ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 45 : PALI ROMAN Nid.A.1 (saddhammapaj.)

                             Khuddakanikaya
                          mahaniddesatthakatha
                           ----------
                namo tassa bhagavato arahato sammasambuddhassa.
                   Gantharambhakatha 1-
             avijjalangim ghatento    nandiraganca mulato
             bhaventatthangikam maggam     phusi yo amatam padam.
             Papunitva jino bodhim     migadayam vigahiya
             dhammacakkam pavattetva     theram kondannamadito.
             Attharasannam kotinam       bodhesi tapaso 2- tahim
             vandeham sirasa tanca      sabbasattanamuttamam.
             Tatha dhammuttamanceva      samghancapi anuttaram
             sankhittena hi yam 3- vuttam  dhammacakkam vibhagaso.
             Sariputto mahapanno     satthukappo jinatrajo
             dhammacakkam vibhajetva     mahaniddesamabravi
             patho visittho niddeso   tam nama visesito 4- ca.
                   Tam sariputtam jinarajaputtam
                   theram thiranekagunabhiramam 5-
@Footnote: 1 ka. arambhakatha  2 ka. tamahe, Ma. tavade  3 cha.Ma. yo
@4 ka. visesato  5 cha.Ma. dhiranekagunadhivasam
                   Pannasabhavuttamagunakittim 1-
                   sunicavuttinca atho namitva.
             Khamadayadiyuttena        yuttamuttadivadina
             bahussutena therena       devena abhiyacito.
             Mahaviharavasinam         sajjhayamhi patitthito
             gahetabbam gahetvana      poranesu vinicchayam.
                   Avokkamanto 2- samayam sakanca
                   anamasanto samayam paranca
                   pubbaparepatthakathanayanca 3-
                   yathanurupam upasamharanto.
                   Nanappabhedavahanassa tassa
                   yogihinekehi nisevitassa
                   attham apubbam anuvannayanto
                   suttanca yuttinca anukkamento. 4-
             Arabhissam samasena       mahaniddesavannanam
             saddhammabahumanena        nattukkamsanakamyata.
                   Vakkhamaham atthakatham janassa
                   hitaya saddhammaciratthitattham
                   sakkacca saddhammapajotikam tam
                   sunatha dharetha ca sadhu santoti.
@Footnote: 1 Si. pannasabhavuggatanamakittim, cha.Ma. pannapabhavuggatacarukittim  2 cha.Ma.
@avokkamento  3 cha.Ma. pubbopadesatthakathanayanca  4 Si.,ka. avokkamanto
    Tattha "patho visittho niddeso, tam nama visesito ca"ti vuttatta duvidho
patho byanjanapatho atthapatho ca. Tesu byanjanapatho akkharapadabyanjanaakara-
niruttiniddesavasena chabbidho. Atthapatho sankasanappakasanavivaranavibhajanauttanikarana-
pannattivasena chabbidho. Tattha tisu dvaresu parisuddhappayogabhavena visuddhakarunanam
cittena pavattitadesana vacahi akathitatta adesitatta 1- akkharamiti sannita, tam
parayanikabrahmananam manasa pucchitapanhanam vasena bhagavata ratanaghare nisiditva
sammasitapatthanamahapakaranavasena ca akkharam namati gahetabbam.
    Atha va aparipunnapadam akkharamiti gahetabbam 2- "satthivassasahassani"ti
evamadisu 3- viya. Ettha hi sakaranakarasokaradini 4- akkharamiti, ekakkharam va
padam akkharamiti eke. "yayam tanha ponobbhavika"ti 5- evamadisu 6- vibhatyantam
atthajotakamakkharapindam padam. "namanca rupanca"ti evamadisu 7- bahuhi akkharehi yuttam
padam nama. Sankhittena vuttam padam vibhaveti. Padena abhihitam byanjiyati byattam pakatam
karotiti byanjanam, vakyameva. "cattaro iddhipada"ti sankhepena kathitamattham "katame
cattaro? idha bhikkhave bhikkhu chandasamadhipadhanasankharasamannagatam iddhipadam bhaveti.
Viriyacittavimamsasamadhipadhanasankharasamannagatam iddhipadam bhaveti"tiadisu 8-
pakatakaranabhavena byanjanam nama. Byanjanavibhagapakaso akaro. "tattha katamo chando? yo
chando chandikata kattukamyata"ti evamadisu 9- kathitabyanjanam anekavidhena vibhagakaranam
akaro nama. Akarabhihitassa 10- nibbacanam nirutti. "phasso vedana"ti
evamadisu 11- akarena kathitam "phusatiti phasso. Vediyatiti vedana"ti niharitva vacanam
nirutti
@Footnote: 1 Si. asevanatta, Ma. adesanatta, ka. asevantatta  2 ka. mannetabbam
@3 khu.peta.26/802/255, khu.ja. 27/54/103  4 ka. sakaradukaradini  5 cha.Ma. ponobhavika,
@patisam.A. 1/170  6 vi.maha. 4/14/14, Ma.u. 14/374/319, khu.pati.31/34,30/41,359,
@abhi.vi.35/203/120  7 khu.su. 25/879/505, khu.maha. 29/491/331, khu.cula.
@30/88/22(sya), abhi.san. 34/109/17  8 di.pa. 11/306/198, sam.maha. 19/813/221,
@an.catukka. 21/276/286, abhi.vi. 35/431/260  9 abhi.vi. 35/433/261  10 ka.
@akarasahitassa  11 abhi.san. 34/1/21
Nama. Nibbacanavittharo nissesato desoti niddeso, vediyatiti vedanati
nibbacanaladdhapadam "sukha dukkha adukkhamasukha, sukhayatiti sukha, dukkhayatiti dukkha, neva
dukkhayati na sukhayatiti adukkhamasukha"ti atthavittharo niravasesena 1- kathitatta niddeso
nama.
    Evam chabbidhani byanjanapadani janitva ca chasu atthapadesu sankhepato
kasana dipana sankasana, "mannamano kho bhikkhu bandho marassa amannamano
mutto papimato"ti evamadisu sankhepena atthadipana sankasana nama. Eso
pana thero "buddhena bhagavata evam sankhepam katva vuttamattham `annatam bhagava,
annatam sugata'ti "kathetum samattho pativijjhi.
    Upari vattabbamattham adito kasana dipana pakasana, "sabbam bhikkhave
adittan"ti evamadisu 2- paccha kathitabbamattham pathamavacanena dipana pakasana nama.
Evam pathamam dipitam attham puna pakatam katva dipanena "kinca bhikkhave sabbam adittam?
Cakkhum bhikkhave adittam, rupa aditta"ti evamadisu 3- kathitesu "tikkhindriyo
sankhepena vuttam pativijjhati"ti kathitatta dve atthapadani tikkhindriyassa
upakaravasena vuttani.
    Sankhittassa vittharabhidhanam sakim vuttassa ca punapi abhidhanam vivaranam, "kusala
dhamma"ti 4- sankhepena nikkhittassa "katame dhamma kusala? yasmim samaye kamavacaram
kusalam cittam uppannam hoti"ti 5- niddesavasena vittharanam vittharavasena puna kathanam
vivaranam nama.
    Tam vibhagakaranam vibhajanam, "yasmim samaye"ti vivarite kusale dhamme "tasmim samaye
phasso hoti, vedana hoti"ti vibhagakaranam vibhajanam nama. Vivarassa vittharabhidhanena
@Footnote: 1 ka. atthavittharadivasena  2 vi.maha. 4/54/44, sam.sala. 18/31/23 (sya)
@3 vi.maha. 4/54/44, sam.sala. 18/31/23 (sya)  4 abhi.san. 34/1/1  5 abhi.san.
@34/1/21
Vibhattassa 1- ca upamabhidhanena sampatipadanam 2- uttanikaranam, vivaranena vivaritatthassa
"katamo tasmim samaye phasso hoti? yo tasmim samaye phasso phusana samphusana"ti 3-
ativivaritva kathananca vibhajanena vibhattassa "seyyathapi bhikkhave gavi niccamma,
evameva khvaham bhikkhave phassaharo datthabboti vadami"ti 4- evamadi upamakathananca
uttanikaranam nama. Dhammam sunantanam dhammadesanena cittassa anekavidhena
somanassauppadananca atikhinabuddhinam anekavidhena nanassa tikhinabhavakarananca pannatti
nama, tesam sunantanam tamcittatosanena tamcittanisamanena ca pannayatiti pannatti.
Tattha bhagava akkharehi sankasayati, padehi pakasayati, byanjanehi vivarati, akarehi
vibhajati, niruttihi uttanikaroti, niddesehi pannapayatiti. Kim vuttam hoti:-
buddha bhagavanato ekacce veneyye ekasmim desane akkharehi atthasankasanam
karonti .pe. Niddesehi atthapannapanam karontiti ayamettha adhippayo.
    Atha va akkharehi sankasayitva padehi pakasayati, byanjanehi vivaritva
akarehi vibhajati, niruttihi uttanikatva niddesehi pannapayati. Kim vuttam
hoti:- evarupena dhammadesanena ekaccesu thanesu ekaccanam veneyyanam vinayatiti.
    Atha va akkharehi ugghatayitva padehi pakasento vinayati ugghatitannum,
byanjanehi vivaritva akarehi vibhajanto vinayati vipancitannum, niruttihi
uttanikatva niddesehi pannapento vinayati neyyam. Iti veneyyavasenapi
yojetabbameva.
    Atthato panettha katamo byanjanapatho, katamo atthapathoti? buddhanam
Bhagavantanam dhammam desentanam yo atthavagamako savinnattikasaddo, so byanjanapatho.
Yo tena abhisametabbo lakkhanarasadisahito dhammo, so atthapathoti veditabbo.
Punapi sandhayabhasito byanjanabhasito savasesapatho anavasesapatho nito neyyoti
@Footnote: 1 Si. vavatthitassa  2 cha.Ma. patipadanam  3 abhi.san. 34/2/22  4 sam.ni. 16/63/96
Chabbidho patho. Tattha anekatthavatta 1- sandhayabhasito "mataram pitaram hantva,
rajano dve ca khattiye"ti evamadi. 2- Ekatthavatta byanjanabhasito "manopubbangama
dhamma"ti evamadi. 3- Savaseso "sabbam bhikkhave adittan"ti evamadi. 4- Viparito
anavaseso "sabbe dhamma sabbakarena buddhassa bhagavato nanamukhe apatham agacchanti"ti
evamadi. 5- Yatha vacanam, tatha avagantabbo nito "aniccam dukkhamanatta"ti
evamadi. Yuttiya anussaritabbo neyyo "ekapuggalo bhikkhave"ti evamadi. 6-
    Attho pana anekappakaro pathattho sabhavattho nayattho pathanurupo na
pathanurupo savasesattho niravasesattho nitattho neyyattho iccadi. Tattha yo
appassatthassa napanatthamuccariyate, so pathattho "sattham sabyanjanan"tiadisu 7-
viya. Ruparupadhammanam lakkhanarasadisabhavattho "sammaditthim bhaveti"tiadisu 8- viya. Yo
nayamano hitaya samvattati, so natum arahatiti nayattho "atthavadi dhammavadi"tiadisu 9-
viya. Yathapatham bhasito 10- pathanurupo "cakkhu bhikkhave puranakamman"ti bhagavata
vuttam. Tasma cakkhupi kammanti. Byanjanacchayaya attham patibahayamanena vutto
attho na pathanurupo, so pathato ananunnato akatapatikkhepo viyutto. So ca
sangahetabbampi asangahetva, parivajjetabbampi va kinci aparivajjetva parisesam
katva 11- vutto savasesattho "cakkhunca paticca rupe ca uppajjati cakkhuvinnanam.
12- Sabbe tasanti dandassa, sabbe bhayanti maccuno"tiadisu 13- viya. Viparito
niravasesattho "sandhavitam samsaritam mamanceva tumhakanca. 14- Tatra bhikkhave ko manta
ko saddhata .pe. Annatra ditthapadehi"tiadisu 15- viya. Saddavaseneva veditabbo
@Footnote: 1 Si. anekatthamatto  2 khu.dha. 25/294/67
@3 khu.dha. 25/1/15  4 vi.maha. 4/54/44, sam.sala. 18/31/23 (sya)
@5 khu.maha. 29/727/432, khu.cula. 30/492/238 (sya), khu.pati. 31/5/408
@6 an.ekaka. 20/170/21  7 vi.mahavi. 1/1/1, di.Si. 9/190/63, di.pa.
@11/107,358,360/65,263,276  8 abhi.vi. 35/489/285, sam.maha. 19/3/3  9 di.Si.
@9/9,194/5,63, di.pa. 11/188,238/116,151, Ma.mu. 12/292,411/257,367  10 ka.
@yathapathakappito  11 ka. patisesam akatva  12 sam.sala. 18/164/112, khu.maha.
@29/492/331 (sya)  13 khu.dha. 25/129/40 14 vi.maha. 5/287/65,
@di.maha. 10/155/82  15 an.sattaka. 23/66/85
Nitattho "rupa sadda rasa gandha, photthabba ca manorama"tiadisu 1- viya. Sammutivasena
veditabbo neyyattho "cattarome bhikkhave valahakupama puggala"tiadisu 2-
viya. Evamidha pathanca atthanca vivaritva thito asamhiro bhavati paravadihi digharattam
titthavasena.
    Iti asamhiravasena 3- yava agamadhigamasampadam, tava vattum sakkoti.
Sankhepavittharanayena hetudaharanadihi avabodhayitum samattho. Evam vidho 4- attananca
paranca sodhetum samatthabhavena dussilyaditthimalavirahitatta suci. Dussilo hi attanam
upahanati, tena nadeyyavaco ca bhavati asamatthaharaharo 5- idha niccaturo vejjova. 6-
Dudditthi param upahanati, 7- navassayo ca bhavati valagahakulo 8- iva kamalasando.
Ubhayavipanno pana sabbathapi anupasaniyo bhavati guthagatamiva chavalatam guthagato viya ca
kanhasapPo. Ubhayasampanno pana sabbathapi upasaniyo sevitabbo ca vinnuhi, nirupaddavo
iva ratanakaro, evambhuto evamamaccharo ahinacariyamutthi. Suttasuttanulomaacariyavada-
attanomatisankhatananca catunnam apariccagi, tesam vasena byakhyato. 9-
             "ekamsavacanam ekam        vibhajjavacanam padam
             tatiyam patipuccheyya        catuttham pana thapaye"ti.
    Etesam va apariccagi, tato eva sotunam hite niyuttatta nesam avabodhanam
patiakilasu bhajatiti. Aha cettha:-
             "pathatthavidasamhiro        vatta suci amaccharo
             catunnam apariccagi        desakassa hitanvito"ti.
@Footnote: 1 vi.maha. 4/33/28, sam.sa. 15/151/135  2 an.catukka. 21/101/116  3 cha.Ma.
@asamhirabhavena  4 ka. evam vidite  5 Ma. apattaharacaro, cha. sabyoharamano  6 cha.Ma.
@vacchova  7 Si.,Ma. dudditthi panattanam upahanati  8 Ma. balhagahakulo  9 Ma.
@byakhyata
    Ettha desakassati desako assa, bhaveyyati atatho. Hitanvitoti hite anugato
hitacitto, so eso sucitta piyo, catunnam aparicacagitta garu, asamhiratta
bhavaniyo, desakatta vatta, hitanvitatta vacanakkhamo, pathatthavidatta gambhirakatham
katta, amaccharatta na catthane niyojako iti:-
             "piyo garu bhavaniyo      vatta ca vacanakkhamo
             gambhiranca katham katta      no catthane niyojako"ti 1-
abhihito desako so tava idani abhidhiyate.
    Tattha dhammagarutta 2- katham na paribhavati, acariyagarutta kathikam na paribhavati,
saddhapannadigunapatimanditatta attanam na paribhavati, asathamayavitta 3-
amatabhimukhatta ca avikkhittacitto bhavati, sumedhatta yoniso manasi karotiti.
Vuttanhetam:-
              "pancahi bhikkhave dhammehi samannagato sunanto saddhammam bhabbo
           niyamam okkamitum kusalesu dhammesu sammattam. Katamehi pancahi, na katham
           paribhoti, na kathikam paribhoti, na attanam paribhoti, avikkhittacitto dhammam
           sunati ekaggacitto, yoniso manasi karoti"ti. 4-
    Tamlakkhanappattatta bhavanam 5- bhavatiti. Aha cettha:-
             "dhammacariyagaru saddha-    pannadigunamandito
             asathamayavikassa        sumedho amatabhimukho "
iti vatta ca sota ca.
@Footnote: 1 an.sattaka. 23/37/29  2 Si.,ka. catudhammagarutta  3 Ma. asathamayacittatta
@4 an.pancaka. 22/151/195 (sya)  5 Ma. bhajanam
    Evam vuttappakaram byanjananca atthanca dassetva idani yo atiaggam
katva kathitatta mahasamuddamahapathavi viya maha ca so niddeso cati mahaniddeso,
tam mahaniddesam vannayissami.
    Tadetam mahaniddesam atthasampannam byanjanasampannam gambhiram gambhirattham
lokuttarappakasakam sunnatappatisamyuttakam patipattimaggaphalavisesasadhanam
patipattipatipakkhapatisedhanam yogavacaranam nanavararatanakarabhutam dhammakathikanam
dhammakathavilasavisesahetubhutam samsarabhirukanam dukkhanissaranam tadupayadassanena
assasajananattham tappatipakkhanasanattham gambhiratthananca anekesam suttapadanam
atthavivaranena sujanahadayaparitosajananattham tathagatena arahata sammasambuddhena
sabbattha appatihatasabbannutannanamahadipobhasena 1- sakalajanavitthatamahakarunasinehena
veneyyajanahadayagatakilesandhakaravidhamanattham samujjalitassa saddhammamahapadipassa
tadadhippayavikasanasinehaparisekena pancavassasahassamaticirasamujjalanamicchata
lokanukampakena satthukappena dhammarajassa dhammasenapatina ayasmata sariputtattherena
bhasitam sutva ayasma anando pathamamahasangitikale yathasutameva sangaham aropesi.
    So panesa vinayapitakam suttantapitakam abhidhammapitakanti tisu pitakesu
suttantapitakapariyapanno, dighanikayo majjhimanikayo samyuttanikayo anguttaranikayo
khuddakanikayoti pancasu mahanikayesu khuddakamahanikayapariyapanno, suttam geyyam
veyyakaranam gatha udanam itivuttakam jatakam abbhutadhammam vedallanti navasu
satthusasanangesu yathasambhavam gathangaveyyakaranangadvayasangahito.
             "dvasiti buddhato ganhim    dve sahassani bhikkhuto
             caturasitisahassani        ye me dhamma pavattino"ti 2-
@Footnote: 1 Ma....nanobhasena  2 khu.thera. 26/1027/399
Dhammabhandagarikattherena pancasu thanesu etadaggam aropitena patinnatanam
caturasitiya dhammakkhandhasahassanam bhikkhuto gahitesu dvisu dhammakkhandhasahassesu
anekasatadhammakkhandhasangahito. Tassa dve vagga atthakavaggo parayanavaggo
khaggavisanasuttanca, ekekasmim vagge solasa solasa katva khaggavisanasuttancati
tettimsa suttani kamasuttadikhaggavisanasuttapariyosanani. Evam anekadha
vavatthapitassa imassa mahaniddesassa anupubbapadatthavannanam karissami. Ayanhi
mahaniddeso pathato atthato ca uddisantena niddisantena ca sakkaccam uddisitabbo
niddisitabbo ca, ugganhantenapi sakkaccam ugganhitabbo dharetabbo ca, tam
kissa hetu? gambhiratta imassa mahaniddesassa lokahitaya loke ciratthitattham. 1-
  2- Tattha kamasuttam adi. Tasmimpi kamam kamayamanassati gatha adi. Sa
uddesaniddesapatiniddesavasena tidha thita. 2-
                       ------------------
@Footnote: 1 cha.Ma. ciratthitatthanti  2-2 cha.Ma. ime patha na dissanti
                             Atthakavagga
                       1. Kamasuttaniddesavannana
    tattha kamasuttam adi. Tasmimpi "kamam kamayamanassa"ti gatha adi.
Sa uddesaniddesapatiniddesavasena tidha thita. "kamam kamayamanassa"ti evamadi
uddeso. "kamati uddanato dve kama vatthukama ca kilesakama ca"ti
niddeso. "katame vatthukama, manapika rupa"ti evamadi patiniddeso.
    [1] Tattha kamanti manapiyarupaditebhumakadhammasankhatam vatthukamam. Kamayamanassati
icchamanassa. Tassa cetam samijjhatiti tassa kamayamanassa sattassa tam kamasankhatam
vatthu samijjhati ce, sace so tam labhatiti vuttam hoti. Addha pitimano hotiti
ekamsam tutthacitto hoti. Laddhati labhitva. Maccoti satto. Yadicchatiti
yam icchati. Idam pana sankhepato padatthasambandhamattameva, vittharo pana upari paliyam
agatanayeneva veditabbo. Yatha ca imasmim, evam ito param sabbesupiti.
    Kamati uddisitabbapadam. Uddanatoti niddisitabbapadam. Uddanatoti vaggavasena
"macchuddanam kineyya"tiadisu 1- viya. Atha va uparupari danato uddanam, uddham
uddhamsodhanato byavadanatthena vodanam viya. Vittharakaranabhavena va. Kamaiti
pathasesam katva vattabbam. Dveti gananaparicchedo, na ekam, na tayo. Vatthukama
cati manapiyarupadivatthukama ca. Upatapanatthena vibadhanatthena ca kilesakama
ca. Tesu vatthukamo parinneyyo, kilesakamo pahatabbo. Tattha vatthukamo
kilesakamena patthayitabboti kamiyatiti kamo. Kilesakamo vatthukamanam paccasimsanassa
karanabhavena kamiyate anenati kamo. Tattha rupadikkhandhe sangahito vatthukamo,
sankharakkhandhe sangahito kilesakamo. Chahi vinnanehi vijanitabbo vatthukamo,
@Footnote: 1 Si. "paccadanam kineyya"ti
Manovinnanena janitabbo kilesakamo. Kilesanam patitthatthena karanatthena
arammanatthena ca vatthukamo.
                   "nete kama yani citrani loke
                   sankapparago purisassa kamo
                   titthanti citrani tatheva loke
                   athettha dhira vinayanti chandan"ti. 1-
    Nandamanavakasoreyyasetthiputtadinam 3- vatthuni cettha nidassanam. Kilesakamo
tapanatthena badhanatthena ca sayam kametiti kamo. Vuttampi cetam "ratto kho
brahmana ragena abhibhuto pariyadinnacitto attabyabadhayapi ceteti,
parabyabadhayapi ceteti, ubhayabyabadhayapi ceteti"ti 4- ca "ratto kho brahmana
panampi hanati, adinnampi adiyati, paradarampi gacchati, musapi bhanati"ti ca
evamadi nidassanam.
    Tameva patiniddesavasena vittharetva vattukamo "katame vatthukama"tiadimaha. Tattha
katameti kathetukamyatapuccha. Pancavidha hi puccha, tasam vibhago upari paliyamyeva
avibhavissati. Tasu ayam kathetukamyatapuccha. Tattha manapikati manam appayanti
vaddhentiti manapa, manapa eva manapika. Rupati kammacittautuaharasamutthanavasena
catusamutthanika ruparammana rupayantiti rupa, vannavikaram apajjamana hadayangatabhavam
pakasentiti attho.
    Tattha kenatthena rupanti? ruppanatthena. Vuttanhetam bhagavata:-
         "kinca bhikkhave rupam vadetha? ruppatiti kho bhikkhave tasma `rupan'ti
       Vuccati. Kena ruppati? sitenapi ruppati, unhenapi ruppati, jighacchayapi
@Footnote: 1 an.chakka. 22/334/460 (sya)  2 khu.dha. 25/31/17, dha.A. 1/105 (sya)
@3 khu.dha. 25/43/24  4 an.tika. 20/54/152
      Ruppati, pipasayapi ruppati, damsamakasavatatapasarisapasamphassenapi ruppati.
      Ruppatiti kho bhikkhave tasma `rupan'ti vuccati"ti. 1-
    Tattha ruppatiti kuppati ghattiyati piliyati, bhijjatiti attho. Sitena tava
ruppanam lokantarikaniraye pakatam. Mahimsakaratthadisupi himapatasitesu padesesu etam
pakatameva. Tattha hi satta sitena bhinnachinnasarira jivitakkhayampi papunanti.
    Unhena ruppanam avicimahaniraye 2- pakatam. Tattha hi tattaya lohapathaviya
nipajjapetva pancavidhabandhanadikaranakale satta mahadukkham anubhavanti.
    Jighacchaya ruppanam pettivisaye ceva dubbhikkhakale ca pakatam. Pettivisayasmim
hi satta dve tini buddhantarani kincideva amisam hatthena gahetva mukhe
pakkhipanta nama na honti, antoudaram adittasusirarukkho viya hoti. Dubbhikkhe
kanjikamattampi alabhitva maranasattanam pamanam natthi.
    Pipasaya ruppanam kalakanjikadisu pakatam. Tattha hi satta dve tini
buddhantarani hadayatemanamattam va jivhatemanamattam va udakabindumpi laddhum na
sakkonti. "paniyam pivissama"ti nadim gatanam jalam valikatalam sampajjati. Mahasamuddam
pakkhantanampi 3- samuddo pitthipasanoyeva hoti. Te sussanta balavadukkhapilita
viravanti. 4- Damsadihi ruppanam damsamakkhikadibahulesu padesesu pakatam. Tam pana
"katamantam rupam? sanidassanam sappatighan"tiadina nayena abhidhamme 5- vittharitameva.
    Sappantiti sadda, 6- udahariyantiti attho. Utucittavasena dvisamutthanika
sadda. Gandhayantiti gandha, attano vatthuni sucayantiti attho. Rasanti te sattati
rasa, assadentiti attho. Phusiyantiti photthabba, ete gandhadayo
catusamutthanikava. Tesam vibhago abhidhamme 7- vittharitoyeva.
@Footnote: 1 sam.kha. 17/79/71  2 ka. lokantaniraye  3 Ma. pakkhandanampi  4 Ma. vicaranti
@5 abhi.san. 34/586/176-7  6 Si.,ka. saddiyantiti sadda  7 abhi.san. 34/621-3/191
    Tamevattham vittharavasena dassento "attharana pavurana"tiadimaha. Tattha
attharitva nipajjiyantiti attharana. Sariram vethetva parupiyantiti pavurana.
Antojatadayo cattaro dasi ca dasa ca dasidasa. Khettam nama yasmim
pubbannam ruhati. Vatthu nama yasmim aparannam ruhati. Yattha va ubhayampi ruhati,
tam khettam. Tadatthaya katabhumibhago vatthu. Khettavatthusisena cettha vapitalakadinipi
sangahitani. Hirannanti kahapano. Suvannanti jatarupam. Tesam gahanena lohamasako
jatumasako darumasakoti sabbepi sangaham gacchanti. Gamanigamarajadhaniyoti ekakutikadi
gamo. Apanayutto nigamo. Ekassa ranno anapavattitthanam rajadhani. Ratthanti
janapadekadesam. Janapadoti kasikosaladi janapado. Kosoti catubbidho koso hatthi asso ratho
patti. Kotthagaranti tividham kotthagaram dhanakotthagaram dhannakotthagaram
vatthakotthagaram. Yam kinciti anavasesapariyadanavacanam. Rajaniyanti ranjetum yuttatthena.
    Ito param tikavasena dassetum atitattikaajjhattattikahinattikaokasattikapayogattika-
kamavacarattikavasena 1- chattike aha. Tattha atitattike tava attano sabhavam
uppadadikkhanam va patva atikkantati atita. Tadubhayampi na agatati anagata.
Tam tam karanam paticca uppannati paccuppanna. Idam bhavena paricchannam.
Patisandhito hi patthaya atitabhavesu nibbatta anantarabhave va nibbatta hontu
kappakotisatasahassamatthake va, sabbe atitayeva nama. Cutito patthaya anagatabhavesu
nibbattanaka kama anantarabhave va nibbattantu kappakotisatasahassamatthake va,
sabbe anagatayeva nama. Cutipatisandhiantare pavatta kama paccuppanna nama.
    Ajjhattattike "evam pavattamana mayam attati gahanam gamissama"ti imina
viya adhippayena attanam adhikaram katva pavatta attano santane pavatta
@Footnote: 1 cha.Ma....samyogattika...
Patipuggalika kama ajjhatta kama nama. Tato bahibhuta pana indriyabaddha
va anindriyabaddha va bahiddha nama. Tatiyapadam tadubhayavasena vuttam.
    Hinattike hinati lamaka. Majjhimati hinapanitanam majjhe bhavati majjhima.
Avasesa uttamatthena panita. Api ca upadayupadaya hinamajjhimapanitata veditabba.
Nerayikanam hi kama kotippatta hina nama. Te upadaya tiracchanesu
nagasupannanam kama panita nama. Sesatiracchanagatanam kama majjhima nama.
Tesampi kama hina. Te upadaya mahesakkhapetanam kama panita nama. Avasesanam
kama majjhima nama. Tesampi hina. Te upadaya janapadanam kama panita
nama. Paccantavasinam kama majjhima nama. Tesampi hina. Te upadaya
gamabhojakanam kama panita nama. Tesam paricarikanam kama majjhima nama. Tesampi
hina. Te upadaya janapadasamikanam kama panita nama. Tesam paricarikanam
kama majjhima nama. Tesampi hina. Te upadaya padesarajunam kama panita
nama. Tesam amaccanam kama majjhima nama. Tesampi hina. Te upadaya
cakkavattiranno kama panita nama. Tassa amaccanam kama majjhima nama.
Tassapi hina. Te upadaya bhummadevanam kama panita nama. Tesam paricarikanam
devanam kama majjhima nama. Tesampi hina. Te upadaya catumaharajikadevanam
kama panitatiadina nayena yava akanitthadevanam kama matthakappatta panita
nama. Evam upadayupadaya hinamajjhimapanitata veditabba.
    Okasattike apayika kamati avuddhisankhatesu 1- apagataayesu catusu apayesu
nibbattakama apayika. Manussesu nibbattakama manusika. Devesu nibbattakama
dibba.
@Footnote: 1 cha.Ma. avaddhisankhatesu
    Payogattike 1- paccupatthitanam kamanam paribhunjanato thapetva nerayike
sesaapayasattanam manussanam catumaharajike deve upadaya yava tusitakayikananca devanam
kama paccupatthita kama nama. Pakatipatiyattarammanato atirekena ramitukamatakale
yatharucitam arammanam nimminitva nimminitva ramantiti nimmanaratinam devanam
kama nimmita kama nama. Attano ajjhasayam natva parehi nimmite
arammane sevantiti paranimmitavasavattinam kama paranimmita kama nama. Pariggahitati
"mayham etan"ti gahita kama. Apariggahitati tatha apariggahita uttarakurukanam
kama. Mamayitati tanhavasena "mama etan"ti gahita. Amamayitati vuttapatipakkha.
    Sabbepi kamavacara dhammati "hetthato avicinirayam pariyantam karitva"tiadina 2-
nayena vuttesu kamavacaradhammesu pariyapanna. Tatrayam vacanattho:- uddanato
dve kama vatthukamo ca kilesakamo cati. Tattha kilesakamo atthato chandarago.
Vatthukamo tebhumakavattam. Kilesakamo cettha kametiti kamo. Itaro kamiyatiti.
Yasmim pana padese duvidhopeso kamo pavattivasena avacarati, so ca catunnam apayanam
manussanam channanca devalokanam vasena ekadasavidho padeso kamo ettha avacaratiti
kamavacaro. Tattha pariyapannadhamme sandhaya "sabbepi kamavacara dhamma"ti vuttam.
Attano sabhavam dharentiti dhamma. Rupavacara dhammati "hetthato brahmalokam pariyantam
karitva uparito akanitthe deve antokaritva"tiadina 3- nayena vuttanam
rupavacaradhammanam vasena sabbepi dhamma rupavacaRa. Arupavacara dhammati "hetthato
akasanancayatanupage deve pariyantam karitva uparito nevasannanasannayatanupage
deve antokaritva"tiadina 4- nayena vutta sabbepi arupavacara dhamma. Tattha
rupe avacarantiti rupavacaRa. Arupe avacarantiti arupavacaRa. Tanhavatthukati
patitthatthena ca karanatthena ca tanhaya vatthubhuta. Tanharammanati te alambitvava 5-
@Footnote: 1 cha.Ma. samyogattike  2 abhi.san. 34/1287/294  3 abhi.san. 34/1289/294
@4 abhi.san. 34/1291/294
Tanhapavattivasena tanhaya arammanabhuta. Kamaniyatthenati paccasimsitabbatthena.
Rajaniyatthenati ranjetum yuttatthena. Madaniyatthenati kulamadadimadam uppadaniyatthena.
    Tattha "katame vatthukama manapika rupa"tiadim katva "yam kinci rajaniyam vatthun"ti
pariyosanam savinnanakaavinnanakavasena vuttam. Avasesam ekacatukkadhikachattikanti
veditabbam.
    Evam vatthukamam dassetva kilesakamam dassetum "katame kilesakama"tiadimaha.
Tattha chandoti dubbalarago. Ragoti tato balavataro. Upari tayopi raga imehi
balavataRa. Kamesuti pancasu kamagunesu. Kamacchandoti kamasankhato chando, na
kattakamyatachando, na dhammacchando. Kamanavasena rajjanavasena ca kamoyeva rago
kamarago. Kamanavasena nandanavasena ca kamoyeva nandi kamanandi. Evam sabbattha
kamattham viditva tanhayanatthena kamatanha. Sinehanatthena kamasneho.
Paridayhanatthena kamaparilaho. Mucchanatthena kamamuccha. Gilitva parinitthapanatthena
kamajjhosanam. Vattasmim oghehi 1- osidapetiti kamogho. Vattasmim yojetiti
kamayogo. Dalhavasena tanhaditthiggahanam upadanam. Cittam nivarati pariyonandhatiti
nivaranam.
    Addasanti addakkhim. Kamati alapanam. Teti tava. Mulanti patittham. Sankappati
parikappena. Na tam sankappayissamiti tam parikappanam na karissami. Na hehisiti 2-
na bhavissasi.
    Icchamanassati paccasimsantassa. Sadiyamanassati assadiyamanassa.
Patthayamanassati patthanam uppadentassa. Pihayamanassati papunitum iccham
uppadentassa. Abhijappamanassati tanhavasena tittim uppadentassa. 3- Atha va
abhivadantassa.
@Footnote: 1 Si.,ka. ogheti  2 cha.Ma. hohisiti  3 Ma.,ka. na uppadentassa
    Khattiyassa vatiadi catujjativasena vuttam. Gahatthassa va pabbajitassa vati
lingavasena vuttam. Devassa va manussassa vati upapattivasena vuttam. Ijjhatiti
nipphajjati. Samijjhatiti samma nipphajjati, ijjhati visesarupapatilabhavasena. Labhati
dassaniyarupapatilabhavasena. Patilabhati pasadaniyarupapatilabhavasena. Adhigacchati
santhanarupapatilabhavasena. Vindati chavippasadarupapatilabhavasena. Atha va punnamahattena 1-
ijjhati. Jatimahattena labhati. Issariyamahattena patilabhati. Sukhamahattena adhigacchati.
Sampattimahattena vindatiti.
    Ekamsavacananti ekakotthasavacanam. "ekamsam civaram katva, 2- ekamsabyakaraniyo
panho"tiadisu 3- viya anekamsagahanapatikkhePo. Nissamsayavacananti samsayavirahitavacanam,
sandehapatikkhepavacananti attho. Nikkankhavacananti "kathamidam kathamidan"ti kankha
patikkhepavacanam. Advejjhavacananti dvidhabhavam dvejjham, tadabhavena 4- advejjhavacanam.
Dvidhabhavavirahitam "advejjhavacana buddha"tiadisu 5- viya vimatipatikkhePo.
Advelhakavacananti dvihadayabhavena advelhakam. "itihasa"ti 6-
dvelhakapatikkhepavacanam. Niyogavacananti ekasmim atthe dve na yujjantiti niyogavacanam
dvidhapathapatikkhePo. Annattha pana "niyoga anagatarammana natthi"ti agatam.
Apannakavacananti sallaparahitam 7- saravacanam aviraddhakaranam "apannakam thanameke"tiadisu 8-
viya, apannakamani 9- viya sappatitthavacanam. Avatthapanavacanametanti etam vacanam otaritva
patitthitam santitthapanam thapanam.
    Yani imasmim mahaniddese vibhattim aropitani padani, tani vibhattim
gacchantani tihi karanehi vibhattim gacchanti, nana hontani catuhi karanehi
nana bhavanti. Aparadipana panettha dve thanani gacchanti. Katham? tani hi
@Footnote: 1 ka. subhaggamahattena  2 vi.mahavi. 1/349,367/264,278, vi.mahavi. 2/463/3
@3 di.pa. 11/312/204, an.catukka. 21/42/51  4 cha.Ma. tamabhavena  5 khu.buddha.
@33/109/458  6 cha.Ma. itihasa, itihasati  7 cha.Ma. palasarahitam  8 khu.ja. 27/1/1
@9 ka. apannakakammakarani
Byanjanavasena upasaggavasena atthavasena cati imehi tihi karanehi vibhattim gacchanti.
Tattha "kodho kujjhana kujjhitattam, doso dusana dusitattan"ti 1- evam byanjanavasena
vibhattigamanam veditabbam. Ettha 2- hi ekova kodho byanjanavasena evam vibhattim labhati.
3- "ijjhati samijjhati labhati patilabhati gacchati adhigacchati"ti evam pana upasaggavasena
vibhattigamanam veditabbam. "pandiccam kosallam nepunnam 4- vebhabya cinta
upaparikkha"ti 5- evam atthavasena vibhattigamanam veditabbam.
    Tesu pitipadaniddese tava ima tisso vibhattiyo labbhanti. Piti pamojjanti
hi byanjanavasena vibhattigamanam hoti. Amodana pamodana haso pahasoti
upasaggavasena. Vitti tutthi odagyam attamanatati atthavasena. Imina nayena
sabbapadaniddesesu vibhattigamanam veditabbam.
    Nana hontanipi namananattena lakkhanananattena kiccananattena
patikkhepananattenati imehi catuhi karanehi nana honti. Tattha "katamo tasmim samaye
byapado hoti? yo tasmim samaye doso dusana"ti 6- ettha byapadoti va
dosoti va dvepi ete kodho eva, namena pana nanattam gatati evam
namananattena nanattam veditabbam.
    Rasatthena ca pancapi khandha ekova khandho hoti. Ettha pana rupam ruppanalakkhanam,
vedana vedayitalakkhana, sanna sanjananalakkhana, cetana cetayitalakkhana,
vinnanam vijananalakkhananti imina lakkhanananattena pancakkhandha honti. Evam
lakkhanananattena nanattam veditabbam.
    "cattaro sammappadhana:- idha bhikkhu anuppannanam papakanam akusalanam
dhammanam anuppadaya .pe. Cittam pagganhati padahati"ti 7- ekameva viriyam
kiccananattena catusu thanesu agatam. Evam kiccananattena nanattam veditabbam.
@Footnote: 1 abhi.san. 34/1237/284  2 cha.Ma. tattha  3 ka. gato  4 ka. nepannam  5 abhi.san.
@34/79/34  6 abhi.san. 34/1237/284  7 di.maha. 10/402/267, abhi.vi. 35/390/249
    "cattaro asaddhamma kodhagaruta, na saddhammagaruta, makkhagaruta, na saddhammagaruta,
labhagaruta, na saddhammagaruta, sakkaragaruta, na saddhammagaruta"ti evamadisu 1-
pana patikkhepananattena nanattam veditabbam.
    Imani pana cattari nanattani na pitiyayeva labbhanti, sabbesupi yathalabhavasena
labbhanti. Pitiya hi pititi namam, cittassa cittanti namam. Piti ca pharanalakkhana,
vedana vedayitalakkhana, sanna sanjananalakkhana, cetana cetayitalakkhana,
vinnanam vijananalakkhanam.
    Tatha piti pharanakicca, vedana anubhavanakicca, sanna sanjananakicca,
cetana cetayitakicca, vinnanam vijananakiccanti evam kiccananattena nanattam
veditabbam. Patikkhepananattam pitipade natthi.
    Alobhadiniddese pana "alobho alubbhana alubbhitattan"tiadina 2- nayena
labbhatiti evam patikkhepananattena nanattam veditabbam. Evam sabbapadaniddesesu
labbhamanavasena catubbidhampi nanattam veditabbam.
    Aparadipana pana padatthuti va hoti dalhikammam vati evam dve thanani
gacchati. Yatthikotiya uppilentena viya hi sakimeva "piti"ti vutte etam padam
phullitamanditavibhusitam nama na hoti, punappunam byanjanavasena, upasaggavasena, atthavasena
"piti pamojjam amodana pamodana haso pahaso vitti"ti 3- vutte
phullitamanditavibhusitam nama hoti. Yatha hi daharakumaram nhapetva manoramam vattham
paridahapetva pupphani pilandhapetva akkhini anjetva athassa nalate ekameva
manosilabindum kareyya, na tassa ettavata cittatilako nama hoti, nanavannehi
pana parivaretva bindusu katesu cittatilako nama hoti. Evam sampadamidam veditabbam.
Ayam padatthuti nama.
@Footnote: 1 an.catukka. 21/43-4/52-3  2 abhi.san. 34/104/38  3 abhi.san. 34/9/22-3
    Byanjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunam bhananameva dalhikammam
nama. Yatha hi "avuso"ti va "bhante"ti va "yakkho"ti va "sappo"ti va
vutte dalhikammam nama na hoti, "avuso avuso, bhante bhante, yakkho yakkho,
sappo sappo"ti vutte pana dalhikammam nama hoti, evameva sakimdeva yatthikotiya
uppilentena viya "piti"ti vuttamatte dalhikammam nama na hoti, punappunam
byanjanavasena upasaggavasena atthavasena "piti pamojjam amodana pamodana haso pahaso
vitti"ti vutteyeva dalhikammam nama hotiti evam aparadipana dve thanani gacchati.
Etissapi vasena labbhamanakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo.
    Tattha pinayatiti piti. Sa sampiyayanalakkhana, kayacittapinanarasa, pharanarasa
va, odagyapaccupatthana. Ya pancakamagunapatisamyuttati ya rupadipancakama-
kotthasapatisamyutta piti, sa pinayatiti piti, idam sabhavapadam. Pamuditassa bhavo
pamojjam. Amodanakaro amodana. Pamodanakaro pamodana. Yatha va
bhesajjanam va telanam va unhodakasitodakanam va ekato karanam "modana"ti
vuccati, evamayampi pitidhammanam ekato karanena modana. Upasaggavasena pana
mandetva "amodana pamodana"ti vutta.
    Hasetiti haso. Pahasetiti pahaso, hatthappahatthakaranam etam adhivacanam. Vittiti
vittam, dhanassetam namam. Ayam pana somanassapaccayatta vittisarikkhataya vitti.
Yatha hi dhanino dhanam paticca somanassam uppajjati, evam pitimatopi pitim paticca
somanassam uppajjati. Tasma "vitti"ti vutta. Tutthiti sabhavasanthitaya pitiya
etam namam. Pitima pana puggalo kayacittanam uggatatta abbhuggatatta "udaggo"ti
vuccati, udaggassa bhavo odagyam.
    Attano manata attamanata. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadatthanatta na
attano mano nama hoti, abhiraddhassa sukhapadatthanatta attano mano nama
Hoti, iti attano manata attamanata, sakamanata, sakamanassa bhavoti attho.
Sa pana yasma na annassa kassaci attano manata, cittasseva pana sobhanabhavo 1-
cetasiko dhammo, tasma "attamanata cittassa"ti vutta.
    Cittavicittataya cittam. Arammanam manati 2- janatiti mano. Manasanti mano
eva, "antalikkhacaro paso, yvayam carati manaso"ti 3- hi ettha manasampayuttakadhammo
"manaso"ti vutto.
            "katham hi bhagava tuyham       savako sasane rato
            appattamanaso sekkho 4-  kalam kayira janesuta"ti 5-
ettha arahattam "manasan"ti vuttam. Idha pana mano eva manasam, byanjanavasena
hetam padam vaddhitam.
    Hadayanti cittam. "cittam va te khipissami, hadayam va te phalessami"ti 6- ettha
uro "hadayan"ti vuttam. "hadaya hadayam manne annaya tacchati"ti 7- ettha cittam.
"vakkam hadayan"ti 8- ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaratthena "hadayan"ti
vuttam. Tameva parisuddhatthena pandaram, bhavangam sandhayetam vuttam. Yathaha "pabhassaramidam
bhikkhave cittam, tanca kho agantukehi upakkilesehi upakkilitthan"ti. 9-
Tato nikkhantatta pana kusalampi gangaya nikkhanta nadi ganga viya godhavarito
nikkhanta godhavari viya ca "pandaran"tveva vuttam.
    Mano manayatananti idha pana manogahanam manasseva ayatanabhavadipanattham.
Tenetam dipeti "nayidam devayatanam viya manassa ayatanatta manayatanam, atha kho
mano eva ayatanam manayatanan"ti. Ettha 10- nivasanatthanatthena akaratthena
@Footnote: 1 cha.Ma. panesa bhavo  2 Si.,cha.Ma. minamanam  3 vi.maha. 4/33/28, sam.sa. 15/151/135
@4 Si. sekho  5 sam.sa. 15/159/146  6 khu.su. 25/-/369, sam.sa. 15/237/249  7 Ma.mu.
@12/63/41  8 khu.khu. 25/-/2, di.maha. 10/377/251, Ma.mu. 12/110/79  9 an.ekaka.
@20/51/9  10 cha.Ma. tattha
Samosaranatthanatthena sanjatidesatthena karanatthena ca ayatanam veditabbam. Tatha hi loke
"issarayatanam, devayatanan"tiadisu 1- nivasanatthanam "ayatanan"ti vuccati.
"suvannayatanam, rajatayatanan"tiadisu akaro. Sasane pana "manorame ayatane, sevanti
nam vihangama"tiadisu 2- samosaranatthanam. "dakkhinapatho gunnamayatanan"tiadisu
sanjatideso. "tatra tatreva sakkhibhabbatam papunati sati sati ayatane"tiadisu 3-
karanam. Idha pana sanjatidesatthena, samosaranatthanatthena, karanatthenati tidhapi vattati.
    Phassadayo hi dhamma ettha sanjayantiti sanjatidesatthenapi etam ayatanam. Bahiddha
rupasaddagandharasaphotthabba arammanabhavenettha osarantiti samosaranatthanatthenapi ayatanam.
Phassadinam pana sahajatadipaccayatthena karanatta karanatthenapi ayatananti veditabbam.
Tadeva mananalakkhane indattham karetiti indriyam, mano eva indriyam manindriyam.
    Vijanatiti vinnanam. Vinnanameva khandho vinnanakkhandho. Tassa rasiadivasena
attho veditabbo. "mahaudakakkhandhotveva sankham gacchati"ti 4- ettha hi rasatthena
khandho vutto. "silakkhandho samadhikkhandho"tiadisu 5- gunatthena. "addasa kho bhagava
mahantam darukkhandhan"ti 6- ettha pannattimattatthena. Idha pana rulhito khandho
vutto. Rasatthena hi vinnanakkhandhassa ekadeso ekam vinnanam. Tasma yatha rukkhassa
ekadesam chindanto "rukkham chindati"ti vuccati, evameva vinnanakkhandhassa
ekadesabhutam ekampi vinnanam rulhito "vinnanakkhandho"ti vuttam.
    Tajja manovinnanadhatuti tesam phassadinam dhammanam anucchavika manovinnanadhatu.
Imasminhi pade ekameva cittam mananatthena mano. Vijananatthena vinnanam.
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. vasudevayatananti  2 an.pancaka. 22/38/46 (sya)
@3 an.tika. 20/102/248-50, an.pancaka. 22/23/18 (sya), Ma.u. 14/158/144
@4 an.catukka. 21/51/62  5 di.pa. 11/355/251  6 sam.sala. 18/322/223 (sya)
Sabhavatthena nissattatthena va dhatuti tihi namehi vuttam. Sahagatoti avijahito.
Sahajatoti saddhim niggato. Samsatthoti samsaggo hutva thito. Sampayuttoti samam
pakarehi yutto. Katamehi pakarehiti? ekuppadadihi. Natthi keci dhamma kehici
dhammehi sampayuttati. Amanta. 1- Iti hi imassa panhassa patikkhepe "nanu atthi
keci dhamma kehici dhammehi sahagata sahajata samsattha ekuppada ekanirodha
ekavatthuka ekarammana"ti 2- evam ekuppadatadinam vasena sampayogattho vutto.
Iti imehi ekuppadatadihi samam pakarehi yutto sampayutto. Ekuppadoti ekato
uppanno, na vinati attho. Ekanirodhoti ekato nirodho. Ekavatthukoti
hadayavatthuvasena ekavatthuko. Ekarammanoti rupadivasena ekarammano.
    Ettha sahagatasaddo tabbhave, vokinne, arammane, nissaye, samsattheti pancasu
atthesu dissati jinavacane. "yayam tanha ponobbhavika nandiragasahagata"ti 3- ettha
tabbhave veditabbo, nandiragabhutati attho. "ya bhikkhave vimamsa kosajjasahagata
kosajjasampayutta"ti 4- ettha vokinne, antarantara uppajjamanena kosajjena
vokinnati ayamettha attho. "labhi hoti rupasahagatanam va samapattinam arupasahagatanam
va samapattinan"ti 5- ettha arammane, ruparammananam aruparammanananti attho.
"atthikasannasahagatam satisambojjhangam bhaveti"ti 6- ettha nissaye, atthikasannam
nissaya atthikasannam bhavetva patiladdhanti attho. "idam sukham imaya pitiya sahagatam
hoti sahajatam sampayuttan"ti 7- ettha samsatthe, sammissanti attho. Imasmimpi
thane samsatthe agato.
    Sahajatasaddo "sahajatam purejatam pacchajatan"ti 8- ettha viya sahajate.
Samsatthasaddo "gihihi samsattho"ti 9- ca, "evam samsattho bhante"ti cati evamadisu
@Footnote: 1 abhi.ka. 37/471/284  2 abhi.ka. 37/473/285-6
@3 vi.maha. 4/14/14, abhi.vi. 35/203/120, Ma.u. 14/374/319, sam.maha. 19/1081/367
@4 sam.maha. 19/832/245  5 abhi.ka. 36/3/118  6 sam.maha. 19/238/114
@7 abhi.vi. 35/578/312  8 abhi.pa. 40/435/150  9 sam.kha. 17/3/9
Samsagge. "kise thule vivajjetva samsattha yojita haya"ti 1- ettha sadise.
            "pucimandaparivaro         ambo te dadhivahana
            mulam mulena samsattham         sakha sakha nisevare"ti 2-
ettha upacite. "cittasamsattha dhamma"ti 3- ettha cittasampayuttadhamme. Idha pana yo
phalappadane aviyogadhammo 4- viya vinibbhogam akatva ekuppadadidhammo hutva
"sampayutto"ti vuccati. Tamvisayo. Atha va "sahagato"ti vatva pacchato pacchato
agatasuttena viya so na hotiti dassetum "sahajato"ti vuttam. Ekato uppannaruparupam
viya sopi na hotiti dassetum "samsattho"ti vuttam.
    Khirodakam viya ca sopi na hotiti dassetum "sampayutto"ti vuttam. Vinibbhogam
katum asakkuneyyatthena hi sahuppanna dhamma sampayuttapi atthi khiratelam viya.
Tatha vippayuttapi khirato apanitam navanitam viya. Evam lakkhanasampayutto
ekuppadadilakkhanoyeva hotiti dassetum "ekuppado"tiadi vuttam. Ettha
ekuppadasahajatanam kim nanattam? uppade antaravirahito ekuppado.
Khirakalamuttassapi dadhino mathane mathane 5- pakatam navanitam viya purebhattapacchabhattavasena
ekadivasameva jato viya so na hotiti dassetum ekakkhane nibbattoti sahajato.
Ekavatthukoti patitthatthena ekaparicchedena ekavatthuko, dvinnam bhikkhunam
ekavatthukata viya thanantaravirahito. Ekarammanoti aniyatekarammano na cakkhuvinnanam
viyati evameke vannayanti.
    Maccoti mulapadam. Rupadisu satto laggo laggitoti satto. Vuttanhetam "satto
sattoti bhante vuccati, kittavata nu kho bhante `satto'ti vuccatiti? rupe
kho radha yo chando yo rago ya nandi ya tanha, tatra satto tatra visatto,
tasma `satto'ti vuccati"ti. 6- Sattayogena va satto. Sugatiduggatim naratiti
@Footnote: 1 khu.ja. 28/70/133  2 khu.ja. 27/72/51  3 abhi.san. 34/59/12
@4 Ma.,ka. aviyogadhamma  5 Ma. mathante mathante  6 sam.kha. 17/161/153, khu.maha. 29/31/26
@(sya)
Naro. 1- Manuno puttoti manavo. Upakaranena sayam posayatiti poso. Pum vuccati nirayo,
tam galatiti puggalo. Jivitindriyam dharetiti jivo. Cutito jatim gacchatiti jagu.
Jiyatiti jantu. Indriyena gacchatiti indagu. Atha va indriyabhutena kammuna
gacchatiti indagu. "hindagu"tipi pali. Hindanti maranam, tam gacchatiti hindagu.
Manuto jatoti manujo. Yam sadiyatiti yam rupadim assadiyati. Sesam vuttanayameva. Ito
param vuttamattham nigamento tenaha bhagava:-
         "kamam kamayamanassa .pe. Laddha macco yadicchati"ti.
    Ito param ettakampi avatva visesamattameva vakkhama.
    [2] Tassa ce kamayamanassati tassa puggalassa kame icchamanassa,
kamena va yayamanassa. Chandajatassati jatatanhassa. Jantunoti sattassa. Te
kama parihayantiti te kama parihayanti ce. Sallaviddhova ruppatiti atha so
ayomayadina sallena viddho viya piliyati. Ito param vuttam vajjetva avuttesu
yam yam anuttanam, tam tadeva kathayissami.
    Cakkhupinanam arammanam papunanavasena yayati gacchati. Dassaniyavasena piyattam
arammanavasena appapetiti niyyati. Savaniyam hutva kannasotapinanam arammanavasena
parikaddhatiti vuyhati. Saritabbam hutva cittapinanam arammanavasena gahetva
upasamhariyatiti samhariyati. Yathati opammatthe nipato. Hatthina yayati gacchatiti
hatthiyanena va, vaiti vikappatthe. Assena yayati gacchatiti assayanena va.
Goyuttavayhadiyanam goyanam, tena goyanena. Ajayanadisupi eseva nayo.
Itthavasena jato sanjato.
@Footnote: 1 Ma. nayatiti naro
    Arammanapiyattavasena nibbatto abhinibbatto. Arammanamanapabhavena
patubhuto. Atha va kamaragavasena jato sanjato. Kamanandivasena nibbatto
abhinibbatto. Kamatanhavasena kamasinehavasena kamacchandavasena kamaparilahavasena
ca patubhutoti veditabbo.
    Te va kama parihayantiti te vatthukamadayo parihayanti vigacchanti. So va
kamehi parihayatiti eso khattiyadipuggalo vatthukamadikamehi parihayati vigacchati
"pubbeva maccam vijahanti bhoga, macco dhane pubbataram jahati"ti evamadisu 1- viya.
Kathanti kena pakarena. Titthantassevati dharantasseva. Te bhogeti te vatthukamadayo
bhoge. Rajano vati pathabyadirajano. Harantiti gahetva gacchanti,
apaharanti va. Cora vati sandhicchedadika. Aggi vati davaggiadi. Dahatiti
jhapeti bhasmam karoti. Udakam vati oghadiudakam. Vahatiti gahetva mahasamuddam
papeti. Appiya vati akanta amanapa. Dayada harantiti dayajjavirahita
assamika haranti. Nihitam vati nidhanam katva thapitam. Nadhigacchatiti na vindati
na patilabhati, na passatiti attho. Duppayuttati visamappayogena yojita
kasivanijjadikammanta. Bhijjantiti bhedam papunanti, nappavattantiti attho.
"bhanjanti ratham ayanaka"tiadisu 2- sambhavo veditabbo.
    Kule va kulajjhapako 3- uppajjatiti khattiyadikule kulajhapako 4- kule
antimapuriso nibbattati. "kule va kulangaro"tipi 5- pali. Yo te bhoge
vikiratiti yo eso kule pacchimako te hirannadibhoge khepeti. Vidhamatiti viyogam
karoti, dure khipati. Viddhamsetiti vinaseti adassanam gameti. Atha va itthidhutto
hutva vikirati. Suradhutto hutva vidhamati. Akkhadhutto hutva viddhamseti.
Vikirati va uppannam ayam ajananena. Vidhamati vissajjanamukham ajananena. Viddhamseti
thapitatthane arakkham asamvidhanenati evamadina yojetabbam.
@Footnote: 1 khu.ja. 27/1/124  2 khu.ja. 28/296/95  3 cha.Ma. kulangaro. evamuparipi
@4 Si. kulaghatako, Ma. kulajhamako  5 cha.Ma. kulankarotipi
    Aniccatayeva atthamiti vinasabhavo eva atthamo. Hayantiti adassanam yanti.
Parihayantiti na puna pannayanti. Paridhamsentiti thanato apagacchanti. Pariccajanti 1-
paggharanti. Antaradhayantiti antaradhanam adassanam gacchanti. Vippalujjantiti
cunnavicunna hutva apagacchanti.
    Titthanteva te bhogati tesam bhoganam thitakale "titthante nibbute va"ti
evamadisu 2- viya. Soti so bhogasamiko puggalo. Cavati devalokato. Marati manussalokato.
Vippalujjati nagasupannadilokato. Atha va hayati dhannakotthagaravasena. Parihayati
dhanakotthagaravasena. Paridhamsati balibaddahatthiassadivasena. Paripatati dasidasavasena.
Antaradhayati darabharanavasena. Nassati udakadivasenati eke vannayanti.
    Ayomayenati kalalohadinibbattena. Sallenati kandena. Atthimayenati
manussatthim thapetva avasesena. Dantamayenati hatthidantadina. Visanamayenati
govisanadina. Katthamayenati velukatthadina. Viddhoti vuttappakarasallanam
annatarannatarena pahato. Ruppatiti vikirati, vikaram apajjati. Kuppatiti calati, kodham
3- uppadeti. Ghattiyatiti ghattito hoti. Piliyatiti pilito hoti. Laddhappaharo
kuppati. "tatiyadivase salakam pavesetva dhovanakale ghattiyati. Kharappadane
piliyati. Paharadhovane va ruppati. Tasmim dukkhuppadane kuppati. Salakappavesane
piliyati. Kharappadane ghattiyati"ti evameke vannayanti.
    Byadhitoti laddhappaharo hutva pilito. Domanassitoti domanassappatto.
Viparinamannathabhavati pakatibhavam jahitva annathabhavam upanitena, antososadi
soko ca vacavippalapo paridevo ca kayapilanadi dukkhanca cittapilanadi
domanassanca bhuso ayaso upayaso ca. Ete vuttappakara sokadayo
uppajjanti samudacaram gacchanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. paripatanti  2 khu.vi. 26/806/80  3 cha.Ma. kopam
    [3] Tatiyagathayam sankhepattho:- yo pana ime kame tattha chandaragavikkhambhanena
va samucchedena va attano padena sappassa siram viya parivajjeti, so
bhikkhu sabbalokam vippharetva 1- thitatta loke visattikasankhatam tanham sato
hutva samativattatiti.
    Yoti vibhajitabbam padam. Yo yadisotiadini tassa vibhajanapadani. Ettha ca
yasma yoti atthapadam, tanca aniyamena puggalam dipeti. Tasma tassa attham dassento
aniyamena puggaladipakam yosaddameva aha. Tasma ettha evamattho veditabbo. Yoti
yo kociti. Yasma yo koci nama, so avassam yathalingayathayuttayathavihitayathap-
pakarayamthanappattayamdhammasamannagatavasena ekenakarena pannayati, tasma tam tattha
napetum tam pabhedam 2- pakasento "yadiso"tiadimaha. Tattha yadisoti lingavasena
yadiso va tadiso va hotu, digho va rasso va kalo va odato
va manguracchavi va kiso va thulo vati attho.
    Yathayuttoti yogavasena yena va tena va yutto hotu, navakammayutto
va uddesayutto va vasadhurayutto vati attho. Yathavihitoti yathathapito
navakammadhitthayikadivasena. Yathapakaroti yathapakarena patitthito padipanayakadivasena. 3-
Yamthanappattoti yam thanantaram patto senapatisetthitthanadivasena. Yamdhammasamannagatoti
yena dhammena upagato dhutangadivasena.
    Vikkhambhanato vati upacarappanasamadhihi kilesanam durikaranato va ghatappaharena
sevalanam viya. Samucchedato vati puna appavattim katva accantato maggena kilesanam
ucchinnamulato pahanavasena samucchedato va. Atthikankalupama kamatiadini
ekadasapadani vipassanavasena vuttani.
@Footnote: 1 ka. visaritva  2 cha.Ma. bhedam  3 Si.,ka. parisanayakadivasena
    Buddhanussatim bhaventopitiadini cha padani marananussatim bhaventopi.
Upasamanussatim bhaventopiti imani ca upacarajjhanavasena vuttani. Anapanassatim
bhaventopi. Kayagatasatim bhaventopi. Pathamajjhanam bhaventopitiadini
nevasannanasannayatanasamapattim bhaventopiti pariyosanani appanajjhanavasena vuttani.
Tattha atthikankalupama kamati sunikkantam nikkantam nimmamsam lohitamakkhitam
atthikankalam upama etesam kamananti atthikankalupama kama. Appassadatthenati
"appam parittam sukhassadam adinavo ettha bhiyyo"ti dassanatthena. Passantoti
"yavadeva pana so kukkuro kilamathassa vighatassa bhagi assa"ti nanacakkhuna passanto.
Parivajjetiti duram gameti. Vuttanhetam bhagavata:-
            seyyathapi gahapati kukkuro jighacchadubbalyapareto goghatakasunam
      paccupatthito assa, tamenam dakkho goghatako va goghatakantevasi va
      atthikankalam sunikkantam nikkantam nimmamsam lohitamakkhitam upasumbheyya. 1-
      Tam kim mannasi gahapati? api nu kho so kukkuro amum atthikankalam sunikkantam
      nikkantam nimmamsam lohitamakkhitam palehanto jighacchadubbalyam pativineyyati.
      No hetam bhante. Tam kissa hetu? adum hi bhante atthikankalam sunikkantam
      Nikkantam nimmamsam lohitamakkhitam, yavadeva pana so kukkuro kilamathassa
      vighatassa bhagi assati. Evameva kho gahapati ariyasavako iti patisancikkhati
      "atthikankalupama kama vutta bhagavata bahudukkha bahupayasa, adinavo
      ettha bhiyyo"ti. Evametam yathabhutam sammappannaya disva yayam upekkha
      nanatta nanattasita, tam abhinivajjetva yayam upekkha ekatta
      ekattasita, yattha sabbaso lokamisupadana aparisesa nirujjhanti, tameva
      upekkham bhavetiti. 2-
@Footnote: 1 ka. paccupattheyya  2 Ma.Ma. 13/42/29
    Gijjhadihi sadharana mamsapesi upama etesanti mamsapesupama. Bahunnam
sadharanatthena bahusadharana. Adittam tinukkam upama etesanti tinukkupama.
Anudahanatthenati hatthadijjhapanatthena. Sadhikaporisappamana vitacchikanam vitadhumanam
angaranam pura angarakasu upama etesanti angarakasupama. Mahaparilahatthenati
mahantaparitapanatthena. Aramaramaneyyadikam supinam upama etesanti supinakupama.
Ittarapaccupatthanatthenati 1- appatva, na upagantava titthanatthena. Yacitena laddham
yanadibhandam upama etesanti yacitakupama. Tavakalikatthenati anibandhanatthena.
Sampannaphalarukkho upama etesanti rukkhaphalupama. Sambhanjanaparibhanjanatthenati
sakhabhanjanatthena ceva samantato bhanjitva rukkhapatanatthena ca. Asi ca suna ca
upama etesanti asisunupama. Adhikuttanatthenati chindanatthena. Sattisulam upama
etesanti sattisulupama. Vinivijjhanatthenati nipatetva 2- gamanatthena. Bhayajananatthena
sappasiram upama etesanti sappasirupama. Sappatibhayatthenati saha abhimukhe bhayatthena.
Dukkhajananam aggikkhandham upama etesanti aggikkhandhupama. Mahabhitapanatthenati
mahantaabhitapakayapilauppadanatthenati kamam parivajjetiti. Vuttanhetam:-
         seyyathapi gahapati gijjho va kanko va kulalo va mamsapesim
    adaya uddiyeyya, tamenam gijjhapi kankapi kulalapi anupatitva
    anupatitva vitaccheyyum vissajjeyyum. Tam kim mannasi gahapati? sace so
    gijjho va kanko va kulalo va tam mamsapesim na khippameva patinissajjeyya.
    So tatonidanam maranam va nigaccheyya, maranamattam va dukkhanti. Evam
    bhante. Evameva kho gahapati ariyasavako iti patisancikkhati "mamsapesupama
    kama vutta bhagavata .pe. Tameva upekkham bhaveti. Seyyathapi gahapati
    puriso adittam tinukkam adaya pativatam gaccheyya. Tam kim mannasi
    gahapati? sace so puriso tam adittam tinukkam na khippameva patinissajjeyya.
@Footnote: khu.maha. 29/12/7 (sya)  2 Si. nibbattetva
    Tassa sa aditta tinukka hattham va daheyya, baham va daheyya,
    annataram va annataram va angappaccangam daheyya, so tatonidanam maranam
    va nigaccheyya, maranamattam va dukkhanti. Evam bhante. Evameva kho
    gahapati ariyasavako iti patisancikkhati "tinukkupama kama vutta bhagavata
    bahudukkha bahupayasa .pe. Tameva upekkham bhaveti. Seyyathapi gahapati
    angarakasu sadhikaporisa pura angaranam vitacchikanam vitadhumanam. Atha
    puriso agaccheyya jivitukamo amaritukamo sukhakamo dukkhapatikulo, tamenam
    dve balavanto purisa nanabahasu gahetva angarakasum upakaddheyyum.
    Tam kim mannasi gahapati? api nu so puriso iti citi ceva kayam
    Sannameyyati. Evam bhante. Tam kissahetu? viditam hi bhante tassa
    Purisassa "imanca aham angarakasum papatissami, tatonidanam maranam va
    nigacchissami maranamattam va dukkhan"ti. Evameva kho gahapati ariyasako
    iti patisancikkhati "angarakasupama kama vutta bhagavata .pe. Tameva
    upekkham bhaveti. Seyyathapi gahapati puriso supinakam passeyya
    aramaramaneyyakam vanaramaneyyakam bhumiramaneyyakam pokkharaniramaneyyakam, so
    patibuddho na kinci patipasseyya. Evameva kho gahapati ariyasavako iti
    patisancikkhati "supinakupama kama vutta bhagavata .pe. Tameva upekkham
    bhaveti. Seyyathapi gahapati puriso yacitakam bhogam yacitva yanam va
    poriseyyam pavaramanikundalam. So tehi yacitakehi bhogehi purakkhato parivuto
    antarapanam patipajjeyya. Tamenam jano disva evam vadeyya "bhogi vata
    bho puriso, evam kira bhogino bhogani bhunjanti"ti. Tamenam samika
    yattha yattheva tani passeyyum, tattha tattheva tani hareyyum. Tam kim
    mannasi gahapati? alam nu kho tassa purisassa annathattayati. Evam
    bhante. Tam kissahetu? samino hi bhante tani harantiti. Evameva
    Kho gahapati ariyasavako iti patisancikkhati "yacitakupama kama vutta
    bhagavata .pe. Tameva upekkham bhaveti. Seyyathapi gahapati gamassa va
    nigamassa va avidure tibbo vanasando, tatrassa rukkho sampannaphalo
    ca upapannaphalo ca. Na cassu kanici phalani bhumiyam patitani. Atha puriso
    agaccheyya phalatthiko phalagavesi phalapariyesanam caramano. So tam vanasandam
    ajjhogahetva tam rukkham passeyya sampannaphalanca upapannaphalanca. Tassa
    evamassa "ayam kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca
    kanici phalani bhumiyam patitani, janami kho panaham rukkham aropitum.
    Yannunaham imam rukkham arohitva yavadatthanca khadeyyam, ucchanganca
    pureyyan"ti. So tam rukkham arohitva yavadatthanca khadeyya, ucchanganca
    pureyya. Atha dutiyo puriso agaccheyya phalatthiko phalagavesi phalapariyesanam
    caramano tinham kutharim adaya, so tam vanasandam ajjhogahetva
    tam rukkham passeyya sampannaphalanca upapannaphalanca. Tassa evamassa "ayam
    kho rukkho sampannaphalo ca upapannaphalo ca, natthi ca kanici phalani
    bhumiyam patitani, na kho panaham janami rukkham arohitum. Yannunaham
    imam rukkham mulato chetva yavadatthanca khadeyyam, uccanganca pureyyan"ti.
    So tam rukkham mulatova chindeyya. Tam kim mannasi gahapati? amuko so
    Puriso pathamam rukkham arulho. Sace so na khippameva oroheyya. Tassa
    so rukkho papatanto hattham va bhanjeyya padam va bhanjeyya annataram
    va annataram va angapaccangam bhanjeyya. So tatonidanam maranam va
    nigaccheyya maranamattam va dukkhanti. Evam bhante. Evameva kho gahapati
    ariyasavako iti patisancikkhati "rukkhaphalupama kama vutta bhagavata
    bahudukkha bahupayasa, adinavo ettha bhiyyo"ti. Evametam yathabhutam
    sammappannaya disva yayam upekkha nanatta nanattasita, tam abhinivajjetva
         Yayam upekkha ekatta ekattasita. Yattha sabbaso lokamisupadana
         aparisesa nirujjhanti. Tameva upekkham bhavetiti. 1-
    Evam atthikankaladikaaggikkhandhupamapariyosanato vipassanam dassetva idani
    upacarasamadhim dassento "buddhanussatim bhavento"tiadimaha.
    Tattha punappunam uppajjanato sati eva anussati. Pavattitabbatthanamhiyeva
ca pavattatta saddhapabbajitassa kulaputtassa anurupa satitipi anussati. Buddham
arabbha uppanna anussati buddhanussati. Arahattadibuddhagunarammanaya satiya
etam adhivacanam, tam buddhanussatim. Bhaventoti vaddhento bruhento. Dhammam arabbha
uppanna anussati dhammanussatim, svakkhatatadidhammagunarammanaya satiya etam
adhivacanam. Samgham arabbha uppanna anussati samghanussati, supatipannatadisamgha-
gunarammanaya satiya etam adhivacanam. Silam arabbha uppanna anussati silanussati,
attano akhandatadisilagunarammanaya satiya etam adhivacanam. Cagam arabbha uppanna
anussati caganussati, attano muttacagatadicagagunarammanaya satiya etam adhivacanam.
Devata arabbha uppanna anussati devatanussati, devata sakkhitthane thapetva
attano saddhadigunarammanaya 2- satiya etam adhivacanam. Anapane arabbha
uppanna sati anapanassati, anapananimittarammanaya satiya etam adhivacanam.
Maranam arabbha uppanna sati maranassati, ekabhavapariyapannajivitindriyupaccheda-
sankhatamaranarammanaya satiya etam adhivacanam.
    Kucchitanam kesadinam patikulanam ayatta akaratta kayoti sankhyam gate
sarire gata pavatta sati kayagatasati, tadisam va kayam gata sati "kayagatasati"ti
vattabbe rassam akatva "kayagatasati"ti vuttam. Kesadikesu kayakotthasesu
@Footnote: 1 Ma.Ma. 13/43-48/29  2 Ma. muttacagatadicagarammanaya
Patikulanimittarammanaya satiya etam adhivacanam. Upasamam arabbha uppanna anussati
upasamanussati, sabbadukkhupasamarammanaya satiya etam adhivacanam.
    Vitakkavicarapitisukhacittekaggatasampayuttam pathamajjhanam bhavento.
Pitisukhacittekaggatasampayuttam dutiyajjhanam bhavento. Sukhacittekaggatasampayuttam
tatiyajjhanam bhavento. Upekkhacittekaggatasampayuttam catutthajjhanam bhavento .pe.
Nevasannanasannayatanam bhaventopi kame parivajjetiti.
    Vikkhambhanappahanam dassetva idani samucchedena kamanam pahanam dassetum
"sotapattimaggam bhaventopi"tiadimaha. Tattha maggasotassa apajjanam sotapatti,
sotapattiya maggo sotapattimaggo. Apayagamaniye kameti ye hi apayam gacchanti,
te apayagamaniye kame samucchedato sotapattimaggam bhavento parivajjeti.
Patisandhivasena sakimyeva imam lokam agacchatiti sakadagami, tassa maggo sakadagamimaggo.
Tam maggam bhavento. Olariketi parilahappatte. Patisandhivaseneva kamabhavam
nagacchatiti anagami, tassa maggo anagamimaggo. Tam maggam bhavento. Anusahagateti
sukhumabhavappatte. Kilesehi arakatta, kilesarinam hatatta, samsaracakkassa aranam
hatatta, papakarane rahabhava, paccayadinam arahatta ca araham, arahato bhavo
arahattam. Kintam? arahattaphalam. Arahattassa maggo arahattamaggo. Tam arahattamaggam
bhavento. Sabbena sabbanti sabbenakarena sabbam. Sabbatha sabbanti sabbappakarena
sabbam. Asesam nissesanti niravasesam gandhamattampi atthapetva. Atha va
sabbena sabbam mulavasena. Sabbatha sabbam akaranippadesavasena. Asesam nissesam
bhavananippadesavasena. Tatha purimena duccaritabhavena. Dutiyena pariyutthanabhavena.
Tatiyena anusayabhavena evameke vannayanti.
    Sappo vuccati ahiti yo koci saranto gacchati. Kenatthenati kena atthena.
Samsappanto gacchatiti yasma samma samsaranto 1- gacchatiti sapPo. Bhujantoti
vankavanko
@Footnote: 1 Ma. sankanto
Hutva. Pannasiroti nipannasiso hutva. Sirena supatiti sisam bhogantare katva
supanabhavena sirasa supatiti sarisaPo. Bile sayatiti bilasayo. "bilasayo"tipi
pali, tam sundaram. Guhayam setiti guhasayo. Datha tassa avudhoti tassa sappassa
duve datha paharanasatthasankhato avudho. Visam tassa ghoranti tassa sappassa
byapakasankhatam visam darunam kakkhalam. Jivha tassa duvidhati tassa sappassa dvedha
jivha. Dvihi jivhahi rasam sayatiti duvidhahi jivhahi rasam janati assadam
vindati sadiyatiti. Jivitum kamayatiti jivitukamo. Amaritum kamayatiti amaritukamo. Sakham
kamayatiti sukhakamo. Dukkhapatikuloti dukkham anicchamano. Padenati attano padena.
Sappasiranti sappassa sisam. Vajjeyyati durato vajjeyya. Vivajjeyyati tassa
pamanena. Parivajjeyyati samantato. Abhinivajjeyyati catutthappamanena. 1- Atha
va purimena sisato. Dutiyatatiyena dvihi passehi. Catutthena pacchato.
"kame pana appattassa pariyesanamuladukkhavatthubhavena vajjeyya. Pattassa
arakkhamuladukkhavatthubhavena vivajjeyya. Annanaparilahadukkhavatthubhavena parivajjeyya.
Vinasamukhe piyavippayogadukkhavatthubhavena abhinivajjeyya"ti evameke vannayanti.
    Ranjanavasena rago. Balavaranjanatthena sarago. Visaye sattanam anu anu
nayanato anunayo. Anurujjhatiti anurodho, kametiti attho. Yattha katthaci bhave
satta etaya nandantiti nandi, sayam va nandatiti nandi. Nandi ca sa ranjanatthena
rago cati nandirago. Tattha ekasmim arammane sakim uppanna tanha nandi,
punappunam uppajjamana nandiragoti vuccati. Cittassa saragoti yo hettha
"balavaranjanatthena sarago"ti vutto, so na sattassa, cittasseva saragoti
attho.
    Icchanti etaya arammananiti iccha. Bahalakilesabhavena mucchanti etaya
paninoti muccha. Gilitva parinitthapetva gahanavasena ajjhosanam. Imina satta
@Footnote: 1 Si. catuhatthappamanena
Gijjhanti gedham apajjantiti gedho. Bahalatthena va gedho. "gedham va pana
pavanasandan"ti 1- hi bahalattheneva vuttam. Anantarapadam upasaggavasena vaddhitam, sabbato
bhagena va gedhoti paligedho. Sajjanti etenati sango. Lagganatthena va sango.
Osidanatthena panko. Akaddhanavasena eja. "eja imam purisam parikaddhati tassa tasseva
bhavassa abhinibbattiya"ti hi vuttam. Vancanatthena maya. Vattasmim sattanam jananatthena
janika. "tanha janeti purisam, cittamassa vidhavati"ti 2- hi vuttam. Vattasmim satte
dukkhena samyojayamana janetiti sanjanani. Ghatanatthena sibbini. Ayam hi vattasmim satte
cutipatisandhivasena sibbati ghateti tunnakaro viya pilotikaya pilotikam, tasma
"ghatanatthena sibbini"ti vutta. Anekappakaram visayajalam tanhavipphanditanivesasankhatam
va jalamassa atthiti jalini.
    Akaddhanatthena sighasota sarita viyati sarita. Allatthena va sarita. Vuttanhetam
"saritani sinehitani ca somanassani bhavanti jantuno"ti. 3- Allani ceva siniddhani
cati ayam hettha attho. Anayabyasanapadanatthena kummanubandhasuttakam viyati
suttam. Vuttanhetam "suttakanti kho bhikkhave nandiragassetam adhivacanan"ti. 4-
Rupadisu vitthatatthena visata. Tassa tassa patilabhatthaya satte ayuhapetiti
ayuhini. Ukkanthitum apadanato sahayatthena dutiya. Ayam hi sattanam vattasmim
ukkanthitum na deti, gatagatatthane piyasahayo viya abhiramapeti. Teneva vuttam:-
            "tanhadutiyo puriso       dighamaddhanasamsaram
            itthabhavannathabhavam        samsaram nativattati"ti. 5-
    Panidhanakavasena panidhi. Bhavanettiti bhavarajju. Etaya hi satta rajjuya
givayam baddha gona viya icchiticchitatthanam niyyanti. Tam tam arammanam vanati
@Footnote: 1 Si. gedhanam sandanti  2 sam.sa. 15/55/42  3 khu.dha. 25/341/75  4 sam.ni.
@16/159/218  5 khu.iti. 25/15/241,105/324, an.catukka 21/9/11, khu.maha.
@29/891/558 (sya), khu.cula. 30/595/291 (sya)
Bhajati alliyatiti vanam, vanati yacatiti va vanam. Vanathoti byanjanena padam vaddhitam.
Anatthadukkhanam va samutthapanatthena gahanatthena ca vanam viyati vanam. Balavatanhayetam
namam. Gahanataratthena pana tato balavatara vanatho nama. Tena vuttam:-
            "vanam chindatha ma rukkham      vanato jayate bhayam
            chetva vananca vanathanca     nibbana hotha bhikkhavo"ti. 1-
    Santhavanavasena santhavo, samsaggoti attho. So duvidho tanhasanthavo mittasanthavo
ca. Tesu idha tanhasanthavo adhippeto. Sinehavasena sneho. Alayakaranavasena kampamana
apekkhatiti apekkha. Vuttampi cetam "imani te deva caturasitinagarasahassani
kusavatirajadhanippamukhani, ettha deva chandam janehi, jivite apekkham karohi"ti. 2-
Alayam karohiti ayam hettha attho. Patiyekke patiyekke arammane bandhatiti
patibandhu, natakatthena va patiyekko bandhutipi patibandhu. Niccasannissitatthenapi
sattanam tanhasamo bandhu nama natthi. Arammananam asanato asa, ajjhottharanato
ceva tittim anugantvava paribhunjanato cati attho. Asisanavasena asisana. Asisitassa
bhavo asisitattam.
    Idani tassa pavattitthanam dassetum "rupasa"tiadi vuttam. Tattha asisanavasena
asati asaya attham gahetva rupe asa rupasa. Evam navapi padani veditabbani.
Ettha ca purimani panca pancakamagunavasena vuttani, parikkharalobhavasena chattham.
Tam visesato pabbajitanam, tato parani tini atittiyavatthuvasena gahatthanam.
Na hi tesam dhanaputtajivitehi annam piyataram atthi. "idam mayham, idam mayhan"ti
va "asukena me idam dinnam, idam dinnan"ti va evam satte jappapetiti
jappa. Parato dve padani upasaggena vaddhitani, tato param annenakarena
@Footnote: 1 khu.dha. 25/283/65  2 di.maha. 10/266/165
Vibhajitum araddhatta puna "jappa"ti vuttam. Jappanakaro jappana. Jappitassa
bhavo jappitattam. Punappunam visaye lumpati akaddhatiti lolupo, lolupassa bhavo
loluppam. Loluppanakaro loluppayana. Loluppasamangino bhavo loluppayitattam.
    Pucchanjikatati yaya tanhaya labhatthanesu puccham  calayamana sunakha viya
kampamana vicaranti, tam tassa kampanatanhaya namam. Sadhu manapamanape visaye
kametiti sadhukamo, tassa bhavo sadhukamyata. Matamatucchatiadike ayuttatthane
ragoti adhammarago. Yuttatthanepi balava hutva uppannalobho visamalobho. "rago
visaman"tiadivacanato 1- yuttatthane va ayuttatthane va uppanno chandarago
adhammatthena adhammarago. Visamatthena visamalobhoti veditabbo. Arammananam nikamanavasena
nikanti. Nikamanakaro nikamana. Patthanavasena 2- patthana. Pihayanavasena
pihana. Sutthu patthana sampatthana. Pancasu kamagunesu tanha kamatanha.
Ruparupabhavesu tanha  bhavatanha. Ucchedasankhate vibhave tanha vibhavatanha. Suddhe
rupabhavasmimyeva tanha rupatanha. Arupabhave tanha arupatanha. Ucchedaditthisahagato
rago, nirodhe tanha nirodhatanha. Rupe tanha rupatanha. Sadde tanha
saddatanha. Gandhatanhadisupi eseva nayo. Oghadayo vuttatthava.
    Kusaladhamme avaratiti avaranam. Chadanavasena chadanam. Satte vattasmim bandhatiti bandhanam.
Cittam upahantva kilissati samkilittham karotiti upakkileso. Thamagatatthena anu
anu setiti anusayo. Uppajjamanam cittam pariyutthatiti pariyutthanam, uppajjitum
apadanena kusalacaram 3- ganhatiti attho. "cora magge pariyutthimsu, dhutta
magge pariyutthimsu"tiadisu 4- hi maggam ganhimsuti attho. Evamidhapi gahanatthena
pariyutthana veditabbam. Palivethanatthena lata viyati lata. "lata ubbhijja 5-
titthati"ti 6- agatatthanepi ayam tanha latava vutta. Vividhani vatthuni icchatiti
veviccham. Vattadukkhassa mulanti
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/924/449  2 abhi.A. 1/1065/424, cha.Ma. patthayanavasena, ka. vatthussa
@patthanavasena  3 cha.Ma. kusalavaram  4 vi.cula. 7/430/263  5 cha.Ma. uppajja  6 khu.dha.
@25/340/75
Dukkhamulam. Tasseva dukkhassa nidananti dukkhanidanam. Tam dukkham ito pabhavatiti
dukkhappabhavo. Bandhanatthena paso viyati paso, marassa paso marapaso.
Duruggilanatthena balisam viyati balisam, marassa balisam marabalisam. Tanhabhibhuta
marassa visayam natikkamanti, tesam upari maro vasam vattetiti imina pariyayena
marassa visayoti maravisayo. Sandanatthena tanhava nadi tanhanadi.
Ajjhottharanatthena tanhava jalam tanhajalam. Yatha sunakha gaddulabaddha yadicchakam
niyyanti, evam tanhabaddha sattati dalhabandhanatthena gaddulam viyati gaddulam,
tanhava gaddulam tanhagaddulam. Duppuranatthena tanhava samuddo tanhasamuddo.
Abhijjhayanatthena abhijjha. Lubbhanti etena, sayam va lubbhati, lubbhanamattameva
va tanti lobho. Sampayuttakanam akusalanam patitthatthena mulam.
    Visattikatiti visattika iti. Kenatthenati kena sabhavena. Visatati patthata 1-
rupadisu. Visalati vipula. Visatati tebhumakabyapakavasena visata. Purimavacanameva
takarassa takaram katva byanjanavibhagam katva vuttam. Visakkatiti parisappati sahati
va. Ratto hi ragavatthuna padena taliyamanopi sahati. Osakkanam vipphandanam
va "visakkanan"tipi vadanti. "kusalakusalanam pati"ti keci vannayanti. Visamharatiti
tatha tatha kamesu anisamsam passanti vividhehi akarehi nekkhammabhimukhappavattito
cittam samharati samkhipati, visam va dukkham, tam harati, vahatiti attho. Visamvadikati
aniccadim niccadito ganhanti visamvadika hoti. Dukkhanibbattakassa kammassa
hetubhavato visamula, visam va dukkhadukkhadibhuta vedana mulam etissati visamula.
Dukkhasamudayatta visam phalam etissati visaphala. Yaya tanhaya rupadikassa dukkhasseva
paribhogo hoti, na amatassati sa "visaparibhoga"ti vutta. Sabbattha niruttivasena
padasiddhi veditabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. vitthata
    Tassa visayam dassetukamo "visala va pana sa rupe tanha"tiadimaha.
Tattha visala va panati mahanti eva tanhayanatthena tanha, rupadayo panca
pancakamagunikaragavasena vutta. Kule ganetiadini ekadasa padani loluppadavasena
vuttani. Kamadhatuttiko kammavattavasena vibhatto, kamabhavattiko vipakavattavasena
vibhatto, sannabhavattiko sannavasena vibhatto, ekavokarabhavattiko khandhavasena
vibhatto. Atitattiko kalavasena, ditthacatukko arammanavasena, apayattiko
okasavasena, khandhattiko nissattanijjivavasena vibhattoti natabbam. Tatrayam sankhepena
atthadipana atthavibhavana 1- ca:-
    "tattha katama kamadhatu? hetthato avicinirayam pariyantam karitva uparito
paranimmitavasavattideve antokaritva yam etasmim antare etthavacara ettha
pariyapanna khandhadhatuayatana rupam vedana sanna sankhara vinnanam, ayam
vuccati kamadhatu. "2-
    "tattha katama rupadhatu? hetthato brahmalokam pariyantam karitva uparito
akanitthadeve antokaritva yam  etasmim antare etthavacara ettha pariyapanna
samapannassa va upapannassa va ditthadhammasukhaviharissa va cittacetasika dhamma,
ayam vuccati rupadhatu. "3-
    "tattha katama arupadhatu? hetthato akasanancayatanupage deve pariyantam
karitva uparito nevasannanasannayatanupage deve antokaritva yam etasmim antare
etthavacara ettha pariyapanna samapannassa va upapannassa va ditthadhammasukhaviharissa
va cittacetasika dhamma, ayam vuccati arupadhatu"ti. 4- Atthakathayampana "kamadhatuti
kamabhavo, pancakkhandha labbhanti. Rupadhatuti rupabhavo, pancakkhandha labbhanti.
Arupadhatuti arupabhavo, cattaro khandha labbhanti"ti vuttam.
@Footnote: 1 cha.Ma. vibhavana  2 abhi.san. 34/1287/294  3 abhi.san. 34/1289/294  4 abhi.san.
@34/1291/294
    Atha va kamaragasankhatena kamena yutta dhatu kamadhatu, kamasankhata
va dhatu kamadhatu. Kamam pahaya rupena yutta dhatu rupadhatu, rupasankhata
va dhatu rupadhatu. Kamanca rupanca pahaya arupena yutta dhatu arupadhatu,
arupasankhata va dhatu arupadhatu. Ta eva dhatuyo puna bhavapariyayena vutta.
Bhavantiti hi bhavati vuccanti. Sannaya yutto bhavo, sannabhavo, 1- sannavatam
va bhavo, sanna va ettha bhave atthiti sannabhavo. So kamabhavo ca
asannabhavamutto rupabhavo ca nevasannanasannabhavamutto arupabhavo ca hoti.
    Na sannabhavo asannabhavo, so rupabhavekadeso. Olarikattabhavato
nevasanna, sukhumattena sabhavato nasannati nevasannanasanna, taya yutto
bhavo nevasannanasannabhavo. Atha va olarikaya sannaya abhava sukhumaya
ca abhava nevasannanasanna asmim bhaveti nevasannanasannabhavo, so
arupabhavekadeso. Ekena rupakkhandhena vokinno bhavo, eko va vokaro, assa
bhavassati ekavokarabhavo, so asannabhavova. Catuhi arupakkhandhehi vokinno bhavo,
cattaro va vokara assa bhavassati catuvokarabhavo, so arupabhavo eva. Pancahi
khandhehi vokinno bhavo, panca va vokara assa bhavassati pancavokarabhavo,
so kamabhavo ca rupabhavekadeso ca hoti. Atitattiko hettha vuttanayova. Ditthanti
catussamutthanikam ruparammanam. Sutanti dvisamutthanikam saddarammanam. Mutanti
munitva 2- gahetabbani catussamutthanikani gandharasaphotthabbarammanani. Vinnatabbam
nama manasa janitabbam dhammarammanam. Tesu ditthasutamutavinnatabbesu dhammesu. Visata
vitthatati mahanta patthata.
    Apayaloketi vuddhisankhatassa ayassa abhavena apayo, tasmim apayaloke.
Khandhaloketi rasatthena rupadayo pancakkhandha eva loko. Dhatuloketi sunnatatthena
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati  2 cha.Ma. phusitva
Cakkhudhatuadayo attharasa dhatuyo eva loko. Ayatanaloketi ayatanadihi karanehi
dvadasa ayatanani eva loko. Sabbepi lujjanapalujjanatthena loko, vuttappakare
loke visata vitthatati visattika. Satoti saratiti sato, puggalena sati vutta.
    Tattha saranalakkhana sati. Saranti taya, sayam va sarati, saranamattameva va esati sati.
Sa panesa apilapanalakkhana, asammosanarasa, arakkhapaccupatthana va,
visayabhimukhabhavapaccupatthana, thirasannapadatthana, kayadisatipatthanapadatthana va.
Arammane dalhapatitthitatta pana esika viya cakkhudvaradirakkhanato dovariko viya ca
datthabba.
    Tassa pavattitthanam dassento "kaye kayanupassanasatipatthanam bhavento
sato"tiadina nayena catubbidham satipatthanamaha. Tattha kayeti rupakaye. Rupakayo
hi idha angapaccanganam kesadinanca dhammanam samuhatthena hatthikayarathakayadayo
viya "kayo"ti adhippeto. Yatha ca samuhatthena, evam kucchitanam ayatthena. Kucchitanam
hi paramajegucchanam so ayotipi kayo. Ayoti uppattideso. Tatrayam
vacanattho:- ayanti tatoti ayo. Ke ayantiti? kucchita kesadayo. Iti
kucchitanam kesadinam ayoti kayo.
    Kayanupassanati kayassa anupassana, kayam va anupassana, "kaye"ti ca vatvapi puna
"kayanupassana"ti dutiyam kayaggahanam asammissato vavatthanaghanavinibbhogadidassanattham
katanti veditabbam.
    Tena na kaye vedananupassana cittadhammanupassana va, atha kho
kayanupassanayevati kayasankhate vatthusmim kayanupassanakarasseva dassanena
asammissato vavatthanam dassitam hoti, tatha na kaye angapaccangavinimutta
ekadhammanupassana, napi kesalomadivinimutta itthipurisanupassana. Yopi cettha
Kesalomadiko bhutupadayasamuhasankhato kayo, tatthapi na bhutupadayavinimutta
ekadhammanupassana, atha kho rathasambharanupassakassa viya angapaccangasamuhanupassana,
nagaravayavanupassakassa viya kesalomadisamuhanupassana, kadalikkhandhapattavatti-
vinibbhujanakassa viya rittamutthivinivethakassa viya ca bhutupadayasamuhanupassanayevati
samuhavaseneva kayasankhatassa vatthuno nanappakarato dassentena ghanavinibbhogo
dassito hoti. Na hettha yathavuttasamuhavinimutto kayo va itthi va puriso
va anno va koci dhammo dissati, yathavuttadhammasamuhamatteyeva pana tatha tatha
satta micchabhinivesam karonti. Tenahu porana:-
             "yam passati na tam dittham      yam dittham tam na passati
             apassam bajjhate mulho      bajjhamano na muccati"ti. 1-
    Ghanavinibbhogadidassanatthanti vuttam. Adisaddena cettha ayampi attho
veditabbo. Ayanhi etasmim kaye kayanupassanayeva, na anna dhammanupassana.
2- Kim vuttam hoti. 2- Yatha anudakabhutayapi mariciya udakanupassana hoti, na evam
aniccadukkhanattasubhabhuteyeva imasmim kaye niccasukhattasubhabhavanupassana, atha kho
kayanupassana aniccadukkhanattasubhakarasamuhanupassanayevati vuttam hoti.
    Atha va yvayam mahasatipatthane "idha bhikkhave bhikkhu arannagato va .pe. So satova
assasati"tiadina 3- nayena assasapassasadicunnikajato atthikapariyosano
kayo vutto, yo ca patisambhidayam satipatthanakathayam "idhekacco pathavikayam
aniccato anupassati. Apokayam. Tejokayam. Vayokayam. Kesakayam. Lomakayam. Chavikayam.
Cammakayam. Mamsakayam. Ruhirakayam. Nharukayam. Atthikayam. Atthiminjakayan"ti 4-
kayo vutto, tassa sabbassa imasmimyeva kaye anupassanato kaye kayanupassanati
evampi attho datthabbo.
@Footnote: 1 di.A. 2/371, Ma.A. 1/257  2-2 cha.Ma. ime patha na dissanti
@3 di.maha. 10/374/248, Ma.mu. 12/107/77  4 khu.pati. 31/35/441
    Atha va kaye "ahan"ti va "maman"ti va evam gahetabbassa yassa
kassaci anupassanato tassa tasseva pana kesalomadikassa nanadhammasamuhassa
anupassanato kaye kesadisamuhasankhatakayanupassanati evamattho datthabbo. Api
ca "imasmim kaye aniccato anupassati, no niccato"tiadina 1- anukkamena
patisambhidayam agatanayassa sabbasseva aniccalakkhanadino akarasamuhasankhatassa kayassa
anupassanatopi kaye kayanupassanati evampi attho datthabbo. Ayampana
catussatipatthanasadharano attho.
    Satipatthananti tayo satipatthana satigocaropi, tidha patipannesu savakesu
satthuno patighanunayavitivattatapi, satipi. "catunnam bhikkhave satipatthananam samudayanca
atthangamanca desissami, tam sunatha sadhukam manasi karotha .pe. Ko ca bhikkhave
kayassa samudayo? aharasamudaya kayasamudayo"tiadisu 2- hi satigocaro
"satipatthanan"ti vuccati. Tatha "kayo upatthanam, no sati, sati upatthananceva
sati ca"tiadisupi. 1- Tassattho:- patitthati asminti patthanam. Ka patitthati?
sati. Satiya patthanam satipatthanam, padhanatthananti va patthanam, satiya patthanam
satipatthanam, hatthitthanaassatthanadini viya.
    "tayo satipatthana yadariyo sevati, yadariyo 3- sevamano sattha ganamanusasitumarahati"ti
4- ettha tidha patipannesu savakesu satthuno patighanunayavitivattata
"satipatthanan"ti vutta. Tassattho:- patthapetabbato patthanam, pavattayitabbatoti
attho. Kena patthapetabboti? satiya, satiya patthanam satipatthananti. "cattaro
satipatthana bhavita bahulikata satta bojjhange paripurenti"tiadisu 5- ca pana
satiyeva "satipatthanan"ti vuccati. Tassattho:- patitthatiti patthanam, upatthati
okkanditva 6- pakkhanditva pavattatiti attho. Satiyeva patthananti satipatthanam.
@Footnote: 1 khu.pati. 31/35/441  2 sam.maha. 19/408/161  3 Ma. tadariyo
@4 Ma.u. 14/304/279  5 Ma.u. 14/150/133  6 cha.Ma. okkantitva
Atha va saranatthena sati, upatthanatthena patthanam. Iti sati ca sa patthanancatipi
satipatthanam. Idamidha adhippetam. Tam satipatthanam. Bhaventoti vaddhento. Ettha
ca yam tidha patipannesu savakesu satthuno patighanunayavitivattata "satipatthanan"ti
vuttam, tam imina suttena gahetabbam. Vuttanhetam bhagavata:-
         "tayo satipatthana yadariyo sevati, yadariyo sevamano sattha
    ganamanusasitumarahati"ti iti kho panetam vuttam, kincetam paticca vuttam. Idha
    bhikkhave sattha savakanam dhammam deseti anukampako hitesi anukampam
    upadaya "idam vo hitaya idam vo sukhaya"ti. Tassa savaka na
    sussusanti, na sotamodahanti, nanna cittam upatthapenti, vokkamma
    ca satthu sasana vattanti. Tatra bhikkhave tathagato na ceva anattamano
    hoti, na ca anattamanatam patisamvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajano.
    Idam bhikkhave pathamam satipatthanam. Yadariyo .pe. Marahati.
         Puna caparam bhikkhave sattha .pe. Idam vo sukhayati. Tassa ekacce
    savaka na sussusanti .pe. Vattanti. Ekacce savaka sussusanti .pe.
    Na ca vokkamma satthu sasana vattanti. Tatra bhikkhave tathagato na
    ceva anattamano hoti, na ca anattamanatam patisamvedeti, na ca attamano
    hoti, na ca attamanatam patisamvedeti. Attamanatanca anattamanatanca tadubhayam
    abhinivajjetva upekkhako viharati sato sampajano. Idam vuccati bhikkhave
    dutiyam .pe.
         Puna caparam .pe. Idam vo sukhayati. Tassa savaka sussusanti
    .pe. Vattanti. Tatra bhikkhave tathagato attamano ceva hoti, attamanatanca
    patisamvedeti, anavassuto ca viharati sato sampajano. Idam bhikkhave
    tatiyan"ti. 1-
@Footnote: 1 Ma.u. 14/311/285
    Evam patighanunayehi anavassutata niccam upatthitasatitaya tadubhayam vitivattata
"satipatthanan"ti vutta. Buddhanameva kira niccam upatthitasatita hoti, na
paccekabuddhadinanti.
    Vedanasu vedananupassanasatipatthanadisu ca 1- vedanadinam puna vacane payojanam
kayanupassanayam vuttanayeneva yathayogam anupassanam 2- yojetva veditabbam. Ayampi
sadharanattho. Sukhadisu anekappabhedasu vedanasu visum visum aniccadito
ekekavedananupassana. Saragadike solasappabhede citte visum visum aniccadito
ekekacittanupassana. Kayavedanacittani thapetva sesesu tebhumakadhammesu visum
visum aniccadito ekekadhammanupassana satipatthanasuttante 3- vuttanayena
nivaranadidhammanupassanati. Ettha ca kayeti ekavacanam, sarirassa ekatta. Citteti
ekavacanam, cittassa sabhavabhedabhavato jatiggahanena katanti veditabbam. Yatha ca vedanadayo
anupassitabba, tatha anupassana 4- vedanasu vedananupassana, citte cittanupassana,
dhammesu dhammanupassanati veditabba. Kathanca vedana anupassitabba? sukha
tava vedana dukkhato, dukkha vedana sallato, adukkhamasukha aniccato anupassitabba.
Yathaha:-
             "yo sukham dukkhatoddakkhi 5-  dukkhamaddakkhi sallato
             adukkhamasukham santam          addakkhi nam aniccato
             sa ve sammaddaso bhikkhu     parijanati vedana"ti. 6-
    Sabba eva ca ta 7- dukkhatopi anupassitabba. Vuttanhetam "yam kinci vedayitam,
sabbantam 8- dukkhasminti vadami"ti. 9- Sukha dukkhatopi anupassitabba. Yathaha
"sukha vedana thitisukha, viparinamadukkha. Dukkha vedana thitidukkha, viparinamasukha.
@Footnote: 1 cha.Ma. vedananupassanatiadisu  2 cha.Ma. ayam patho na dissati  3 di.maha. 10/-/248,
@Ma.mu. 12/-/77  4 cha.Ma. tathanupassanto  5 cha.Ma. dukkhato adda  6 sam.sala.
@18/368/257 (sya)  7 cha.Ma. ceta  8 cha.Ma. tam  9 sam.sala. 18/391/268 (sya)
Adukkhamasukha vedana nanasukha, annanadukkha"ti 1- api ca aniccadisattanupassana-
vasenapi anupassitabba. Cittadhammesupi cittantava arammanadhipatisahajatabhumikamma-
vipakakiriyadinanattabhedanam aniccadisattanupassananam saragadisolasabhedananca
vasena anupassitabbam. Dhamma salakkhanasamannalakkhananam sunnatadhammassa aniccadi-
sattanupassananam santasantadinanca vasena anupassitabba.
    Ime cattaro satipatthana pubbabhage nanacittesu labbhanti. Anneneva
hi cittena kayam parigganhati, annena vedana, 2- annena cittam, annena dhamme
parigganhati, lokuttaramaggakkhane pana ekacitteyeva labbhantiti. Adito hi kayam
parigganhitva agatassa vipassanasampayutta sati kayanupassana nama, taya
satiya samannagato puggalo kayanupassi nama. Vipassanam ussukkapetva ariyamaggam
pattassa maggakkhane maggasampayutta sati kayanupassana nama, taya satiya
samannagato puggalo kayanupassi nama.
    Vedana parigganhitva cittam parigganhitva dhamme parigganhitva agatassa
vipassanasampayutta sati dhammanupassana nama, taya satiya samannagato puggalo
dhammanupassi nama. Vipassanam ussukkapetva ariyamaggam pattassa maggakkhane
maggasampayutta sati dhammanupassana nama, taya satiya samannagato puggalo
dhammanupassi nama, evam tava desana puggale titthati, kaye pana "subhan"ti
vipallasappahana kayapariggahika sati maggena samijjhatiti kayanupassana nama. Vedanaya
"sukhan"ti vipallasappahana vedanapariggahika sati maggena samijjhatiti vedananupassana
nama. Citte "niccan"ti vipallasappahana cittapariggahika sati maggena
samijjhatiti cittanupassana nama. Dhammesu "atta"ti vipallasappahana
dhammapariggahika sati maggena samijjhatiti dhammanupassana nama. Iti ekava
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/465/414  2 cha.Ma. vedanam. evamuparipi
Maggasampayutta sati catukiccasadhakatthena cattari namani labhati. Tena vuttam
"lokuttaramaggakkhane pana ekacitteyeva labbhanti"ti.
    Puna upakaravasena ca aparihinavasena ca gunavasena 1- ca apare tayo catukka
vutta. Tattha asatiparivajjanayati na sati asati, sati ettha natthiti va
asati, mutthassatiya etam adhivacanam. Parivajjanayati samantato vajjanena.
Bhattanikkhittakakasadisamutthassatipuggalaparivajjanena upatthitassatipuggalasevanena
thananisajjadisu satisamutthapanattham ninnaponapabbharacittataya ca sati uppajjati.
Satikaraniyanam dhammananti satiya katabbanam dhammanam. Katattati katabhavena. Catunnam
magganam katatta, bhavitattati attho. Satipatipakkhanam 2- dhammanam hatattati
kamacchandadinam nasitabhavena. Satinimittanam dhammanam apamutthattati satiya karananam
kayadiarammananam anatthabhavena.
    Satiya samannagatattati satiya dhammanam 3- agatatta aparihinatta ca.
Vasitattati 4- vasibhavappattena. Pagunnatayati pagunabhavena. Apaccorohanatayati
anivattanabhavena 5- apaccosakkanabhavena.
    Satattati 6- sabhavena vijjamanatta. Santattati nibbutasabhavatta. Samitattati
kilesanam vupasamitabhavatta. Santadhammasamannagatattati sappurisadhammehi aparihinatta.
Buddhanussatiadayo hettha vuttanaya eva. Saranakavasena sati, idam satiya sabhavapadam.
Punappunam saranato anussaranavasena anussati. Abhimukham gantva viya saranato patisaranavasena
patissati. Upasaggavasena va vaddhitamattametam. 7- Saranakaro saranata. Yasma
pana saranatati tinnam sarananampi namam, tasma tam patisedhetum puna satiggahanam
katam. Sati sankhata saranatati ayam hettha attho. Sutapariyattassa dharanabhavato
@Footnote: 1 Si. pagunavasena  2 cha.Ma. satiparibandhanam  3 cha.Ma. samma  4 Si. vasittati
@5 Si. aparivattanabhavena  6 cha.Ma. sattattati  7 cha.Ma. vaddhitamattameva
Dharanata. Anupavisanasankhatena ogahanatthena apilapanabhavo apilapanata. Yatha
hi udake labukatahadini palavanti, na anupavisanti, na tatha arammane sati.
Arammanam hi esa anupavisati, tasma "apilapanata"ti vutta. Cirakatacirabhasitanam
na pamussanabhavato apamussanata. 1- Upatthanalakkhane indattham karetiti 2- indriyam,
satisankhatam indriyam satindriyam. Pamade na kampatiti satibalam. Yathavasati niyanasati
kusalasatiti sammasati. Bujjhanakassa angoti bojjhango, pasattho sundaro va
bojjhango sambojjhango, satiyeva sambojjhango satisambojjhango.
    Ekayanamaggoti ekamaggo, ayam maggo na dvedhapathabhutoti evamattho datthabbo.
Atha va ekena ayitabboti ekayano. Ekenati ganasanganikam pahaya vivekatthena
pavivittena. 3- Ayitabbo patipajjitabbo, ayanti va etenati ayano, samsarato
nibbanam gacchatiti attho. Ekassa ayano ekayano. Ekassati setthassa. Sabbasattanam
setthova bhagava, tasma "bhagavato"ti vuttam hoti. Kincapi hi tena annepi
ayanti, evam santepi bhagavatova so ayano tena uppaditatta. Yathaha "so
hi brahmana bhagava anuppannassa maggassa uppadeta"tiadi. 4- Ayatiti va ayano,
gacchati pavattatiti attho. Ekasmim ayano ekayano. Imasmimyeva dhammavinaye pavattati,
na annatthati vuttam hoti. Yathaha "imasmim kho subhadda dhammavinaye ariyo atthangiko
maggo upalabbhati"ti. 5- Desanabhedoyeva heso, atthato pana ekova. Api ca ekam
ayatiti ekayano. Pubbabhage nanamukhabhavananayena pavattopi aparabhage ekam
nibbanameva gacchatiti vuttam hoti. Yathaha brahma sahampati:-
                    ekayanam jatikhayantadassi
                    maggam pajanati hitanukampi
                    etena maggena tarimsu pubbe
                    tarissare ceva taranti coghanti. 6-
@Footnote: 1 cha.Ma. sammussanabhavato asammussanata  2 Si. karotiti  3 cha.Ma. pahaya vupakatthena
@pavivittacittena  4 Ma.u. 14/79/59  5 di.maha. 10/214/133  6 cha.Ma. tarissanti ye
@ca taranti oghanti
    Maggoti kenatthena maggo? nibbanam gamanatthena, nibbanatthikehi
magganiyatthena ca. Upetoti asannam gato. Samupetoti tato asannataram gato.
Ubhayenapi satiya aparihinoti attho. Upagatoti upagantva thito. Samupagatoti
samyutto hutva thito. "upagato samupagato"tipi pali. Ubhayenapi satisamipam agatoti
attho. Upapannoti aviyogo. 1- Samupapannoti paripunno. Samannagatoti avekallo 2-
vijjamano. "upeto samupetoti dvihi padehi pavattam kathitam. Upagato samupagatoti
dvihi padehi pativedho. Upapanno samupapanno samannagatoti tihi padehi patilabho
kathito"ti evameke vannayanti.
    Loke vesa visattikati ya esa anekappakarena vutta visattika, sa
khandhaloke eva, na annatra khandhehi pavattatiti attho. Loke vetam visattikanti
khandhaloke eva pavattam etam visattikasankhatam tanham. Tarati kame parivajjento.
Uttarati kilese pajahanto. Patarati tesam patitthahetum chindanto. Samatikkamati samsaram
atikkamanto. Vitivattati patisandhiabhabbuppattikam karonto. Atha va tarati uttarati
kayanupassanena. Patarati vedananupassanena. Samatikkamati cittanupassanena. 3- Sabbehi
vitivattati dhammanupassanena. 3- Atha va tarati silena. Uttarati samadhina. Patarati
vipassanaya. Samatikkamati maggena. Vitivattati phalenati evamadina yojetabbam.
    [4] Catutthagathaya ayam sankhepattho:- yo ekam salikkhettadikhettam va
gharavatthadivatthum va kahapanasankhatam hirannam va goassadibhedam gavassam va
antojatadidase va bhatakadikammakare va itthisannita thiyo va natibandhavadibandhu
va anne va manapiyarupadike puthukame anugijjhatiti. Salikkhettanti yattha
saliyo viruhanti. Vihikkhettadisupi eseva nayo. Vihiti avasesavihayo. Modayatiti
muggo. Gharavatthunti gharapatitthapanattham katakatabhumibhago. Kotthakavatthadisupi eseva
@Footnote: 1 cha.Ma. aviyogapanno  2 cha.Ma. avikalo  3-3 cha.Ma. ime patha na dissanti
Nayo. Kotthakoti dvarakotthadi. Pureti gharassa purato. Pacchati gharassa pacchato.
Ettha aramenti cittam tosentiti aramo. Pupphenapi phalenapi chayayapi dakenapi
ramantiti attho.
    Pasukadayoti elakadayo. Antojatakoti antogharadasiya kucchismim jato.
Dhanakkitakoti dhanena kinitva parivattetva gahito. Samam vati sayam va. Dasabyanti
dasassa bhavo dasabyam, tam dasabyam. Upetiti upagacchati. Akamako vati attano
aruciya va karamaranito.
    Te cattaropi puna dassetum "amaya dasapi bhavanti heke"ti aha. Amaya
dasati antojatadasa. "yattha daso amajato thito thullani bhajjati"ti 1- etthapi
eteva vutta. Dhanena kitati dhanadasa. Samanca eketi sayam dasa. Bhayapanunnati
akamadasa. Bhayena panunna khipita.
    Bhatakati bhatiya jivanaka. Kasikammadikammam karontiti kammakaRa. Upajivinoti
sammantanadina upagantva nissayam katva jivantiti upajivino.
    Itthiti thiyati etissam gabbhoti itthi. Pariggahoti sahayi sassamika.
Matapitibandhavapi natibandhu. Sagotto gottabandhu. Ekacariyakule va ekajatimantam
va uggahitamanto mantabandhu. Dhanusippadisaddhim uggahitako sippabandhu.
"mittabandhavatipi bandhu"ti katthaci potthake patho dissati.
    Gijjhatiti kilesakamena pattheti. Anugijjhatiti anu anu gijjhati punappunam
pattheti. Paligijjhatiti samantato pattheti. Palibajjhatiti visesena pattheti.
"olarikattena nimittaggahavasena gijjhati, anugijjhati, anubyanjanaggahavasena
paligijjhati, palibajjhati"ti evameke vannayanti.
@Footnote: 1 Si. gajjatiti
    [5] Pancamagathaya ayam sankhepattho:- tam puggalam abalatta 1- kilesa baliyanti
sahanti maddanti. Saddhabaladivirahena va abalam tam puggalam abalakilesa baliyanti,
abalatta baliyantiti attho. Atha va tam kamagiddham kamarakkhantam 2- kamapariyesantanca
sihadayo ca pakataparissaya, kayaduccaritadayo ca apakataparissaya maddanti.
Tato apakataparissayehi abhibhutam tam puggalam jatiadidukkham bhinnanavam udakam viya
anveti.
    Abalati natthi etesam balanti abala, balavirahita. Dubbalati mandappayogabalena
kattabbakiccavirahita. Appabalati appam parittam etesam balanti appabala,
yunjitum 3- asamattha. Appathamakati appo paritto thamo etesam vayamo ussahoti
appathamaka. Hina nihina parihina 4- payogahinena. Omaka thamahinena. Lamaka
paccayahinena. Chatukka ajjhasayahinena. Paritta satihinena. 5- Sahantiti maddanti
ghattanam uppadenti. Parisahantiti sabbato maddanti. Abhibhavantiti aparaparam
uppattivasena. Ajjhottharantiti punappunam uppattivasena. Pariyadiyantiti
sussosetva thanena. Maddantiti kusaluppattinivaranena.
    Saddhabalanti saddahanti etaya, sayam va saddahati, saddahanamattameva va
esati saddha. Sa saddahanalakkhana, okappanalakkhana va, sampasadanarasa
udakappasadakamani viya. Pakkhandanarasa va oghuttarano viya. Akalussiyapaccupatthana
adhimuttipaccupatthana va. Saddheyyavatthupadatthana, sotapattiyangapadatthana va.
Hatthavittabijani viya 6- datthabba. Assaddhiye na kampatiti saddhabalam. Viriyabalanti
virassa bhavo viriyam, viranam va kammam viriyam, vidhina va nayena upayena irayitabbam
pavattayitabbanti viriyam. Tam panetam upatthambhanalakkhananca paggahanalakkhananca viriyam,
sahajatanam upatthambhanarasam, asamsidanabhavapaccupatthanam, "samviggo yoniso
@Footnote: 1 cha.Ma. abalakhya  2 Si.,cha.Ma. kamarattam  3 cha.Ma. yujjhitum  4 cha.Ma. ayam patho na
@dissati  5 Si. sattihinena, cha.Ma. pattihinena  6 Si. sambhavitabijani, cha.Ma. sa
@hatthavittabijani viya
Padahati"ti vacanato 1- samvegapadatthanam, viriyarambhavatthupadatthanam va. Samma araddham
sabbasampattinam mulanti datthabbam. Kosajje na kampatiti viriyabalam. Satiya lakkhanadini
vuttaneva.
    Mutthassacce na kampatiti satibalam. Sahajatani samma adhiyati thapetiti samadhi.
So pamokkhalakkhano avikkhepalakkhano va, avisaranalakkhano va 2- sahajatanam
dhammanam arammane sampinadanaraso nhaniyacunnanam udakam viya, upasamapaccupatthano,
nanapaccupatthano va. "samahito yathabhutam pajanati passati"ti hi vuttam. Visesato
sukhapadatthano nivate padipaccinam thiti viya cetaso thititi datthabbo. Uddhacce
na kampatiti samadhibalam. Pajanatiti panna. Kim pajanati? "idam dukkhan"tiadina 3-
nayena ariyasaccani. Sa yathasabhavapativedhalakkhana, akkhalitapativedhalakkhana va
kusalissasakkhittausupativedho viya, visayobhasanarasa padipo viya, asammohapaccupatthana
arannagatasuddesiko 4- viya. Avijjaya na kampatiti pannabalam. Hiribalam ottappabalanti
ahirike na kampatiti hiribalam. Anottappe na kampatiti ottappabalam. Ayam ubhayapadavasena
atthavannana hoti. Kayaduccaritadihi hiriyatiti hiri, lajjayetam adhivacanam. Tehi
eva ottappatiti ottappam, papato ubbegassetam adhivacanam.
    Tesam nanakaranadipanattham samutthanam, adhipati, lajjadilakkhanena cati imam matikam
thapetva ayam vittharakatha vutta:- ajjhattasamutthana hiri nama, bahiddhasamutthanam
ottappam nama. Attadhipati hiri nama, lokadhipati ottappam nama. Lajjasabhavasanthita
hiri nama, bhayasabhavasanthitam ottappam nama. Sappatissavalakkhana hiri nama,
vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappam nama.
@Footnote: 1 an.catukka.  21/113/132  2 cha.Ma. ayam patho na dissati
@3 vi.maha. 4/15/14  4 Si. arannapathasudesako, cha.Ma. arannagatasudesako
    Tattha ajjhattasamutthanam hirim catuhi karanehi samutthapeti:- jatim paccavekkhitva
vayam paccavekkhitva surabhavam paccavekkhitva bahusaccam paccavekkhitva. Katham?
"papakaranam nametam na jatisampannanam kammam, hinajaccanam kevattadinam idam kammam,
tadisassa 1- jatisampannassa idam kammam katum na yuttan"ti evam tava jatim
paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha "papakaranam
nametam daharehi kattabbakammam, tadisassa vaye thitassa idam kammam katum na yuttan"ti
evam vayam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Tatha
"papakammam nametam dubbalajatikanam kammam, tadisassa surabhavasampannassa idam kammam
katum na yuttan"ti evam surabhavam paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto
hirim samutthapeti. Tatha "papakammam nametam andhabalanam kammam, na panditanam.
Tadisassa panditassa bahussutassa idam kammam katum na yuttan"ti evam bahusaccam
paccavekkhitva panatipatadipapam akaronto hirim samutthapeti. Evam
ajjhattasamutthanam hirim catuhi karanehi samutthapeti. Samutthapetva ca pana attano
citte hirim pavesetva papakammam na karoti. Evam ajjhattasamutthana hiri nama hoti.
Katham bahiddhasamutthanam ottappam nama? sace tvam papakammam karissasi, catusu
Parisasu garahappatto bhavissasi.
             "garahissanti tam vinnu       asucim nagariko yatha
             vajjito silavantehi        katham bhikkhu karissasi"ti 2-
evam paccavekkhanto hi bahiddhasamutthitena ottappena papakammam na karoti, evam
bahiddhasamutthanam ottappam nama hoti.
    Katham attadhipati hiri nama? idhekacco kulaputto attanam adhipatim jetthakam
Katva "tadisassa saddhapabbajitassa bahussutassa dhutangadharassa 3- na yuttam papakammam
@Footnote: 1 cha.Ma. madisassa. evamuparipi  2 abhi.A. 1/175  3 Ma. dhutavadassa
Katun"ti papam  na karoti. Evam attadhipati hiri nama hoti. Tenaha bhagava
"so attanamyeva adhipatim katva akusalam pajahati, kusalam bhaveti, savajjam pajahati,
anavajjam bhaveti, suddhamattanam pariharati"ti. 1-
    Katham lokadhipati ottappam nama? idhekacco kulaputto lokam adhipatim jetthakam
katva papakammam na karoti. Yathaha:-
         "maha kho panayam lokasannivaso, mahantasmim kho pana lokasannivase
      santi samanabrahmana iddhimanto dibbacakkhuka paracittaviduno, te duratopi
      passanti, asanna na dissanti, cetasapi cittam pajananti, 2- tepi mam
      evam   janeyyum `passatha bho imam kulaputtam saddhaya agarasma anagariyam
      pabbajito samano vokinno viharati papakehi akusalehi dhammehi'ti.
      Devatapi kho santi iddhimantiniyo dibbacakkhuka paracittaviduniyo, ta
      duratopi passanti, asannapi na dissanti. Cetasapi cittam pajananti,
      tapi mam evam janeyyum `passatha bho imam kulaputtam saddhaya agarasma
      anagariyam pabbajito samano vokinno viharati papakehi akusalehi
      dhammehi'ti. So iti patisancikkhati `araddham kho pana me viriyam bhavissati
      asallinam, upatthita sati asammuttha, passaddho kayo asaraddho, samahitam
      cittam ekaggan'ti. So lokamyeva adhipatim karitva akusalam pajahati, kusalam
      bhaveti, savajjam pajahati, anavajjam bhaveti, suddham attanam pariharati"ti. 1-
    Evam lokadhipati ottappam nama hoti. "lajjasabhavasanthita hiri, bhayasabhavasanthitam
ottappan"ti ettha pana lajjati lajjanakaro, tena sabhavena santhita hiri.
Bhayanti apayabhayam, tena sabhavena santhitam ottappam. Tadubhayampi papaparivajjane
pakatam hoti. Ekacco hi yatha nama eko kulaputto uccarapassavadini karonto
@Footnote: 1 an.tika. 20/40/142  2 cha.Ma. jananti. evamuparipi
Lajjitabbayuttakam ekam disva lajjanakarappatto bhaveyya vinilito 1- lajjito, 2-
evameva ajjhattam lajjidhammam okkamitva papakammam na karoti. Ekacco apayabhayabhito
hutva papakammam na karoti.
    Tatridam opammam:- yatha hi dvisu ayogulesu eko sitalo bhaveyya guthamakkhito,
eko unho aditto. Tattha pandito sitalam guthamakkhitatta jigucchanto na ganhati,
itaram dahabhayena, 3- tattha sitalassa guthamakkhanajigucchaya aganhanam viya ajjhattam
lajjidhammam okkamitva papassa akaranam, unhassa dahabhayena aganhanam viya apayabhayena
papassa akaranam veditabbam.
    "sappatissavalakkhana hiri, vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappan"ti idampi
dvayam papaparivajjane eva pakatam hoti. Ekacco hi jatimahattapaccavekkhana
satthumahattapaccavekkhana dayajjamahattapaccavekkhana sabrahmacarimahattapaccavekkhanati
catuhi karanehi sappatissavalakkhanam hirim samutthapetva papam na karoti. Ekacco
attanuvadabhayam paranuvadabhayam dandabhayam duggatibhayanti catuhakarehi
vajjabhirukabhayadassavilakkhanam ottappam samutthapetva papam na karoti. Tattha
jatimahattapaccavekkhanadini ceva attanuvadabhayadini ca vittharetva kathetabbani.
Evam vuttam sattavidham balam yassa puggalassa natthi, te kilesa tam puggalam sahanti
.pe. Pariyadiyanti maddantiti.
    Dve parissayati pakatapakatavasena dve eva upaddava, na ekam, na
tini, te vibhagato dassetum "katame pakataparissaya"tiadimaha. Tattha kokati
keka. 4- Ayameva va patho. Corati coriyakammehi yutta. Manavati sahasikakammehi
yutta. Katakammati sandhicchedadikatacorikakamma. Akatakammati tam kammam katum
@Footnote: 1 Si. vidalito, cha.Ma. hilito  2 cha.Ma. ayam patho na dissati  3 cha.Ma. dahabhayena.
@evamuparipi  4 Ma. konka
Nikkhanta. Ettha assuti bhaveyyunti attho. Cakkhurogoti cakkhusmim
uppannarogo, rujatiti rogo. Cakkhurogotiadayo vatthuvasena veditabba.
Nibbattitapasadanam hi rogo nama natthi. Kannarogoti bahikanne rogo. Mukharogoti mukhe
uppannarogo. Dantarogoti dantasulam. Kasoti khayarogo. Sasoti svaso uggararogo.
Pinasoti bahinasikaya rogo. Dahoti 1- abbhantare uppajjanako unho. Mucchati
sativissajjanako. 2- Pakkhandikati lohitapakkhandika atisaro. Sulati amasula
kucchirogo. 3- Visucikati mahanto virecanako. Kilasoti savalo. Sosoti sukkhanako
sosabyadhi. Apamaroti amanussaggaho veriyakkhabadho. Dadduti daddupilaka. Kanduti
khuddakapilaka. Kacchuti mahakacchu. Rajasati 4- nakhehi vilikhitatthanarogo. "nakhasa"tipi
pali. Vitacchikati hatthatalapadatalesu hiram hiram katva phalento uppajjanakarogo.
Lohitapittanti sonitapittam, rattapittanti vuttam hoti. Madhumehoti sarirabbhantare
ukkattharogo. Vuttanhetam "api ca madhumeho abadho ukkattho"ti.
    Amsati arisarogo. Pilakati lohitapilaka. Bhagam dalayatiti bhagandala, vaccamaggam
phaletiti attho. Pittasamutthanati pittena samutthanam uppatti etesanti
pittasamutthana. Te kira dvattimsa honti. Semhasamutthanadisupi eseva nayo.
Sannipatikati vatapittasemhanam sannipatena ekibhavena uppanna. Abadhanatthena 5-
abadha. Utuparinamajati utuparinamena. Accunhati sitena uppajjanakaroga.
Visamapariharajati atitthananisajjanadina visamapariharena jata. Opakkamikati
vadhabandhanadina upakkamena jata. Kammavipakajati balavakammavipakasambhuta. Sitam unham
.pe. Samphassoti ime pakata eva. Iti vati evam va. Ime vuccantiti
nigamento aha.
@Footnote: 1 cha.Ma. dahoti  2 cha.Ma. sativissajjanaka  3 cha.Ma. kucchivato
@4 cha.Ma. rakhasati  5 cha.Ma. abadhatthena
    Katame paticchannaparissayati apakata acchaditaupaddava katameti pucchati.
Tattha kayaduccaritanti panatipataadinnadanamicchacaracetana veditabba.
Vaciduccaritanti musavadapisunavacapharusavacasamphappalapacetana veditabba.
Manoduccaritanti abhijjhabyapadamicchaditthiyo veditabba. Kaye pavattam, kayato va
pavattam, dutthu caritam, kilesaputikatta va dutthu caritanti kayaduccaritam.
Vaciduccaritadisupi 1- eseva nayo.
    Kamiyantiti kama, panca kamaguna. Kamesu chando kamacchando. Kamayatiti va kamo,
kamo eva chando, kamacchando na kattukamyatachandoti. 2- Kamatanhava evamnamika.
Kusaladhamme nivaratiti nivaranam, kamacchando eva nivaranam kamacchandanivaranam. Evam
sesesupi. Byapajjati tena cittam putibhavam upagacchati, byapadayati va
vinayacarasampattim naseti hitasukhadiniti 3- va byapado. Thinata thinam. 4- Middhanata
middham, anussahanata sampattivighato 5- cati attho. Thinanca middhanca thinamiddham.
Tattha thinam anussahanalakkhanam, 6- viriyavinodanarasam, 7- samsidanapaccupatthanam.
Middham akammannatalakkhanam, osadanarasam, 8- linatapaccupatthanam, 9-
pacalayikaniddapaccupatthanam va, ubhayampi aratitandivijamhitadisu 10-
ayonisomanasikarapadatthananti.    uddhatassa bhavo uddhaccam. Tam avupasamalakkhanam
vatabhighatacalajalam viya, anavattharasam vatabhighatacaladhajapatakam viya, bhantattapaccupatthanam
pasanabhighatasamuddhatabhasmam viya, cetaso avupasamo ayonisomanasikarapadatthanam.
Cittavikkhepoti datthabbam. Kucchitam katam kukatam, tassa bhavo kukkuccam. Tam
pacchanutapalakkhanam, katakatanusocanarasam, vippatisarapaccupatthanam, katakatapadatthanam
dasabyam viya datthabbam.
@Footnote: 1 cha.Ma. vacimanoduccaritesupi  2 cha.Ma. na kattukamyatachando, na dhammacchando va
@3 Si. vinayacararupam, Ma. vinayacarasampattim naseti hitasukhaniti, cha.
@vinayacararupasampattihitasukhadiniti  4 cha.Ma. thinanata thinam  5 cha.Ma. anussahasamhananata
@asattivighatata  6 cha.Ma. anussahanalakkhanam  7 Si. viriyapannavinodanarasam, Ma.
@viriyapanodanarasam  8 cha.Ma. onahanarasam  9 cha.Ma. linabhavapaccupatthanam  10 cha.Ma.
@aratitandivijambhitadisu
Uddhaccakukkuccam. 1- Vigata cikicchati vicikiccha, sabhavam va vicinanto etaya
kicchati kilamatiti vicikiccha, sa samsayalakkhana, samsappanarasa, anicchayapaccupatthana,
anekamsaggahapaccupatthana va, vicikiccha 2- ayonisomanasikarapadatthana.
Patipattiantarayakarati datthabba.
    Ranjanalakkhano 3- rago. Dussanalakkhano doso. Muyhanalakkhano moho. Kujjhanalakkhano
kodho, candikkalakkhano va, aghatakaranaraso, dusanapaccupatthano. Upanandanalakkhano
upanaho, veraappatinissajjanaraso, kodhanubandhabhavapaccupatthano. Vuttancetam
"pubbakalam kodho, aparakalam upanaho"tiadi. 4-
    Paragunamakkhanalakkhano makkho, tesam vinasanaraso, tadacchadanapaccupatthano.
Yugaggahalakkhano palaso, 5- paragunehi attano gunanam samikaranaraso, paresam
gunappamanena uddhanapaccupatthano. 6-
    Parasampattikhiyanalakkhana issa, tassa 7- akkhamanalakkhana 8- va, tattha anabhiratirasa,
tato vimukhabhavapaccupatthana. Attano sampattiniguhanalakkhanam maccheram, attano
sampattiya parehi sadharanabhavaakkhamanarasam, 9- sankocanapaccupatthanam.
    Katapapapaticchadanalakkhana maya, tassa niguhanarasa, tadavaranapaccupatthana.
Attano avijjamanagunappakasanalakkhanam satheyyam, tesam samudaharanarasam, sarirakarehipi 10-
tesam vibhutakaranapaccupatthanam.
    Cittassa uddhumatabhavalakkhano thambho, appatissavavuttiraso, amaddavapaccupatthano.
Karanuttariyalakkhano sarambho, vipaccanikataraso, agaravapaccupatthano.
@Footnote: 1 cha.Ma. uddhaccanca kukkuccanca uddhaccakukkuccam  2 cha.Ma. ayam patho na dissati
@3 cha.Ma. rajjanalakkhano  4 abhi.vi. 35/891/437  5 cha.Ma. palaso  6 cha.Ma.
@upatthanapaccupatthano  7 cha.Ma. tassa  8 Ma. anassadaanattamanalakkhana  9...asukhayanarasam
@(Ma.A. 1/115)  10 Ma. pariyakarehipi
    Unnatilakkhano mano, ahankararaso, uddhumatabhavapaccupatthano. Abbhunnatilakkhano
atimano, ativiya ahankararaso, accuddhumatabhavapaccupatthano.
    Mattabhavalakkhano mado, madaggahanaraso, ummadapaccupatthano. Pancasu kamagunesu
cittassa vossaggalakkhano pamado, vossagganuppadanaraso, sativippavasapaccupatthanoti
evam imesam dhammanam lakkhanadini veditabbani. Ayamettha sankhepo, vittharo pana
"tattha katamo kodho"tiadina 1- vibhange vuttanayeneva veditabbo.
    Visesato cettha amisagiddho 2- attana alabhanto annassa labhino kujjhati,
tassa sakim uppanno kodhoyeva. 3- Taduttari uppanno 4- upanaho. So evam kuddho
upanayhanto ca santampi 5- annassa labhino gunam makkheti "ahampi tadiso"ti
ca yugaggaham ganhati. Ayamassa makkho ca palaso ca, so evam makkhi palasi
parassa 6- labhasakkaradisu "kim imassa imina"ti issati padussati, ayamassa issa.
Sace panassa kaci sampatti hoti, tassa tena sadharanabhavam na sahati, idamassa
maccheram. Labhahetu kho pana attano santepi dose paticchadeti, ayamassa maya.
Asantepi gune pakaseti, idamassa satheyyam. So evam patipanno sace pana
yathadhippayam labham labhati, tena thaddho hoti amuducitto "na idam evam katabban"ti
ovaditum asakkuneyyo, ayamassa thambho. Sace pana nam koci kinci vadati "na
idam evam katabban"ti, tena saraddhacitto hoti, bhakutikamukho "ko me tvan"ti
pasayhabhani, ayamassa sarambho. Tato thambhena "ahameva seyyo"ti attanam mannanto
mani hoti. Sarambhena "ke ime"ti pare atimannanto atimani, ayamassa mano
ca atimano ca. So tehi manatimanehi jatimadadianekarupam madam janeti, matto
samano kamagunadibhedesu vatthusu pamajjati, ayamassa mado ca pamado cati
veditabbam.
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/891/437  2 amisadayado (Ma.A. 1/116)  3 cha.Ma. uppanno kodho
@kodhoyeva  4 cha.Ma. ayam patho na dissati  5 cha.Ma. santepi  6 cha.Ma. tassa
    Sabbe kilesati sabbepi akusala dhamma upatapanatthena vibadhanatthena ca kilesa.
Kilesadusikatta 1- duccarita. Darathakaranatthena 2- daratha. Antodahadikaranatthena
parilaha. Sada tapanatthena santapa. Akosallasambhutatthena abhisankharanatthena ca
sabbe akusalabhisankhaRa.
    Kenatthenati kena atthena. Abhibhavanaditividham attham dassetum "parisahantiti
parissaya"tiadimaha. Parisahantiti dukkham uppadenti abhibhavanti. Parihanaya
samvattantiti kusalanam dhammanam pariccajanaya pavattanti. 3- Tatrasayati tasmim sarire
akusala dhamma asayanti nivasanti uppajjantiti attho. Te parissayati
kayaduccaritadayo upaddava. Kusalanam dhammanam antarayayati upari vattabbanam
sammapatipadadikosallasambhutanam dhammanam antaradhanaya adassanatthaya samvattanti.
Sammapatipadayati sundaraya, pasatthaya va patipadaya, na micchapatipadaya.
Anulomapatipadayati aviruddhapatipadaya, na patilomapatipadaya. Apaccanikapatipadayati
na paccanikapatipadaya, apaccatthikapatipadaya. Anvatthapatipadayati attham anugataya
patipadaya, uparupari vaddhitaya patipadaya, yatha attho, tatha patipajjitabbaya
patipadayati vuttam hoti. "attatthapatipadaya"tipi pali, tam na sundaram.
Dhammanudhammapatipadayati dhammo nama navalokuttaradhammo. Anudhammo nama vipassanadi.
Tassa dhammassa anurupa dhammapatipada dhammanudhammapatipada, tassa
dhammanudhammapatipadaya.
    Silesu paripurikaritayati patimokkhasilesu paripurim katva thitataya.
Indriyesu guttadvaratayati "cakkhuna rupam disva"tiadina 4- nayena vuttesu
manacchatthesu indriyesu sugopitadvarataya. 5- Bhojane mattannutayati
patiggahanadisu pamanayuttataya. Alamsatakadim muncitva mitabhojanataya.
@Footnote: 1 cha.Ma. kilesaputikatta  2 cha.Ma. kilesadarathakaranatthena  3 cha.Ma. samvattanti  4 di.Si.
@9/213/70, an.tika. 20/16/108, Ma.Ma. 13/24/18, khu.cula. 30/148/71 (sya)  5 cha.Ma.
@sugopitadvarabhavassa
    Jagariyanuyogassati "divasam cankamena nisajjaya avaraniyehi dhammehi"ti 1-
evamadina nayena panca jagaranadhamme anuyogassa. Satisampajannassati
sabbakammatthanabhavananuyuttanam sabbayoginam sabbada upakarakassa satisampajannassa.
    Satipatthanananti arammanesu okkanditva 2- pakkanditva upatthanato
patthanam, 3- satiyeva patthanam satipatthanam. Kayavedanacittadhammesu panassa 4-
asubhadukkhaniccanattakaraggahanavasena subhasukhaniccattasannapahanakiccasadhanavasena ca
pavattito catudha pabhedo hoti, tesam catunnam satipatthananam.
    Catunnam sammappadhanananti padahanti etenati padhanam, sobhanam padhanam 5-
samma va padahanti etenati sammappadhanam, sobhanam va tam kilesavirupattavirahato,
padhananca hitasukhanipphadakatthena setthabhavavahanato, padhanabhavakaranato cati sammappadhanam,
viriyassetam adhivacanam. Uppannuppannanam anuppannuppannanam ca catunnam
akusalakusalanam pahananuppattiuppadathitikiccasadhanavasena pavattito panassa catudha
pabhedo hoti, tesam catunnam sammappadhananam.
    Catunnam iddhipadananti ettha chandaviriyacittavimamsasu ekeko 6- ijjhatiti
iddhi, samijjhati nipphajjatiti attho. Ijjhanti va etaya satta iddha vuddha
ukkamsagata hontiti iddhi. Pathamenatthena iddhiyeva padoti iddhipado,
iddhikotthasoti attho. Dutiyenatthena iddhiya padoti iddhipado padoti patittha
adhigamupayoti attho. Tena hi yasma uparuparivisesasankhatam iddhim uppadenti 7-
papunanti, tasma padoti vuccati. Tesam catunnam iddhipadanam.
    Sattannam bojjhangananti bodhiya, bodhissa va angati bojjhanga. Idam
vuttam hoti, ya esa dhammasamaggi yaya lokuttaramaggakkhane uppajjamanaya
@Footnote: 1 an.tika. 20/16/109, Ma.Ma. 13/24/19  2 cha.Ma. okkantitva, okkhanditva
@(patisam.A. 1/106)  3 Si. upatthanam  4 cha.Ma. panassa  5 cha.Ma. padhanam sammappadhanam
@6 Si.,Ma. ekeka  7 cha.Ma. pajjanti
Linuddhaccapatitthanayuhanakamasukhattakilamathanuyogaucchedasassatabhinivesadinam anekesam
upaddavanam patipakkhabhutaya satidhammavicayaviriyapitipassaddhisamadhiupekkhasankhataya
dhammasamaggiya ariyasavako bujjhatiti katva "bodhi"ti vuccati, bujjhatiti
kilesasantananiddaya utthahati, cattari va ariyasaccani pativijjhati, nibbanameva
va sacchikaroti, tassa dhammasamaggisankhataya bodhiya angatipi bojjhanga
jhanangamaggangadini viya. Yopesa 1- yathavuttappakaraya etaya dhammasamaggiya
bujjhatiti katva ariyasavako "bodhi"ti vuccati, tassa bodhissa angatipi bojjhanga
senangarathangadayo viya. Tenahu atthakathacariya "bujjhanakassa puggalassa angati
bojjhanga"ti. Tesam sattannam bojjhanganam.
    Ariyassa atthangikassa maggassati ariyoti tamtammaggavajjhakilesehi arakatta
ariyabhavakaratta ariyaphalapatilabhakaratta ca ariyoti. 2- Atthangani assati atthangiko.
Svayam caturangini viya sena, pancangikam viya ca turiyam angamattameva hoti,
angavinimutto natthi. Nibbanam maggati, kileseva 3- marento gacchatiti maggo,
tassa ariyassa atthangikassa maggassa bhavananuyogassa. Imesam kusalanam dhammananti
vuttappakaranam lokuttarakusaladhammanam. 4- Antarayayati lokuttarakusaladhammanam
antarayaya antaradhanaya lokiyalokuttarakusaladhammanam 5- pariccagaya.
    Tesu lokuttaradhammanam 6- uppajjitum appadanatthena parissaya nama. Te hi
uppajjitva nirujjhamana upaddavam navahanti. Tattheteti tasmim attabhave ete.
Papakati lamaka. Attabhavasannissayati attabhavam upanissaya arammanam katva
uppajjantiti attabhavasannissaya parissayati. 7- Daketi udake.
    Vuttanhetanti kathitam hi etam. Santevasikoti antevasikasankhatena kilesena
saha vasatiti santevasiko. Samudacaranasankhatena 8- kilesena saha vasatiti sacariyako.
@Footnote: 1 cha.Ma. yo panesa  2 cha.Ma. ariyo  3 cha.Ma. kilese va  4 cha.Ma. lokiyalokuttara...
@5 cha.Ma. lokiyakusala...  6 cha.Ma. lokuttarakusala...  7 cha.Ma. ayam patho na dissati
@8 cha.Ma. sacariyakoti  samudacarana...
    Cakkhuna rupam disvati cakkhuvinnanena rupam passitva. Upari sotena saddam
sutvatiadisupi eseva nayo. Uppajjantiti samudacaranti. Sarasankappati
nanarammane samsaranavasena uppanna parikappa. Sannojaniyati arammanabhavam upagantva
sannojanasamvaddhanena 1- sannojananam hita. Tyassati te papaka assa puggalassa. Anto
vasantiti abbhantare citte nivasanti. Anvasavantiti kilesasantanam anugantva
bhusam savanti anubandhanti. Te nanti tam puggalam ete akusala dhamma. Samudacarantiti
samma acaranti pavattantiti attho.
    Kilissanatthena mala. Sattuatthena amitta. Veriatthena sapatta. Hananatthena
vadhaka. Paccamittatthena paccatthika. Atha va mala suriyassa upakkilesa balahaka
viya. Amitta suriyassa dhumam viya. Sapatta suriyassa himam viya. Vadhaka suriyassa rajam
viya. Paccatthika suriyassa rahu viya. "mala suvannassa malam viya cittappabhanasaka.
Amitta kalalohamalam viya citte siniddhabhavanasaka, sapatta yuganaddham
yujjhanta sapatta viya citte patitthitadhammadhamsaka. Vadhaka manussaghataka viya
dhammaghataka. Paccatthika ranna upagatassa vinaso viya mokkhamaggassa patisedhaka"ti
evameke vannayanti.
    Anatthajananoti na attham anattham, tam anattham uppadetiti anatthajanano. Ko
so? lobho. Cittappakopanoti cittassa pakopano dhamsano 2-, kusalam nivaretva cittam
rundhatiti attho. Bhayamantarato jatanti anekavidham bhayam 3- abbhantare attano citteyeva
jatam, anatthajananadibhayahetu. Tam jano navabujjhatiti tam bhayam balamahajano avagantva
otaritva na janati. Atthanti luddho puggalo lokiyalokuttaram attham na janati.
Dhammanti tassa hetum. Andhatamanti bahalandhakaram. Yanti yasma, yam naram va.
Sahateti abhibhavati.
@Footnote: 1 cha.Ma....sambandhanena  2 Si.,cha.Ma. calano  3 cha.Ma. anekavidham bhayanti ime patha na
@dissanti
    Ajjhattanti sakasantane. Uppajjamana uppajjantiti pubbantato uddham
uppajjamana ahitaya uppajjanti dukkhaya. Tadubhayena aphasuviharaya. Ahitayati
cetasikadukkhatthaya. Dukkhayati kayikadukkhatthaya. Aphasuviharayati tadubhayena na
sukhaviharatthaya. Atha va "uppajjamana uppajjantiti bhavangacalanato patthaya yava
votthabbana, tava uppajjamana nama. Votthabbanam pana patva anivattanabhave 1-
uppajjanti nama"ti evameke vannayanti.
    Tacasaramva samphalanti attano phalena nasitam tacasarasankhatam velu viya. Aratiti
kusalesu dhammesu ukkanthitata. Ratiti pancakamagune abhirati. Lomahamsoti kantakasadiso
hutva uddhaggalomo. Itonidanati ayam attabhavo nidanam paccayo etesanti
itonidana. Ito jatati 2- ito attabhavato jata. Ito samutthaya manovitakkati
yatha dighasuttakena pade baddhakakam kumaraka tassa suttassa pariyante angulim
vethetva ossajjanti, so duram gantvapi puna tesam padamuleyeva patati, evameva
ito attabhavato samutthaya papavitakka cittam ossajjanti.
    "santevasiko"tiadikam pathamasuttam kilesena sahavasam sandhaya vuttam. "tayome
bhikkhave antara mala"tiadikam dutiyam kusaladhammalinakaranavasena atthanatthassa ajananavasena
ca. "tayo kho maharaja purisassa dhamma ajjhattam uppajjamana"tiadikam
tatiyam attano nissayaghatanavasena. "rago ca doso ca itonidana"tiadikam catuttham
kilesanam patitthadassanavasena vuttanti natabbam.
    Tato tato parissayatoti tasma tasma upaddava. Tam puggalanti vuttappakaram
kilesasamangipuggalam. Dukkham anvetiti dukkham anu eti matu pacchato khirapivako viya.
Anugacchatiti samipam gacchati coraghatako viya vajjhappattassa. Anvayikam hotiti sampattam
@Footnote: 1 cha.Ma. anivattanabhavena  2 cha.Ma. ito jati
Hoti dhammaganthikaya 1- paricchedo viya. Jatidukkhanti jatisaddassa tava aneke attha
pavedita. Yatha:-
          bhavo kulam nikayo ca       silam pannatti lakkhanam
          pasuti sandhi cevati        jatiattha paveditati.
    Tatha hissa "ekampi jatim dvepi jatiyo"tiadisu 2- bhavo attho. "akkhitto
anupakkuttho jativadena"ti 3- ettha kulam. "atthi visakhe nigantha nama
samanajati"ti 4- ettha nikayo. "yatoham bhagini ariyaya jatiya jato nabhijanami"ti 5-
ettha ariyasilam. "tiriya nama tinajati nabhiya uggantva nabham ahacca thita
ahosi"ti 6- ettha pannatti. "jati dvihi khandhehi sangahita"ti 7- ettha
sankhatalakkhanam. "sampatijato ananda bodhisatto"ti 8- ettha pasuti. "bhavapaccaya
jati"ti 9- ca, "jatipi dukkha"ti 10- ca ettha pariyayato patisandhikkhano,
nippariyayato pana tattha tattha nibbattamananam sattanam ye ye khandha patubhavanti, tesam
tesam pathamapatubhavo jati nama.
    Kasma panesa jati dukkhati ce? anekesam dukkhanam vatthubhavato. Anekani
Hi dukkhani. Seyyathidam? dukkhadukkham viparinamadukkham sankharadukkham
Paticchannadukkham appaticchannadukkham pariyayadukkham nippariyayadukkhanti.
    Ettha kayikacetasika dukkha vedana sabhavato ca namato ca dukkhatta
"dukkhadukkhan"ti vuccati.
@Footnote: 1 Si. dhammaganthikaya  2 vi.mahavi. 1/12/5, di.Si. 9/31/14, Ma.Ma. 13/257/231
@3 di.Si. 9/303/112  4 an.tika. 20/71/200  5 Ma.Ma. 13/351/335  6 an.pancaka.
@22/196/267 (sya)  7 abhi.dha. 36/71/13  8 di.maha. 10/31/13, Ma.u. 14/207/173
@9 vi.maha. 4/1/1, khu.u. 25/1/1, Ma.mu. 12/402/360, sam.nidana. 16/20/25, abhi.vi.
@35/225/161, abhi.ka. 37/450/273  10 vi.maha. 4/14/14, abhi.vi. 35/190/117,
@di.maha. 10/387/260, Ma.u. 14/373/317, sam.maha. 19/1081/367, khu.pati. 31/30/358
    Sukha vedana viparinamena dukkhuppattihetuto viparinamadukkham. Upekkha vedana
ceva avasesa ca tebhumakasankhara udayabbayapatipilitatta 1- sankharadukkham.
    Kannasulam dantasulam ragajaparilaho dosamohajaparilahoti 2- kayikacetasiko
abadho pucchitva janitabbato upakkamassa ca apakatabhavato paticchannadukkham.
Apakatadukkhantipi vuccati.
    Dvattimsakammakaranadisamutthano abadho apucchitvava janitabbato upakkamassa
ca pakatabhavato appaticchannadukkham. Pakatadukkhantipi  vuccati.
    Thapetva dukkhadukkham sesam dukkhasaccavibhange agatam jatiadi sabbampi tassa tassa
dukkhassa vatthubhavato pariyayadukkham. Dukkhadukkham pana nippariyayadukkhanti vuccati.
    Tatrayam jati yantam balapanditasuttadisu 3- bhagavatapi upamavasena pakasitam
apayikam dukkham, yanca sugatiyampi manussaloke gabbhokkantimulakadibhedam dukkham
uppajjati, tassa vatthubhavato dukkha.
    Tatridam gabbhokkantimulakadibhedam dukkham:- ayam hi satto matukucchimhi
nibbattamano na uppalapadumapundarikadisu nibbattati, atha kho hettha amasayassa
upari pakkasayassa udarapatalapitthikantakanam vemajjhe paramasambadhe tibbandhakare
nanakunapagandhaparibhavitaasuciparamaduggandhapavanavicarite adhimattajegucche kucchippadese
putimacchaputikummasacandanikadisu kimi viya nibbattati. So tattha nibbatto dasa
mase matukucchisambhavena usmana 4- putapakam viya paccamano pitthapindi viya
sediyamano saminjanapasaranadivirahito adhimattam dukkhamanubhotiti, 5- idantava
gabbhokkantimulakam dukkham.
@Footnote: 1 Si....paripilitatta, cha.Ma....pilitatta  2 cha.Ma.
@kannasuladantasularagajaparilahadosamohajaparilahadi  3 Ma.u. 14/246/283  4 ka. usmana
@5 cha.Ma. dukkham paccanubhotiti
    Yampana so matu sahasa upakkhalanagamananisidanavutthanaparivattanadisu suradhuttahatthagato
elako viya ahitundikahatthagato sappapotako viya ca akaddhanaparikaddhanaodhunananiddhunanadina
upakkamena adhimattam dukkham anubhavati, yanca matu situdakapanakale sitanarakupapanno
viya unhayagubhattadiajjhoharanakale angaravutthisamparikinno viya
lonambiladiajjhoharanakale kharavatacchakadikammakaranappatto 1- viya tibbam
dukkhamanubhoti, idam gabbhapariharanamulakam dukkham.
    Yampanassa mulhagabbhaya matuya mittamaccasuhajjadihipi adassanarahe
dukkhuppattitthane chedanaphalanadihi dukkham uppajjati, idam gabbhavipattimulakam
dukkham.
    Yam vijayamanaya matuya kammajehi vatehi parivattetva narakappapatam viya
atibhayanakam yonimaggam patipatiyamanassa 2- paramasambadhena ca yonimukhena talacchiggalena
viya nikkaddhiyamanassa mahanagassa 3- narakasattassa viya ca sanghatapabbatehi
vicunniyamanassa dukkham uppajjati, idam vijayanamulakam dukkham.
    Yampana jatassa tarunavanasadisasukhumalasarirassa hatthaggahananhapanadhovanacola-
parimajjanadikale sucimukhakhuradharahi vijjhanaphalanasadisam dukkhamuppajjati, idam
matukucchito bahinikkhamanamulakam dukkham.
    Yampana tato param pavattiyam attanava attanam vadhentassa acelakavatadivasena
atapanaparitapananuyogamanuyuttassa kodhavasena abhunjantassa ubbandhantassa ca dukkham
hoti, idam attupakkamamulakam dukkham.
    Yampana parato vadhabandhanadini anubhavantassa dukkham uppajjati, idam parupakkamamulakam
dukkham. 4-
@Footnote: 1 Si. kharapatacchikadi..., cha.Ma. kharapaticchakadi...  2 Ma. patipadiyamanassa
@3 cha.Ma. mahanagassa nikaddhiyamanassa  4 cha.Ma. dukkhanti
    Iti imassa sabbassapi dukkhassa ayam jati vatthumeva hoti, idam jatidukkham
anveti.
    Jaradukkhanti duvidha jara sankhatalakkhananca khandiccadisammato santatiyam
ekabhavapariyapannakkhandhapuranabhavo ca, sa idha adhippeta. Sa panesa
dukkha sankharadukkhabhavato ceva dukkhavatthuto ca. Yam hidam angapaccangasithilabhavato
indriyavikaravirupata yobbanavinasabalupaghatasatimativippavasaparaparibhavadianekapaccayam
kayikacetasikam dukkhamuppajjati, jara tassa vatthu. Tenetam vuccati:-
          "anganam sithilabhava       indriyanam vikarato
          yobbanassa vinasena       balassa upaghatato.
          Vippavasa satadinam        puttadarehi attano
          appasadaniyato ceva       bhiyyo balattapattiya.
          Pappoti dukkham yam macco     kayikam manasam tatha
          sabbametam jarahetu        yasma tasma jara dukha"ti. 1-
    Idam jaradukkham anvetiti sambandho. Byadhiti vividham dukkham avahatiti 2-
byadhi. Byadhayati tapayati 3- kampayatiti va byadhi.
    Maranadukkhanti etthapi duvidham maranam sankhatalakkhananca, yam sandhaya vuttam "jaramaranam
dvihi khandhehi sangahitan"ti. 4- Ekabhavapariyapannajivitindriyappabandhavicchedo
ca, yam sandhaya vuttam "niccam maranato bhayan"ti. 5- Tam idha adhippetam. Jatipaccaya
maranam parupakkamamaranam 6- sarasamaranam ayukkhayamaranam punnakkhayamaranantipi tasseva namam.
Puna khanikamaranam sammutimaranam samucchedamarananti ayampi bhedo veditabbo. Pavatte
@Footnote: 1 abhi.A. 2/107, visuddhi. 3/87 2 Si. adadhati avahatiti, cha.Ma. adahati vidahatiti
@3 Si. adukkham badhayati  4 abhi.dha. 36/71/13  5 khu.ja. 27/88/248, khu.su.
@25/582/451  6 cha.Ma. upakkamamaranam
Ruparupadhammanam bhedo khanikamaranam nama. Tisso mato phusso matoti idam paramatthato
sattassa abhava, sassam matam, rukkho matoti idampi jivitindriyassa abhava
sammutimaranam nama. Khinasavassa appatisandhika kalakiriya samucchedamaranam nama. Bahiram
sammutimaranam thapetva itaram sammutimaranam ca idha yathavuttappabandhavicchedanabhavena
sangahitam, dukkhassa pana vatthubhavato dukkham. Tenetam vuccati:-
          "papassa papakammadi-     nimittamanupassato
          bhaddassapasahantassa        viyogam piyavatthukam
          miyamanassa yam dukkham        manasam avisesato.
          Sabbesancapi yam sandhi-     bandhanacchedanadikam
          vitujjamanamammanam 1-      hoti dukkham sarirajam.
          Asayhamappatikaram          dukkhassetassidam yato
          maranam vatthu tenedam 2-     dukkhamicceva bhasitan"ti. 3-
    Sokaparidevadukkhadomanassupayasadukkhanti ettha sokadisu soko nama
natibyasanadihi phutthassa antonijjhanam lakkhanato 4- cittasantaPo. Dukkho panassa
dukkhadukkhatta ceva dukkhassa ca vatthubhavato. Tenetam vuccati:-
          "sattanam hadayam soko      visasallamva tujjati 5-
          aggitattova naraco      bhusanca dahate puna.
          Samavahati ca byadhi-       jaramaranabhedanam
          dukkhampi vividham yasma       tasma dukkhoti vuccati"ti. 6-
@Footnote: 1 Ma. vilujjamanasammanam  2 cha.Ma. tenetam  3 abhi.A. 2/108-109, visuddhi. 3/88
@4 cha.Ma. antonijjhanalakkhano  5 cha.Ma. sallam viya vitujjati  6 abhi.A. 2/111,
@visuddhi. 3/89
    Paridevo nama natibyasanadihi phutthassa vacipalaPo. Dukkho panassa samsaradukkhabhavato
dukkhavatthuto ca. Tenetam vuccati:-
                 "yam sokasallavihato paridevamano
                 kanthotthatalugalasosajamappasayham 1-
                 bhiyyodhimattamadhigacchatiyeva dukkham
                 dukkhoti tena bhagava paridevamaha"ti. 2-
    Dukkham nama kayapilanalakkhanam kayikam dukkham. Dukkham panassa dukkhadukkhatta
kayikadukkhavahanato ceva manasadukkhavahanato ca. Tenetam vuccati:-
          "pileti kayikamidam         dukkhanca manasam bhiyyo
          janayati yasma tasma       dukkhanti visesato vuttan"ti. 3-
    Domanassam nama cittapilanalakkhanam manasam dukkham. Dukkham panassa dukkhadukkhatta 4-
ceva kayikadukkhavahanato ca. Cetodukkhasamappita hi kese pakiriya uram 5- patipimsanti,
avattanti, vivattanti, chinnapapatam 6- papatanti, sattham aharanti, visam khadanti,
rajjuya ubbandhanti, aggim pavisanti, nanappakaram dukkham anubhavanti. Tenetam
vuccati:-
          "pileti ca yato cittam      kayassa ca papilanam 7-
          samavahati 8- dukkhanti 8-   domanassam tato ahu"ti. 9-
    Upayaso nama natibyasanadihi phutthassa adhimattacetodukkhappabhavito
ayasoyeva. 10- Sankharakkhandhapariyapanno eko dhammoti eke. Dukkho panassa
sankharadukkhabhavato cittaparidahanato kayavisadanato 11- ca. Tenetam vuccati:-
@Footnote: 1 cha.Ma....talutala...  2 abhi.A. 2/112, visuddhi. 3/89  3 abhi.A. 2/113, visuddhi.
@3/89  4 cha.Ma....dukkhata  5 cha.Ma. pakiriya kandanti, urani  6 Ma. uddhampadam
@7 cha.Ma. pilanam samavahati  8-8 cha.Ma. dukkhanti domanassampi  9 abhi.A. 2/113  10 cha.Ma.
@dosoyeva  11 cha.Ma. kayassa vihananato
          "cittassa paridahana        kayassa visadana ca
          adhimattam yam dukkham upayaso  janeti dukkho tato vutto"ti. 1-
    Ettha ca mandaggina antobhajane pako viya soko, tikkhaggina paccamanassa bhajanato
bahi nikkhamanam viya paridevo, bahi nikkhantavasesassa nikkhamitumpi appahontassa
antobhajaneyeva yava parikkhaya pako viya upayaso datthabbo.
    Nerayikadukkhanti niraye pancavidhabandhanadikam dukkham anveti, tam devadutasuttena
dipetabbam. Tenetam vuccati:-
                 "jayetha no ce narakesu satto
                 tatthaggidahadikamappasayham
                 labhetha dukkham nu kuhim patittham
                 iccaha dukkhati munidha jatin"ti. 2-
    Tiracchanayonikadukkhanti tiracchanesu kasapatodatalanavijjhanadikam anekavidham
dukkham anveti, tam balapanditasuttato gahetabbam. Tenetam vuccati:-
                 "dukkham tiracchesu kasapatoda-
                 dandabhighatadibhavam anekam
                 yantam katham tattha bhaveyya jatim
                 vina tahim jati  tatopi dukkha"ti. 2-
    Pettivisayikadukkhanti petesu pana khuppipasavatatapadinibbattam dukkhanca
lokantare tibbandhakare asayhasitadidukkhanca anveti. Tenetam vuccati:-
@Footnote: 1 abhi.A. 2/114  2 abhi.A. 2/104
                 "petesu dukkham pana khuppipasa-
                 vatatapadippabhavam vicittam
                 yasma ajatassa na tattha atthi
                 tasmapi dukkham muni jatimaha.
                 Tibbandhakare ca asayhasite
                 lokantare yam asuresu dukkham
                 na tam bhave tattha na cassa jati
                 yato ayam jati tatopi dukkha"ti. 1-
    Manusikadukkhanti manussesu vadhabandhanadikam dukkham. Gabbhokkantimulakadukkhanti
"ayam hi satto matukucchimhi nibbattamano na uppalapadumapundarikadisu
nibbattati"tiadina nayena yam jatidukkham vuttam, idam tava gabbhokkantimulakadukkham
anveti. Gabbhe thitimulakadukkhanti yam pana "so matu sahasa upakkhalanagamananisidanavutthana-
parivattanadisu"tiadina nayena 2- yam tibbam dukkham vuttam, idam gabbhe thitimulakam
dukkham anveti. Gabbhavutthanamulakadukkhanti "yam panassa mulhagabbhaya matuya
mittamaccasuhajjadihi adassanarahe dukkhuppattitthane"tiadina nayena yam dukkham
vuttam, idam matukucchito bahi nikkhantamulakam dukkham anveti. Tenetam vuccati:-
                 "yancapi guthanarake viya matugabbhe
                 satto vasam ciramato bahi nikkhamananca
                 pappoti dukkhamatighoramidampi natthi
                 jatim vina itipi jati ayam hi 3- dukkha.
                 Kim bhasitena bahuna nanu yam kuhinci
                 atthidha kincidapi 4- dukkhamidam kadaci
@Footnote: 1 abhi.A. 2/104  2 cha.Ma. upakkhalanagamananisidanatiadina
@3 jatirayam hi (abhi.A. 2/104)  4 cha.Ma. kincirapi
                 Nevatthi jativirahe yadato mahesi
                 dukkhati sabbapathamam imamaha jatin"ti. 1-
    Jatassupanibandhakadukkhanti jatassa upanibandhanam nhanalepanakhadanapivanadijaggana-
dukkham anveti. Jatassa paradheyyakadukkhanti parassa annassa ayattam issariyadukkham
anveti. "sabbam paravasam dukkhan"ti hi vuttam. Attupakkamadukkhanti yam attanava
attanam vadhentassa acelakavatadivasena atapanaparitapananuyogamanuyuttassa kodhavasena
abhunjantassa ubbandhantassa ca dukkham hoti, idam attupakkamadukkham anveti.
Parupakkamadukkhanti yam parato vadhabandhanadini anubhavantassa uppajjati, idam
parupakkamadukkham anveti. Dukkhadukkhanti kayikacetasika dukkha vedana sabhavato ca
namato ca dukkhatta dukkhadukkhanti vuccati, idam dukkhadukkham anveti.
Sankharadukkhanti upekkhavedana ceva avasesa ca tebhumakasankhara udayabbayapatipilitatta
sankharadukkham, idam sankharadukkham anveti. Viparinamadukkhanti sukha vedana
vipariname dukkhassa hetuto viparinamadukkham, idam ca 2- viparinamadukkham anveti.
    Matumarananti matuya maranam. Pitumarananti pituno maranam. Bhatumarananti
jetthakanitthabhatumaranam. Bhaginimarananti jetthakanitthabhaginimaranam. Puttamarananti puttanam
maranam. Dhitumarananti dhitunam maranam. Natibyasanadukkhanti natinam byasanam natibyasanam, 3-
corarogabhayadihi natikkhayo, nativinasoti attho. Tena natibyasanena phutthassa
ajjhotthatassa abhibhutassa uppannadukkham natibyasanadukkham, tam natibyasanam dukkham
anveti sesesupi eseva nayo. Ayam pana viseso:- bhoganam byasanam bhogabyasanam,
rajacoradivasena bhogakkhayo, bhogavinasoti attho. Vuttanayena tam bhogabyasanam dukkham
anveti. Rogabyasananti rogo eva byasanam rogabyasanam. Rogo hi arogyam byasati
vinasetiti byasanam, vuttanayena tam rogabyasanam dukkham anveti. Silabyasanadukkhanti
@Footnote: 1 visudadhi. 3/86  2 cha.Ma. ayam saddo na dissati  3 cha.Ma. ayam patho na dissati
Silassa byasanam silabyasanam, dussilyassetam namam. Vuttanayena tam silabyasanam dukkham
anveti. Sammaditthim vinasayamana uppanna ditthiyeva byasanam ditthibyasanam,
vuttanayena tam ditthibyasanam dukkham anveti. Ettha ca purimani dve anipphannani,
pacchimani tini nipphannani tilakkhanahatani. Purimani ca tini neva kusalani
nakusalani. Siladitthibyasanadvayam akusalam.
    Yathati opamme. Bhinnam navanti sithilabandhanam navam jajjaribhutam va, padarugghatimam
va. Dipesinti 1- udakadayim udakappavesanim. 2- Tato tato udakam anvetiti tato tato
bhinnatthanato udakam pavisati. Puratopiti navaya purimabhagatopi. Pacchatopiti tassa
pacchimabhagatopi. Hetthatopiti adhobhagatopi. Passatopiti ubhayapassatopi. Yam
antarantara na vuttam, tam pathanusarena veditabbam.
    Tasma kayagatasatiadibhavanaya jantu sada sato hutva vikkhambhanasamucchedavasena
rupadisu vatthukamesu sabbapakarampi kilesakamam parivajjento kamani
parivajjeyya. Evante kame pahaya tappahanakaramaggeneva catubbidhampi ogham tareyya
taritum sakkuneyya. Tato yatha puriso garukam navam udakam sincitva lahukaya navaya
appakasireneva paragu bhaveyya param gaccheyya, evamevam attabhavanavam kilesudakagarukam
sincitva lahukena attabhavena paragu bhaveyya. Sabbadhammaparam nibbanam gato
bhaveyya arahattappattiya gaccheyya anupadisesaya nibbanadhatuya parinibbanenati
arahattanikutena desanam nitthapesi.
    Tasmati yasma jatiadikam dukkham etam puggalam anveti, tasma. Tamkarana
tamhetutiadisupi eseva nayo. Yasma vuttappakaram dukkham etam anveti, tamhetu,
yasma anveti tappaccaya, yasma anveti tamnidananti evam padayojana katabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. dakamesinti  2 Si. ivodakanti udakadayi udakappavesamva
Hetutiadini karanavevacanani. Karananhi tena tassa phalam hinoti pavattatiti hetu.
Tam tam paticca phalam eti pavattatiti paccayo. "handa nam ganhatha"ti dassentam
viya attano phalam nidetiti nidanam.
    "tamkaranati akarananikkaranapatisedho. Tamhetuti ahetumahabhutahetupatisedho.
Tappaccayati appaccayena saddhim asadharanapaccayapatisedho. Tamnidanati anidanena saha
agamadhigame nidanapatisedho"ti evameke vannayanti. Etam adinavam sampassamanoti
etam vuttappakaram upaddavam vipassanananena samma passamano dakkhamano.
    Sadati mulapadam. Puna sadati atthapadam. Sadati sabbadivase. Sabbadati sabbasmim
kale. Sabbakalanti pubbanhadisabbakalam. Niccakalanti divase divase. Dhuvakalan ti
abbocchinnakalam. Satatanti nirantaram. Samitanti ekibhutam. Abbokkinnanti annena
asammissam. Ponkhanuponkhanti patipatiya ghatitam "ponkhanuponkham aviradhitam
upatthati"tiadisu 1- viya. Udakummikajatanti nibbattaudakaummitarangam viya.
Aviciti aviralam. Santatiti anupacchinnam. Sahitanti ghatitam ekibhutam va "sahitam me,
asahitante"tiadisu 2- viya. Phassitanti phusitam "nivate phusitaggale"tiadisu viya.
Purebhattam pacchabhattanti dve padani divakalavibhagavasena. 3- Purimayamam majjhimayamam
pacchimayamanti tini rattivibhagavasena. Kale junheti addhamasavasena. Vasse .pe.
Gimheti tini utuvasena. Purime vayokhandhe .pe. Pacchime vayokhandheti tini
vayovibhagavasena vuttaniti natabbam.
    Satoti catuhi karanehi sato. "kaye kayanupassanasatipatthanam bhavento
sato"tiadini "evam samucchedato kame parivajjeyya"ti pariyosanani vuttatthaneva.
Api ca sattatta satoti tisu vatthusu sattabhavena va 4- tayo kilese patikkamapetum
@Footnote: 1 sam.maha. 19/1115/394  2 di.Si. 9/202/67  3 Si. kalavikalavasena  4 Ma. satatabhavena
@va
Sattibhavena va satatta sato. Santattati kilesopakkilese palapetva thanena ca
arammanena ca pamocetva santatta sato. Samitattati itthaphaladayakapunnena ca
anitthaphaladayakapapena ca samitatta sato. Santadhammasamannagatattati sappurisadhamme
bhajanato buddhadiariyapuggale sevanato santadhammasamannagatatta sato.
    Vatthukame parijanitvati ete vuttappakare tebhumake vatthukame tiranaparinnaya
janitva. Pahayati kilesakame pahanaparinnaya pariccajitva. Pajahitvati
chaddetva. Kim kacavaram viya pitakenati? na hi, api ca kho tam vinodetva taritva 1-
niharitva. Kim kutabalibaddamiva 2- patodenati? na hi, atha kho tam byantikaritva
vigatantam karitva. Yathayam 3- antopi navasissati, antamaso bhangamattampi, tatha tam
karitva. Katham pana tam tatha katanti? anabhavangametva. 4- Samucchedappahanena yatha
samucchinna hoti, tatha karitvati vuttam hoti. Esa nayo kamacchandanivaranadisu.
    Kamoghantiadisu pancakamagunikarago avasidanatthena 5- "kamogho"ti vuccati.
Bhavoghoti ruparupabhavesu chandarago jhananikanti ca. Ditthoghoti sassataditthadisahagatabhave
patthana eva, ditthogho bhavoghe eva samodhanam gacchati. Avijjogho
catusu saccesu annanam. Tattha kamagune assadato manasikaroto anuppanno
ca kamogho uppajjati, uppanno ca kamogho samvaddhati. 6- Mahaggatadhamme assadato
manasikaroto anuppanno ca bhavogho uppajjati, uppanno ca bhavogho 7- samvaddhati.
Tebhumakadhammesu catuvipallasapadatthanabhavena anuppanno ca 8- kamogham paticca 8-
avijjogho uppajjati, uppanno ca avijjogho 7- samvaddhatiti veditabbo.
Vuttanayapaccanikato sukkapakkho vittharetabbo.
@Footnote: 1 Si. cajitva, cha.Ma. taritva vijjhitva  2 cha.Ma. balibaddamiva  3 cha.Ma. yathassa
@4 cha.Ma. anabhavam gahetva anu bhavam gametva  5 Ma. avattharanatthena  6 Si.,Ma. pavaddhati
@7 cha.Ma. ayam patho na dissati  8-8 Si.,cha.Ma. ime patha na dissanti
    Appanihitavimokkham patipanno kamogham, animittavimokkham patipanno bhavogham,
sunnatavimokkham patipanno avijjogham tareyya. Pathamamaggavasena tareyya, dutiyamaggavasena
uttareyya, tatiyamaggavasena patareyya, catutthamaggavasena samatikkameyya, phalavasena
vitivatteyyati. Atha va "kamoghavasena tareyya, bhavoghavasena uttareyya, ditthoghavasena
patareyya, avijjoghavasena samatikkameyya, sabboghavasena vitivatteyya"ti evameke
vannayanti.
    Garukanti na sallahukam. Bharikanti bharam bhandam ettha santiti 1- bharikam. Udakam
sitvati udakam sincitva. Osincitvati atirekena sincitva. Chaddetvati
patetva. Lahukayati sallahukaya. Khippanti sigham. Lahunti tamkhanam. Appakasirenevati
niddukkheneva. Param vuccati amatam nibbananti sakkayaorato parabhutam param.
Tanhavanato nikkhantam nibbanam kathiyati. Yosoti yo eso. Sabbasankharasamathotiadi
sabbam nibbanameva. Yasma hi tam agamma 2- sabbasankharainjitani sabbasankharacalanani
2- sabbasankharavipphanditani samanti vupasamanti, tasma "sabbasankharasamatho"ti vuccati.
Yasma cetam agamma sabbe upadhayo patinissattha honti, sabba tanha khiyanti, sabbe
kilesarajja virajjanti, sabbam dukkham nirujjhati, tasma "sabbupadhipatinissaggo,
tanhakkhayo, virago, nirodho"ti vuccati. Ya panesa tanha bhavena bhavam, phalena
va saddhim kammam vinati samsibbatiti katva vananti vuccati, tato nikkhantam vanatoti
nibbanam. Param gaccheyya nimittavasena ekato vutthanagotrabhunanena nibbanaparam
papuneyya. Adhigaccheyya nimittappavattehi ubhato vutthanamaggananena nibbanaparam
visesena papuneyya. Phuseyya nibbanarammanaphalacittavasena nibbanaparam phuseyya.
Sacchikareyyati gunavasena phusitva paccavekkhanananena nibbanaparam paccakkham kareyya.
Atha va "pathamamaggena param gaccheyya, dutiyena adhigaccheyya, tatiyena phuseyya,
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. thapayanatiti  2-2 cha.Ma. ime patha na dissanti
Catutthena sacchikareyya"ti evameke vannayanti. Yopi param gantukamoti yo koci
vipassananane thito puggalo nibbanaparam gantukamo, sopi avassam tattha gamissatiti
paragu. Vuttanhetam:- "otinnomhi jatiya jaraya maranena sokehi paridevehi
dukkhehi domanassehi upayasehi"tiadi. Pubbabhage ajjhasayavasena vipassanayogena
ca, sopi paragu nama. Yopi param gacchatiti yopi maggasamangi nibbanaparam
gacchati, sopi paragu nama. Yopi param gatoti yopi maggena kiccam nitthapetva
phale thito nibbanaparam gato, sopi paragu nama.
    Tam jinavacanena dassetum "vuttanhetam bhagavata tinno parangato thale titthati
brahmano"tiadimaha. Abhinnaparaguti adhigatena nanena nataparinnaya nibbanaparam
gantukamo gacchati, gatoti paragu. Parinnaparaguti sabbadhammanam tiranaparinnaya
samatikkamitva vuttanayena paragu. Pahanaparaguti samudayapakkhikanam kilesanam
pahanaparinnaya samatikkamitva vuttanayena paragu. Yo hi sabbadhammam parijanati, so
tihi parinnahi parijanati nataparinnaya tiranaparinnaya pahanaparinnayati.
Tattha katama nataparinna? sabbadhammam janati "ime ajjhattika, ime bahira,
Idamassa lakkhanam, imani rasapaccupatthanapadatthanani"ti, ayam nataparinna. Katama
tiranaparinna? evam natam katva labbhamanavasena sabbadhammam tireti "aniccato
dukkhato rogato"tiadina, 1- ayam tiranaparinna. Katama pahanaparinna? evam tirayitva
aggamaggena sabbadhammesu chandaragam pajahati, ayam pahanaparinnati. Ima parinnayo
sandhaya "so abhinnaparagu parinnaparagu pahanaparagu"ti aha.
    Bhavanaparaguti bhavanaya kotim patva maggavasena nibbanaparam gato.
Sacchikiriyaparaguti phalanibbanavasena sacchikiriyaphalanibbanaparam gato. Samapattiparaguti
atthannam samapattinam param gato. Sabbadhammananti pancakkhandhadisabbadhammanam.
@Footnote: 1 sam.khandha. 17/122/132
Sabbadukkhananti jatidukkhadisabbadukkhanam. Sabbakilesananti kayaduccaritadisabba-
kilesanam. Ariyamaggananti sotapattimaggadinam catunnam ariyamagganam. Nirodhassati
nibbanassa. Sabbasamapattinanti sabbasam atthannam ruparupasamapattinam. Soti so
ariyo. Vasippattoti vasibhavappatto. Atha va kantabhavam issariyabhavam nipphannabhavam 1-
patto. Paramippattoti paramiti avasanam nitthanam, uttamabhavam va tam patto. Kattha
pattoti aha "ariyasmim silasmin"tiadi. Tattha ariyasmim silasminti niddose
silasmim. Ariyasmim samadhisminti niddose samadhimhi. Ariyaya pannayati niddosaya
pannaya. Ariyaya vimuttiyati niddosaya phalavimuttiya. Purimena vacakammantajiva
gahita, dutiyena vayamasatisamadhayo gahita, tatiyena vitakkasammaditthiyo gahita,
catutthena tamsampayutta sesadhamma gahitati veditabba.
    Antagatoti maggena sankharalokantam gato. Antappattoti tameva lokantam
phalena patto. Kotigatoti maggena sankharakotim gato. Kotippattoti tameva kotim
phalena patto. Pariyantagatoti maggena khandhayatanadilokapariyantam paricchedam parivatumam
katva gato. Pariyantappattoti tameva lokam phalena pariyantam katva patto. Vosanagatoti
maggena avasanam gato. Vosanappattoti phalena avasanam patto. Tanagatoti maggena
tayanam gato. Tanappattoti phalena tayanam patto. Lenagatoti maggena niliyanam
gato. Lenappattoti tam phalena niliyanam patto. Saranagatoti maggena patittham gato.
Saranappattoti phalena saranam patto. Abhayagatoti maggena nibbhayam gato. Abhayappattoti
phalena nibbhayam nibbanam patto. Accutigatoti cutivirahitam nibbanam maggena gato.
Accutippattoti tam phalena patto. Amatagatoti maranarahitam nibbanam maggena gato.
Amatappattoti tam phalena patto. Nibbanagatoti tanhavanato nikkhantam nibbanam
maggena gato. Nibbanappattoti tameva phalena patto. So vutthavasoti so araha
@Footnote: 1 Si. nipphandabhavam, Ma. nibbanabhavam
Dasasu ariyavasesu vasi parivasi vutthoti 1- vutthavaso. Cinnacaranoti silena saha atthasu
samapattisu cinnavasiti cinnacarano. Gataddhoti samsaraddhanam atikkanto. Gatadisoti
supinantenapi agatapubbam nibbanadisam gato. Gatakotikoti anupadisesanibbanakotim
gato hutva thito. Palitabrahmacariyoti rakkhitabrahmacariyo. Uttamaditthippattoti
uttamam sammaditthim patto. Patividdhakuppoti akuppam acalanam arahattaphalam
pativijjhitva thito. Sacchikatanirodhoti nirodham nibbanam sacchikatva thito.
    Dukkham tassa parinnatanti tividham dukkham tena samatikkamitva paricchinnam.
Abhinneyyanti sabhavalakkhanavabodhavasena sobhanena akarena janitabbam.
Abhinnatanti adhikena nanena natam. Parinneyyanti samannalakkhanavabodhavasena
kiccasamapannavasena ca byapitva parijanitabbam. Parinnatanti samantato natam.
Bhavetabbanti vaddhetabbam. Sacchikatabbanti paccakkham katabbam. Duvidha hi
sacchikiriya patilabhasacchikiriya arammanasacchikiriya cati.
    Ukkhittapalighoti ettha palighoti vattamulika avijja. Ayam hi dukkhipanatthena
"paligho"ti vuccati. Tenesa tassa ukkhittatta "ukkhittapaligho"ti vutto.
Sankinnaparikhoti parikha vuccati punabbhavadayako bhavesu jayanavasena ceva samsaranavasena
ca "jatisamsaro"ti laddhanamanam punabbhavakkhandhanam paccayo kammabhisankharo. So
hi punappunam uppattikaranavasena parikkhipitva thitatta "parikha"ti vuccati. Tenesa
tassa sankinnatta vikinnatta "sankinnaparikho"ti vutto. Abbulhesikoti
esikati vattamulika tanha. Ayam hi gambhiranugatatthena "esika"ti vuccati.
Tenesa tassa abbulhatta luncitva chadditatta "abbulhesiko"ti vuccati.
Niraggaloti aggalam vuccanti orambhajanakani 2- kamabhave uppattipaccayani
orambhagiyani. Etani hi mahakavatam viya nagaradvaram cittam pidahitva thitatta
@Footnote: 1 cha.Ma. vuttho vutthati ca  2 cha.Ma. orambhagajanakani
"aggalan"ti vuccanti. Tenesa tesam niraggalatta bhinnatta "niraggalo"ti vutto.
Ariyoti nikkileso parisuddho. Pannaddhajoti patitamanaddhajo. Pannabharoti
khandhabharakilesabharaabhisankharabharapancakamagunabhara panna oropita assati pannabharo.
Api ca idha manabharasseva oropitatta "pannabharo"ti adhippeto. Visamyuttoti
catuhi yogehi sabbakilesehi ca visamyutto. Idha pana manayogeneva visamyuttatta
"visamyutto"ti adhippeto.
    Ettavata therena maggena kilese khepetva nirodhasayanavaragatassa khinasavassa
nibbanarammanam phalasamapattim appetva viharanakalo dassito. Yatha hi dve nagarani
ekam coranagaram, ekam khemanagaram. Atha ekassa mahayodhassa evam iccha uppajjeyya
"yavimam coranagaram titthati, tava khemanagaram bhayato na muccati. Coranagaram anagaram
karissami"ti sannaham katva khaggam gahetva coranagaram upasankamitva nagaradvare
ussapite esikatthambhe khaggena chinditva sandhidvarabahakavatam 1- bhinditva
paligham ukkhipitva pakaram bhindanto parikham pakiritva 2- nagarasobhanatthaya ussapite
dhaje patetva nagaram aggina jhapetva khemanagaram pavisitva uparipasadamaruyha
natiganaparivuto surasabhojanam bhunjeyya, evam coranagaram viya sakkayo, khemanagaram
viya nibbanam, mahayodho viya yogavacaro. Tassevam hoti "yava sakkayabandham bandhati, 3-
tava dvattimsakammakaranehi atthanavutirogehi pancavisatimahabbhayehi ca parimuccanam
natthi"ti. So mahayodho viya silasannaham 4- katva pannakhaggam gahetva khaggena
esikatthambhe viya arahattamaggena tanhesikam chinditva 5- so yodho sadvarabahakam
nagarakavatam viya pancorambhagiyasannojanaaggalam ugghatetva, so yodho paligham viya
avijjapaligham ukkhipitva so yodho pakaram bhindanto parikham viya kammabhisankharam 6-
bhindanto jatisamsaraparikham pakiritva so yodho nagarasobhanatthaya ussapite dhaje
@Footnote: 1 cha.Ma. saddhim dvarabahahi kavatam  2 cha.Ma. samkiritva. evamuparipi  3 Si.,cha.Ma.
@sakkayavattam vattati viya sannaham silasannaham  5 Si.,Ma. luncitva  6 cha.Ma.
@kammabhisankharapakaram
Viya manaddhaje patetva sakkayanagaram jhapetva so yodho khemanagaram pavisitva
uparipasade surasabhojanam bhunjanto viya nibbananagaram pavisitva amatanirodharammanam
phalasamapattisukham anubhavamano kalam vitinameti. Vuttanhetam bhagavata 1-:-
         "kathanca bhikkhave bhikkhu ukkhittapaligho hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    avijja pahina hoti ucchinnamula talavatthukata anabhavankata ayatim
    anuppadadhamma. Evam kho bhikkhave bhikkhu ukkhittapaligho hoti.
         Kathanca bhikkhave bhikkhu sankinnaparikho hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    Ponobbhaviko jatisamsaro pahino hoti .pe. Evam kho bhikkhave bhikkhu
    sankinnaparikho hoti.
         Kathanca bhikkhave bhikkhu abbulhesiko hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    Tanha pahina hoti .pe. Evam kho bhikkhave bhikkhu abbulhesiko
    hoti.
         Kathanca bhikkhave bhikkhu niraggalo hoti? idha bhikkhave bhikkhuno
    Pancorambhagiyani sannojanani pahinani honti .pe. Evam kho bhikkhave
    bhikkhu niraggalo hoti.
         Kathanca bhikkhave bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabharo visamyutto
    hoti? idha bhikkhave bhikkhuno asmimano pahino hoti ucchinnamulo
    talavatthukato anabhavankato ayatim anuppadadhammo. Evam kho bhikkhave
    bhikkhu ariyo pannaddhajo pannabharo visamyutto hoti.
         Evam vimuttacittam kho bhikkhave bhikkhum sainda deva sabrahmaka
    sapajapatika anvesanta nadhigacchanti `idam nissitam tathagatassa
    vinnanan'ti. "2-
@Footnote: 1 an.pancaka. 22/71/96 (sya)  2 Ma.mu. 12/245/247
    Pancangavippahinoti kamacchandadipancangani vividhehi upayehi pajahitva thito.
Vuttanhetam 1-:-
         "kathanca bhikkhavo 2- bhikkhu pancangavippahino hoti? idha bhikkhave 3-
      bhikkhuno kamacchando pahino hoti, byapado pahino hoti, thinamiddham
      pahinam hoti, uddhaccakukkuccam pahinam hoti, vicikiccha pahina hoti. Evam
      kho bhikkhave bhikkhu pancangavippahino hoti"ti.
    Chalangasamannagatoti channam anganam puretva chasu dvaresu rupadiarammane 4-
patighanunayam vajjetva upekkhavasena sato sampajano hutva viharanavasena chalangani
puretva thitatta 5- "../../bdpicture/chalangasamannagato"ti vutto. Vuttanhetam 6-:-
         "kathanca bhikkhave bhikkhu chalangasamannagato hoti? idha bhikkhave
      bhikkhu cakkhuna rupam disva neva sumano hoti na dummano, upekkhako
      viharati sato sampajano. Sotena saddam sutva .pe. Ghanena gandham
      ghayitva. Jivhaya rasam sayitva. Kayena photthabbam phusitva. Manasa
      dhammam vinnaya neva sumano hoti na dummano, upekkhako viharati sato
      sampajano. Evam kho bhikkhave bhikkhu chalangasamannagato hoti"ti.
    Ekarakkhoti satiarakkhena eko uttamo arakkho assati ekarakkho.
Vuttanhetam 7-:-
         "kathanca bhikkhave bhikkhu ekarakkho hoti? idha bhikkhave bhikkhu
      satarakkhena cetasa samannagato viharati. Evam kho bhikkhave bhikkhu ekarakkho
      hoti"ti.
@Footnote: 1 di.pa. 11/348/238,279  2 cha.Ma. kathancavuso. evamuparipi  3 cha.Ma. idhavuso.
@evamuparipi  4 Ma. rupadiarammanam  5 cha.Ma. puretva paripunnam katva thitatta
@6 di.pa. 11/348,360/238,279  7 di.pa. 11/348,360/239,279
    Caturapassenoti pannaya patisevanaparivajjanavinodanapajahananam vasena catunnam
apassayanam ito cito ca aparivattamananam vasena caturapasseno, tesam papunitva
thito. Vuttanhetam 1-:-
         "kathanca bhikkhave bhikkhu caturapasseno hoti? idha bhikkhave bhikkhu
      sankhayekam patisevati, sankhayekam parivajjeti. Sankhayekam vinodeti, sankhayekam
      pajahati"tiadina nayena vittharetabbam.
    Panunnapaccekasaccoti "idameva dassanam saccam, idameva saccan"ti evam patiekkam
gahitatta paccekasankhatani ditthisaccani panunnani nihatani pahinani assati
panunnapaccekasacco.
    Samavayasatthesanoti ettha avayati anuna. Satthati vissattha. Samma avaya sattha
esana assati samavayasatthesano. Samma vissatthasabbaesanoti attho. Kevaliti
paripunno. Vusitavati vusitabrahmacariyo, yoganurupavase 2- ariyamaggepi dasasu
ariyavasesupi vusitavanto. Uttamapurisoti khinakilesatta visesapuriso ajannapuriso.
Paramapurisoti uttamapuriso, paramatthapatilabhappattatta 3- paramappattippatto 4-
uttamam pattabbam arahattapatilabham patto anuttarapunnakkhettabhuto uttamapuriso
tenevatthena paramapuriso. Anuttaram samapattim samapajjitum amatapatilabham pattatta
paramappattippatto. Atha va "gharavase adinavam sanjanitva sasanapavisanavasena
uttamapuriso. Attabhave adinavam sanjanitva vipassanapavisanavasena paramapuriso. Kilese
adinavam sanjanitva ariyabhumim 5- pavittho paramapattippattoti evameke vannayanti.
    Neva acinatiti 6- kusalakusalanam pahinatta tesam vipakam na vaddheti. 7- Na
apacinatiti phale thitatta na viddhamseti. Apacinitva thitoti patipassaddhippahane
@Footnote: 1 di.pa. 11/348,360/239,279  2 Si.,cha.Ma. garusamvase  3 cha.Ma. paramam va patilabham
@pattatta  4 cha.Ma. ayam patho na dissati  5 Si.,cha.Ma. ariyabhumantaram  6 cha.Ma.
@nevacinatiti  7 Si. cinoti
Thitatta kilesanam bindum sosetva 1- thito. Ito param tihi padehi maggaphalavaseneva
yojetabbam. Neva pajahatiti pahatabbabhavena kilese na pajahati. Na upadiyatiti
tanhamanaditthihi gahetabbabhavato tehi na ganhati. Pajahitva thitoti vijahitva 2-
thito. Neva visinetiti 3- tanhavasena neva samsibbati. Na ussinetiti manavasena
na ukkamsati. Visinetva thitoti tanhasamsivanam akatva thitoti evameke vannayanti.
Neva vidhupetiti kilesaggim na nibbapeti. Na sandhupetiti kilesaggim na jalapeti.
Vidhupetva thitoti tam nibbapetva thito.
    Asekkhena silakkhandhenati sikkhitabbabhavena asekkhena vacakammantajiva-
silakkhandhena silarasina 4- samannagatatta thito, aparihinabhavena thito.
Samadhikkhandhenati vayamasatihi sampayuttena samadhina. Vimuttikkhandhenati
phalavimuttisampayuttakkhandhena. Vimuttinanadassanakkhandhenati paccavekkhanananena.
Saccam patipadayitvati 5- caturariyasaccam sabhavavasena sakasantane sampadayitva
pativijjhitva thito. Evam 6- samatikkamitvati kampanatanham atikkamitva.
Kilesagginti ragadikilesaggim. Pariyadayitvati khepetva nibbapetva.
Aparigamanatayati samsare agamanabhavena, punagamanabhavenati attho. Kutam
samadayati jayaggaham gahetva. 7- Muttipatisevanatayati sabbakilesehi muccitva
rupadiarammanasevanavasena. Atha va sabbakilesehi vimuttiphalasamapattisevanavasena 8-.
Mettaya parisuddhiyati upakkilesamuttaya parisuddhabhave thitaya mettaya thito.
Karunadisupi eseva nayo.
    Accantaparisuddhiyati atikkantaparisuddhabhavena parisuddhiya antam papunitva
thito. Atammayatayati tanhaditthimana "tammaya"ti vuccanti. Tesam abhavo atammayata,
taya tanhaditthimanavirahitataya thito. Vuttanhetam:-
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. kilese viddhamsetva  2 Si. vajjetva, cha.Ma. cajitva  3 cha.Ma.
@samsibbatiti  4 Si.,Ma. silabhavana...  5 cha.Ma. sampatipadiyitvati  6 cha.Ma. ejam
@7 Si. katham samadayati nayaggaham gahetva  8 cha.Ma. mutta...
                  "so tadiso lokavidu sumedho
                   sabbesu dhammesu atammayo muni"ti. 1-
Etthapi tanhamanaditthivirahitoti attho. Vimuttattati sabbakilesehi muttabhavena.
Santussitattati yathalabhayathabalayathasaruppasantosavasena santutthabhavena thito.
    Khandhapariyanteti ekacatupancakkhandhanam tihi parinnaggihi jhapetva ante
avasane thito, natthi etassa antoti va pariyantam, tasmim pariyante.
Dhatupariyantadisupi eseva nayo.  ayam pana viseso:- dhatupariyanteti attharasannam
dhatunam pariyante. Ayatanapariyanteti dvadasannam ayatananam. Gatipariyanteti
nirayadipancannam gatinam. Upapattipariyanteti sugatiduggatisu nibbattiya.
Patisandhipariyanteti kamaruparupabhavesu patisandhiya. Bhavapariyanteti
ekavokaracatupancasannaasannanevasannanasannakamaruparupabhavanam. Samsarapariyanteti
khandhadhatuayatananam abbocchinnappavattiya. Vattapariyanteti kammavipakakilesavattanam
pariyante. Antimabhaveti avasane upapatti bhave. Antimasamussaye thitoti avasane
samussaye sarire thito. Antimadehadharoti antimam avasanam deham sariram dharetiti
antimadehadharo. Arahati arakatta arinam, arananca hatatta, paccayadinam arahatta,
papakarane rahabhava araha.
    Tassayam pacchimakoti tassa khinasavassa ayam  samussayo attabhavo avasano.
Carimoti appo mando carimo alopo, carimam kabalam viya. Puna patisandhiya natthibhavam 2-
sandhaya "jatimaranasamsaro, natthi tassa punabbhavo"ti aha. Jananam jati,
maranti tenati maranam, khandhadinam abbocchinna samsarappavatti ca tassa khinasavassa
puna natthiti vuttabhavam 3- nigamento "tenaha bhagava:- tasma jantu .pe. Navam
sitvava paragu"ti aha.
@Footnote: 1 an.tika. 20/40/144  2 Ma. punapatisandhinatthibhavam  3 cha.Ma. vuttam gatham
    Imasmim sutte yam antarantara na vuttam, tam pathanusarena gahetabbam.
                  Saddhammapajjotikaya mahaniddesatthakathaya
                     kamasuttaniddesavannana nitthita.
                              Pathamam.
                      --------------------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 1-89. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=1&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1              Contents of The Tipitaka Volume 29 http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

previous bookdispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]