ti āhaṃsu. Tato cātummahārājikā ākāsaṭṭhakadevatānaṃ, ākāsaṭṭhakadevatā bhummadevatānaṃ, bhummadevatā manussārakkhadevatānaṃ, manussārakkhadevatā "manussaloke samuṭṭhitā"ti āhaṃsu. Atha ne ^1- sakko devānamindo "sammāsambuddho kattha vasatī"ti pucchi. "manussaloke devā"ti āhaṃsu. Taṃ bhagavantaṃ koci pucchīti. Na koci devāti. Kinnukho nāma tumhe mārisā aggiṃ chaḍḍetvā khajjopanakaṃ ujjāletha, yena tumhe anavasesamaṅgaladesakaṃ taṃ bhagavantaṃ atikkamitvā ^2- maṃ pucchitabbaṃ maññetha, āgacchatha mārisā, taṃ bhagavantaṃ pucchāma, addhā sassirīkaṃ pañhaveyyākaraṇaṃ labhissāmāti ekaṃ devaputtaṃ āṇāpesi "tvaṃ pana bhagavantaṃ pucachā"ti. So devaputto taṃ khaṇānurūpena alaṅkārena attānaṃ alaṅkaritvā vijjuriva vijjotamāno devagaṇaparivuto jetavanamahāvihāraṃ gantvā bhagavantaṃ abhivādetvā ekamantaṃ ṭhatvā maṅgalapañhaṃ pucchanto gāthāya ajjhabhāsi "bahūdevā manussā ca. .pe. Maṅgalamuttaman"ti. Idaṃ maṅgalapañhasamuṭṭhānaṃ ------------- bahū devātigāthāvaṇṇanā [2] Idāni gāthāpadānaṃ atthavaṇṇanā hoti. Tattha bahūti aniyamitasaṅkhyāniddeso, tena anekasatā anekasahassā anekasatasahassāti vuttaṃ hoti. Dibbantīti devā, pañcahi kāmaguṇehi kīḷanti, attano vā siriyā jotantīti ^3- attho. Apica devāti tividhā devā sammatiupapattivisuddhidevavasena. ^4- Yathāha:- "devāti tayo devā sammatidevā upapattidevā visuddhidevā. Tattha sammatidevā nāma rājāno deviyo rājakumāRā. Upapattidevā nāma @Footnote: ¹ cha.Ma..i. ayaṃ saddo na dissati ² Sī. atisitvā ³ cha.Ma. jotentīti @4.....visuddhivasena Cātummahārājike deve upādāya taduttaridevā. Visuddhidevā nāma arahanto vuccatīti. ^1- Tesu idha upapattidevā adhippetā. Manuno apaccāti manussā. Porāṇā pana bhaṇanti:- manassa ^2- ussannatāya manussā, te jambūdīpakā aparagoyānikā ^3- uttarakurukā pubbavidehakāti catubbidhā, idha jambūdīpakā adhippetā. Maṅgalanti mahanti imehi sattāti maṅgalāni, iddhiṃ vuḍḍhiñca pāpuṇātīti attho. Acintayunti cintesuṃ. Ākaṅkhamānāti icchamānā patthamānā pihayamānā. Sotthānanti sotthibhāvaṃ, sabbesaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ sobhaṇānaṃ sundarānaṃ kalyāṇānaṃ dhammānaṃ atthitanti vuttaṃ hoti. Brūhīti desehi pakāsehi, ācikkhāhi vivara vibhaja uttānīkarohi. Maṅgalanti iddhikāraṇaṃ vuḍḍhikāraṇaṃ sabbasampattikāraṇaṃ. Uttamanti vissitthaṃ ^4- pavaraṃ sabbalokahitasukhāvahanti yaṃ gāthāya anupubbapadavaṇṇanā. ^5- Ayampana piṇḍattho:- so devaputto dasasahassacakkavāḷesu devatāyo maṅgalapañhaṃ sotukāmatāya imasmiṃ ekacakkavāḷe sannipatitvā ekavālaggakoṭi- okāsamatte ^6- dasampi vīsampi tiṃsampi cattāḷīsampi paññāsampi saṭṭhimpi sattatipi asītipi sukhumattabhāve nimminitvā sabbadevamārabrahmāno siriyā ca tejasā ca adhigayha virocamānaṃ paññattapavarabuddhāsane nisinnaṃ bhagavantaṃ parivāretvā ṭhitā disvā tasmiñca samaye anāgatānampi sakalajambūdīpakānaṃ manussānaṃ cetasā cetoparivitakkamaññāya sabbadevamanussānaṃ vicikicchāsallasamuddharaṇatthaṃ āha:- bahū devā manussā ca maṅgalāni acintayuṃ ākaṅkhamānā sotthānaṃ brūhi maṅgalamuttamanti. Tesaṃ devānaṃ anumatiyā manussānañca anuggahena mayā puṭṭho samāno yaṃ sabbesameva amhākaṃ ekantahitasukhāvahanato uttamaṃ maṅgalaṃ, taṃ no anukampaṃ upādāya brūhi bhagavāti. @Footnote: ¹ khu cūḷa, 30/214/112 (sayā) ² cha.Ma. manaso ussannatāya ³ cha.Ma.aparagoyānakā @⁴ cha.Ma. visiṭṭhaṃ ⁵ Sī.,i. anupadavaṇṇanā ⁶ ka. ekavālaggakoṭimatte Asevanā cātigāthāvaṇṇanā [3] Devaputtassa vacanaṃ sutvā bhagavā "asevanā ca bālānan"ti gāthamāha. Tattha asevanāti abhajanā apayirupāsanā. Bālānanti balanti na jānantīti bālā ^1- assasitapassasitamattena jīvanti, na paññājīvitenāti adhippāyo. Tesaṃ bālānaṃ. Paṇḍitānanti paṇḍantīti ^2- paṇḍitā, sandiṭṭhikasamparāyikesu atthesu ñāṇagatiyā gacchantīti adhippāyo. Tesaṃ paṇḍitānaṃ. Sevanāti bhajanā payirupāsanā taṃsahāyatā taṃsampavaṅkatā. ^3- Pūjāti sakkāragarukāramānanavandanā. Pūjaneyyānanti pūjārahānaṃ. Etammaṅgalamuttamanti yā ca bālānamasevanā, yā ca paṇḍitānaṃ sevanā, yā ca pūjā, taṃ sabbaṃ sampiṇḍetvā āha "etammaṅgalamuttaman"ti. Yaṃ tayā puṭṭhaṃ "brūhi maṅgalamuttaman"ti, ettha tāva etammaṅgalamuttamanti gaṇhāhīti vuttaṃ hoti. Ayametissā gāthāya padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā panassā evaṃ veditabbā:- evametaṃ devaputtassa vacanaṃ sutvā bhagavā "asevanā ca bālānan"ti imaṃ gāthamāha. Tattha yasmā catubbidhā gāthā ^4- pucchitagāthā apucchitagāthā sānusandhikagāthā ananusandhikagāthāti. Tattha "pucchāmi taṃ gotama bhūripañña, kathaṃkaro sāvako sādhu hotī"ti ^5- ca "kathaṃ nu tvaṃ mārisa oghamatarī"ti ^6- ca evamādīsu pucchitena kathitā pucchitagāthā. "yaṃ pare sukhato āhu, tadariyā āhu dukkhato"ti. Evamādīsu ^7- apucchitena attajjhāsaya- vaseneva kathitā apucchitagāthā. Sabbāpi buddhānaṃ kathā ^8- "sanidānāhaṃ bhikkhave dhammaṃ desessāmī"ti ^9- vacanato sānusandhikagāthā. Ananusandhikagāthā imasmiṃ sāsane natthi. Evametāsu gāthāsu ayaṃ devaputtena pucchitena bhagavatā kathitattā pucchitagāthā. Yañca ^10- yathā cheko puriso kusalo maggassa kusalo amaggassa maggaṃ puṭṭho paṭhamaṃ vijahitabbaṃ ācikkhitvā pacchā gahetabbaṃ ācikkhati "amukasmiṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. balanti assasantīti bālā, i. balanti anantīti bālā ² Sī. paṇḍentīti @³ cha.Ma. taṃsampavaṅkatā taṃsamaṅgitā ⁴ Sī.,i. kathā @⁵ khu.su. 25/379/406 dhammikasutta @⁶ saṃ. sagā. 15/1/1 ⁷ khu.su. 25/768/484 dvayatānupassanāsutta ⁸ cha.Ma. gāthā @⁹ aṃ. tika. 20/126/269 gotamakacetiyasutta, abhi. kathā. 37/1739/594 dhammadesanākathā @(sayā) ¹⁰ cha.Ma. ayañca, i. pucchitakathāyañca Nāma ṭhāne dvedhāpatho hoti, tattha vāmaṃ muñcitvā dakkhiṇaṃ gaṇhā"ti, ^1- evaṃ sevitabbāsevitabbesu asevitabbaṃ ācikkhitvā sevitabbaṃ ācikkhati. Bhagavā ca maggakusalapurisasadiso. Yathāha:- "puriso maggakusaloti kho bhikkhave ^2- tathāgatassetaṃ adhivacanaṃ arahato sammāsambuddhassa. So hi kusalo imassa lokassa, kusalo parassa lokassa, kusalo macacudheyyassa, kusalo amaccudheyyassa, kusalo māradheyyassa, kusalo amāradheyyassā"ti. Tasmā paṭhamaṃ asevitabbaṃ ācikkhanto āha "asevanā ca bālānan"ti, sevitabbaṃ ācikkhanto āha "paṇḍitānañca sevanā"ti. Vijahitabbamaggo viya hi paṭhamaṃ bālā na sevitabbā na payirupāsitabbā, tato gahetabbamaggo viya paṇḍitā sevitabbā payirupāsitabbāti. Kasmā pana bhagavatā maṅgalaṃ kathentena paṭhamaṃ bālānamasevanā paṇḍitānañca sevanā kathitāti? vuccate:- yasmā imaṃ diṭṭhādīsu maṅgaladiṭṭhiṃ bālānaṃ sevanāya devamanussā gaṇhiṃsu, sā ca amaṅgalaṃ, tasmā tesaṃ taṃ idhalokaparalokatthabhañjakaṃ akalyāṇamittasaṃsaggaṃ garahantena ubhayalokatthasādhakañca kalyāṇamittaṃ saṃsaggaṃ pasaṃsantena bhagavatā paṭhamaṃ bālānaṃ asevanā paṇḍitānañca sevanā kathitāti. Tattha bālā nāma yekeci pāṇātipātādidasaakusalakammapathasamannāgatā sattā, te tīhākārehi jānitabbā. Yathāha "tīṇimāni bhikkhave bālassa bālalakkhaṇānī"ti suttaṃ. ^3- Apica pūraṇakassapādayo cha satthāro devadatta- kokālikakaṭamoraka ^4- tissakhaṇḍadeviyāputtasamuddadattaciñcamāṇavikādayo atītakāle ca dīghavidassa bhātāti ime aññe ca evarūpā sattā bālāti veditabbā. Te aggipadittamiva agāraṃ attanā duggahitena attānañca attano vacanakārake ca vināsenti. Yathā dīghavidassa bhātā catubuddhantaraṃ saṭṭhīyojanamattena attabhāvena uttāno patito mahāniraye paccati, yathā ca tassa diṭṭhiṃ abhirucitāni ^5- @Footnote: ¹ cha.Ma., i. gaṇhathā"ti ² cha.Ma., i. kho tissa @³ aṃ. tika. 20/3/97 cintisutta, upari. 14/246/214 bālapaṇḍitasutta @⁴ cha.Ma.....modaka... ⁵ cha.Ma. abhirucanakāni Pañca kulasatāni tasseva sahabyataṃ upapannāni mahāniraye paccanti. Vuttañcetaṃ bhagavatā:- "seyyathāpi bhikkhave naḷāgārā vā tiṇāgārā vā aggi mutto ^1- kūṭāgārānipi ḍahati ullittāvalittāni nivātāni phussitaggaḷāni pihitavātapānāni, evameva kho bhikkhave yāni kānici bhayāni uppajjanti, sabbāni tāni bālato uppajjanti, no paṇḍitato. Yekeci upaddavā uppajjanti .pe. Yekeci upasaggā .pe. No paṇḍitato. Iti kho bhikkhave sappaṭibhayo bālo, appaṭibhayo paṇḍito. Saupaddavo bālo, na upaddavo paṇḍito, saupasaggo bālo, na upasaggo paṇḍito"ti. ^2- Apica pūtimacchasadiso bālo, pūtimacchabandhapattapuṭasadiso hoti tadupasevī, chaḍḍanīyatañca jigucchanīyatañca āpajjati viññūnaṃ. Vuttañcetaṃ:- pūtimacchaṃ kusaggena yo naro upanayhati kusāpi pūtī vāyanti evaṃ bālūpasevanāti. ^3- Akittipaṇḍito vāpi sakkena devindena vare diyyamāne evamāha:- bālaṃ na passe na suṇe na ca bālena saṃvase bālenāllāpasallāpaṃ na kare na ca rocaye. Kinnu te akaraṃ bālo vada kassapa kāraṇaṃ kena kassapa bālassa dassanaṃ nābhikaṅkhasi. Anayaṃ nayatī dummedho adhurāyaṃ niyuñjati dunnayo seyyaso hoti sammā vuttopi kuppati vinayaṃ so na jānāti sādhu tassa adassananti. ^4- Evaṃ bhagavā sabbākārena bālūpasevanaṃ garahanto "bālānamasevanaṃ maṅgalan"ti vatvā idāni paṇḍitasevanaṃ pasaṃsanto "paṇḍitānañca sevanā maṅgalan"ti. Āha. Tattha paṇḍitā nāma yekeci pāṇātipātā @Footnote: ¹ Sī.,i. aggi mukko ² aṃ. tika. 20/1/96 bhayasutta @³ khu.jā. 27/2152/437 sattigumbajātakaṃ, khu.iti. 25/76/292 sukhapatthanāsutta @ khu.jā. 28/862/303 (sayā) ⁴ khu.jā. 27/1813/355 akittijātakaṃ Veramaṇīādidasakusalakammapathasamannāgatā sattā, te tīhākārehi jānitabbā. Yathāha:- "tīṇimāni bhikkhave paṇḍitassa paṇḍitalakkhaṇānī"ti ^1- suttaṃ. Apica buddhapaccekabuddhaasītimahāsāvakā aññe ca tathāgatassa sāvakā sunettamahāgovindavidhura- sarabhaṅgamahosathasutasomanimirājaayogharakumāraakittipaṇḍitādayo ca paṇḍitāti veditabbā. Te bhaye viya rakkhā andhakāre viya padīpo khuppipāsādidukkhābhibhave viya annapānādipaṭilābho attano vacanakārānaṃ ^2- sabbabhayaupaddavūpasaggaviddhaṃsanasamatthā honti. Tathā hi tathāgataṃ āgamma asaṅkheyyā aparimāṇā devamanussā āsavakkhayaṃ pattā, brahmaloke patiṭṭhitā, devaloke patiṭṭhitā, sugatiloke uppannā, sāriputtatthere cittaṃ pasādetvā catūhi paccayehi theraṃ upaṭṭhahitvā asīti kulasahassāni sagge nibbattāni. Tathā mahāmoggallānamahākassapappabhūtīsu sabbesu mahāsāvakesu, sunettassa satthuno sāvakā appekacce brahmaloke uppajjiṃsu, appekacce paranimmitavasavattīnaṃ devānaṃ sahabyataṃ .pe. Appekacce gahapatimahāsālakulānaṃ sahabyataṃ upapajjiṃsu. Vuttañcetaṃ:- "natthi bhikkhave paṇḍitato bhayaṃ, natthi paṇḍitato upaddavo, natthi paṇḍitato upasaggo"ti. ^3- Apica tagaramālādigandhabhaṇḍasadiso paṇḍito, tagaramālāgandhabhaṇḍa- pariveṭhanapattasadiso hoti tadupasevī, bhāvanīyatañca manuññatañca āpajjati viññūnaṃ vuttañcetaṃ:- tagarañca palāsena yo naro upanayhati pattāpi surabhī vāyanti evaṃ dhīrūpasevanāti. ^4- Akittipaṇḍito cāpi sakkena devānamindena vare diyyamāne evamāha:- dhīraṃ passe suṇe dhīraṃ dhīrena saha saṃvase dhīrenāllāpasallāpaṃ taṃ kare tañca rocaye. Kinnu te akaraṃ dhīro vada kassapa kāraṇaṃ kena kassapa dhīrassa dassanaṃ abhikaṅkhasi. @Footnote: ¹ aṃ. tika. 20/3/98 cintīsutta Ma. upari. 14/243/221 bālapaṇḍitasutta @² cha.Ma., i. vacanakarānaṃ ³ aṃ. tika. 20/1/96 bhayasutta @⁴ khu.iti. 25/76/292 sukhapatthanāsutta, khu.jā. 27/215/437 (sayā) @khu.jā. 28/862/303 (sayā) Nayaṃ nayatī medhāvī adhurāyaṃ na yuñjati sunayo seyyaso hoti sammā vutto na kuppati vinayaṃ so pajānāti sādhu tena samāgamoti. ^1- Evaṃ bhagavā sabbākārena paṇḍitūpasevanaṃ pasaṃsanto "paṇḍitānaṃ sevanaṃ ^2- maṅgalan"ti vatvā idāni tāya bālānaṃ asevanāya paṇḍitānaṃ sevanāya ca anupubbena pūjaneyyabhāvaṃ upagatānaṃ pūjaṃ pasaṃsanto "pūjā ca pūjaneyyānaṃ maṅgalan"ti āha. Tattha pūjaneyyā nāma sabbadosavirahitattā sabbaguṇasamannāgatattā ca buddhā bhagavanto, tato paccekasambuddhā ariyasāvakā ca. Tesañhi pūjā appakāpi dīgharattaṃ hitāya sukhāya hoti, sumanamālākāramallikādayo cettha nidassanaṃ. Tatthekaṃ nidassanamattaṃ bhaṇāma:- bhagavā kira ^3- ekadivasaṃ pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya rājagahaṃ piṇḍāya pāvisi, athakho sumano mālākāro rañño māgadhassa seniyassa bimbisārassa pupphāni gahetvā gacchanto addasa bhagavantaṃ nagaradvāraṃ anuppattaṃ pāsādikaṃ pāsādanīyaṃ dvattiṃsamahāpurisalakkhaṇa- asītyānubyañjanapaṭimaṇḍitaṃ buddhasiriyā jalantaṃ, disvānassa etadahosi "rājā pupphāni gahetvā sataṃ vā sahassaṃ vā dadeyya, tañca idhalokamattameva sukhaṃ bhaveyya, bhagavato pana pūjā appameyyaasaṅkheyyaphalā dīgharattaṃ hitasukhāvahā hoti, handāhaṃ imehi pupphehi bhagavantaṃ pūjemī"ti pasannacitto ekaṃ pupphamuṭṭhiṃ gahetvā bhagavato paṭimukhaṃ khipi, pupphāni ākāsena gantvā bhagavato upari mālāvitānaṃ hutvā aṭṭhaṃsu. Mālākāro tamānubhāvaṃ disvā pasannataracitto puna ekaṃ pupphamuṭṭhiṃ khipi, tānipi gantvā mālākañcukā ^4- hutvā aṭṭhaṃsu. Evaṃ aṭṭha pupphamuṭṭhiyo puna khipi, tāni gantvā pupphakūṭāgāraṃ hutvā aṭṭhaṃsu. Bhagavā antokūṭāgāre ahosi, mahājanakāyo sannipati. Bhagavā mālākāraṃ pasaṃsanto ^5- sitaṃ pātvākāsi. Ānandatthero "na buddhā nāma ^6- @Footnote: ¹ khu.jā. 27/1819/355 akittijātakaṃ ² cha.Ma. sevanā ³ cha.Ma. hi @⁴ cha.Ma. mālākañcuko ⁵ cha.Ma. passanto ⁶ cha.Ma., i. ayaṃ saddo na dissati Ahetu apaccayā sitaṃ pātuṃ karontī"ti sitakāraṇaṃ pucchi. Bhagavā āha "eso ānanda mālākāro imissā pūjāya ānubhāvena satasahassakappe devesu ca manussesu ca saṃsaritvā pariyosāne sumanissaro nāma paccekasambuddho bhavissatī"ti. Vacanapariyosāne dhammadesanatthaṃ imaṃ gāthaṃ abhāsi:- "tañca kammaṃ kataṃ sādhu, yaṃ katvā nānutappati yassa patīto ^1- sumano, vipākaṃ paṭisevatī"ti. ^2- Gāthāvasāne caturāsītiyā pāṇasahassānaṃ dhammābhisamayo ahosi. Evaṃ appakāpi tesaṃ pūjā dīgharattaṃ hitāya sukhāya hotīti veditabbā. Sā ca āmisapūjāva, ko pana vādo paṭipattipūjāya. Yato ye kulaputtā saraṇagamanasikkhāpadapaṭiggahaṇena uposathaṅgasamādānena ca catupārisuddhisīlādīhi ca attano guṇehi bhagavantaṃ pūjenti, ko tesaṃ pūjāya phalaṃ vaṇṇayissati. Te hi tathāgataṃ paramāya pūjāya pūjentīti vuttā. Yathāha:- "yo kho ānanda bhikkhu vā bhikkhunī vā upāsako vā upāsikā vā dhammānudhammapaṭipanno viharati sāmīcipaṭipanno anudhammacārī, so tathāgataṃ sakkaroti garukaroti māneti pūjeti paramāya pūjāyā"ti. ^3- Etenānusārena paccekabuddhaariyasāvakānampi pūjāya hitasukhāvahatā veditabbā. Apica gahaṭṭhānaṃ kaniṭṭhassa jeṭṭhabhātāpi bhaginīpi pūjaneyyā, puttassa mātāpitaro, kulavadhūnaṃ sāmikasassusasurāti evamettha pūjaneyyā veditabbā. Etesampi hi pūjā kusaladhammasaṅkhātattā āyuādivuḍḍhihetuttā ca maṅgalameva. Vuttañhetaṃ:- "te metteyyā bhavissanti petteyyā sāmaññā brahmaññā kule jeṭṭhāpacāyino, idaṃ kusalaṃ dhammaṃ samādāya vattissanti, te kusalānaṃ dhammānaṃ samādānahetu āyunāpi vaḍḷissanti, vaṇṇenapi vaḍḍhissantī"ti ādi. ^4- Idāni yasmā "yaṃ yattha maṅgalaṃ. Vavatthapetvā tantassa, maṅgalattaṃ vibhāvaye"ti iti mātikā nikkhittā, tasmā idaṃ vuccati:- evametissā gāthāya @Footnote: ¹ ka. pītito ² khu.dha. 25/68/29 sumanamālākāravatthu @³ dī. mahā. 10/99/121 mahāparinibbānasutta ⁴ dī. pāṭi. 11/105/63 cakkavattisutta Bālānaṃ asevanā, paṇḍitānaṃ sevanā, pūjaneyyānaṃ ca pūjāti tīṇi maṅgalāni vuttāni, tattha bālānaṃ asevanā bālasevanapaccayabhayādiparittāṇena ubhayalokatthahetuttā, paṇḍitānaṃ sevanā pūjaneyyānaṃ pūjā ca tāsaṃ phalavibhūtivaṇṇanāyaṃ vuttanayeneva nibbānasugatihetuttā maṅgalanti veditabbā. Ito paraṃ pana mātikaṃ adassetvā evaṃ yaṃ yattha maṅgalaṃ, taṃ vavatthapessāma tassa maṅgalattaṃ vibhāvayissāmāti. Niṭṭhitā asevanā ca bālānanti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ----------- Paṭirūpadesavāso cātigāthāvaṇṇanā [4] Evaṃ bhagavā "brūhi maṅgalamuttaman"ti ekaṃ ajjhesitopi appaṃ yācito bahudāyako uḷārapuriso viya ekāya gāthāya tīṇi maṅgalāni vatvā tato uttarimpi ^1- devatānaṃ sotukāmatāya maṅgalānaṃ atthitāya ca ^2- yesaṃ yesaṃ yaṃ yaṃ anukūlaṃ, te te satte tattha tattha maṅgale niyojetukāmatāya ca "paṭirūpadesavāso cā"ti ādīhi gāthāhi punapi anekāni maṅgalāni vuttumāraddho. Tattha paṭhamagāthāya tāva paṭirūpoti anucchaviko. Desoti gāmopi nigamopi nagarampi janapadopi yokoci sattānaṃ nivāsokāso. Vāsoti tattha nivāso. Pubbeti purā atītāsu jātīsu. Katapuññatāti upacitakusalatā. Attāti cittaṃ vuccati sakalo vā attabhāvo, sammāpaṇidhīti tassa attano sammā paṇidhānaṃ niyuñjanaṃ ṭhapananti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti. Ayamettha padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- paṭirūpadesavāso nāma yattha catasso parisā vicaranti, dānādīni puññakiriyāvatthūni vattanti, navaṅgasatthusāsanaṃ dippati, ^3- tattha nivāso sattānaṃ puññakiriyāya paccayattā maṅgalanti vuccati. Sīhaḷadīpapaviṭṭhakevaṭṭādayo cettha nidassanaṃ. Aparo nayo:- paṭirūpadesavāso nāma bhagavato bodhimaṇḍappadeso dhammacakkappavattitappadeso dvādasayojanāya parisāya majjhe sabbatitthiyamataṃ ^4- bhinditvā yamakapāṭihāriyadassitagaṇḍām ^6- barukkhamūlappadeso devorohaṇappadeso, yo @Footnote: ¹ cha.Ma. uttaripi ² cha.Ma. ca saddo na dissati ³ cha.Ma. dibbati @⁴ ka. sabbatitthayamadaṃ ⁵ cha.Ma.....kaṇḍamba.... Vā panaññopi sāvatthīrājagahādibuddhādhivāsappadeso, tattha nivāso sattānaṃ chaanuttariyappaṭilābhapaccayato maṅgalanti vuccati. Aparo nayo 1-:- puratthimāya disāya kajaṅgalannāma ^2- nigamo, tassa parena mahāsālā, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇapuratthimāya disāya sallavatī ^3- nāma nadī, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Dakkhiṇāya disāya setakaṇṇikaṃ nāma nigamo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Pacchimāya disāya thūnaṃ ^4- nāma brāhmaṇagāmo, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Uttarāya disāya usīraddhajo nāma pabbato, tato paraṃ paccantimā janapadā, orato majjhe. Ayaṃ majjhimapadeso ^5- āyāmena tīṇi yojanasatāni, vitthārena aḍḍhateyyasatāni ^6- parikkhepena nava yojanasatāni honti, eso paṭirūpadeso nāma. Ettha catunnaṃ mahādīpānaṃ dvisahassānaṃ parittadīpānañca issariyādhipaccakārakā cakkavattirājāno ^7- uppajjanti, ekaṃ asaṅkheyyaṃ kappasatahassañca pāramiyo pūretvā sāriputtamoggallānādayo mahāsāvakā uppajjanti, dve asaṅkheyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā paccekasambuddhā ca, cattāri aṭṭha soḷasa vā asaṅkheyyāni kappasatasahassañca pāramiyo pūretvā sammāsambuddhā ca uppajjanti. Tattha sattā cakkavattirañño ovādaṃ gahetvā pañcasu sīlesu patiṭṭhāya saggaparāyanā honti. Tathā paccekasambuddhānaṃ ovāde patiṭṭhāya, sammāsambuddhasāvakānampana ovāde patiṭṭhāya saggaparāyanā nibbānaparāyanā ca honti. Tasmā tattha vāso imāsaṃ sampattīnaṃ paccayato maṅgalanti vuccati. Pubbe ca katapuññatā nāma atītajātiyā buddhapaccekabuddhakhīṇāsave ārabbha upacitakusalatā, sāpi maṅgalaṃ. Kasmā? buddhapaccekabuddhe sammukhā ^8- dassetvā buddhānaṃ vā buddhasāvakānaṃ vā sammukhā sutāya catuppadikāyapi gāthāya pariyosāne arahattaṃ pāpuṇātīti ^9- katvā yo ca manusso pubbe katādhikāro @Footnote: ¹ vinaYu. mahā. 5/259/24 cammakkhandhaka ² cha.Ma. gajaṅgalaṃ ³ Sī., i. salalavatī @⁴ cha.Ma. thūṇaṃ ⁵ cha.Ma. majjhimadeso ⁶ cha.Ma. aḍḍhateyyāni ⁷ cha.Ma. cakkavattī @⁸ cha.Ma. buddhapaccekabuddhasammukhato ⁹ cha.Ma. pāpetīti, Sī.i. arahattaṃ pāpuṇanato Ussannakusalamūlo hoti, so teneva kusalamūlena vipassanaṃ uppādetvā āsavakkhayaṃ pāpuṇāti yathā rājā mahākappino aggamahesī ca. Tena vuttaṃ "pubbe ca katapuññatā maṅgalan"ti. Attasammāpaṇidhi nāma idhekacco attānaṃ dussīlaṃ susīle ^1- patiṭṭhāpeti, assaddhaṃ saddhāsampadāya patiṭṭhāpeti, macchariṃ cāgasampadāya patiṭṭhāpeti. Ayaṃ vuccati "attasammāpaṇidhī"ti, eso ca maṅgalaṃ. Kasmā? diṭṭhadhammikasamparāyika- verappahānavividhānisaṃsādhigamahetuto. ^2- Evaṃ imissāpi gāthāya paṭirūpadevāso ca, pubbe ca katapuññatā, attasammāpanidhi cāti ^3- tīṇiyeva maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā paṭirūpadesavāso cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ------------- Bāhusaccañcāti gāthāvaṇṇanā [5] Idāni bāhusaccañcāti ettha bāhusaccanti bahussutabhāvo. Sippanti yaṃ kiñci hatthakosallaṃ. Vinayoti kāyavācācittavinayanaṃ. Susikkhitoti suṭaṭhu sikkhito. Subhāsitāti suṭṭhu bhāsitā. Yāti aniyamaniddeso. ^4- Vācāti girā byappatho. Sesaṃ vuttanayamevāti. Ayamettha padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- bāhusaccaṃ nāma yantaṃ "sutadharo hoti sutasannicayo"ti ca ^5- "idhekaccassa bahussutaṃ ^6- hoti, suttaṃ geyyaṃ veyyākaraṇan "ca ^7- evamādinā nayena satthusāsanadharattaṃ vaṇṇitaṃ, taṃ akusalappahānakusalādhigamahetuto anupubbena paramatthasaccasacachikiriyahetuto ca maṅgalanti vuccati. Vuttañhetaṃ bhagavatā:- "sutavā ca kho bhikkhave ariyasāvako akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati, anavajjaṃ bhāveti, suddhamattānaṃ pariharatī"ti. ^8- @Footnote: ¹ cha.Ma., i. sīle ² cha.Ma.,i....hetutoti ³ ka. ceti ⁴ cha.Ma. aniyataniddeso @⁵ Ma.Ma. 12/339/301 mahāgosiṅgasutta, aṃ. catukka. 21/22/26 dutiyauruvelasuttaṃ @⁶ cha.Ma. bahukaṃ suttaṃ ⁷ aṃ catukka. 21/6/8 appasutasutta @⁸ aṃ. sattaka. 23/64/111 nagaropamasutta (syā) Aparampi vuttaṃ:- "dhatānaṃ dhammānaṃ atthamupaparikkhati, atthaṃ upaparikkhato dhammā nijjhānaṃ khamanti, dhammanijjhānakkhantiyā sati chando jāyati, chandajāto ussahati, ussahanto tulayati, tulayanto padahati, padahanto kāyena ceva paramatthasaccaṃ sacchikaroti, paññāya ca paṭivijjha ^1- passatī"ti. ^2- Apica āgāriyabāhusaccampi ^3- yaṃ anavajjaṃ, taṃ ubhayalokahitasukhāvahanato maṅgalanti vehitabbaṃ. Sippaṃ nāma āgāriyasippañca ^3- anāgāriyasippañca. ^4- Tattha āgāriyasippaṃ nāma yaṃ parapāṇūparodhavirahitamakusalavivajjitaṃ maṇikārasuvaṇṇakārakammādi, ^5- taṃ idha lokatthāvahanato maṅgalaṃ. Anāgāriyasippaṃ nāma cīvaravicāraṇacīvarasibbanādisamaṇa- parikkhārābhisaṅkharaṇaṃ, yantaṃ "idha bhikkhave bhikkhu yāni tāni sabrahmacārīnaṃ uccāvacāni kiṃkaraṇīyāni, tattha dakkho hotī"ti ādinā ^6- nayena tattha tattha saṃvaṇṇitaṃ, yaṃ "nāthakaraṇo ^7- dhammo"ti ca vututaṃ, taṃ attano ca paresañca ubhayalokahitasukhāvahanato maṅgalanti veditabbaṃ. Vinayo nāma āgāriyavinayo ^8- ca anāgāriyavinayo ^8- ca. Tattha āgāriyavinayo nāma dasaakusalakammapathaviramaṇaṃ, so tattha asaṅkilesāpajjanena ācāraguṇavavatthāpanena ca susikkhito ubhayalokahitasukhāvahanato maṅgalaṃ. Anāgāriyavinayo nāma sattāpattikkhandhe anāpajjanaṃ, sopi vuttanayeneva susikkhito, catupārisuddhisīlaṃ vā anāgāriyavinayo, so yathā tattha patiṭṭhāya arahattaṃ pāpuṇāti, evaṃ sikkhanena susikkhito lokiyalokuttarasukhādhigamahetuto maṅgalanti veditabbo. Subhāsitā vācā nāma musāvādādidosavirahitā. Yathāha "catūhi bhikkhave aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hotī"ti. ^9- Susaññatavācāeva vācā subhāsitā. Yathāha:- @Footnote: ¹ cha.Ma., i. ativijjha ² Ma.Ma. 13/432/420 caṅkīsutta ³ cha.Ma. agārika...evamuparipi @⁴ cha.Ma. anagārika... i. anāgāriYu....evamuparipi ⁵ cha.Ma. maṇi...kammādikaṃ @⁶ dī.pāṭi. 11/345/236, aṃ. dasaka. 24/17/20 nāthakaraṇavagga ⁷ cha.Ma. nāthakaro @^8-8 cha.Ma. agārika..., anagārika...sabbattha evamuparipi ⁹ khu.khu. 25/453/418 "subhāsitaṃ uttamamāhu santo, dhammaṃ bhaṇe na adhammantaṃ dutiyaṃ. Piyaṃ bhaṇe nāpiyantaṃ tatiyaṃ, saccaṃ bhaṇe na alikantaṃ catutthan"ti. ^1- Ayampi ubhayalokahitasukhāvahanato maṅgalanti veditabbā. Yasmā ca ayaṃ vinayapariyāpannā eva, tasmā vinayaggahaṇena etaṃ asaṅgaṇhitvā vinayo saṅgahetabbo. Athavā kiṃ iminā parissamena, ^2- paresaṃ dhammadesanāvācā idha subhāsitā vācāti veditabbā. Sā hi yathā paṭirūpadesavāso, evaṃ sattānaṃ ubhayalokahitasukhanibbānādhigamapaccayato maṅgalanti vuccati. Āha ca:- "yaṃ buddho bhāsatī vācaṃ khemaṃ nibbānapattiyā dukkhassantakiriyāya sā ve vācānamuttamā"ti ^3- evaṃ imissā gāthāya bāhusaccañca sippañca, vinayo ca susikkhito, subhāsitā ca yā vācāti cattāri maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā bāhusaccañcāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ------------- Mātāpituupaṭṭhānantigāthāvaṇṇanā [6] Idāni mātāpituupaṭṭhānanti ettha mātu ca pitu cāti mātāpitu. Upaṭṭhānanti upaṭṭhahanaṃ. Puttānañca dārānañcāti puttadārassa. Saṅgaṇhanaṃ saṅgaho. Na ākulā anākulā. Kammānieva kammantā. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- mātā nāma janikā vuccati, tathā pitā. Upaṭṭhānaṃ nāma pādadhovanasambāhanucchādananhāpanehi catupaccayasampadānena ca upakārakaraṇaṃ. Tattha yasmā mātāpitaro bahūpakārā puttānaṃ atthakāmā anukampakā, yaṃ ^4- puttake bahi kīḷitvā paṃsumakkhitasarīrake āgate disvā @Footnote: ¹ khu.su. 25/453/418 subhāsitasutta ² Ma. pariyāpannena @³ khu.su. 25/457/419 subhāsitasutta ⁴ cha.Ma. ye Paṃsukaṃ ^1- puñchitvā matthakaṃ upasiṅghāyantā upari cumbitvā ^2- ca sinehaṃ uppādenti, vassasatampi mātāpitaro sīsena pariharantā puttā tesaṃ paṭikāraṃ kātumasamatthā. Yasmā ca te āpādakā posakā khīrassa dāyakā puttānaṃ ^3- imassa lokassa dassetāro, brahmasamā ^4- pubbācariyasammatā, tasmā tesaṃ upaṭṭhānaṃ idha pasaṃsaṃ, pecca saggasukhañca āvahati. Tena maṅgalanti vuccati. Vuttañcetaṃ ^5- bhagavatā:- "brahmāti ^6- mātāpitaro, pubbācariyāti vuccare āhuneyyā ca puttānaṃ, pajāya anukampakā. Tasmā hi ne namasseyya, sakkareyya ca paṇḍito. Annena atho ^7- pānena, vatthena sayanena ca ucchādanena nhāpanena, ^8- pādānaṃ dhovanena ca. Tāya naṃ pāricariyāya, mātāpitūsu paṇḍitā idheva naṃ pasaṃsanti, pecca sagge ^9- pamodatī"ti ^10- aparo nayo:- upaṭṭhānaṃ nāma bharaṇakiccakaraṇakulavaṃsaṭṭhapanādi pañcavidhaṃ, taṃ pāpanivāraṇādipañcavidhadiṭṭhadhammikahitahetuto ^11- maṅgalanti veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā:- "pañcahi kho gahapatiputta ṭhānehi puttena puratthimā disā mātāpitaro paccupaṭṭhātabbā `bhato ne bharissāmi, kiccaṃ nesaṃ karissāsāmi, kulavaṃsaṃ ṭhapessāmi, dāyajjaṃ paṭipajjissāmi, ^12- atha vā pana ^13- petānaṃ kālakatānaṃ dakkhiṇaṃ anuppadassāmī'ti. Imehi kho gahapatiputta pañcahi ṭhānehi puttena puratthimā disā mātāpitaro paccupaṭṭhitā pañcahi ṭhānehi puttaṃ anukampanti, pāpā nivārenti, kalyāṇe nivesenti, sippaṃ sikkhāpenti, paṭirūpena dārena saṃyojenti, samaye dāyajjaṃ niyyādentī"ti. ^14- @Footnote: ¹ cha.Ma. paṃsuṃ ² cha.Ma., i. paricumbantā @³ cha.Ma., i. khīrassa dāyakā puttānaṃ-iti ime pāṭhā na dissanti @⁴ cha.Ma. brahmasammatā ⁵ cha.Ma.vuttañhetaṃ ⁶ i. brahmā hi ⁷ cha.Ma.,i. atha @⁸ Sī.,i. nahāpanena ⁹ Sī.,i. sagge ca @¹⁰ khu.iti. 25/106/325 sabrahmakasutta. khu.jā. sattati 28/162/66-7 soṇanandajātaka @(sayā), aṃ. tika. 20/31/127 sabrahmakasutta ¹¹ cha.Ma....hitasukhahetuto @¹² Ma.i. paṭipajjāmi ¹³ i. atha ca pana ¹⁴ dī. pāṭi. 11/267/164 siṅgālakasutta Apica yo mātāpitaro tīsu vatthūsu pasāduppādanena sīlasamādāpanena pabbajjāya vā uṭṭhahati, ayaṃ idha ^1- mātāpituupaṭṭhākānaṃ aggo, tassa taṃ mātāpituupaṭṭhānaṃ mātāpitūhi katassa upakārassa paccupakārabhūtaṃ anekesaṃ diṭṭhadhammikānaṃ samparāyikānañca atthānaṃ padaṭṭhānato maṅgalanti vuccati. Puttadārassāti ettha attanā ^2- jātā pasutā ^3- puttāpi dhītaropi puttātveva saṅkhayaṃ gacchanti. Dārāti vīsatiyā bhariyānaṃ yākāci bhariyā. Puttā ca dārā ca puttadāraṃ, tassa puttadārassa. Saṅgahoti sammānanādīhi upakārakaraṇaṃ. Taṃ susaṃvihitakammantatādidiṭṭhadhammikahitahetuto ^4- maṅgalanti veditabbaṃ. Vuttañcetaṃ bhagavatā "pacchimā disā puttadārā veditabbā"ti ^5- ettha uddiṭṭhaṃ puttadāraṃ bhariyāsaddena saṅgaṇhitvā "pañcahi kho gahapatiputta ṭhānehi sāmikena pacchimā disā bhariyā paccupaṭṭhātabbā sammānanāya avimānanāya ^6- anaticariyāya issariyavossaggena alaṅkārānuppadānena. Imehi kho gahapatiputta pañcahi ṭhānehi sāmikena pacchimā disā bhariyā paccupaṭṭhitā pañcahi ṭhānehi sāmikaṃ anukampati, susaṃvihitakammantā ca hoti susaṅgahitaparijanā ca, anaticārinī ca sambhatamanurakkhati, ^7- dakkhā ca hoti analasā sabbakiccesū"ti. ^5- Ayaṃ vā aparo nayo:- saṅgahoti dhammikāhi dānapiyavacanatthacariyāhi ^8- saṅgaṇhanaṃ. Seyyathīdaṃ? uposathadivasesu paribbayadānaṃ nakkhatatadivasesu nakkhattadassāpanaṃ maṅgaladivasesu maṅgalakaraṇaṃ diṭṭhadhammikasamparāyikesu atthesu ovādānusāsananti. Taṃ pubbanayeneva ^9- diṭṭhadhammikahitahetuto dhammikattā ^10- samparāyikahitahetuto devatāhipi namassanīyabhāvahetuto ca maṅgalanti veditabbaṃ. Yathāha sakko devānamindo:- "ye gahaṭṭhā puññakarā, sīlavanto upāsakā. Dhammena dāraṃ posenti, te namassāmi mātalī"ti. ^11- @Footnote: ¹ cha.Ma., i. ayaṃ saddo na dissati ² cha.Ma. attato, i. attano ³ cha.Ma.,i. ayaṃ @saddo na dissati 4....hitasukhahetuto ^5-5 dī. pāṭi. 11/269/165 siṅgālakasutta @⁶ cha.Ma. anavamānanāya ⁷ sambhataṃ ca anurakkhati ⁸ cha.Ma. dānapiyavācātthacariyāhi @⁹ cha.Ma. vuttanayeneva ¹⁰ cha.Ma. ayaṃ saddo dissati @¹¹ saṃ. sagā. 5/264/283 paṭhamasakkanamassanasutta Anākulā kammantā nāma kālaññutāya paṭirūpakāritāya analasatāya uṭṭhānaviriyasampadāya abyasanīyatāya ca kālātikkamanaappaṭirūpakaraṇasithilakaraṇādi- ākulabhāvavirahitā kasigorakkhavaṇijjādayo kammantā. Ete attano vā puttadārassa vā dāsakammakarānaṃ vā byattatāya eva ^1- payojitā diṭṭheva dhamme dhanadhaññavuḍaḍhitalābhahetuto maṅgalanti vuccanti. Vuttañcetaṃ bhagavatā:- "paṭirūpakārī dhuravā, uṭṭhātā vindate dhanan"ti. ^2- "na divāsoppasīlena, rattiṃ uṭṭhānadessinā. Niccaṃ mattena soṇḍena sakkā āvasituṃ gharaṃ. Atisītaṃ atiuṇhaṃ atisāyamidaṃ ahu iti vissaṭṭhakammante atthā accenti māṇave. Yo ca ^3- sītañca uṇhañca, tiṇā bhiyyo na maññati. Karaṃ purisakiccāni, so sukhaṃ na vihāyatī"ti ca. ^4- "bhoge saṃharamānassa bhamarasseva irīyato bhogā sannicayaṃ yanti vammikovūpacīyatī"ti ca evamādi. ^5- Evaṃ imissāpi gāthāya mātuupaṭṭhānaṃ pituupaṭṭhānaṃ puttadārassa saṅgaho, anākulā ca kammantāti cattāri maṅgalāni vuttāni, putsadārassa saṅgahaṃ vā dvidhā katvā pañca, mātāpituupaṭṭhānaṃ vā ekameva katvā tīṇi. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā mātāpituupaṭṭhānanti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ------------ Dānañcātigāthāvaṇṇanā [7] Idāni dānañcāti ettha dīyate imināti dānaṃ, attano santakaṃ parassa paṭipādīyatīti vuttaṃ hohi. Dhammassa cariyā dhammā vā anapetā @Footnote: ¹ cha.Ma., i. evaṃ ² khu.su. 25/189/370, saṃ. sagā. 15/426/25 āḷavakasutta @³ cha.Ma. yodha ⁴ dī. pāṭi.11/253/160 siṅgālakasutta @⁵ dī. pāṭi. 11/265/163 siṅgālakasutta Cariyā dhammacariyā. Ñāyante "amhākaṃ ime "iti ñātakā. Na avajjāni anavajjāni, aninditāni agarahitānīti vuttaṃ hoti. Sesaṃ vuttanayamevāti. Ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- dānaṃ nāma paraṃ uddissa subuddhipubbikā ^1- annādidasadānavatthupariccāgacetanā, taṃ sampayutto vā alobho. Alobhena hi taṃ vatthuṃ parassa paṭipādeti, tena vuttaṃ "diyyate imināti dānanan"ti. Taṃ bahujjanapiyādīnaṃ ^2- diṭṭhadhammikasamparāyikānaṃ phalavisesānaṃ adhigamahetuto maṅgalanti vuttaṃ. "dāyako sīha dānapati bahuno janassa piyo hoti manāpo"ti evamādīni ^3- cettha suttāni anussaritabbāni. Aparo nayo:- dānaṃ nāma dubbidhaṃ āmisadānañca dhammadānañca, tattha āmisadānaṃ vuttappakārameva. Idhalokaparalokadukkhakkhayasukhāvahassa pana sammāsambuddhappaveditassa dhammassa paresaṃ hitakāmatāya desanā dhammadānaṃ, imesañca dvinnaṃ dānānaṃ etadeva aggaṃ. Yathāha:- "sabbadānaṃ dhammadānaṃ jināti, sabbarasaṃ dhammaraso jināti. Sabbaratiṃ dhammarati jināti, taṇhakkhayo sabbadukkhaṃ jinātī"ti. ^4- Tattha āmisadānassa maṅgalattaṃ vuttameva. Dhammadānampana yasmā atthapaṭisaṃveditādīnaṃ guṇānaṃ padaṭṭhānaṃ, tasmā maṅgalanti vuccati. Vuttañhetaṃ bhagavatā:- "yathā yathā bhikkhave bhikkhu yathāsutaṃ yathāpariyattaṃ dhammaṃ vitthārena paresaṃ deseti, tathā tathā so tasmiṃ dhamme atthapaṭisaṃvedī ca hoti dhammapaṭisaṃvedī cā"ti evamādi. ^5- Dhammacariyā nāma dasakusalakammapathacariyā. Yathāha "tividhā kho gahapatayo kāyena dhammacariyā samacariyā hotī"ti evamādi. ^6- Sā panesā dhammacariyā @Footnote: ¹ Sī. santuṭṭhipubbikā ² cha.Ma. bahujanapiyamanāpatādīnaṃ, i. bahujanapiyatādīnaṃ @³ aṃ. pañcaka. 22/34/41 sīhasenāpatisutta (sayā) ⁴ khu.dha. 25/354/78 sakkadevarājavatthu @⁵ aṃ. pañcaka. 22/26/23 vimuttāyanasutta (sayā) ⁶ Ma.mū. 12/441/390, @392. sāreyyakasutta Saggalokūpapattihetuto maṅgalanti veditabbā. Vuttañhetaṃ bhagavatā "dhammacariyā- samacariyāhetu kho gahapatayo evamidhekacce sattā kāyassa bhedā parammaraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjantī"ti. ^1- Ñātakā nāma mātito vā pitito vā yāva sattamā pitāmahayuga- sambandhā, tesaṃ bhogapārijuññena vā byādhipārijuññena vā abhihatānaṃ attano samīpaṃ āgatānaṃ yathābalaṃ ghāsacchādanadhaññādīhi ^2- saṅgaho pasaṃsādīnaṃ diṭṭhadhammikānaṃ sugatigamanādīnañca samparāyikānaṃ visesādhigamānaṃ hetuto maṅgalanti vuccati. Anavajjāni kammāni nāma uposathaṅgasamādānaveyyāvaccakaraṇa- ārāmavanaropanasetukaraṇādīni kāyavacīmanosucaritakammāni tīṇi ^3- hi nānappakārahitasukhādhigamanahetuto maṅgalanti vuccati. "ṭhānaṃ kho panetaṃ visākhe vijjati yaṃ idhekacco itthī vā puriso vā aṭṭhaṅgasamannāgataṃ uposathaṃ upavasitvā kāyassa bhedā parammaraṇā cātummahārājikānaṃ devānaṃ sahabyataṃ upapajjeyyā"ti evamādīni cettha suttāni ^4- anussaritabbāni. Evaṃ imissā gāthāya dānañca dhammacariyā ca ñātakānañca saṅgaho anavajjāni kammānīti cattāri maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā dānañcāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. --------- Āratītigāthāvaṇṇanā [8] Idāni āratī vīratīti ettha āratīti āramaṇaṃ, viratīti viramaṇaṃ, viramanti vā etāya sattāti virati. Pāpāti akusalā. Madanīyaṭṭhena majjaṃ, majjassa pānaṃ pajjapānaṃ, tato majjapānā saṃyamanaṃ saṃyamo. Appamajjanaṃ appamādo. Dhammesūti kusalesu. Sesaṃ vuttanayamevāti. Ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- ārati nāma pāpe ādīnavadassino manasā eva anabhirati. Virati nāma kammadvāravasena kāyavācāhi viramaṇaṃ, sā cesā virati nāma sampattavirati samādānavirati samucchedaviratīti tividhā hoti, @Footnote: ¹ Ma.mū. 12/441/390, 392 sāreyyakasatta ² cha.Ma. ghāsacchādanadhanadhaññādīhi @³ cha.Ma. tāni ⁴ aṃ. aṭṭhaka. 23/133/43/262 visākhāsutta (sayā) Tattha yā kulaputtassa attano jātiṃ vā kulaṃ vā gottaṃ vā paṭicca "na me taṃ paṭirūpaṃ, ^1- yvāhaṃ imaṃ pāṇaṃ haneyyaṃ, adinnaṃ ādiyeyyan"ti ādinā nayena sampattavatthuto virati, ayaṃ sampattavirati nāma. Sikkhāpadasamādānavasena pana pavattā samādānavirati nāma, yassā pavattito pabhūti ^2- kulaputto pāṇātipātādīni na samācarati. ^3- Ariyamaggasampayuttā samucchedavirati nāma, yassā pavattito pabhūti ariyasāvakassa pañca bhayāni verāni vūpasantāni honti. Pāpaṃ nāma yantaṃ "pāṇātipāto kho gahapatiputta kammakileso, adinnādānaṃ .pe. Kāmesumicchācāro .pe. Musāvādo"ti ^4- evaṃ vitthāretvā:- "pāṇātipāto adinnādānaṃ, musāvādo ca vuccati. Paradāragamanañceva, nappasaṃsanti paṇḍitā"ti. ^4- Evaṃ gāthāya saṅgahitaṃ kammakilesasaṅkhātaṃ catubbidhamakusalaṃ, tato pāpā. Sabbā cesā ^5- ārati virati ca diṭṭhadhammikasamparāyikabhayaverappahānādinānappakāravisesādhigama- hetuto maṅgalanti vuccati. "pāṇātipātā paṭivirato kho gahapatiputta ariyasāvako"ti ādīni cettha suttāni anussaritabbāni. Majjapānā ca saṃyamo nāma pubbe vuttasurāmerayamajjapamādaṭṭhānā veramaṇiyā evetaṃ adhivacanaṃ. Yasmā pana majjapāyī atthaṃ na jānāti, dhammaṃ na jānāti, mātu antarāyaṃ karoti, pitu buddhapaccekabuddhatathāgatasāvakānampi antarāyaṃ karoti, diṭṭhadhamme ^6- garahaṃ samparāye duggatiṃ aparāpariyāyena ^7- ummādaṃ ^8- pāpuṇāti. Majjapānā pana saṃyamo tesaṃ dosānaṃ vūpasamaṃ tabbiparītaguṇasampadañca pāpuṇāti, tasmā ayaṃ majjapānā saṃyamo maṅgalanti veditabbo. Kusalesu dhammesu appamādo nāma "kusalānaṃ vā dhammānaṃ bhāvanāya asakkaccakiriyatā asātaccakiriyatā anaṭṭhitaririyatā olīnavuttitā nikkhittachandatā nikkhittadhuratā asevanā ^9- abhāvanā abahulīkammaṃ anadhiṭṭhānaṃ ananuyogo pamādo. Yo evarūpo pamādo pamajjanā pamajjitattaṃ, ayaṃ vuccati pamādo"ti ^10- ettha @Footnote: ¹ cha.Ma. patirūpaṃ evamuparipi ² cha.Ma. pabhuti evamuparipi ³ cha.Ma. karoti @^4-4 dī. pāṭi. 11/245/157 siṅgālasutta ⁵ cha.Ma., i. sabbāpesā ⁶ cha.Ma. diṭṭheva @dhamme ⁷ cha.Ma., i. aparāpariye ⁸ ummādañca @⁹ cha.Ma., i. pāli anāsevanā ¹⁰ abhi. vibhaṅga, 35/846/427 ekakaniddesa Vuttassa pamādassa paṭipakkhavasena ^1- atthato kusalesu dhammesu satiyā avippavāso veditabbo. So nānappakārakusalādhigamahetuto vā ^2- amatādhigamahetuto vā ^2- maṅgalanti vuccati. Tattha "appamattassa ātāpino"ti ^3- ca, "appamādo amataṃ padan"ti ca, evamādi ^4- satthu sāsanaṃ anussaritabbaṃ. Evaṃ imissā gāthāya pāpā virati, majjapānā saṃyamo, kusalesu dhammesu appamādoti tīṇi maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā āratīti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ------------- Gāravocātigāthāvaṇṇanā [9] Idāni gāravo cāti ettha gāravoti garubhāvo. Nivātoti nīcavuttitā. Santuṭṭhīti santoso. Katassa jānanatā kataññutā. Kālenāti khaṇena samayena. Dhammassa savanaṃ dhammassavanaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- gāravo nāma garukārappayogārahesu buddhapaccekabuddhatathāgatasāvakaācariyupajjhāyamātāpitujeṭṭhabhātubhaginīādīsu ^5- yathānurūpaṃ garukāro garukaraṇaṃ sagāravatā. Svāyaṃ gāravo yasmā sugatigamanādīnaṃ hetu. Yathāha:- "garukātabbaṃ garukaroti, mānetabbaṃ māneti, pūjetabbaṃ pūjeti, so tena kammena evaṃ samattena evaṃ samādinnena kāyassa bhedā parammaraṇā sugatiṃ saggaṃ lokaṃ upapajjati. No ce kāyassa .pe. Upapajjati, sace manussattaṃ āgacchati, yattha yattha paccājāyati, tattha tattha uccākulino hotī"ti. ^6- @Footnote: ¹ ka. paṭipakkhanayena ^2-2 cha.Ma. ca ³ Ma.Ma. 13/20/16 aṭṭhakanāgarasutta @⁴ khu. dhamMa. 25/21/19 sāmāvatīvatthu @⁵ cha.Ma.....jeṭṭhakabhātikabhaginīādīsu, @i.....ācariyūpajjhāyamātipitijeṭṭhabhātibhaginiādīsu @⁶ Ma. upari. 14/295/266 cūḷakammavibhaṅgasutta Yathāha "sattime bhikkhave aparihāniyā dhammā. Katame satta, satthusagāravatā"ti ādi, ^1- tasmā maṅgalanti vuccati. Nivāto nāma nīcamanatā nivātavuttitā, yāya nivātavuttitāya samannāgato puggalo nihatamāno nihatadappo pādapuñchanacoḷakasamo chinnavisāṇūsabhasamo ^2- uddhatadāṭhasappasamo ca hutvā saṇho sakhilo sukhasambhāso ca hoti, ayaṃ nivāto nāma. Svāyaṃ yasādiguṇapaṭilābhahetuto maṅgalanti vuccati. Āha ca "nivātavutti atthaddho, tādiso labhate yasan"ti evamādi. ^3- Santuṭṭhī nāma itarītarapaccayasantoso, so dvādasavidho hoti. Seyyathīdaṃ? cīvare yathālābhasantoso yathābalasantoso yathāsāruppasantosoti tividho. Evaṃ piṇḍapātādīsu. Tassāyaṃ pabhedasaṃvaṇṇā:- idha bhikkhu cīvaraṃ labhati sundaraṃ vā asundaraṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, ^4- labhantopi na gaṇhāti, ayamassa cīvare yathālābhasantoso. Atha pana bhikkhu ābādhiko hoti, garucīvaraṃ pārupanto onamati ^5- vā kilamati vā, so sabhāgena bhikkhunā saddhiṃ taṃ parivattetvā lahukena yāpentopi santuṭṭhova hoti, ayamassa cīvare yathābalasantoso. Aparo bhikkhu paṇītapaccayalābhī hoti, so pattacīvarādīnaṃ ^6- aññataraṃ mahagghaṃ cīvaraṃ labhitvā "idaṃ therānaṃ cirapabbajitānaṃ bahussutānañca anurūpan"ti tesaṃ taṃ datvā ^7- attanā saṅkārakūṭā vā araññato ^8- vā kutoci nantakāni uccinitvā saṅghāṭiṃ karitvā dhārentopi santuṭṭhoyeva hoti, ayamassa cīvare yathāsāruppasantoso. Idha pana bhikkhu piṇḍapātaṃ labhati lūkhaṃ vā paṇītaṃ vā, so teneva yāpeti, aññaṃ na pattheti, ^9- labhantopi na gaṇhāti, ayamassa piṇḍapāte yathālābhasantoso. Atha pana bhikkhu ābādhiko hoti, lūkhaṃ piṇḍapātaṃ bhuñjitvā bāḷharogātaṅkaṃ ^10- pāpuṇāti, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā tassa hatthato @Footnote: ¹ aṅ. sattaka. 23/30-2/30 appamādagāravasutta (sayā.) @² cha.Ma. pādapuñchanakacoḷasadiso chinnavisāṇausabhasamo @³ dī. pāṭi. 11/273/167 siṅgālakasutta ⁴ ka. paṭṭheti ⁵ cha.Ma.oṇamati ⁶ cha.Ma., @i. paṭṭacīvarādinaṃ ⁷ cha.Ma., i. tesaṃ datvā ⁸ cha.Ma., i. aññato ⁹ ka. paṭṭheti @evamuparipi ¹⁰ cha.Ma., i. gāḷhaṃ rogātaṅkaṃ Sappimadhukhīrādīni bhuñjitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭho nāma ^1- hoti, ayamassa piṇḍapāte yathābalasantoso. Aparo bhikkhu paṇītaṃ piṇḍapātaṃ labhati, so "ayaṃ piṇḍapāto therānaṃ cirapabbajitānaṃ aññesañca paṇītaṃ piṇḍapātaṃ vinā ayāpentānaṃ sabrahmacārīnaṃ anurūpo"ti tesaṃ taṃ ^2- datvā attanā piṇḍāya caritvā missakāhāraṃ bhuñjantopi santuṭṭhova hoti, ayamassa piṇḍapāte yathāsāruppasantoso. Idha pana bhikkhuno senāsanaṃ pāpuṇāti, so teneva santussati, puna aññaṃ sundaratarampi pāpuṇantaṃ na gaṇhāti, ayamassa senāsane yathālābhasantoso. Atha pana bhikkhu ābādhiko hoti, nivātasenāsane vasanto ativiya pittarogādīhi āturīyati, so sabhāgassa bhikkhuno taṃ datvā pāpuṇake savātasītalasenāsane ^3- vasitvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa senāsane yathābalasantoso. Aparo bhikkhu sundaraṃ senāsanaṃ sampattampi ^4- na sampaṭicchati "sundaraṃ senāsaṃ pamādaṭṭhānaṃ, tatra nisinnassa thīnamiddhaṃ okkamati, niddābhibhūtassa ca puna paṭibujjhato kāmavitakko samudācaratī"ti. So taṃ paṭikkhipitvā abbhokāsarukkha- mūlapaṇṇakuṭīsu yattha katthaci nivasantopi santuṭṭhova hoti, ayamassa senāsane yathāsāruppasantoso. Idha pana bhikkhu bhesajjaṃ labhati harītakaṃ vā āmalakaṃ vā, so teneva yāpeti, aññehi laddhaṃ sappimadhuphāṇitādimpi na pattheti, ^5- labhantopi na gaṇhāti, ayamassa gilānapaccaye yathālābhasantoso. Atha pana bhikkhu ābādhiko hoti, telenatthiko phāṇitaṃ labhati, so taṃ sabhāgassa bhikkhuno datvā tassa hatthato telena bhesajjaṃ katvā samaṇadhammaṃ karontopi santuṭṭhova hoti, ayamassa gilānapaccaye yathābalasantoso. Aparo bhikkhu ekasmiṃ bhājane pūtimuttaharītakaṃ ṭhapetvā ekasmiṃ catumadhuraṃ "gaṇhāhi ^6- bhante yadicchasī"ti vuccamāno sacassa tesaṃ dvinnaṃ aññatarenapi byādhi vūpasamati. Atha "pūtimuttaharītakaṃ nāma buddhādīhi @Footnote: ¹ cha.Ma., i. santuṭṭho va ² cha.Ma. taṃ saddo na dissati @³ cha.Ma. pāpuṇane savāte sītalasenāsane, i. pāpuṇanake pavātasītalasenāsane @⁴ cha.Ma., i. pattampi ⁵ ka. paṭṭheti evamuparipi ⁶ cha.Ma., i. gaṇhatha Vaṇṇitan"ti ^1- ayañca ^2- "pūtimuttabhesajjaṃ nissāya pabbajjā, tattha te yāvajīvaṃ ussāho karaṇīyoti vuttan"ti ^3- ca cintento catumadhurabhesajjaṃ paṭikkhipitvā pūtimuttaharītakena ^4- bhesajjaṃ karontopi paramasantuṭṭhova hoti. Ayamassa gilānapaccaye yathāsāruppasantoso. Evaṃpabhedo sabbopeso santoso santuṭṭhīti vuccati. Sā atricchatāmahicchatāpāpicchatādīnaṃ pāpadhammānaṃ pahānādhigamahetuto sugatihetuto ariyamaggasambhārabhāvato cātuddisādibhāvahetuto ca maṅgalanti veditabbā. Āha ca:- "cātuddiso appaṭigho ca hoti, santussamāno itarītarenā"ti evamādi. ^5- Kataññutā nāma appassa vā bahussa vā yena kenaci katassa upakārassa punappunaṃ anussaraṇabhāvena jānanatā. Apica nerayikādidukkhaparittānato ^6- puññāni eva pāṇinaṃ bahūpakārāni, yato ^7- tesampi upakārānussaraṇatā kataññutāti veditabbā. Sā sappurisehi pasaṃsanīyādinānappakāravisesādhigamahetuto maṅgalanti vuccati. Āha ca "dveme bhikkhave puggalā dullabhā lokasmiṃ, katame dve, yo ca pubbakārī yo ca kataññūkatavedī"ti. ^8- Kālena dhammassavanaṃ nāma yasmiṃ kāle uddhaccasahagataṃ cittaṃ hoti, kāmavitakkādīnaṃ vā aññatarena abhibhūtaṃ, tasmiṃ kāle tesaṃ vinodanatthaṃ dhammassavanaṃ. Apare āhu "pañcame pañcame divase dhammassavanaṃ kālena dhammassavanaṃ nāma. Yathāha āyasmā anuruddho `pañcāhikaṃ kho pana mayaṃ bhante sabbarattiṃ dhammiyā kathāya sannisīdāmā'ti. ^9- Apica yasmiṃ kāle kalyāṇamitte upasaṅkamitvā sakkā hoti ^10- attano kaṅkhāpaṭivinodanakaraṃ ^11- dhammaṃ sotuṃ, tasmiṃ kālepi dhammassavanaṃ kālena @Footnote: ¹ ka. vaṇṇitaṃ ² cha.Ma. ca ³ vi. mahā. 4/128/139 mahākhandhaka @⁴ ka. muttaharītakena ⁵ khu.su. 25/42/343 khaggavisāṇasutta ⁶ cha.Ma....parittāṇato @⁷ cha.Ma. tato ⁸ aṅ. duka. 20/120/83 āsāduppajahavagga @⁹ Ma.mū. 12/327/291 cūḷagosiṅgasutta, vi. mahā. 5/466/250 pācīnavaṃsadāyagamanakathā @¹⁰ ka. hoti saddo na disasti ¹¹ cha.Ma. kaṅkhāvinodakaṃ, i. kaṅkhāpaṭivinodakaṃ Dhammassavananti veditabbaṃ. Yathāha "te kālena kālaṃ upasaṅkamitvā paripucchati paripañhatī"ti ādi. ^1- Tadetaṃ kālena dhammassavanaṃ nīvaraṇappahānacaturānisaṃsa- āsavakkhayādhigamādanānappakāravisesādhigamahetuto maṅgalanti veditabbaṃ. Vuttañhetaṃ bhagavatā:- "yasmiṃ bhikkhave samaye ariyasāvako aṭṭhikatvā manasikatvā sabbacetaso ^2- samannāharitvā ohitasoto dhammaṃ suṇāti, pañcassa nīvaraṇā tasmiṃ samaye na hontī"ti ca ^3- "sotānugatānaṃ bhikkhave dhammānaṃ .pe. Supaṭividdhānaṃ cattāro ānisaṃsā pāṭikaṅkhā"ti ca. ^4- "cattārome bhikkhave kālā kālena ^5- sammābhāviyamānā sammāanuparivattiyamānā anupubbena āsavānaṃ khayaṃ pāpenti. Katame cattāro? kālena dhammassavanan"ti ca evamādi. ^6- Evamimissā gāthāya gāravo, nivāto, santuṭṭhī, kataññutā, kālena dhammassavananti pañca maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā gāravo cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ----------- Khantī cātigāthāvaṇṇanā [10] Idāni khantī cāti ettha khamanaṃ khanti. Padakkhiṇaggāhitāya sukhaṃ vaco asminti suvaco, suvacassa kammaṃ sovacassaṃ, sovacassassa bhāvo sovacassatā. Kilesānaṃ samitattā samaṇā. Dassananti pekkhanaṃ. Dhammassa sākacchā dhammasākacchā. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- khanti nāma adhivāsanakhanti, yāya ^7- samannāgato bhikkhu dasahi akkosavatthūhi akkosante vadhabandhanādīhi vā @Footnote: ¹ dī. pāṭi. 11/358/262 dasuttarasutta ² cha.Ma. sabbaṃ cetasā @³ saṃ. mahā. 19/219/85 bojjhaṅgasaṃyutta ⁴ aṅ. catukka. 21/191/210 sotānugatasutta @⁵ cha.Ma. bhikkhave dhammā kālena kālaṃ sammābhāviyamānā... i. bhikkhave dhammā kālena @sammā... ⁶ aṅ. catukka. 21/147/159 dutiyakālasutta ⁷ cha.Ma. tāya Vihiṃsante ^1- puggale asuṇanto viya ca apassanto viya ca nibbikāro hoti khantivādī viya. Yathāha:- "ahu atītamaddhān samaṇo khantidīpano. Taṃ khantiyāyeva ṭhitaṃ kāsirājā achedayī"ti. ^2- Bhadrakato vā manasikaroti tato uttariṃ aparādhābhāvena āyasmā puṇṇatthero viya. Yathāha so:- "sace maṃ bhante sunāparantakā manussā akkosissanti paribhāsissanti, tattha me evaṃ bhavissati subhaddakā vatime sunāparantakā manussā, subhaddakā vatime sunāparantakā manussā, yaṃ me nayime pāṇinā pahāraṃ dentī"ti ādi. ^3- Yāya ca samannāgato isīnampi pasaṃsanīyo hoti. Yathāha sarabhaṅgo isi:- "kodhaṃ vadhitvā na kadāci socati, makkhappahānaṃ isayo vaṇṇayanti. Sabbesaṃ vuttaṃ pharusaṃ khametha, etaṃ khantiṃ uttamamāhu santo"ti ^4- devatānampi pasaṃsanīyo hoti. Yathāha sakko devānamindo:- "yo have balavā santo, dubbalassa titikkhati tamāhu paramaṃ khantiṃ, niccaṃ khamati dubbalo"ti. ^5- Buddhānampi pasaṃsanīyo hoti. Yathāha bhagavā:- "akkosaṃ vadhabandhañca, aduṭṭho yo titikkhati. Khantibalaṃ balāṇikaṃ, tamahaṃ brūmi brāhmaṇan"ti. ^6- Sā panesā khanti etesañca idha vaṇṇitānaṃ aññesañca guṇānaṃ adhigamahetuto maṅgalanti veditabbā. @Footnote: ¹ cha.Ma. vihesante ² khu.jā. catukka. 27/552/137 (sayā), @³ Ma. upari. 14/396/341-2, saṃ. saḷā. 18/115/77 (sayā) @⁴ khu.jā. cattālīsa. 27/2458/538 sarabhaṅgajātaka (syā) @⁵ saṃ. sagā. 15/250-1/266-269 ⁶ khu. dhamMa. 25/399/86 Sovacassatā nāma sahadhammikaṃ vuccamāne vikkhepaṃ vā tuṇhībhāvaṃ vā guṇadosacintanaṃ vā anāpajjitvā ativiya ādarañca gāravañca nīcamanañca ^1- purakkhitvā sādhūti vacanakaraṇatā. Sā sabrahmacārīnaṃ santikā ovādānusāsanippaṭilābha- hetuto dosappahānaguṇādhigamahetuto ca maṅgalanti vuccati. Samaṇānaṃ dassanaṃ nāma upasamitakilesānaṃ bhāvitakāyavacīcittapaññānaṃ uttamadamathasamathasamannāgatānaṃ pabbajitānaṃ upasaṅkamanūpaṭṭhānānussaraṇasavanadassanaṃ, sabbampi lāmakadesanāya ^2- dassananti vuttaṃ, taṃ maṅgalanti veditabbaṃ. Kasmā? bahūpakārattā. Āha ca "dassanampahaṃ bhikkhave tesaṃ bhikkhūnaṃ bahūpakāranti ^3- vadāmī"ti ādi. ^4- Yato hitakāmena kulaputtena sīlavante bhikkhū gharadvāraṃ sampatte disvā yadi deyyadhammo atthi, yathābalaṃ deyyadhamme paṭimānetabbā. ^5- Yadi natthi, pañcapatiṭṭhitaṃ katvā vanditabbā. Tasmiṃpi asampajjamāne añjaliṃ paggahetvā namassitabbā, tasmiṃpi asampajjamāne pasannacittena piyacakkhūhi sampassitabbā. Evaṃ dassanamūlakenāpi hi puññena anekāni jātisahassāni cakkhumhi rogo vā doso ^6- vā ussadā vā pīḷakā vā na honti, vippasannāni pañcavaṇṇasassirikāni honti. Cakkhūni ratanavimāne ugghāṭitamaṇikavāṭasadisāni, satasahassakappamattaṃ devesu ca manussesu ca sabbasampattīnaṃ lābhī hoti. Anacchariyañcetaṃ, yaṃ manussabhūto sapaññajātiko sammā pavattitena samaṇadassanamayena puññena evarūpaṃ vipākasampattiṃ anubhaveyya, yattha tiracchānagatānampi kevalaṃ saddhāmattakajanitassa ^7- samaṇadassanassa evaṃ vipākasampattiṃ vaṇṇayanti. Ulūko ^8- maṇḍalakkhiko vediyake ^9- ciradīghavāsiko. Sukhito vata kosiyo ayaṃ, kāluṭṭhitaṃ passati buddhavaraṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma., i. nīcamanatañca ² cha.Ma. omakadesanāya, Ma. vilāsitadesanāya @³ cha.Ma. bahūpakāraṃ, i. bahukāraṃ ⁴ khu. iti. 25/104/323 sīlasampannasutta. @⁵ cha.Ma., i. deyyadhammena patimānetabbā ⁶ cha.Ma. dāho @⁷ cha.Ma. saddhāmattakena katassa ⁸ ka. ullukako, i. ulūkako ⁹ Ma. vedisake Mayi cittaṃ pasādetvā bhikkhusaṃghe anuttare kappānaṃ ^1- satasahassāni duggatiṃ so na gacchati. ^2- Devalokā cavitvāna ^3- kusalakammena codito. Bhavissati anantañāṇo somanassoti vissutoti. ^4- Kālena dhammasākacchā nāma padose vā paccūse vā dve suttantikā bhikkhū aññamaññaṃ suttantaṃ sākacchanti, vinayadharā vinayaṃ, abhidhammikā abhidhammaṃ, jātakabhāṇakā jātakaṃ, aṭṭhakathikā aṭṭhakathaṃ, līnuddhatavicikicchāparetacittavisodhanatthaṃ vā tamhi tamhi kāle sākacchanti, ayaṃ kālena dhammasākacchā. Sā āgamabyattiādīnaṃ guṇānaṃ hetuto maṅgalanti vuccatīti. Evamimissā gāthāya khantī ca ^5- sovacassatā samaṇānañca dassanaṃ kālena dhammasākacchāti cattāri maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā khantī cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ----------- Tapo cātigāthāvaṇṇanā [11] Idāni tapo cāti ettha pāpake dhamme tapatīti taPo. Brahmaṃ cariyaṃ brahmacariyaṃ brahmānaṃ vā cariyaṃ brahamacariyaṃ. Seṭṭhacariyanti vuttaṃ hoti. Ariyasaccānaṃ dassanaṃ ariyasaccānadassanaṃ. Ariyasaccāni dassanantipi eke, taṃ na sunadaraṃ. Nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ, sacchikaraṇaṃ sacchikiriyā, nibbānassa sacchikiriyā nibbānasacchikiriyā. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- tapo nāma abhijjhādomanassādīnaṃ tapanato indriyasaṃvaro, kosajjassa vā tapanato viriyaṃ, tehi samannāgato puggalo ātāpīti vuccati. Svāyaṃ abhijjhādippahānajhānādipaṭilābhahetuto maṅgalanti veditabbo. @Footnote: ¹ Sī., i. kappāni ² cha.Ma. duggateso na gacchati ³ cha.Ma. sa devalokā cavitvā @⁴ papañcasūdanī 2/22 idha ca passitabbaṃ ⁵ cha.Ma. ca saddo na dissati Brahmacariyaṃ nāma methunaviratisamaṇadhammasāsanamaggānaṃ adhivacanaṃ. Tathā hi "abrahmacariyaṃ pahāya brahmacārī hotī"ti evamādīsu ^1- methunavirati brahmacariyanti vuccati. "bhagavati no āvuso brahamcariyaṃ vussatīti evamāvuso"ti evamādīsu ^2- samaṇadhammo. "na tāvāhaṃ pāpima parinibbāyissāmi, yāva me idaṃ brahmacariyaṃ na iddhañceva bhavissati phītañca vitthārikaṃ bāhujaññan"ti evamādīsu ^3- sāsanaṃ. "ayameva kho bhikkhave ^4- ariyo aṭṭhaṅgiko maggo brahmacariyaṃ. Seyyathīdaṃ? Sammādiṭṭhī"ti evamādīsu ^5- maggo. Idha pana ariyasaccadassanena parato maggassa saṅgahitattāva ^6- avasesaṃ sabbampi vaṭṭati. Tañcetaṃ uparūpari nānappakāravisesādhigama- hetuto maṅgalanti veditabbaṃ. Ariyasaccāna dassanaṃ nāma kumārapaṇhe ^7- vuttānaṃ ^8- catunnaṃ ariyasaccānaṃ abhisamayavasena maggadassanaṃ, taṃ saṃsāradukkhavītikkamahetuto maṅgalanti vuccati. Nibbānasacchikiriyā nāma idha arahattaphalaṃ nibbānanti adhippetaṃ. Tampi hi pañcagativānena ^9- vānasaññitāya taṇhāya nikkhantattā nibbānanti vuccati, tassa patti vā paccavekakhaṇā vā sacchikiriyāti vuccati. Itarassa pana nibbānassa ariyasaccānadassaneneva sacchikiriyā siddhā, tenetaṃ idha anadhippetaṃ evamesā nibbānasacchikiriyā ca diṭṭhadhammasukhavihārādihetuto ^10- maṅgalanti veditabbāti. Evamimissā gāthāya tapo ca brahmacariyaṃ ca ariyasaccānadassanaṃ ^11- nibbānasacchikiriyāti cattāri maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā tapo cāti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ----------- @Footnote: ¹ dī.Sī. 9/8/4; 194/64, Ma.mū. 12/292/256 ² Ma.mū. 12/257/217 rathavinītasutta. @³ dī. mahā. 10/168/95, saṃ. mahā. 19/822/229, khu.u. 25/51/183 @⁴ cha.Ma., i. bhikakhu ⁵ saṃ. mahā. 19/6/6 maggasaṃyutta. ⁶ cha.Ma., i. saṅgahitattā @⁷ i. kumārakapañhesu ⁸ Sī. vuttatthānaṃ ⁹ cha.Ma. pañcagativānanena @¹⁰ cha.Ma. diṭṭhadhammikasukha.... ¹¹ cha.Ma. tapo, brahcariyaṃ, ariyasaccānaṃ dassanaṃ. Phuṭṭhassa lokadhammehīti gāthāvaṇṇanā idāni phuṭṭhassa lokadhammehīti ettha phuṭṭhassāti phusitassa chupitassa sampattassa. Loke dhammā lokadhammā, yāva lokappavatti, tāva anivattikā ^1- dhammāti vuttaṃ hoti. Cittanti mano mānasaṃ. Yassāti navassa vā majjhimassa vā therassa vā. Na kampatīti na calati na vedhati. Asokanti nissokaṃ abbūḷhasokasallaṃ. Virajanti vigatarajaṃ viddhaṃsitarajaṃ. ^2- Khemanti abhayaṃ nirūpaddavaṃ. Sesaṃ vuttanayamevāti ayaṃ padavaṇṇanā. Atthavaṇṇanā pana evaṃ veditabbā:- phuṭṭhassa lokadhammehi cittaṃ yassa na kampati nāma yassa lābhālābhādīhi aṭṭhahi lokadhammehi phuṭṭhassa ajjhotthatassa ^3- cittaṃ na kampati na calati na vedhati, tassa taṃ cittaṃ kenaci dhammena akampanīyaṃ lokuttaramaggabhāvāvahanato ^4- maṅgalanti veditabbaṃ. Kassa ca etehi phuṭṭhassa cittaṃ na kampati? arahato khīṇāsavassa, na aññassa kassaci. Vuttañcetaṃ 5-:- "selo yathā ekakghano vātena na samīrati. Evaṃ rūpā rasā saddā gandhā phassā ca kevalā. Iṭṭhā dhammā aniṭṭhā ca nappavedhenti tādino. Ṭhitacittaṃ vippamuttaṃ vayañcassānupassatī"ti. ^6- Asokaṃ nāma khīṇāsavasseva cittaṃ. Tañhi yo ^7- "soko socanā socitattaṃ antosoko antoparisoko cetaso parinijjhāyitattan"ti ādinā ^8- nayena vuccati soko, tassa abhāvato asokaṃ. Keci nibbānaṃ vadanti, taṃ purimapadena nānusandhiyati. Yathā ca asokaṃ, evaṃ virajaṃ khemanti ^9- khīṇāsavasseva cittaṃ. Tañhi rāgadosamoharajānaṃ vigatattā virajaṃ, catūhi ca yogehi khemattā khemaṃ, yato etaṃ tena tenākārena tamhi pavattikkhaṇe gahetvā niddiṭṭhavasena tividhaṃ ^11- @Footnote: ¹ cha.Ma. anivattakā ² i.Sī. viddhastarajaṃ ³ cha.Ma., i. ajjhotthatassa @⁴ cha.Ma., i. kenaci akampanīyalokuttamabhāvāvahanato ⁵ cha.Ma. vuttañhetaṃ @⁶ vinaya, mahā. 5/244/8 cammakkhandhaka. ⁷ cha.Ma. yvāyaṃ @⁸ abhi. vibhaṅga. 25/194, 237/118, 164 saccavibhaṅga... ⁹ cha.Ma. khemantipi @¹¹ cha.Ma. tividhampi Cittaṃ appavattakkhandhatādilokuttamabhāvāvahanato āhuneyyādibhāvāvahanato ca maṅgalanti veditabbaṃ. Evamimissā gāthāya aṭṭhalokadhammehi akampitacittaṃ, asokacittaṃ, virajacittaṃ, khemacittanti cattāri maṅgalāni vuttāni. Maṅgalattañca nesaṃ tattha tattha vibhāvitamevāti. Niṭṭhitā phuṭṭhassa lokadhammehīti imissā gāthāya atthavaṇṇanā. ------------ Etādisānīti gāthāvaṇṇanā [13] Evaṃ bhagavā asevanā ca bālānanti ādīhi dasahi gāthāhi aṭṭhatiṃsa maṅgalāni kathetvā idāni etāneva attanā vuttamaṅgalāni ^1- thunanto "etādisāni katvānāti imaṃ avasānagāthamabhāsi. Tassāyaṃ atthavaṇṇanā:- etādisānīti īdisāni ^2- mayā vuttappakārāni bālānamasevanādīni. Katvānāti katvā. Katvāna katvā karitvāti hi atthato anaññaṃ. Sabbatthamaparājitāti sabbattha khandhakilesābhisaṅkhāradevaputtamārappabhedesu catūsu paccatthikesu ekenapi aparājitā hutvā, sayameva te cattāro māre parājitvāti ^3- vuttaṃ hoti. Makāro cettha padasandhikaraṇamattoti ^4- viññātabbo. Sabbattha sotthiṃ gacchantīti etādisāni maṅgalāni katvā catūhi mārehi aparājitā hutvā sabbattha idhalokaparalokesu ṭhānacaṅkamādīsu ca sotthiṃ gacchanti, bālasevanādīhi ye uppajeyyuṃ āsavavighātapariḷāhā, tesaṃ abhāvā sotthiṃ gacchanti, anupaddavā ^5- anupasaggā ^5- khemino appaṭibhayā gacchantīti vuttaṃ hoti. Anunāsiko cettha gāthābandhasukhatthaṃ vuttoti veditabbo. Tantesaṃ maṅgalamuttamanti iminā gāthāpadena bhagavā desanaṃ niṭṭhāpesi. Kathaṃ? evaṃ devaputta ye etādisāni karonti, te yasmā sabbattha @Footnote: ¹ Ma. yathāvuttamaṅgalāni ² cha.Ma., i. etāni īdisāni ³ cha.Ma., i. parājetvāti @⁴ cha.Ma. padasandhikaramattoti ^5-5 cha.Ma., i. anupaddutā anupasaṭṭhā Sotthiṃ gacchanti, tasmā taṃ bālānaṃ asevanādi aṭṭhatiṃsavidhampi tesaṃ etādisakārakānaṃ maṅgalamuttamaṃ seṭṭhaṃ pavaranti gaṇhāhīti. Evañca bhagavatā niṭṭhāpitāya desanāya pariyosāne koṭisatasahassadevatāyo arahattaṃ pāpuṇiṃsu, sotāpattisakadāgāmianāgāmiphalappattānaṃ ^1- gaṇanā asaṅkheyyā ahosi. Atha bhagavā dutiyadivase ānandattheraṃ āmantesi "imaṃ pana ānanda rattiṃ aññatarā devatā maṃ upasaṅkamitvā maṅgalapañhaṃ pucchi, athassāhaṃ aṭṭhatiṃsa maṅgalāni abhāsiṃ, uggaṇhāhi ānanda imaṃ maṅgalapariyāyaṃ, uggahetvā bhikkhū vācehī"ti. Thero uggahetvā bhikkhū vācesi. Tayidaṃ ācariyaparamparāya ābhataṃ yāva ajjattanā pavattati, evamidaṃ brahmacariyaṃ iddhañceva phītañca vitthārikaṃ bāhujaññaṃ puthubhūtaṃ yāvadeva manussehi ^2- supakāsitanti veditabbaṃ. Idāni etesveva maṅgalesu ñāṇaparicayapāṭavatthaṃ ayaṃ ādito pabhūti yojanā:- evamime idhalokaparalokalokuttarasukhakāmā sattā bālajanasevanaṃ pahāya, paṇḍite nissāya, pūjaneyye pūjetvā, paṭirūpadesavāsena pubbe katapuññatāya ca kusalappavattiyaṃ codiyamānā, attānaṃ sammāpaṇidhāya bāhusaccasippavinayehi alaṅkatattabhāvā, vinayānurūpaṃ subhāsitaṃ bhāsamānā, yāva gihibhāvaṃ na vijahanti, tāva mātāpitupaṭṭhānena ^3- porāṇaṃ iṇamūlaṃ visodhayamānā, puttadārasaṅgahena navaṃ iṇamūlaṃ payojayamānā, anākulakammantatāya dhanadhaññādisamiddhiṃ pāpuṇantā, dānena bhogasāraṃ dhammacariyāya jīvitasārañca gahetvā, ñātisaṅgahena sakajanahitaṃ anavajjakammantatāya parajanahitañca karontā, pāpaviratiyā parūpaghātaṃ majjapānasaṃyamena attūpaghātañca vivajjetvā, dhammesu appamādena kusalapakkhaṃ vaḍhḍhetvā, vaḍḍhitakusalatāya gihibyañjanaṃ ohāya pabbajitabhāve ṭhitāpi buddhabuddhasāvakūpajjhāyācariyādīsu ^4- gāravena nivātena ca vattasampadaṃ ārādhetvā, paramasantuṭṭhiyā paccayagedhaṃ pahāya, kataññutāya sappurisabhūmiyaṃ ṭhatvā, dhammasavanena līnacittaṃ ^5- pahāya, khantiyā @Footnote: ¹ cha.Ma....phalasampattānaṃ ² cha.Ma., i. yāva devamanussehi @³ cha.Ma. mātāpitūpaṭṭhānena, i. mātāpituupaṭṭhānena @⁴ cha.Ma. buddhasāvakūpajjhāyācariyādīsu, i. buddhabuddhasāvakūpajjhācariyādīsu ⁵ cha.Ma., @i. cittalīnataṃ Sabbaparissaye abhibhavitvā sovacassatāya sanāthamattānaṃ katvā samaṇadassanena paṭipattiyogaṃ ^1- passantā, dhammasākacchāya kaṅkhaṭṭhāniyesu dhammesu kaṅkhaṃ paṭivinodetvā indriyasaṃvaratapena sīlavisuddhiṃ patvā ^2- samaṇadhammabrahmacariyena cittavisuddhiṃ patvā ^2- tato aparā ca catasso visuddhiyo sampādetvā, ^3- imāya paṭipadāya ariyasaccadassanapariyāyaṃ ^4- ñāṇadassanavisuddhiṃ patvā arahattaphalasaṅkhayaṃ ^5- nibbānaṃ sacchikaronti, yaṃ sacchikatvā sinerupabbato viya vātavuṭṭhīhi aṭṭhahi lokadhammehi avikampamānacittā asokā virajā khemino honti, ye ca khemino honti, te sabbattha ekenapi aparājitā honti, sabbattha ca sotthiṃ gacchanti. Tenāha bhagavā:- "etādisāni katvāna sabbatthamaparājitā. Sabbattha sotthiṃ gacchanti tantesaṃ maṅgalamuttaman"ti. Paramatthajotikāya khuddakapāṭhaṭṭhakathāya maṅgalasuttavaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- @Footnote: ¹ cha.Ma., i. paṭipattipayogaṃ ^2-2 cha.Ma., i. ayaṃ saddo na dissati @³ cha.Ma. sampādentā ⁴ Sī. ariyasaccadassanapariyosānaṃ ⁵ i. arahattaphalasaṅkhātaṃ

The Pali Atthakatha in Roman Book 17 page 78-137. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=2022 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=2022 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=5 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=41 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=45 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=45 Contents of The Tipitaka Volume 25 http://84000.org/tipitaka/read/?index_25