AtthaPali Vol.45

2. Guhaṭṭhakasuttaniddesavaṇṇanā [7] Dutiye:- sattoti laggo. Guhāyanti kāye. Kāyo hi rāgādīnaṃ vāḷānaṃ vasanokāsato "guhā"ti vuccati. Bahunābhichannoti bahunā rāgādikilesajātena abhicchanno. Etena ajjhattabandhanaṃ vuttaṃ. Tiṭṭhanti rāgādivasena tiṭṭhanto. Mohanasmiṃ pagāḷhoti mohanaṃ vuccati kāmaguṇo. Ettha hi devamanussā muyhanti tesu ajjhogāḷhā hutvā. Etena bāhirabandhanaṃ vuttaṃ. Dūre vivekā hi tathāvidho soti so tathārūpo naro tividhāpi kāyavivekādikā vivekā dūre anāsanne. Kiṃkāraṇā? kāmā hi loke na hi suppahāyāti yasmā loke kāmā suppahāyā Na honti, tasmāti vuttaṃ hoti. Sattoti hi kho vuttanti satto, naro, mānavoti evamādinā nayena kathitoyeva. Guhāyanti ^1- guhā tāva vattabbāti guhā tāva kathetabbā. Kāyoti vātiādīsu ayaṃ tāva padayojanā:- kāyoiti vā guhāiti vā .pe. Kumbhoiti vāti. Tattha kāyoti "kucchitānaṃ āyoti kāyo"tiādinā heṭṭhā satipaṭṭhānakathāyaṃ vuttoyeva. Rāgādivāḷānaṃ vasanokāsaṭṭhena guhā, "paṭicchādanaṭṭhenā"tipi eke. "dūraṅgamaṃ ekacaraṃ, asarīraṃ guhāsayan"tiādīsu ^2- viya. Rāgādīhi jhāpanaṭṭhena deho "te hitvā mānusaṃ dehan"tiādīsu ^3- viya. Pamattakaraṇaṭṭhena sandeho "bhijjati pūtisandeho, maraṇantaṃ hi jīvitan"tiādīsu ^4- viya. Saṃsāre sañcaraṇaṭṭhena nāvā "siñca bhikkhu imaṃ nāvaṃ, sittā te lahumessatī"tiādīsu ^5- viya. Iriyāpathassa atthibhāvaṭṭhena ratho "ratho sīlaparikkhāro, jhānakkho cakkavīriyo"tiādīsu ^6- viya. Accuggataṭṭhena dhajo "dhajo rathassa paññāṇan"tiādīsu ^7- viya. @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² khu.dha. 25/37/22 ³ dī.mahā. 10/332/217 @⁴ khu.dha. 25/148/43 ⁵ khu.dha. 25/369/81 @⁶ saṃ.mahā. 19/4/5 ⁷ khu.jā. 28/1841/326 Kimikulānaṃ āvāsabhāvena vammiko "vammikoti kho bhikkhu imassetaṃ cātummahābhūtikassa kāyassa adhivacanan"tiādīsu ^1- viya. Yatheva hi bāhirako vammiko, vamatīti vantakoti vantussayoti vantasinehasambandhoti ^2- catūhi kāraṇehi "vammiko"ti vuccati. So hi ahinakulaundūragharagoḷikādayo ^3- nānappakāre pāṇake vamatīti vammiko. Upacikāhi vantakoti vammiko. Upacikāhi vametvā ^4- mukhatuṇḍakehi ukkhittapaṃsucuṇṇena kaṭippamāṇenapi purisappamāṇenapi ussitoti vammiko. Upacikāhi vantakheḷasinehena ābandhatāya sattasattāhaṃ deve vassantepi na vippakirīyati, nidāghepi tato paṃsumuṭṭhiṃ gahetvā tasmiṃ muṭṭhinā pīḷiyamāne sineho nikkhamati, evaṃ vantasinehasambandhoti vammiko, evamayaṃ kāyopi "akkhimhā aggigūthako"tiādinā nayena nānappakāraṃ asucikalalaṃ ^5- vamatīti vammiko. Buddhapaccekabuddhakhīṇāsavā imasmiṃ attabhāve nikantipariyādānena attabhāvaṃ chaḍḍetvā gatāti ariyehi vantakotipi vammiko. Yopi cāyaṃ ^6- tīhi aṭṭhisatehi ussito nhārusambandho maṃsāvalepano allacammapariyonaddho chavirañjito satte vañceti, taṃ sabbaṃ ariyehi vantamevāti vantussayotipi vammiko. "taṇhā janeti purisaṃ, cittamassa vidhāvatī"ti ^7- evaṃ taṇhāya janitattā ariyehi vanteneva taṇhāsinehena sambandho ayanti vantasinehasambandhotipi vammiko. Yathāpi vammikassa anto nānappakārā pāṇakā tattheva jāyanti, uccārapassāvaṃ karonti, gilānā sayanti, matā papatanti. ^8- Iti so tesaṃ pasūtigharaṃ vaccakuṭigilānasālā susānañca hoti, evaṃ khattiyamahāsālādīnampi kāyo "ayaṃ gopitarakkhito maṇḍitapasādito mahānubhāvānaṃ kāyo"ti acintetvā chavinissitā pāṇā cammanissitā pāṇā maṃsanissitā pāṇā nhārunissitā pāṇā aṭṭhinissitā pāṇā aṭṭhimiñjanissitā pāṇāti evaṃ kulagaṇanāya asītimattāni kimikulasahassāni antokāyasmiṃyeva jāyanti, uccārapassāvaṃ karonti, gelaññena āturitāni sayanti, matāmatā nipatanti. @Footnote: ¹ Ma.mū. 12/251/213 ² cha.Ma. vantasinehasambaddhoti. evamuparipi ³ Ma. ahimaṅgusa... @⁴ Sī.,Ma. temetvā ⁵ Sī.,cha.Ma. asucikalimalaṃ ⁶ cha.Ma. yehi cāyaṃ ⁷ saṃ.sa. @15/55-57/42 ⁸ cha.Ma. nipatanti Iti ayampi tesaṃ pāṇānaṃ pasūtigharaṃ vaccakuṭigilānasālā susānañca hotīti "vammiko"ti saṅkhaṃ gato. Rogādīnaṃ nīḷabhāvena kulāvakabhāvena nīḷaṃ "roganīḷaṃ pabhaṅguṇan"tiādīsu ^1- viya. Manāpāmanāpasaṃsāraṇaṭṭhena nagaraṃ "sakkāyanagaran"tiādīsu viya. Paṭisandhiyā nivāsagehaṭṭhena kuṭi "pañcadvārāyaṃ kuṭikāyaṃ ^2- pasakkiyā"tiādīsu ^3- viya. Pūtibhāvane gaṇḍo "rogoti bhikkhave. Gaṇḍoti bhikkhave. Salloti bhikkhave kāyassetaṃ adhivacanan"tiādīsu ^4- viya. Bhijjanaṭṭhena kumbho "kumbhūpamaṃ kāyamimaṃ viditvā"tiādīsu ^5- viya. Kāyassetaṃ adhivacananti etaṃ vuttappakāraṃ catumahābhūtamayassa kucchitadhammānaṃ āyassa adhivacanaṃ, kathananti attho. Guhāyanti sarīrasmiṃ. Sattoti allīno. Visattoti vaṇṇarāgādivasena vividho allīno. Saṇṭhānarāgavasena āsatto. Tattheva "subhaṃ sukhan"ti gahaṇavasena laggo. Attaggahaṇavasena ^6- laggito. Palibuddhoti phassarāgavasena amuñcitvā ṭhito. Bhittikhileti bhittiyaṃ ākoṭitakhāṇuke. Nāgadanteti tatheva hatthidantasadise vaṅkadaṇḍake vā. Sattanti bhittikhile laggaṃ. Visattanti nāgadante laggaṃ. Āsattanti cīvaravaṃse laggaṃ. Lagganti cīvararajjuyā laggaṃ. Laggitanti pīṭhapāde laggaṃ. Palibuddhanti mañcapāde lagganti evamādinā nayena yojetabbaṃ. Lagganādhivacananti visesena allīyanakathanaṃ. Channoti vuttappakārehi kilesehi chādito. Punappunaṃ uppattivasena uparūparicchannoti ucchanno. Āvutoti āvarito. Nivutoti vārito. Ophutoti avattharitvā chādito. Pihitoti bhājanena ukkhalimukhaṃ viya paliguṇṭhito. Paṭicchannoti āvaṭo. Paṭikujjitoti adhomukhaṃ ṭhapito. Tattha tiṇapaṇṇādīhi chāditaṃ viya channo. Ucchanno nadiṃ āvaraṇasetu viya. Āvuto janasañcaraṇamaggāvaraṇaṃ viya. @Footnote: ¹ khu.dha. 25/148/43 ² ka. pasakkhiya ³ khu.thera. 26/125/289 @⁴ aṅ.navaka. 23/15/416 ⁵ khu.dha. 25/40/23 ⁶ Sī.,Ma. attarāgavasena Vinibandho mānavasenāti nānāvidhena mānātimānavasena vividhe ^1- ārammaṇe baddho hutvā tiṭṭhati. Parāmaṭṭho diṭṭhivasenāti dvāsaṭṭhidiṭṭhīnaṃ vasena parāmaṭṭho āmasitvā gahito. Vikkhepagato uddhaccavasenāti ārammaṇe asantiṭṭhanavasena cittavikkhepaṃ patto upagato. Aniṭṭhaṅgato vicikicchāvasenāti ratanattayādīsu kaṅkhāsaṅkhātāya vicikicchāya vasena sanniṭṭhānaṃ appatto. Thāmagato anusayavasenāti dunnīharaṇaappahīnānusayavasena thirabhāvappatto upagato hutvā tiṭṭhati. Rūpūpayanti taṇhādiṭṭhūpāyavasena rūpaṃ upagantvā ārammaṇaṃ katvā. Viññāṇaṃ tiṭṭhamānaṃ tiṭṭhatīti tasmiṃ ārammaṇe rūpārammaṇaṃ viññāṇaṃ tiṭṭhantaṃ tiṭṭhati. Rūpārammaṇaṃ rūpappatiṭṭhanti rūpameva ārammaṇaṃ ālambitvā rūpameva patiṭṭhaṃ katvā. Nandūpasecananti sappītikataṇhodakena āsittaṃ viññāṇaṃ. Vuḍḍhinti vuḍḍhibhāvaṃ. Virūḷhinti javanavasena uparito virūḷhibhāvaṃ. Vepullanti tadārammaṇavasena vepullaṃ. Atthi rāgotiādīni lobhasseva nāmāni. So hi rañjanavasena rāgo, nandanavasena nandī, taṇhāyanavasena taṇhāti vuccati. Patiṭṭhitaṃ tattha viññāṇaṃ virūḷhanti kammaṃ javāpetvā paṭisandhiākaḍḍhanasamatthatāya patiṭṭhitaṃ ceva virūḷhañca. Yatthāti tebhūmakavaṭṭe, bhummaṃ. Sabbattha vā purimapade etaṃ bhummaṃ. Atthi tattha saṅkhārānaṃ vuḍḍhīti idaṃ imasmiṃ vipākavaṭṭe ṭhitassa āyatiṃ vaṭṭahetuke saṅkhāre sandhāya vuttaṃ. Yattha atthi āyatiṃ punabbhavābhinibbattīti yasmiṃ ṭhāne āyatiṃ punabbhavābhinibbatti atthi. Tattha purimasuttaṃ rūpādiārammaṇalagganavasena vuttaṃ, dutiyaṃ suttaṃ tadevārammaṇaabhinandanavasena vuttaṃ, tatiyaṃ viññāṇappatiṭṭhānavasena vuttaṃ, catutthaṃ catubbidhaāhāravasena, kusalākusalaviññāṇappatiṭṭhānavasena ca vuttanti viññātabbaṃ. Yebhuyyenāti pāyena. Muyhantīti mohaṃ āpajjanti. Sammuyhantīti visesena muyhanti. Sampamuyhantīti sabbākārena muyhanti. Atha vā rūpārammaṇaṃ paṭicca @Footnote: ¹ cha.Ma. nānāvidhe Muyhanti, saddārammaṇaṃ paṭicca sammuyhanti, mutārammaṇaṃ paṭicca sampamuyhanti. Avijjāya andhīkatāti aṭṭhasu ṭhānesu ^1- aññāṇāya avijjāya andhīkatā. "gatā"ti vā pāṭho, andhabhāvaṃ upagatāti attho. Pagāḷhoti paviṭṭho. Ogāḷhoti heṭṭhābhāgaṃ paviṭṭho. Ajjhogāḷhoti adhiogāhitvā avattharitvā visesena paviṭṭho. Nimuggoti adhomukhaṃ hutvā paviṭṭho. Atha vā dassanasaṃsaggena ogāḷho. Savanasaṃsaggena ajjhogāḷho. Vacanasaṃsaggena nimuggo. Sappurisasaṃsaggavirahito vā ogāḷho. Saddhammasevanavirahito vā ajjhogāḷho. Dhammānudhammapaṭipattivirahito vā nimuggo. Vivekāti vivitti, viviccanaṃ vā viveko. Tayoti gaṇanaparicchedo. Kāyavivekoti kāyena vivitti, vinā apasakkanaṃ. Cittavivekādīsupi eseva nayo. Idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane. Saṃsāre bhayaṃ ikkhanato bhikkhu. Vivittanti suññaṃ, appasaddaṃ appanigghosanti attho. Etadeva hi sandhāya vibhaṅge "vivittanti santike cepi senāsanaṃ hoti, tañca anākiṇṇaṃ gahaṭṭhehi pabbajitehi, tena taṃ vivittan"ti ^2- vuttaṃ. Seti ceva āsati ca etthāti senāsanaṃ, mañcapīṭhādīnametaṃ adhivacanaṃ. Tenāha:- "senāsananti mañcopi senāsanaṃ, pīṭhampi. Bhisipi. Bimbohanampi. Vihāropi. Aḍḍhayogopi. Pāsādopi. Aṭṭopi. Māḷopi. Leṇampi. Guhāpi. Rukkhamūlampi. Veḷugumbopi. Yattha vā pana bhikkhū paṭikkamanti, sabbametaṃ senāsanan"ti. ^3- Api ca vihāro aḍḍhayogo pāsādo hammiyaṃ guhāti idaṃ vihārasenāsanaṃ nāma. Mañco pīṭhaṃ bhisi bimbohananti idaṃ mañcapīṭhasenāsanaṃ nāma. Cimilikā cammakhaṇḍo tiṇasanthāro paṇṇasanthāroti idaṃ santhatasenāsanaṃ nāma. Yattha vā pana bhikkhū paṭikkamanti, idaṃ okāsasenāsanaṃ nāmāti evaṃ catubbidhaṃ senāsanaṃ hoti. Taṃ sabbampi senāsanaggahaṇena gahitameva. @Footnote: ¹ Ma. aṭṭhasu aññāṇesu ² abhi.vi. 35/526/302 ³ abhi.vi. 35/527/302 Imassa pana ^1- sakuṇasadisassa cātuddisassa bhikkhuno anucchavikaṃ senāsanaṃ dassento "araññaṃ rukkhamūlan"tiādimāha. Tattha araññanti "nikkhamitvā bahi indakhīlā sabbametaṃ araññan"ti ^2- idaṃ bhikkhunīnaṃ vasena āgataṃ. "āraññakaṃ nāma senāsanaṃ pañcadhanusatikaṃ pacchiman"ti ^3- idaṃ pana imassa bhikkhuno anurūpaṃ. Tassa lakkhaṇaṃ visuddhimagge dhutaṅganiddese ^4- vuttaṃ. Rukkhamūlanti yaṃ kiñci santacchāyaṃ vivittaṃ rukkhamūlaṃ. Pabbatanti selaṃ. Tattha hi udakasoṇḍīsu udakakiccaṃ katvā sītāya rukkhacchāyāya nisinnassa nānādisāsu khāyamānāsu sītena ^5- vātena bījiyamānassa cittaṃ ekaggaṃ hoti. Kandaranti kaṃ vuccati udakaṃ, tena dāritaṃ, udakena bhinnaṃ pabbatapadesaṃ. Taṃ nitambantipi nikuñjantipi vadanti. ^6- Tattha hi rajatapaṭṭasadisā vālikā hoti, matthake maṇivitānaṃ viya vanagahanaṃ, maṇikkhandhasadisaṃ udakaṃ sandati. Evarūpaṃ kandaraṃ oruyha pānīyaṃ pivitvā gattāni siñcitvā ^7- vālikaṃ ussāpetvā paṃsukūlacīvaraṃ paññapetvā nisinnassa samaṇadhammaṃ karoto cittaṃ ekaggaṃ hoti. Giriguhanti dvinnaṃ pabbatānaṃ antaraṃ, ekasmiṃ eva vā ummaṅgasadisaṃ mahāvivaraṃ. Susānalakkhaṇaṃ visuddhimagge ^8- vuttaṃ. Vanapatthanti gāmantaṃ atikkamitvā manussānaṃ anupacāraṭṭhānaṃ ^9- yattha na kasanti na vapanti. Tenevāha "vanapatthanti dūrānametaṃ senāsanānaṃ adhivacanan"tiādiṃ. ^10- Abbhokāsanti acchannaṃ. Ākaṅkhamāno panettha cīvarakuṭiṃ katvā vasati. Palālapuñjanti palālarāsiṃ. Mahāpalālapuñjato hi palālaṃ nikkaḍḍhitvā pabbhāraleṇasadise āvāse ^11- karonti, gacchagumbādīnampi upari palālaṃ pakkhipitvā heṭṭhā nisinnā samaṇadhammaṃ karonti. Sabbametaṃ sandhāya vuttaṃ "kāyena ca vivitto viharatī"tiādi. Eko caṅkamaṃ adhiṭṭhāti pavattayatīti vuttaṃ hoti. Iriyatīti iriyāpathaṃ vattayati. Vattatīti iriyāpathavuttiṃ uppādeti. Pāletīti iriyāpathaṃ rakkhati. Yapetīti yapayati. Yāpetīti yāpayati. @Footnote: ¹ cha.Ma. idha panassa ² abhi.vi. 35/529/302 ³ vi.mahā. 2/654/97 ⁴ visuddhi. 1/73 @⁵ Sī. nānādisāhi vāyamānāsu sītena ⁶ cha.Ma. yaṃ "nadītumban"tipi "nadīkuñjan"tipi @vadanti ⁷ Sī.sītaṃ katvā, cha.Ma. gattāni sītāni katvā ⁸ visuddhi. 1/95 ⁹ Ma. @asañcaraṇaṭṭhānaṃ ¹⁰ abhi.vi. 35/531/303 ¹¹ cha.Ma. ālaye Paṭhamajjhānaṃ samāpannassāti kusalajjhānasamaṅgissa. Nīvaraṇehi cittaṃ vivittanti upacārena nīvaraṇehi vivittampi samānaṃ antoappanāyaṃ suṭṭhu vivittaṃ nāma hotīti dassetuṃ "paṭhamajjhānaṃ samāpannassa nīvaraṇehi cittaṃ vivittaṃ hotī"ti vuttaṃ. Eseva nayo vitakkavicārapītisukhadukkhehi dutiyatatiyacatutthajjhānāni samāpannānanti. Rūpasaññāyāti kusalavipākakiriyavasena pañcadasannaṃ jhānānaṃ ^1- saññāya. Paṭighasaññāyāti cakkhurūpādisaṅghaṭṭanena uppannāya kusalākusalavipākavasena dvipañcaviññāṇasaṅkhātāya paṭighasaññāya ca. Nānattasaññāyāti nānārammaṇe pavattāya catucattālīsakāmāvacarasaññāya ca cittaṃ vivittaṃ hoti suññaṃ hoti. Ākāsānañcāyatanaṃ samāpannassāti ettha nāssa antoti anantaṃ, ākāsaṃ anantaṃ ākāsānantaṃ, ākāsānantameva ākāsānañcaṃ, taṃ ca ākāsānañcaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassa sasampayuttadhammassa jhānassa devānaṃ devāyatanamivāti ākāsānañcāyatanaṃ, kasiṇugghātimākāsārammaṇajjhānassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ ākāsānañcāyatanaṃ samāpannassa kusalakiriyajjhānaṃ samāpannassa. Rūpasaññāyāti saññāsīsena rūpāvacarajjhānato ceva tadārammaṇato ca. Rūpāvacarajjhānampi hi "rūpan"ti vuccati "rūpī rūpāni passatī"tiādīsu, ^2- tassa ārammaṇampi "bahiddhā rūpāni passati suvaṇṇadubbaṇṇānī"tiādīsupi. ^2- Tasmā idha rūpe saññā rūpasaññāti evaṃ saññāsīsena rūpāvacarajjhānassetaṃ adhivacanaṃ. Rūpe saññā assāti rūpasaññaṃ, rūpamassa nāmanti vuttaṃ hoti. Evaṃ paṭhavīkasiṇādibhedassa tadārammaṇassa cetaṃ adhivacananti veditabbaṃ. Etāya kusalavipākakiriyāvasena pañcadasavidhāya jhānasaṅkhātāya saññāya. ^3- Etāya ca paṭhavīkasiṇādivasena aṭṭhavidhāya ārammaṇasaṅkhātāya rūpasaññāya. Paṭighasaññāyāti cakkhvādīnaṃ vatthūnaṃ rūpādīnaṃ ārammaṇānañca paṭighāṭena samuppannā saññā paṭighasaññā, rūpasaññādīnaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Yathāha:- "tattha @Footnote: ¹ Sī.,cha.Ma. rūpāvacarajjhānānaṃ ² khu.paṭi. 31/209/250 ³ cha.Ma. rūpasaññāya Katamā paṭighasaññā? rūpasaññā saddasaññā gandhasaññā rasasaññā phoṭṭhabbasaññā, imā vuccanti paṭighasaññāyo"ti. ^1- Tā kusalavipākā pañca akusalavipākā pañcāti etāya paṭighasaññāya. Nānattasaññāyāti nānatte gocare pavattāya saññāya, nānattāya vā saññāya. Yathāha:- "tattha katamā nānattasaññā? asamāpannassa manodhātusamaṅgissa vā manoviññāṇadhātusamaṅgissa vā saññā sañjānanā sañjānitattaṃ, imā vuccanti nānattasaññāyo"ti ^2- evaṃ vibhaṅge vibhajitvā vuttā. Tā idha adhippetā. Asamāpannassa manodhātumanoviññāṇadhātusaṅgahitā saññā rūpasaddādibhede nānatte nānāsabhāve gocare pavattanti. Yasmā cesā aṭṭha kāmāvacarakusalasaññā, dvādasa akusalasaññā, ekādasa kāmāvacarakusalavipākasaññā, dve akusalavipākasaññā, ekādasa kāmāvacarakiriyasaññāti evaṃ catucattālīsampi saññā nānattā nānāsabhāvā aññamaññaṃ asadisā, tasmā "nānattasaññā"ti vuttā, tāya nānattasaññāya. Cittaṃ vivittaṃ hotīti ākāsānañcāyatanaṃ samāpannassa rūpasaññāpaṭigha- saññānānattasaññāsaṅkhātāhi saññāhi jhānacittaṃ vivittaṃ hoti vinā hoti apasakkanaṃ ^3- hoti. Viññāṇañcāyatananti etadeva viññāṇaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena āyatanamassāti viññāṇañcāyatanaṃ, ākāse pavattaviññāṇārammaṇassa jhānassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ jhānaṃ samāpannassa vuttappakārāya ākāsānañcāyatanasaññāya cittaṃ vivittaṃ hoti. Ākiñcaññāyatananti ettha pana nāssa kiñcananti akiñcanaṃ, antamaso bhaṅgamattampi assa avasiṭṭhaṃ natthīti vuttaṃ hoti. Akiñcanassa bhāvo ākiñcaññaṃ, ākāsānañcāyatanaviññāṇāpagamassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ ākiñcaññaṃ adhiṭṭhānaṭṭhena @Footnote: ¹ abhi.vi. 35/603/316 ² abhi.vi. 35/604/317 ³ Sī. apasakkitaṃ Āyatanamassāti ākiñcaññāyatanaṃ, ākāse pavattitaviññāṇāpagamārammaṇajjhānassetaṃ adhivacanaṃ. Taṃ ākiñcaññāyatanaṃ samāpannassa tāya viññāṇañcāyatanasaññāya cittaṃ vivittaṃ. Nevasaññānāsaññāyatananti ettha pana yāya saññāyābhāvato taṃ "nevasaññānāsaññāyatanan"ti vuccati, yathāpaṭipannassa sā saññā hoti, taṃ tāva dassetuṃ vibhaṅge ^1- "nevasaññīnāsaññī"ti uddharitvā taṃyeva "ākiñcaññāyatanaṃ santato manasi karoti, saṅkhārāvasesasamāpattiṃ bhāveti, tena vuccati nevasaññīnāsaññī"ti vuttaṃ. Tattha santato manasi karotīti "santāvatāyaṃ samāpatti, yatra hi nāma natthibhāvampi ārammaṇaṃ manasikaritvā ^2- vasatī"ti evaṃ santārammaṇatāya naṃ "santā"ti manasi karoti. Taṃ nevasaññānāsaññāyatanaṃ appetvā nisinnassa tāya ākiñcaññāyatanasaññāya jhānacittaṃ suññaṃ hoti. Sotāpannassāti sotāpattiphalappattassa. Sakkāyadiṭṭhiyāti vīsativatthukāya sakkāyadiṭṭhiyā. Vicikicchāyāti aṭṭhasu ṭhānesu kaṅkhāya. Sīlabbataparāmāsāti "sīlena suddhi, vatena suddhī"ti parāmasitvā uppajjanakadiṭṭhi. Diṭṭhānusayāti appahīnaṭṭhena santāne anusayakā diṭṭhānusayā. Tathā vicikicchānusayā. Tadekaṭṭhehi cāti tehi sakkāyadiṭṭhiādīhi ekato ṭhitehi ca. Upatāpenti vibādhenti cāti kilesā, tehi sakkāyadiṭṭhiyādikilesehi cittaṃ vivittaṃ suññaṃ hoti. Ettha "tadekaṭṭhan"ti duvidhaṃ ekaṭṭhaṃ pahānekaṭṭhaṃ sahajekaṭṭhañca. Apāyagamanīyā hi kilesā yāva sotāpattimaggena na pahīyanti, tāva diṭṭhivicikicchāhi saha ekasmiṃ puggale ṭhitāti pahānekaṭṭhā. Dasasu hi kilesesu idha diṭṭhivicikicchā eva āgatā. Anusayesu diṭṭhānusayavicikicchānusayā āgatā. Sesā pana apāyagamanīyo lobho doso moho māno thīnaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti aṭṭha kilesā diṭṭhivicikicchāhi saha pahānekaṭṭhā hutvā @Footnote: ¹ abhi.vi. 35/619/319 ² cha.Ma. karitvā Dvīhi anusayehi saddhiṃ sotāpattimaggena pahīyanti. Rāgadosamohappamukhesu vā diyaḍḍhesu kilesasahassesu sotāpattimaggena diṭṭhiyā pahīyamānāya diṭṭhiyā saha vicikicchā pahīnā, diṭṭhānusayavicikicchānusayehi saha apāyagamanīyā sabbakilesā pahānekaṭṭhavasena pahīyanti. Sahajekaṭṭhā pana diṭṭhiyā saha vicikicchāya ca saha ekekasmiṃ citte ṭhitā avasesakilesā. Sotāpattimaggena hi cattāri diṭṭhisahagatāni vicikicchāsahagatañcāti pañca cittāni pahīyanti. Tattha dvīsu diṭṭhisampayuttaasaṅkhārikacittesu pahīyamānesu tehi sahajāto lobho doso ^1- moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti, dvīsu diṭṭhisampayuttasasaṅkhārikacittesu pahīyamānesu tehi sahajāto lobho doso ^1- moho thīnaṃ uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti, vicikicchāsahagatacitte pahīyamāne tena sahajāto moho uddhaccaṃ ahirikaṃ anottappanti ime kilesā sahajekaṭṭhavasena pahīyanti. Tehi duvidhekaṭṭhehi kilesehi cittaṃ vivittaṃ hotīti maggacittaṃ vivittaṃ, ^2- phalacittaṃ vivittaṃ viyuttaṃ apasakkaṃ ^3- suññaṃ hotīti attho. Sakadāgāmissa oḷārikā kāmarāgasaññojanāti oḷārikabhūtā kāyadvāre vītikkamassa paccayabhāvena thūlabhūtā methunarāgasaṅkhātā saññojanā. So hi kāmabhave saññojetīti "saññojanan"ti vuccati. Paṭighasaññojanāti byāpādasaññojanā. So hi ārammaṇe paṭihaññatīti "paṭighan"ti vuccati. Te eva thāmagataṭṭhena santāne anusentīti anusayā. Aṇusahagatāti ^4- aṇubhūtā sukhumabhūtāti attho. ^4- Kāmarāgasaññojanā paṭighasaññojanā aṇusahagatā kāmarāgānusayā paṭighānusayāti appahīnaṭṭhena santāne anusayanavasena sukhumabhūtā kāmarāgapaṭighānusayā. Tadekaṭṭhehi cāti vuttatthehi duvidhekaṭṭhehi kilesehi cittaṃ vivittaṃ suññaṃ hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ² cha.Ma. viviccati ³ Sī.,cha.Ma. apasakkitaṃ ^4-4 cha.Ma. @sukhumabhūtā Arahatoti kilesārīnaṃ hatattā "arahā"ti laddhanāmassa. Rūparāgāti rūpabhave chandarāgā. Arūparāgāti arūpabhave chandarāgā. Mānāti arahattamaggavajjhakā ^1- mānā eva. Tathā uddhaccaavijjāmānānusayādayo arahattamaggavajjhakā. Etesu uṇṇatilakkhaṇo māno. Avūpasamalakkhaṇaṃ uddhaccaṃ. Andhabhāvalakkhaṇā avijjā. Rūparāgārūparāgavasena pavattā bhavarāgānusayā. Tadekaṭṭhehi cāti tehi ekato ṭhitehi ca kilesehi. Bahiddhā ca sabbanimittehīti ajjhattacittasantāne akusalakkhandhe upādāya "bahiddhā"ti saṅkhaṃ gatehi ajjhattaṃ muñcitvā bahiddhā pavattehi sabbasaṅkhāranimittehi maggacittaṃ viviccittaṃ vinā hoti apasakkati, phalacittaṃ viyuttaṃ apasakkaṃ ^2- hoti. Tattha kilesapaṭipāṭiyā maggapaṭipāṭiyā cāti dvidhā anusayānaṃ abhāvo veditabbo. Kilesapaṭipāṭiyā hi kāmarāgānusayapaṭighānusayānaṃ tatiyamaggena abhāvo hoti, mānānusayassa catutthamaggena, diṭṭhānusayavicikicchānusayānaṃ paṭhamamaggena, bhavarāgānusayāvijjānusayānaṃ catutthamaggeneva. Maggapaṭipāṭiyā pana paṭhamamaggena diṭṭhānusayavicikicchānusayānaṃ abhāvo hoti, dutiyamaggena kāmarāgānusayapaṭighānusayānaṃ ca tanubhāvo, tatiyamaggena sabbaso abhāvo, catutthamaggena mānānusayabhavarāgānusayaavijjānusayānaṃ abhāvo hoti. Cittavivekoti mahaggatalokuttaracittānaṃ kilesehi suññabhāvo, tucchabhāvoti attho. Upadhivivekoti kilesakkhandhaabhisaṅkhārasaṅkhātānaṃ upadhīnaṃ suññabhāvo. Upadhiṃ tāva dassetuṃ "upadhi vuccanti kilesā cā"tiādimāha. Rāgādayo yassa uppajjanti, taṃ upatāpenti vibādhentīti kilesā ca. Upādānagocarā rūpādayo pañcakkhandhā ca. Upādānasambhūtā puññāpuññaāneñjābhisaṅkhārā ca. Amatanti natthi etassa maraṇasaṅkhātaṃ matanti amataṃ, kilesavisapaṭipakkhattā agadantipi ^3- amataṃ. Saṃsārayonigatiupapattiviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu saṃsibbati vinatīti taṇhā "vānan"ti vuccati, taṃ @Footnote: ¹ cha.Ma....vajjhā. evamuparipi ² cha.Ma. phalacittaṃ vivittaṃ viyuttaṃ apasakkitaṃ @³ Sī. amaranti Tattha natthīti nibbānaṃ. Vūpakaṭṭhakāyānanti ^1- gaṇasaṅgaṇikāya apagatasarīrānaṃ. Nekkhammābhiratānanti nekkhamme kāmādito nikkhante paṭhamajjhānādike abhiratānaṃ tanninnānaṃ. Paramavodānappattānanti uttamaparisuddhabhāvaphalaṃ pāpuṇitvā ṭhitānaṃ. "upakkilesābhāvena parisuddhacittānaṃ, kilesehi muttabhāvena paramavodānappattānaṃ. Vikkhambhanappahānena parisuddhacittānaṃ, samucchedappahānena paramavodānappattānan"ti evameke vaṇṇayanti. Nirūpadhīnanti vigatūpadhīnaṃ. Visaṅkhāragatānanti saṅkhārārammaṇaṃ chitvā ^2- vigatasaṅkhāraṃ nibbānaṃ ārammaṇavasena upagatānaṃ. Visaṅkhāragataṃ cittanti etthāpi nibbānameva "visaṅkhāran"ti vuttaṃ. Vidūreti vividhe dūre. Suvidūreti suṭṭhu vidūre. Na santiketi na samīpe. Na sāmantāti na ekapasse. Anāsanneti na accantasamīpe. Vūpakaṭṭheti atidūre, vigateti attho. Tādisoti taṃsadiso. Tassaṇṭhitoti tena ākārena ṭhito. Tappakāroti tena pakārena ṭhito. Tappaṭibhāgoti taṃkoṭṭhāsiko. Atha vā "attabhāvaguhāya laggabhāvena tādiso. Kilesehi channabhāvena tassaṇṭhito. Mohanasmiṃ pagāḷhabhāvena tappakāro. Tīhi vivekehi dūrabhāvena tappaṭibhāgoti evameke vaṇṇayanti. Duppahāyāti sukhena pahātabbā na honti. Duccajāti sukhena jahituṃ na sakkā. Duppariccajāti sabbākārena jahituṃ na sakkā. Dunnimmadayāti nimmadaṃ amadaṃ kātuṃ na sakkā. Dubbiniveṭhayāti viniveṭhanaṃ mocanaṃ kātuṃ na sakkā. Duttarāti uttaritvā atikkantuṃ na sakkā. Duppatarāti visesetvā tarituṃ na sakkā. Dussamatikkamāti dukkhena atikkamitabbā. Dubbinivattāti nivattetuṃ dukkhā. Atha vā "pakativasena duppariccajā. Ghoravisaṃ ^3- viya dunnimmadayā. Nāgapāsaṃ viya dubbiniveṭhayā. Gimhasamaye marukantāraṃ viya duttarā duppataRā. Byagghapariggahitā aṭavī viya dussamatikkamā. Samuddavīci viya dubbinivattāti evameke vaṇṇayanti. @Footnote: ¹ cha.Ma. vivekaṭṭhakāyānanti ² Sī.,cha.Ma. cajitvā ³ cha.Ma. goṇapatāsaṃ [8] Evaṃ paṭhamagāthāya "dūre vivekā hi tathāvidho"ti sādhetvā puna tathāvidhānaṃ sattānaṃ dhammataṃ āvikaronto "icchānidānā"tiādigāthamāha. Tattha icchānidānāti taṇhāhetukā. Bhavasātabandhāti sukhavedanādimhi bhavasātena ^1- bandhā. Te duppamuñcāti te bhavasātavatthubhūtā dhammā. Te vā tattha bandhā icchānidānā sattā duppamocayā. Na hi aññamokkhāti aññe ca pamocetuṃ na sakkonti. Kāraṇavacanaṃ vā etaṃ. Te sattā duppamuñcā. Kasmā? yasmā aññena mocetabbā Na honti. Yadi sattā muñceyyuṃ, sakena thāmena muñceyyunti ayamassa attho. Pacchā pure vāpi apekkhamānāti anāgate atīte vā kāme apekkhamānā. Imeva kāme purimeva jappanti ime vā paccuppanne kāme purime vā duvidhepi atītānāgate balavataṇhāya patthayamānā. Imesañca dvinnaṃ padānaṃ "te duppamuñcā na hi aññamokkhā"ti imināva saha sambandho veditabbo. Itarathā apekkhamānāpi jappaṃ kiṃ karonti, kiṃ vā katāti na paññāyeyyuṃ. Bhavasātabandhāti bhave sātaṃ bhavasātaṃ, tena bhavasātena sukhassādena bandhā hutvā ṭhitā. Taṃ bhājetvā dassetuṃ "ekaṃ bhavasātaṃ:- sukhā vedanā"tiādimāha. Yobbanassa bhāvo yobbaññaṃ. Rogassa abhāvo ārogyaṃ. Jīvitindriyassa pavattabhāvo jīvitaṃ. Lābhoti catunnaṃ paccayānaṃ lābho. Yasoti parivāro. Pasaṃsāti kitti. Sukhanti kāyikacetasikaṃ sukhaṃ. Manāpikā rūpāti manavaḍḍhanakā rūpā. Sesesupi eseva nayo. Cakkhusampadāti cakkhussa sampadā. "mayhaṃ cakkhusampannaṃ maṇivimāne ugghāṭitasīhapañjaraṃ viya khāyatī"ti uppannaṃ sukhassādaṃ sandhāya "cakkhusampadā"ti vuttaṃ. Sotasampadādīsupi eseva nayo. Sukhāya vedanāya sātabandhā .pe. Vibandhāti mūlapadaṃ. Vinibandhāti vividhākārena bandhā. Ābandhāti visesena ādito bandhā. @Footnote: ¹ Sī. bhavasāte Laggāti ārammaṇena saddhiṃ appitā. Laggitāti nāgadante phāṇitavārako ^1- viya laggitā. Yamettha ca avuttaṃ, taṃ satto visattotiādimhi vuttanayena gahetabbaṃ. Na hi aññamokkhāti na parehi mokkhā. Te vā bhavasātavatthū duppamuñcāti bhave sukhassādavatthubhūtā dhammā te muñcituṃ dukkhā. Sattā vā etto dummocayāti sattā eva vā etasmā bhavasātavatthuto mocetuṃ dukkhā. Duruddharāti ^2- uddharituṃ dukkhā. Dussamuddharāti samantato chinnataṭe narakāvāṭe patito viya uddhaṃ katvā uddharituṃ dukkhā. Dubbuṭṭhāpanāti ^3- uṭṭhāpetuṃ dukkhā. Dussamuṭṭhāpanāti ^3- sukhumaattabhāvaṃ paṭhaviyaṃ patiṭṭhāpanaṃ viya ussāpetuṃ ativiya dukkhā. Te attanā palipapalipannāti gambhīrakaddame yāva sīsato nimuggā na sakkonti. Paraṃ palipapalipannaṃ uddharitunti aparaṃ tatheva nimuggaṃ hatthe vā sīse vā gahetvā uddharitvā thale patiṭṭhāpetuṃ na sakkonti. So vata cundāti soti vattabbākārapuggalaniddeso. Tassa "yo"ti imaṃ uddesavacanaṃ āharitvā yo attanā palipapalipanno ca, so vata cunda paraṃ palipapalipannaṃ uddharissatīti. Evaṃ sesapadesu sambandho veditabbo. Palipapalipannoti gambhīrakaddame nimuggo vuccati. Yathā cunda koci puriso yāva sīsato ^4- gambhīrakaddame nimuggo, parampi tatheva nimuggaṃ hatthe vā sīse vā gahetvā uddharissatīti netaṃ ṭhānaṃ vijjatīti. Na hi taṃ kāraṇamatthi, yena so taṃ uddharitvā thale patiṭṭhāpeyyāti. Adanto avinīto aparinibbutoti ettha pana anibbisevanatāya adanto. Asikkhitavinayatāya avinīto. Anibbutakilesatāya aparinibbutoti veditabbo. So tādiso paraṃ damessati nibbisevanaṃ karissati, vinessati tisso sikkhā sikkhāpessati. Parinibbāpessati tassa kilese nibbāpessati. @Footnote: ¹ Sī. dhāritavārako ² Ma. duddharāti ³ cha.Ma....payāti @⁴ Sī. taṃ sundaraṃ. tathāhi tāvanimaggo puggalo jīvituṃ sakkoti yā sīsato pana kathaṃ @jīvissati, nāsikaggā Natthañño kocīti añño koci puggalo mocetuṃ samattho natthi. Sakena thāmenāti attano ñāṇathāmena. Balenāti ñāṇabalena. Vīriyenāti ñāṇasampayuttacetasikavīriyena. Purisaparakkamenāti paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanena mahantavīriyena. Nāhaṃ sahissāmīti ahaṃ na sahissāmi na sakkomi, na vāyamissāmīti vuttaṃ hoti. Pamocanāyāti pamocetuṃ. Kathaṃkathinti sakaṅkhaṃ. Dhotakāti ālapanaṃ. Taresīti tareyyāsi. "attanāva kataṃ pāpaṃ attanā saṅkilissati attanā akataṃ pāpaṃ attanāva visujjhati suddhī asuddhi paccattaṃ nāñño aññaṃ visodhaye"ti ^1- etthāyamattho:- yena attanā akusalakammaṃ kataṃ hoti, so catūsu apāyesu dukkhaṃ anubhavanto attanāva saṅkilissati. Yena pana attanā akataṃ pāpaṃ, so sugatiñceva agatiñca gacchanto attanāva visujjhati. Kusalakammasaṅkhātā suddhi akusalakammasaṅkhātā ca asuddhi paccattaṃ kārakasattānaṃ attaniyeva vipaccati. Añño puggalo aññaṃ puggalaṃ na visodhaye neva visodheti, na kilesetīti vuttaṃ hoti. Tiṭṭhateva nibbānanti amatamahānibbānaṃ tiṭṭhatiyeva. Nibbānagāmimaggoti pubbabhāgavipassanāto paṭṭhāya ariyamaggo. Tiṭṭhāmahaṃ samādapetāti ahaṃ gaṇhāpetā patiṭṭhāpetā patiṭṭhāmi. Evaṃ ovadiyamānā evaṃ anusāsiyamānāti mayā evaṃ ovadiyamānā evaṃ anusāsiyamānā. Ettha uppanne vatthusmiṃ vadanto ovadati nāma, anuppanne vatthusmiṃ anusāsanto "ayasopi te bhavissatī"tiādivasena anāgataṃ dassento anusāsati nāma. Sammukhā vadantopi ovadati nāma, parammukhā dūtasāsanaṃ vā pesento anusāsati nāma. Sakiṃ vadantopi ovadati nāma, punappunaṃ vadanto anusāsati nāma. Ovadanto eva vā anusāsati nāma. Appekacceti api ekacce, eketi attho. Accantaniṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādhentīti khayavayasaṅkhātaṃ @Footnote: ¹ khu.dha. 25/165/46, abhi.ka. 37/743/435 Antaṃ atītanti accantaṃ, accantañca taṃ sabbasaṅkhārānaṃ appavattiṭṭhānattā niṭṭhañcāti accantaniṭṭhaṃ, ekantaniṭṭhanti ^1- attho. Taṃ accantaniṭṭhaṃ nibbānaṃ ārādhenti sampādenti. Nārādhentīti na sampādenti, na paṭilabhantīti attho. Ettha kyāhanti etesu kiṃ ahaṃ, kiṃ karomīti attho. Maggakkhāyīti paṭipadāmaggakkhāyī. Ācikkhatīti katheti. Attanā paṭipajjamānā muñceyyunti paṭipajjantā sayaṃ ^2- muñceyyuṃ. Atītaṃ upādāyāti atītaṃ paṭicca. Kathaṃ pure ^3- apekkhaṃ karotīti kena pakārena ikkhaṃ olokanaṃ karoti. Evarūpo ^4- ahosinti dīgharassaaṇukathūlādivasena evaṃjātiko evaṃrūpo abhaviṃ. Tattha nandiṃ samannānetīti tasmiṃ rūpārammaṇe taṇhaṃ sammā ānayati upaneti. Vedanādīsupi eseva nayo. "iti me cakkhū"tiādayo vatthuārammaṇavasena taṇhuppattiṃ dassento āha. Iti rūpāti ^5- evaṃrūpā iti. Tattha chandarāgapaṭibaddhanti tesu cakkhurūpesu dubbalasaṅkhāto chando ca balavasaṅkhāto rāgo ca, tena chandarāgena paṭibaddhaṃ allīnaṃ. Viññāṇanti javanacittaṃ. Chandarāgapaṭibaddhattā viññāṇassāti tassa javanacittassa ^6- chandarāgena baddhabhāvā. Tadabhinandatīti taṃ ārammaṇaṃ taṇhāvasena abhinandati. ^7- Taṇhāvaseneva taṃ abhinandanto. ^7- Yānissa tānīti yāni assa tāni. Pubbeti atīte. Saddhinti ekato. Hasitalapitakīḷitānīti dantavidaṃsādihasitāni ca, vacībhedaṃ katvā lapitāni ca, kāyakhiḍḍādikīḷitāni ca. Tadassādetīti taṃ assādayati assādaṃ vindati sādiyati. Taṃ nikāmetīti taṃ nikāmayati paccāsiṃsati. Vittiṃ āpajjatīti tuṭṭhiṃ pāpuṇāti. Siyanti bhaveyyaṃ. Appaṭiladdhassa paṭilābhāyāti appattassa pāpuṇanatthāya. Cittaṃ paṇidahatīti cittaṃ ṭhapeti. Cetaso paṇidhānapaccayāti cittassa ṭhapanakāraṇā. @Footnote: ¹ cha.Ma. ekantaniṭṭhaṃ, satataniṭṭhanti ² cha.Ma. mayaṃ ³ Sī.,Ma. ayaṃ pāṭho na dissati @⁴ cha.Ma. evaṃrūPo. evamuparipi ⁵ cha.Ma. rūpātīti ⁶ cha.Ma. javanaviññāṇassa ^7-7 cha.Ma. @ime pāṭhā na dissanti Sīlena vāti pañcasīlādisīlena vā. Vattena vāti dhutaṅgasamādānena vā. Tapena vāti vīriyasamādānena vā. Brahmacariyena vāti methunaviratiyā vā. Devo vāti mahānubhāvo devarājā vā. Devaññataro vāti tesaṃ aññataro vā. Jappantāti guṇavasena kathentā. Pajappantāti pakārena kathentā. Abhijappantāti visesena kathentā, upasaggavasena vā vaḍḍhitaṃ. [9] Evaṃ paṭhamagāthāya "dūre vivekā hi tathāvidho"ti sādhetvā dutiyagāthāya ca tathāvidhānaṃ dhammataṃ āvikatvā idāni tesaṃ pāpakammakaraṇaṃ ^1- āvikaronto "kāmesu giddhā"ti gāthamāha. Tassattho:- te sattā kāmesu paribhogataṇhāya giddhā, pariyesanādimanuyuttattā pasutā, sammohamāpannattā pamūḷhā, avagamanatāya macchariyatāya buddhādīnaṃ vacanaṃ anādiyanatāya ^2- ca avadāniyā, kāyavisamādimhi visame niviṭṭhā, antakāle maraṇadukkhūpanītā, "kiṃsu bhavissāma ito cutāse"ti paridevayantīti. Giddhāti kāmarāgena giddhā. Gadhitāti saṅkapparāgena paccāsiṃsamānā hutvā gadhitā. Mucchitāti kāmataṇhāya mucchāparetā. Ajjhopannāti kāmanandiyā adhiopannā ^3- ajjhotthaṭā. Laggāti kāmasinehena allīnā. Laggitāti kāmapariḷāhena ekībhūtā. Palibuddhāti kāmasaññāya āvaṭṭitā. Atha vā "diṭṭhidassane giddhā. Abhiṇhadassane gadhitā. Saṃsaggakiriyasmiṃ mucchitā. Vissāsakiriyasmiṃ ajjhopannā. Sinehavalañjasmiṃ laggā. Dvayandvayasamāpattimhi laggitā. Aparāparaṃ amuñcamānā hutvāva palibuddhā"ti evameke vaṇṇayanti. Esantīti paccāsiṃsanti. Gavesantīti maggayanti. Pariyesantīti sabbākārena icchanti patthenti. Atha vā diṭṭhārammaṇe subhāsubhaṃ atthi, natthīti esanti. @Footnote: ¹ Sī. pāpakāraṇaṃ, Ma. pāpakaṃ maraṇaṃ, cha. pāpakaraṇaṃ ² cha.Ma. anādiyatāya ³ cha.Ma. @adhiosannā Subhāsubhārammaṇe paccakkhaṃ katvā valañjanatthāya piyaṃ karontā gavesanti. Cittavasena esanti. Saṃyogavasena ^1- gavesanti. Karaṇavasena pariyesanti. Te duvidhe kāme paṭicca otaritvā carantīti taccaritā. Teva kāme bahulaṃ yebhuyyena vaḍḍhenti pavattayantīti tabbahulā. Teva kāme garukatvā dahantīti ^2- taggarukā. Tesu kāmesu ninnā namitā hutvā vasantīti tanninnā. Tesu kāmesu bhattimā ^3- hutvā vasantīti tappoṇā. Tesu kāmesu avalambitā hutvā tesuyeva namitā vasantīti tappabbhāRā. Tesu kāmesu avattharitvā mucchāparetappasaṅgā hutvā carantīti ^4- tadadhimuttā. Teva kāme adhipatiṃ jeṭṭhaṃ katvā carantīti ^5- tadādhipateyyā. Atha vā "ārammaṇassa iṭṭhabhāvena taccaritā. Ārammaṇassa kantabhāvena tabbahulā. Ārammaṇassa manāpabhāvena taggarukā. Ārammaṇassa piyabhāvena tanninnā. Ārammaṇassa kāmūpasañhitabhāvena tappoṇā. Ārammaṇassa rajanīyabhāvena tappabbhāRā. Ārammaṇassa mucchanīyabhāvena tadadhimuttā. Ārammaṇassa bandhanīyabhāvena tadādhipateyyā"ti evameke vaṇṇayanti. Rūpe pariyesantītiādīsu pariyesantīti aladdhassa lābhāya esanavasena. Paṭilabhantīti hatthagatavasena. Paribhuñjantīti valañjanavasena vuttanti ñātabbaṃ. Kalahaṃ vivādaṃ karotīti kalahakārako. Tasmiṃ niyuttoti kalahappasuto. Kammakārakādīsupi eseva nayo. Gocare carantoti vesiyādigocare, satipaṭṭhānādigocare vā caramāno. Tesu niyutto gocarappasuto. Ārammaṇūpanijjhānavasena jhānaṃ assa atthīti jhāyī. Tasmiṃ niyutto jhānappasuto. Avagacchantīti apāyaṃ gacchanti. Maccharinoti sakasampattinigūhino. ^6- Vacananti kathanaṃ. Byapathanti vākyapathaṃ. Desananti vissajjanovādaṃ. Anusiṭṭhinti anusāsaniṃ. Na ādiyantīti na gaṇhanti na garukaronti. "na allīyantī"tipi pāṭho, ^7- soyeva attho. @Footnote: ¹ cha.Ma. payogavasena ² cha.Ma. rahantīti ³ Ma. gattimā, cha. sanninnā ⁴ cha.Ma. vadantīti @⁵ Ma. vadantīti, cha. vasantīti ⁶ cha.Ma. sakasampattiṃ niguhantā ⁷ cha.Ma. na @paṭissantīti vā pāṭho Vatthuto ^1- macchariyadassanatthaṃ "pañca macchariyāni āvāsamacchariyan"tiādi vuttaṃ. Tattha āvāse macchariyaṃ āvāsamacchariyaṃ. Sesapadesupi eseva nayo. Āvāso nāma sakalārāmopi pariveṇampi ekovarakopi rattiṭṭhānādīnipi. Yattha ^2- sukhaṃ vasanti, paccaye labhanti. ^3- Eso āvāsoti veditabbo. ^3- Eko bhikkhu vattasampannasseva pesalassa bhikkhuno tattha āgamanaṃ na icchati, āgatopi "khippaṃ gacchatū"ti cinteti, idaṃ āvāsamacchariyaṃ nāma. Bhaṇḍanakārakādīnaṃ pana tattha vāsaṃ anicchato āvāsamacchariyaṃ nāma na hoti. Kulanti upaṭṭhākakulampi ñātikulampi. Tattha aññassa upasaṅkamanaṃ anicchato kulamacchariyaṃ hoti. Pāpapuggalassa pana upasaṅkamanaṃ anicchatopi macchariyaṃ nāma na hoti. So hi tesaṃ pasādabhedāya paṭipajjati. Pasādaṃ rakkhituṃ samatthasseva pana bhikkhuno tattha upasaṅkamanaṃ anicchato macchariyaṃ nāma hoti. Lābhoti catupaccayalābhova. Taṃ aññasmiṃ sīlavante labhanteyeva "mā labhatū"ti cintentassa lābhamacchariyaṃ hoti. Yo pana saddhādeyyaṃ vinipāteti, aparibhogadupparibhogādivasena vināseti, pūtibhāvaṃ gacchantampi aññassa na deti, taṃ disvā "sace imaṃ esa na labheyya, añño sīlavā labheyya, paribhogaṃ gaccheyyā"ti cintentassa macchariyaṃ nāma natthi. Vaṇṇo nāma sarīravaṇṇopi guṇavaṇṇopi. Tattha sarīravaṇṇamaccharī "paro pāsādiko rūpavā"ti vutte taṃ na kathetukāmo hoti. Guṇavaṇṇamaccharī parassa sīlena dhutaṅgena paṭipadāya ācārena vaṇṇaṃ na kathetukāmo hoti. Dhammoti pariyattidhammo ca paṭivedhadhammo ca. Tattha ariyasāvakā paṭivedhadhammaṃ na maccharāyanti, attanā paṭividdhadhamme sadevakassa lokassa paṭivedhaṃ icchanti. @Footnote: ¹ Sī. atthato ² cha.Ma. tesu vasantā ^3-3 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti Tampana paṭivedhaṃ "pare jānantū"ti icchanti, ^1- tantidhammeyeva pana dhammamacchariyaṃ nāma hoti. Tena samannāgato puggalo yaṃ guḷhaṃ ganthaṃ vā kathāmaggaṃ vā jānāti, taṃ aññe na jānāpetukāmo hoti. Yo pana puggalaṃ upaparikkhitvā dhammānuggahena dhammaṃ vā upaparikkhitvā puggalānuggahena na deti, ayaṃ dhammamaccharī nāma na hoti. Tattha ekacco puggalo lobho hoti, kālena samaṇo hoti, kālena brāhmaṇo, kālena nigaṇṭho. Yo hi bhikkhu "ayaṃ puggalo paveṇiāgataṃ tantiṃ saṇhaṃ sukhumaṃ dhammantaraṃ bhinditvā āluḷessatī"ti na deti, ayaṃ puggalaṃ upaparikkhitvā dhammānuggahena na deti nāma. Yo pana "ayaṃ dhammo saṇho sukhumo, sacāyaṃ puggalo gaṇhissati, aññaṃ byākaritvā attānaṃ āvikatvā nassissatī"ti na deti, ayaṃ dhammaṃ upaparikkhitvā puggalānuggahena na deti nāma. Yo pana "sacāyaṃ imaṃ dhammaṃ gaṇhissati, amhākaṃ samayaṃ bhindituṃ samattho bhavissatī"ti na deti, ayaṃ dhammamaccharīyeva nāma. ^2- Imesu pañcasu macchariyesu āvāsamacchariyena tāva yakkho vā peto vā hutvā tasseva āvāsassa saṅkāraṃ sīsena ukkhipitvā vicarati. Kulamacchariyena tasmiṃ kale aññesaṃ dānamānanādīni karonte disvā "bhinnaṃ vatidaṃ kulaṃ mamā"ti cintayato lohitampi mukhato uggacchati, kucchivirecanampi hoti, antānipi khaṇḍākhaṇḍāni hutvā nikkhamanti. Lābhamacchariyena saṃghassa vā gaṇassa vā santake lābhe maccharāyitvā puggalikaparibhogaṃ viya paribhuñjitvā yakkho vā peto vā mahāajagaro vā hutvā nibbattati. Sarīravaṇṇaguṇavaṇṇamaccharena pana pariyattidhammamacchariyena ca attanova vaṇṇaṃ vaṇṇeti, paresaṃ na vaṇṇeti ^3- "kiṃ vaṇṇo eso"ti taṃ taṃ dosaṃ vadanto pariyattiñca ^4- kassaci kiñci adento dubbaṇṇo ceva eḷamūgo ca hoti. @Footnote: ¹ Sī.,Ma. pare na jānantūti na icchanti ² cha.Ma. dhammamaccharī nāma hoti @³ cha.Ma. paresaṃ vaṇṇe ⁴ cha.Ma. pariyattidhammañca Api ca āvāsamacchariyena lohagehe paccati, kulamacchariyena appalābho hoti, lābhamacchariyena gūthaniraye nibbattati, vaṇṇamacchariyena bhave ^1- nibbattassa vaṇṇo nāma na hoti, dhammamacchariyena kukkuḷaniraye nibbattati. ^2- Maccharāyanakavasena macchariyaṃ. Maccharāyanākāro maccharāyanā. Maccherena ayitassa maccherasamaṅgino bhāvo maccharāyitattaṃ. "mayhameva hontu, mā aññassā"ti sabbāpi attano sampattiyo byāpetuṃ na icchatīti viviccho, vivicchassa bhāvo vevicchaṃ, mudumacchariyassetaṃ nāmaṃ. Kadariyo vuccati anādaro, tassa bhāvo kadariyaṃ, thaddhamacchariyassetaṃ nāmaṃ. Tena hi samannāgato puggalo parampi paresaṃ dadamānaṃ nivāreti. Vuttampi cetaṃ:- "kadariyo pāpasaṅkappo micchādiṭṭhianādaro dadamānaṃ nivāreti yācamānāna bhojanan"ti. ^3- Yācake disvā kaṭukabhāvena cittaṃ añcati saṅkocetīti kaṭukañcuko, tassa bhāvo kaṭukañcukatā. ^4- Aparo nayo:- kaṭukaṃ ^5- vuccati kaṭacchuggāho. Samatittikapuṇṇāya hi ukkhaliyā bhattaṃ gaṇhanto sabbato bhāgena saṅkuṭikena ^6- bhattakaṭacchunā ^7- gaṇhāti pūretvā gahetuṃ na sakkoti, evaṃ maccharipuggalassa cittaṃ saṅkucati, tasmiṃ saṅkucite kāyopissa ^8- tatheva saṅkucati paṭikuṭati paṭinivaṭṭati na sampasārīyatīti maccheraṃ "kaṭukañcukatā"ti vuttaṃ. Aggahitattaṃ cittassāti paresaṃ upakārakaraṇe dānādinā ākārena yathā na sampasārīyati, evaṃ āvaritvā gahitabhāvo cittassa. Yasmā pana maccharī puggalo attano santakaṃ paresaṃ adātukāmo hoti, parasantakaṃ gaṇhitukāmo. Tasmā "idaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. bhave bhave ² cha.Ma. nibbattatīti ³ saṃ.sa. 15/132/115 ⁴ ka. kaṭukañcakatā @⁵ cha.Ma. kaṭukañcukatā ⁶ Sī. saṅkucitena, cha.Ma. saṅkuṭitena ⁷ cha.Ma. aggakaṭacchunā @⁸ cha.Ma. kāyopi Macchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññassā"ti pavattivasenassa attasampattinigūhanalakkhaṇatā, parasampattiggahaṇalakkhaṇatā ca veditabbā. Khandhamacchariyampi macchariyanti attano pañcakkhandhasaṅkhātaṃ upapattibhavaṃ aññehi asādhāraṇaṃ "macchariyaṃ mayhameva hotu, mā aññassā"ti pavattaṃ macchariyaṃ khandhamacchariyaṃ nāma. Dhātuāyatanamacchariyesupi eseva nayo. Gāhoti gāhanicchayavasena gahaṇaṃ. Avadaññutāyāti sabbaññubuddhānampi kathitaṃ ajānanabhāvena. Yācakānaṃ adadamāno hi tehi kathitaṃ na jānāti nāma. Janā pamattāti sativippavāsā janā. Vacananti saṅkhepakathanaṃ. Byapathanti ^1- vitthāravacanaṃ. Desananti upamaṃ dassetvā atthasandassanavacanaṃ. Anusiṭṭhinti punappunaṃ sallakkhāpanavacanaṃ. ^2- Atha vā dassetvā kathanaṃ vacanaṃ nāma. Gaṇhāpetvā kathanaṃ byapathaṃ nāma. Atthaṃ dassetvā ^3- kathanaṃ desanaṃ nāma. Padato dassetvā ^4- kathanaṃ anusiṭṭhi nāma. ^5- Atha vā parittāsadukkhaṃ ^6- nāsetvā kathanaṃ vacanaṃ nāma. Pariḷāhadukkhaṃ nāsetvā kathanaṃ byapathaṃ nāma. Apāyadukkhaṃ nāsetvā kathanaṃ desanaṃ nāma. Bhavadukkhaṃ nāsetvā kathanaṃ anusiṭṭhi nāma. Atha vā dukkhasaccapariññā- paṭivedhayuttaṃ vacanaṃ. Samudayasaccapahānapaṭivedhayuttaṃ byapathaṃ. Nirodhasaccasacchikiriya- paṭivedhayuttaṃ desanaṃ. Maggasaccabhāvanāpaṭivedhayuttaṃ anusiṭṭhīti evamādinā nayena eke vaṇṇayanti. Na sussusantīti na suṇanti. Na sotaṃ odahantīti savanatthaṃ kaṇṇasotaṃ na ṭhapenti. Na aññā cittaṃ upaṭṭhapentīti jānanatthaṃ cittaṃ na patiṭṭhapenti. Anassavāti ovādaṃ asuṇamānā. Avacanakarāti suṇamānāpi vacanaṃ na karontīti avacanakaRā. Paṭilomavuttinoti paṭāṇī ^7- hutvā pavattanakā. Aññeneva mukhaṃ karontīti karontāpi mukhaṃ na dentīti attho. @Footnote: ¹ cha.Ma. byappathanti. evamuparipi ² cha.Ma. saṃlakkhāpanavacanaṃ ³ cha.Ma. tosetvā ⁴ cha.Ma. @padassetvā ⁵ Sī. tosetvā kathanaṃ desanaṃ nāma ⁶ cha.Ma. paritāpadukkhaṃ ⁷ Sī. @paṭilomāni Visameti kāyasucaritādisammatassa samassa paṭipakkhattā visamaṃ, tasmiṃ visame. Niviṭṭhāti paviṭṭhā dunnīhaRā. Kāyakammeti kāyato pavatte, kāyena vā pavatte kāyakamme. Vacīkammādīsupi eseva nayo. Tattha kāyakammavacīkammamanokammāni duccaritavasena vibhattāti ñātabbaṃ. Ayaṃ tāvettha sādhāraṇapadavaṇṇanā, asādhāraṇesu pana pāṇassa atipāto pāṇātipāto, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Pāṇoti cettha vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ. Tasmiṃ pana pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyupacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. So guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo. Kasmā? payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo. Tassa pañca sambhārā honti:- pāṇo pāṇasaññitā vadhakacittaṃ upakkamo tena maraṇanti. Chappayogā:- sāhatthiko āṇattiko nissaggiyo thāvaro vijjāmayo iddhimayoti. Imasmiṃ panatthe vitthāriyamāne atipapañco hoti, tasmā naṃ na vitthāressāma. Aññañca evarūpaṃ, atthikehi pana samantapāsādikaṃ vinayaṭṭhakathaṃ ^1- oloketvā gahetabbaṃ. Adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, parassa haraṇaṃ theyyaṃ corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro yathākāmakāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho anupavajjo ca hoti, tasmiṃ pana ^2- parapariggahite parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā adinnādānaṃ. Taṃ hīne parasantake vatthusmiṃ @Footnote: ¹ dī.A. 1/68 ² tasmiṃ (dī.A. 1/69) Appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? vatthupaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ. Taṃ taṃ guṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ. Tassa pañca sambhārā honti:- parapariggahitaṃ parapariggahitasaññitā theyyacittaṃ upakkamo tena haraṇanti. Chappayogā sāhatthikādayova. Te ca kho yathānurūpaṃ theyyāvahāro pasayhāvahāro paṭicchannāvahāro parikappāvahāro kusāvahāroti imesaṃ pañcannaṃ avahārānaṃ vasena pavattāti ^1- ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana samantapāsādikāyaṃ vutto. Kāmesumicchācāroti ettha pana kāmesūti methunasamācāresu. Micchācāroti ekantanindito lāmakācāro. Lakkhaṇato pana asaddhammasevanādhippāyena kāyadvārappavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā kāmesumicchācāro. Tattha agamanīyaṭṭhānaṃ nāma purisānaṃ tāva māturakkhitā piturakkhitā mātāpiturakkhitā bhāturakkhitā bhaginirakkhitā ñātirakkhitā gottarakkhitā dhammarakkhitā sārakkhā saparidaṇḍāti māturakkhitādayo dasa, dhanakkītā chandavāsinī bhogavāsinī paṭavāsinī odapattakinī obhaṭacumbaṭā ^2- dāsī ca bhariyā ca kammakārī ca bhariyā ca dhajāhaṭā muhuttikāti imā dhanakkītādayo dasāti vīsati itthiyo. Itthīsu pana dvinnaṃ sārakkhasaparidaṇḍānaṃ dasannañca dhanakkītādīnanti dvādasannaṃ itthīnaṃ aññe purisā, idaṃ agamanīyaṭṭhānaṃ nāma. So panesa micchācāro sīlādiguṇarahite agamanīyaṭṭhāne appasāvajjo, sīlādīguṇasampanne mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā:- agamanīyavatthu tasmiṃ sevanacittaṃ sevanappayogo maggena maggapaṭipatti adhivāsananti. Eko payogo sāhatthiko eva. @Footnote: ¹ cha.Ma. pavattanti ² cha.Ma. obhatacumbaṭakā Musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjanako vacīpayogo kāyappayogo vā. Visaṃvādanādhippāyena panassa paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. Aparo nayo:- musāti abhūtamatacchaṃ vatthu. Vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. Lakkhaṇato pana atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādo. So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Api ca gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya "natthī"tiādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hassādhippāyena ^1- "ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī"ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā honti:- atathaṃ vatthu visaṃvādanacittaṃ tajjo vāyāmo parassa tadatthavijānananti. Eko payogo sāhatthikova. So ca kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā vācāya vā paravisaṃvādakakiriyākaraṇe daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyāsamuṭṭhāpakacetanākkhaṇeyeva ^2- musāvādakammunā bajjhati. Pisuṇāvācātiādīsu ^3- yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa hadaye attano piyabhāvaṃ parassa ca pesuññabhāvaṃ ^4- karoti, sā pisuṇāvācā. Yāya pana attānampi parampi pharusaṃ karoti, yā vācā sayampi pharusā neva kaṇṇasukhā na hadayasukhā, ^5- ayaṃ pharusavācā. ^6- Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so samphappalāPo. Tesaṃ mūlabhūtāpi cetanā pisuṇavācādināmameva labhati, sā eva idha adhippetāti. Tattha saṅkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇāvācā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. @Footnote: ¹ cha.Ma. hasādhippāyena ² cha.Ma. kiriyasamuṭṭhāpikā cetanākkhaṇeyeva ³ cha.Ma. pisuṇavācā. @evamuparipi ⁴ Sī. piyasuññabhāvaṃ, cha.Ma. suññabhāvaṃ ⁵ cha.Ma. hadayaṅgamā ⁶ Sī. pharusā @vācā. evamuparipi Tassā cattāro sambhārā honti:- bhinditabbo paro "iti ime nānā bhavissanti vinā bhavissantī"ti bhedapurekkhāratā vā, "iti ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko"ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti. Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusacetanā pharusavācā. Mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evampi vadanti "corā vo khaṇḍākhaṇḍikaṃ ^1- karontū"ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti "kiṃ ime ahirikā anottappino caranti, niddhamatha ne"ti. Atha ca nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti. Yathā ca cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusavācāpi na hoti. Na hi mārāpetukāmassa "imaṃ sukhaṃ sayāpethā"ti vacanaṃ apharusavācā hoti, cittapharusatāya panesā pharusavācāva, sā yaṃ sandhāya pavattitā. Tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā:- akkositabbo paro kupitacittaṃ akkosananti. Anatthaviññāpikā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā akusalacetanā samphappalāPo. ^2- Samphaṃ niratthakaṃ palapati etenāti katvā. ^2- So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve sambhārā honti:- bhāratayuddhasītāharaṇādi- niratthakakathāpurekkhāratā tathārūpīkathākathanañcāti. Abhijjhāyatīti abhijjhā, parabhaṇḍābhimukhī hutvā tanninnatāya pavattatīti attho. Sā "aho vata idaṃ mamassā"ti evaṃ parabhaṇḍābhijjhāyanalakkhaṇā. Adinnādānaṃ viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Tassā dve sambhārā honti:- parabhaṇḍaṃ attano pariṇāmanañca. ^3- Parabhaṇḍavatthuke hi lobhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva "aho vatidaṃ mamassā"ti attano na pariṇāmeti. @Footnote: ¹ khaṇḍākhaṇḍaṃ (dī.A. 1/73) ^2-2 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti ³ cha.Ma. @pariṇāmanañcāti Hitasukhaṃ byāpādayatīti byāpādo, so paravināsāya manopadosalakkhaṇo. Pharusavācā viya appasāvajjo mahāsāvajjo ca. Tassa dve sambhārā honti:- parasatto ca tassa ca vināsacintā. ^1- Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva "aho vatāyaṃ ucchijjeyya vinasseyyā"ti tassa vināsaṃ na cinteti. Yathābhuccaggahaṇābhāvena micchā passatīti micchādiṭṭhi. Sā "natthi dinnan"tiādinā nayena viparītadassanalakkhaṇā. Samphappalāpo viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Saññī. Asaññī. Nevasaññīnāsaññī bhavissāmāti rūpādivasena kaṅkhanti. Bhavissāma nu kho mayantiādinā attānaṃ kaṅkhanti. Tattha bhavissāma nu kho. Na nu kho bhavissāmāti tassa sassatākārañca ucchedākārañca nissāya anāgate attānaṃ vijjamānatañca avijjamānatañca kaṅkhanti. Kiṃ nu kho bhavissāmāti jātiliṅgupapattiyo nissāya "khattiyā nu kho bhavissāma. Brāhmaṇavessasuddagahaṭṭhapabbajitadevamanussānaṃ aññatarā"ti kaṅkhanti. Kathaṃ nu kho bhavissāmāti saṇṭhānākāraṃ nissāya "dīghā nu kho bhavissāma. Rassaodātakaṇhapamāṇikaappamāṇikādīnaṃ aññatarā"ti kaṅkhanti. Keci pana "issaranimmānādīni nissāya `kena nu kho kāraṇena bhavissāmā'ti hetuto kaṅkhantī"ti vadanti. Kiṃ hutvā kiṃ bhavissāma nu kho mayanti jātiādīni nissāya "khattiyā hutvā nu kho brāhmaṇā bhavissāma .pe. Devā hutvā manussā"ti attano paramparaṃ kaṅkhanti. Sabbattheva pana addhānanti kālādhivacanametaṃ. [10] Yasmā etadeva tasmā hi sikkhetha .pe. Āhu dhīrāti. Tattha sikkhethāti tisso sikkhā āvajjeyya. Idhevāti imasmiṃyeva sāsane. Tattha ca sikkhitabbāti sikkhā. Tissoti gaṇanaparicchedo. Adhisīlasikkhāti adhikaṃ uttamaṃ sīlanti adhisīlaṃ, adhisīlañca taṃ sikkhātabbato ^2- sikkhā cāti adhisīlasikkhā. Eseva nayo adhicittapaññāsu. ^3- @Footnote: ¹ cha.Ma. vināsacintāti ² cha.Ma. sikkhitabbaṭṭhena ³ cha.Ma. esa nayo @adhicittaadhipaññāsikkhāsu Katamaṃ panettha sīlaṃ, katamaṃ adhisīlaṃ, katamaṃ cittaṃ, katamaṃ adhicittaṃ, katamā paññā, katamā adhipaññāti? vuccate:- pañcaṅgadasaṅgasīlaṃ tāva sīlameva. Taṃ hi buddhe uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tasmiṃ sīle buddhāpi sāvakāpi mahājanaṃ samādapenti, anuppanne buddhe paccekabuddhā ca kammavādino dhammikasamaṇabrāhmaṇā ca cakkavatti ca mahārājā ^1- mahābodhisattā ca samādapenti, sāmampi paṇḍitā samaṇabrāhmaṇā samādiyanti. Te taṃ kusaladhammaṃ paripūretvā devesu ca manussesu ca sampattiṃ anubhonti. Pātimokkhasaṃvarasīlaṃ pana "adhisīlan"ti vuccati. Taṃ hi sūriyo viya pajjotānaṃ sineru viya pabbatānaṃ sabbalokiyasīlānaṃ adhikañceva uttamañca, buddhuppāde eva pavattati, na vinā buddhuppādā. Na hi taṃ paññattiṃ uddharitvā añño satto ṭhapetuṃ sakkoti. Buddhā eva pana sabbaso kāyavacīdvāraajjhācārasotaṃ chinditvā tassa tassa vītikkamassa anucchavikaṃ taṃ sīlasaṃvaraṃ paññapentīti. Pātimokkhasaṃvaratopi ca maggaphalasampayuttameva sīlaṃ adhisīlaṃ. Kāmāvacarāni pana aṭṭhakusalacittāni lokiyāni aṭṭhasamāpatticittāni ca ekajjhaṃ katvā cittamevāti veditabbāni. Buddhuppādānuppāde cassa pavatti, samādapanaṃ samādānañca sīle vuttanayeneva veditabbaṃ. Vipassanāpādakaṃ aṭṭhasamāpatticittaṃ pana "adhicittan"ti vuccati. Taṃ hi adhisīlaṃ viya sīlānaṃ, sabbalokiyacittānaṃ adhikañceva uttamañca, buddhuppāde eva ca hoti, na vinā buddhuppādā. Tatopi ca maggaphalacittameva adhicittaṃ. "atthi dinnaṃ atthi yiṭṭhan"tiādinayappavattaṃ ^2- pana kammassakatāñāṇaṃ paññā. Sā hi buddhe uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tassā @Footnote: ¹ cha.Ma. mahārājāno. evamuparipi ² Ma.Ma. 13/94/70-71 Paññāya buddhāpi sāvakāpi mahājanaṃ samādapenti, anuppanne buddhe paccekabuddhā ca kammavādino ca dhammikasamaṇabrāhmaṇā ca cakkavatti ca mahārājā mahābodhisattā ca samādapenti, sāmampi paṇḍitā sattā samādiyanti. Tathā hi aṅkuro dasavassasahassāni mahādānaṃ adāsi. Velāmo vessantaro aññe ca bahū paṇḍitamanussā mahādānāni adaṃsu. Te taṃ kusaladhammaṃ paripūretvā devesu ca manussesu ca sampattiṃ anubhaviṃsu. Tilakkhaṇākāraparicchedakaṃ pana vipassanāñāṇaṃ "adhipaññā"ti vuccati. Sā hi adhisīlaadhicittāni viya sīlacittānaṃ, sabbalokiyapaññānaṃ adhikā ceva uttamā ca, na ca vinā buddhuppādā loke pavattati. Tatopi ca maggaphalapaññāva adhipaññā. Idāni ekekaṃ dassento "katamā adhisīlasikkhā:- idha bhikkhu sīlavā hoti, pātimokkhasaṃvarasaṃvuto viharatītiādimāha. Idhāti vacanaṃ pubbabhāgakaraṇīyasampadāya sampannassa sabbappakārasīlaparipūrakassa puggalassa sannissayabhūtasāsanaparidīpanaṃ, aññasāsanassa ca tathābhāvapaṭisedhanaṃ. Vuttañhetaṃ "idheva bhikkhave samaṇo .pe. Suññā parappavādā samaṇebhi aññehī"ti. ^1- Bhikkhūti tassa sīlassa paripūrakassa puggalassa paridīpanaṃ. Pātimokkhasaṃvarasaṃvutoti idamassa pātimokkhasaṃvare patiṭṭhitabhāvaparidīpanaṃ. Viharatīti idamassa tadanurūpavihārasamaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Ācāragocarasampannoti idamassa pātimokkhasaṃvarassa upakārakadhammaparidīpanaṃ. Aṇumattesu vajjesu bhayadassāvīti idamassa pātimokkhato acavanadhammatāparidīpanaṃ. Samādāyāti idamassa sikkhāpadānaṃ anavasesato ādānaparidīpanaṃ. Sikkhatīti idamassa sikkhāya samaṅgībhāvaparidīpanaṃ. Sikkhāpadesūti idamassa sikkhitabbadhammaparidīpanaṃ. Tattha bhikkhūti saṃsāre bhayaṃ ikkhatīti bhikkhu. Sīlamassa atthīti sīlavā. Kiṃ ettha sīlanti sīlanaṭṭhena sīlaṃ. Kimidaṃ sīlanaṃ nāma? samādānaṃ ^2- vā, kāyakammādīnaṃ susīlyavasena avippakiṇṇatāti attho. Upadhāraṇaṃ vā, kusalānaṃ dhammānaṃ patiṭṭhāvasena @Footnote: ¹ Ma.mū. 12/139/98 ² cha.Ma. samādhānaṃ Ādhārabhāvoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayaṃ saddalakkhaṇavidū anujānanti. Aññe pana "adhisevanaṭṭhena ācāraṭṭhena sīlanaṭṭhena siraṭṭhena sītalaṭṭhena sivaṭṭhena sīlan"ti vaṇṇayanti. Sīlanaṃ lakkhaṇaṃ tassa bhinnassāpi anekadhā sanidassanattaṃ rūpassa yathā bhinnassanekadhā. Yathā hi nīlapītādibhedena anekadhā bhinnassāpi rūpāyatanassa sanidassanattaṃ lakkhaṇaṃ nīlādibhedena bhinnassāpi sanidassanabhāvānatikkamanato. Tathā sīlassa cetanādibhedena anekadhā bhinnassāpi yadetaṃ kāyakammādīnaṃ samādānavasena, ^1- kusalānañca dhammānaṃ patiṭṭhāvasena vuttaṃ sīlanaṃ, tadeva lakkhaṇaṃ cetanādibhedena bhinnassāpi samādānapatiṭṭhābhāvānatikkamanato. ^2- Evaṃ lakkhaṇassa panassa:- dussīlyaviddhaṃsanatā anavajjaguṇo tathā kiccasampattiatthena raso nāma pavuccati. Tasmā idaṃ sīlaṃ nāma kiccaṭṭhena rasena pana ^3- dussīlyaviddhaṃsanarasaṃ, sampattiatthena rasena anavajjaguṇarasanti ^4- veditabbaṃ. Soceyyapaccupaṭṭhānaṃ tayidaṃ tassa viññubhi ottappañca hirī ceva padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ. Tañhidaṃ sīlaṃ "kāyasocyeyaṃ vacīsoceyyaṃ manosoceyyan"ti evaṃ vuttasoceyyapaccupaṭṭhānaṃ, soceyyabhāvena paccupaṭṭhāti gaṇanabhāvaṃ gacchati. Hirottappañca pana tassa viññūhi padaṭṭhānanti vaṇṇitaṃ, āsannakāraṇanti attho. Hirottappe hi sati sīlaṃ uppajjati ceva tiṭṭhati ca, asati neva uppajjati ceva na tiṭṭhati @Footnote: ¹ cha.Ma. samādhānavasena ² cha.Ma. samādhāna... ³ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ⁴ cha.Ma. @anavajjarasanti Cāti evaṃvidhena sīlena sīlavā hoti. Etaṃ sīlaṃ nāma pāṇātipātādīhi vā viramantassa, vattapaṭipattiṃ vā pūrentassa cetanādayo dhammā veditabbā. Vuttañhetaṃ paṭisambhidāyaṃ ^1- "kiṃ sīlanti, cetanā sīlaṃ cetasikaṃ sīlaṃ saṃvaro sīlaṃ avītikkamo sīlan"ti. Tattha cetanāsīlaṃ nāma pāṇātipātādīhi vā viramantassa vattapaṭipattiṃ vā pūrentassa cetanā. Cetasikasīlaṃ nāma pāṇātipātādīhi viramantassa virati. Api ca cetanāsīlaṃ nāma pāṇātipātādīni pajahantassa sattakammapathacetanā. Cetasikasīlaṃ nāma "abhijjhaṃ loke pahāya vigatābhijjhena cetasā viharatī"tiādinā ^2- nayena saṃyuttamahāvagge ^3- vuttā anabhijjhāabyāpādasammādiṭṭhidhammā. Saṃvaro sīlanti ettha pañcavidhena saṃvaro veditabbo. Pātimokkhasaṃvaro satisaṃvaro ñāṇasaṃvaro khantisaṃvaro vīriyasaṃvaroti. Tassa nānākaraṇaṃ upari āvibhavissati. Avītikkamo sīlanti samādinnasīlassa kāyikavācasiko avītikkamo. Ettha ca saṃvarasīlaṃ, avītikkamasīlanti idameva nippariyāyato sīlaṃ. Cetanāsīlaṃ, cetasikasīlanti pariyāyato sīlanti veditabbaṃ. Pātimokkhanti sikkhāpadasīlaṃ. Taṃ hi yo naṃ pāti rakkhati, taṃ mokkheti moceti āpāyikādīhi dukkhehi, tasmā "pātimokkhan"ti vuttaṃ. pātimokkhasaṃvarasaṃvutoti pātimokkhasaṃvarena ^4- samannāgato. Ācāragocarasampannoti ācārena ca ^5- gocarena ca sampanno. Aṇumattesūti appamattakesu. Vajjesūti akusaladhammesu. Bhayadassāvīti bhayadasSī. Samādāyāti sammā ādiyitvā. Sikkhati sikkhāpadesūti taṃ taṃ sikkhāpadaṃ samādiyitvā sikkhati. Api ca samādāya sikkhati sikkhāpadesūti yaṃ kiñci sikkhāpadesu sikkhākoṭṭhāsesu sikkhitabbaṃ kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā, taṃ sabbaṃ samādāya sikkhati. Khuddako sīlakkhandhoti saṅghādisesādisāvaseso sīlakkhandho. Mahantoti pārājikādiniravaseso. Yasmā pana pātimokkhasīlena bhikkhu sāsane patiṭṭhāti nāma, @Footnote: ¹ khu.paṭi. 31/39/46 ² dī.Sī. 9/217/72 ³ saṃ.mahā. 19/8/7 @⁴ cha.Ma. pātimokkhalaṃvarasīlena ⁵ cha.Ma. ceva Tasmā taṃ "patiṭṭhā"ti vuttaṃ. Patiṭṭhahati vā ettha bhikkhu, kusaladhammā eva vā ettha patiṭṭhahantīti patiṭṭhā. Ayamattho "sīle patiṭṭhāya naro sapañño"ti ^1- ca, "patiṭṭhā ^2- mahārāja sīlaṃ sabbesaṃ kusalānaṃ dhammānan"ti ca, "sīle patiṭṭhitassa ^3- kho mahārāja .pe. Sabbe kusalā dhammā na parihāyantī"ti ca ādisuttavasena veditabbo. Tadetaṃ pubbuppattiatthena ādi. Vuttampi cetaṃ "tasmātiha tvaṃ uttiya ādimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cādi kusalānaṃ dhammānaṃ, sīlañca suvisuddhaṃ diṭṭhi ca ujukā"ti. ^4- Yathā hi nagaravaḍḍhakī nagaraṃ māpetukāmo paṭhamaṃ nagaraṭṭhānaṃ sodheti, tato aparabhāge vīthicatukkasiṅghāṭakādiparicchedena vibhajitvāva nagaraṃ māpeti. Evameva yogāvacaro ādito sīlaṃ visodheti, tato aparabhāge samādhivipassanā maggaphalanibbānāni sacchikaroti. Yathā vā pana rajako paṭhamaṃ tīhi khārehi vatthaṃ dhovitvā parisuddhe vatthe yadicchakaṃ raṅgajātaṃ upaneti, yathā vā pana cheko cittakāro rūpaṃ likhitukāmo āditova bhittiparikammaṃ karoti, tato aparabhāge rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Evameva yogāvacaro āditova sīlaṃ visodhetvā aparabhāge samathavipassanādayo dhamme sacchikaroti. Tasmā sīlaṃ "ādī"ti vuttaṃ. Tadetaṃ caraṇasarikkhatāya caraṇaṃ. Caraṇāti hi pādā vuccanti. Yathā hi chinnacaraṇassa purisassa disaṅgamanābhisaṅkhāro na jāyati, paripuṇṇapādasseva jāyati, evameva yassa sīlaṃ bhinnaṃ hoti khaṇḍaṃ aparipuṇṇaṃ, tassa nibbānagamanāya ñāṇagamanaṃ na sampajjati. Yassa pana taṃ abhinnaṃ hoti akhaṇḍaṃ paripuṇṇaṃ, tassa nibbānagamanāya ñāṇagamanaṃ sampajjati. Tasmā sīlaṃ "caraṇan"ti vuttaṃ. Tadeva ^5- saṃyamanavasena saṃyamo. Saṃvaraṇavasena saṃvaroti ubhayenāpi sīlasaṃyamo ceva sīlasaṃvaro ca kathito. Vacanattho panettha saṃyameti vītikkamavipphandanaṃ, puggalaṃ vā @Footnote: ¹ saṃ.sa. 15/23,192/16,198 ² cha.Ma. patiṭṭhānalakkhaṇaṃ ³ cha.Ma. patiṭṭhito @⁴ saṃ.mahā. 19/382/144 ⁵ cha.Ma. tadetaṃ Saṃyameti vītikkamavasena tassa vipphandituṃ na detīti saṃyamo. Vītikkamasaṃyamavasena dvāraṃ ^1- saṃvarati pidahatīti saṃvaro. Mokkhanti uttamaṃ mukhabhūtaṃ vā. Yathā hi sattānaṃ catubbidho āhāro mukhena pavisitvā aṅgamaṅgāni pharati, evaṃ yoginopi catubhūmakakusalaṃ sīlamukhena pavisitvā atthasiddhiṃ sampādeti. Tena "mokkhan"ti. Pamukhe sādhūti pāmokkhaṃ, pubbaṅgamaṃ seṭṭhaṃ padhānanti attho. Kusalānaṃ dhammānaṃ samāpattiyāti catubhūmakakusalānaṃ paṭilābhatthāya pāmokkhaṃ pubbaṅgamaṃ seṭṭhaṃ padhānanti veditabbaṃ. Vivicceva kāmehīti kāmehi viviccitvā vinā hutvā apasakkitvā. ^2- Yo panāyamettha evakāro, so niyamatthoti veditabbo. Yasmā ca niyamattho, tasmā tasmiṃ paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharaṇasamaye avijjamānānampi kāmānaṃ tassa paṭhamajjhānassa paṭipakkhabhāvaṃ kāmapariccāgeneva cassa adhigamaṃ dīpeti. Kathaṃ? "vivicceva kāmehī"ti evaṃ hi niyame kariyamāne idaṃ paññāyati, nūnimassa jhānassa kāmā paṭipakkhabhūtā, yesu sati idaṃ nappavattati andhakāre sati padīpo ^3- viya, tesaṃ pariccāgeneva cassa adhigamo hoti orimatīrapariccāgena pārimatīrasseva. Tasmā niyamaṃ karotīti. Tattha siyā "kasmā panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kiṃ akusalehi dhammehi aviviccāpi paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja vihareyyā"ti? na kho panetaṃ evaṃ daṭṭhabbaṃ. Tannissaraṇato hi pubbapade eva esa vutto. Kāmadhātusamatikkamanato hi kāmarāgapaṭipakkhato ca idaṃ jhānaṃ kāmānameva nissaraṇaṃ. Yathāha "kāmānametaṃ nissaraṇaṃ yadidaṃ nekkhamman"ti. ^4- Uttarapadepi pana yathā "idheva bhikkhave paṭhamo samaṇo, idha dutiyo samaṇo"ti ^5- ettha evakāro ānetvā vuccati, evaṃ vattabbo. @Footnote: ¹ cha.Ma. vītikkamassa pavesanadvāraṃ ² cha.Ma. apakkamitvā ³ cha.Ma. padīpobhāso @⁴ khu.iti. 25/72/286 ⁵ Ma.mū. 12/139/98 Na hi sakkā ito aññehipi nīvaraṇasaṅkhātehi akusalehi dhammehi avivicca jhānaṃ upasampajja viharituṃ. Tasmā vivicceva kāmehi, vivicceva akusalehi dhammehīti evaṃ padadvayepi esa daṭṭhabbo. Padadvayepi ca kiñcāpi viviccāti iminā sādhāraṇavacanena ^1- tadaṅgavikkhambhanasamucchedapaṭipassaddhinissaraṇavivekā cittakāyaupadhivivekā ca ^1- saṅgahaṃ gacchanti, tathāpi pubbabhāge kāyavivekacittavivekavikkhambhanavivekā daṭṭhabbā. Lokuttaramaggakkhaṇe kāyavivekacittavivekasamucchedavivekanissaraṇavivekā daṭṭhabbā. ^2- Kāmehīti iminā pana padena ye ca idha "katame vatthukāmā manāpikā rūpā"tiādinā nayena vatthukāmā vuttā, ye ca idheva vibhaṅge "../../bdpicture/chando kāmo rāgo kāmo chandarāgo kāmo saṅkappo kāmo rāgo kāmo saṅkapparāgo kāmo"ti evaṃ kilesakāmā vuttā, te sabbepi saṅgahitā icceva daṭṭhabbā. Evaṃ hi sati vivicceva kāmehīti vatthukāmehipi viviccevāti attho yujjati. Tena kāyaviveko vutto hoti. Vivicca akusalehi dhammehīti kilesakāmehi sabbākusalehi vā viviccāti attho yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukāmehi vivekavacanato eva kāmasukhapariccāgo, dutiyena kilesakāmehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho vibhāvito hoti. Evaṃ vatthukāmakilesakāmavivekavacanatoyeva ca etesaṃ paṭhamena saṅkilesavatthuppahānaṃ, dutiyena saṅkilesappahānaṃ. Paṭhamena lolabhāvassa hetupariccāgo, dutiyena bālabhāvassa. Paṭhamena ca payogasuddhi, dutiyena āsayaposanaṃ ^3- vibhāvitaṃ hotīti viññātabbaṃ. ^4- Esa tāva nayo "kāmehī"ti ettha vuttakāmesu vatthukāmapakkhe. Kilesakāmapakkhe pana chandoti ca rāgoti ca evamādīhi anekbhedo kāmacchandova "kāmo"ti adhippeto. So ca akusalapariyāpannopi samāno "tattha katamo kāmacchando, kāmo"tiādinā ^5- nayena vibhaṅge jhānapaṭipakkhato visuṃ vutto. @Footnote: ^1-1 cha.Ma. tadaṅgavivekādayo kāyavivekādayo ca sabbepi vivekā ² cha.Ma. ayaṃ pāṭho na @dissati ³ Sī. āsayasodhanaṃ ⁴ cha.Ma. ñātabbaṃ ⁵ abhi.vi. 35/564/310 Kilesakāmattā vā purimapade vutto, akusalapariyāpannattā dutiyapade. Anekabhedato cassa kāmatoti avatvā kāmehīti vuttaṃ. Aññesampi ca dhammānaṃ akusalabhāve vijjamāne "tattha katame akusalā dhammā, kāmacchando"tiādinā nayena vibhaṅge ^1- uparijjhānaṅgānaṃ paccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato ^2- nīvaraṇāneva vuttāni. Nīvaraṇāni hi jhānaṅgānaṃ paccanīkāni, tesaṃ jhānaṅgāneva paṭipakkhāni, viddhaṃsakāni vighātakānīti vuttaṃ hoti. Tathā hi "samādhi kāmacchandassa paṭipakkho, pīti byāpādassa, vitakko thīnamiddhassa, sukhaṃ uddhaccakukkuccassa, vicāro vicikicchāyā"ti piṭake vuttaṃ. Evamettha vivicceva kāmehīti iminā kāmacchandassa vikkhambhanaviveko vutto hoti, vivicca akusalehi dhammehīti iminā pañcannampi nīvaraṇānaṃ aggahitaggahaṇena pana paṭhamena kāmacchandassa, dutiyena sesanīvaraṇānaṃ. Tathā paṭhamena tīsu akusalamūlesu pañcakāmaguṇabhedavisayassa lobhassa, dutiyena āghātavatthubhedādivisayānaṃ dosamohānaṃ. Oghādīsu vā dhammesu paṭhamena kāmoghakāmayogakāmāsavakāmupādānaabhijjhākāyagantha- kāmarāgasaññojanānaṃ, dutiyena avasesaoghayogāsavaupādānaganthasaññojanānaṃ. Paṭhamena ca taṇhāya taṃsampayuttakānañca, dutiyena avijjāya taṃsampayuttakānañca. Api ca paṭhamena lobhasampayuttaaṭṭhacittuppādānaṃ, dutiyena sesānaṃ catunnaṃ akusalacittuppādānaṃ vikkhambhanaviveko vutto hotīti veditabbo. Ettāvatā ca paṭhamassa jhānassa pahānaṅgaṃ dassetvā idāni sampayogaṅgaṃ dassetuṃ "savitakkaṃ savicāran"tiādi vuttaṃ. Tattha ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo vitakko, ārammaṇānumajjanalakkhaṇo vicāro. Santepi ca nesaṃ katthaci aviyoge oḷārikaṭṭhena pubbaṅgamaṭṭhena ca ghaṇḍābhighāto viya cetaso paṭhamābhinipāto vitakko, sukhumaṭṭhena anumajjanasabhāvena ca ghaṇḍānuravo viya anuppabandho vicāro. Vipphāravā cettha vitakko paṭhamuppattikāle paripphandanabhūto cittassa, ākāse @Footnote: ¹ abhi.vi. 35/564/310 ² uparijhānaṅgapaccanīkapaṭipakkhabhāvadassanato (abhi.A. 1/217) Uppatitukāmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya, padumābhimukhapāto viya ca gandhānubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicāro nātiparipphandanabhūto ^1- cittassa, ākāse uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṃ viya, paribbhamanaṃ viya ca padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge. Dukanipātaṭṭhakathāyaṃ pana "ākāsena ^2- gacchato mahāsakuṇassa ubhohi pakkhehi vātaṃ gahetvā pakkhe sannisīdāpetvā gamanaṃ viya ārammaṇe cetaso abhiniropanabhāvena pavatto vitakko, vātaggahaṇatthaṃ pakkhe phandāpayamānassa gamanaṃ viya anumajjanabhāvena pavatto vicāro"ti vuttaṃ. Taṃ anuppabandhena pavattiyaṃ yujjati. So pana nesaṃ viseso paṭhamadutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Api ca malaggahitaṃ kaṃsabhājanaṃ ekena hatthena daḷhaṃ gahetvā itarena hatthena cuṇṇatelavālaṇḍupakena ^3- parimajjantassa daḷhaggahaṇahattho viya vitakko. Parimajjanahattho viya vicāro. Tathā kumbhakārassa daṇḍappahārena cakkaṃ bhamayitvā bhājanaṃ karontassa uppīḷanahattho viya vitakko. Ito cito ca saṃsaraṇahattho ^4- viya vicāro. Tathā maṇḍalaṃ karontassa majjhe sannirumbhitvā ^5- ṭhitakaṇṭako viya abhiniropano vitakko. Bahi paribbhamanakaṇṭako viya anumajjamāno vicāro. Iti iminā ca vitakkena iminā ca vicārena saha vattati rukkho viya pupphena ca phalena cāti idaṃ jhānaṃ "savitakkaṃ savicāran"ti vuccati. Vivekajanti ettha vivitti viveko, nīvaraṇavigamoti attho. Vivittoti vā viveko, nīvaraṇavivitto jhānasampayuttadhammarāsīti attho. Tasmā vivekā, tasmiṃ vā viveke jātanti vivekajaṃ. Pītisukhanti ettha pīṇayatīti pīti, sā sampiyāyanalakkhaṇā. Sā panesā khuddakāpīti ^6- khaṇikāpīti okkantikāpīti ubbeṅgāpīti pharaṇāpītīti pañcavidhā hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma....bhāvo ² cha.Ma. ākāse ³ Sī. cuṇṇatelaṇḍupakena @⁴ Sī.,cha.Ma. sañcaraṇahattho ⁵ Ma. sannirujjhitvā ⁶ cha.Ma. khuddikāpīti. evamuparipi Tattha khuddakāpīti sarīre lomahaṃsanamattameva kātuṃ sakkoti. Khaṇikāpīti khaṇe khaṇe vijjuppādasadisā hoti. Okkantikāpīti samuddatīraṃ vīci viya, kāyaṃ okkamitvā okkamitvā bhijjati. Ubbeṅgāpīti balavatī hoti, kāyaṃ uddhaggaṃ katvā ākāse laṅghāpanappamāṇappattā. Pharaṇāpīti atibalavatī hoti. Tāya hi uppannāya sakalasarīraṃ pharitvā ^1- pūritavuṭṭhi ^2- viya mahatā udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anupariphuṭaṃ hoti. Sā panesā pañcavidhā pīti gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhaṃ passaddhiṃ paripūreti kāyapassaddhiñca cittapassaddhiñca, passaddhi gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhampi sukhaṃ paripūreti kāyikañca cetasikañca, sukhaṃ gabbhaṃ gaṇhantaṃ paripākaṃ gacchantaṃ tividhaṃ samādhiṃ paripūreti khaṇikasamādhiṃ upacārasamādhiṃ appanāsamādhinti. ^3- Tāsu yā appanāsamādhissa mūlaṃ hutvā vaḍḍhamānā samādhisampayogaṃ gatā pharaṇāpīti, ayaṃ imasmiṃ atthe adhippetā pītīti. Itaraṃ pana sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Sukhanaṃ vā sukhaṃ, suṭṭhu vā khādati khaṇati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ, somanassavedanāyetaṃ nāmaṃ. Taṃ sātalakkhaṇaṃ. Santepi ca nesaṃ katthaci avippayoge iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti, paṭiladdhārammaṇarasānubhavanaṃ ^4- sukhaṃ. Yattha pīti, tattha sukhaṃ, yattha sukhaṃ, tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā pīti, vedanākkhandhasaṅgahitaṃ sukhaṃ. Kantārakhinnassa vanantodakadassanasavanesu viya pīti, vanacchāyāpavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvato cetaṃ vuttanti veditabbaṃ. Iti ayañca pīti idañca sukhaṃ assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti idaṃ jhānaṃ "pītisukhan"ti vuccati. @Footnote: ¹ Sī.,cha.Ma. dhamitvā ² Sī.,cha.Ma. pūritavatthi @³ cha.Ma. appanāsamādhiñcāti ⁴ cha.Ma. paṭiladdharasānubhavanaṃ Atha vā pīti ca sukhañca pītisukhaṃ dhammavinayādayo viya. Vivekajaṃ pītisukhaṃ assa jhānassa, asmiṃ vā jhāne atthīti evaṃ vivekajaṃ pītisukhaṃ. Yatheva hi jhānaṃ, evaṃ pītisukhaṃ cettha vivekajameva hoti, tañcassa atthīti, ^1- tasmā alopasamāsaṃ katvā ekappadeneva "vivekajaṃ pītisukhan"tipi vattuṃ yujjati. Paṭhamanti gaṇanānupubbatā paṭhamaṃ, idaṃ paṭhamaṃ uppannantipi paṭhamaṃ. Jhānanti duvidhaṃ jhānaṃ ārammaṇūpanijjhānañca lakkhaṇūpanijjhānañcāti. Tattha aṭṭhasamāpattiyo paṭhavīkasiṇādiārammaṇaṃ upanijjhāyantīti ārammaṇūpanijjhānanti saṅkhyaṃ gatā. Vipassanāmaggaphalāni pana lakkhaṇūpanijjhānaṃ nāma. Tattha vipassanā aniccādilakkhaṇassa upanijjhānato lakkhaṇūpanijjhānaṃ. Vipassanāya katakiccassa maggena ijjhanato maggo lakkhaṇūpanijjhānaṃ, phalaṃ pana nirodhasaccaṃ tathalakkhaṇaṃ upanijjhāyatīti lakkhaṇūpanijjhānaṃ. Tesu idha pubbabhāge ārammaṇūpanijjhānaṃ, lokuttaramaggakkhaṇe lakkhaṇūpanijjhānaṃ adhippetaṃ. Tasmā ārammaṇūpanijjhānato ca lakkhaṇūpanijjhānato ca paccanīkajjhāpanato ca jhānanti veditabbaṃ. Upasampajjāti upagantvā, pāpuṇitvāti vuttaṃ hoti. Upasampādayitvā vā, nipphādetvāti vuttaṃ hoti. Viharatīti tadanurūpena iriyāpathavihārena iriyati, vuttappakārajjhānasamaṅgī hutvā attabhāvassa iriyanaṃ vuttiṃ abhinipphādeti. Tampanetaṃ paṭhamaṃ jhānaṃ pañcaṅgavippahīnaṃ pañcaṅgasamannāgataṃ tividhakalyāṇaṃ, dasalakkhaṇasampannaṃ. Tattha kāmacchando byāpādo thīnamiddhaṃ uddhaccakukkuccaṃ vicikicchāti imesaṃ pañcannaṃ nīvaraṇānaṃ pahānavasena pañcaṅgavippahīnatā veditabbā. Na hi etesu appahīnesu jhānaṃ uppajjati. Tenassetāni pahānaṅgānīti vuccanti. Kiñcāpi hi jhānakkhaṇe aññepi akusalā dhammā pahīyanti, tathāpi etāneva visesena jhānantarāyakarāni. Kāmacchandena hi nānāvisayappalobhitaṃ cittaṃ na ekattārammaṇe @Footnote: ¹ cha.Ma. atthi Samādhiyati kāmacchandābhibhūtaṃ vā, taṃ na kāmadhātuppahānāya paṭipadaṃ paṭipajjati. Byāpādena vā ārammaṇe paṭihaññamānaṃ na nirantaraṃ pavattati. Thīnamiddhābhibhūtaṃ akammaññaṃ hoti. Uddhaccakukkuccaparetaṃ avūpasantameva hutvā paribbhamati. Vicikicchāya upahataṃ jhānādhigamasādhikaṃ paṭipadaṃ na ārohati. Iti visesena jhānantarāyakarattā etāneva pahānaṅgānīti vuttāni. Yasmā pana vitakko ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti, vicāro anubandhati, tehi avikkhepāya sampāditasaṃyogassa cetaso payogasampattisambhavā pīti pīṇanaṃ sukhañca upabrūhanaṃ karoti. Athassa sesasampayuttadhammā ^1- etehi abhiniropanānubandhanapīṇanaupabrūhanehi anuggahitā ekaggatā ekattārammaṇe samaṃ sammā ca ādhiyanti. Tasmā vitakko vicāro pīti sukhaṃ cittekaggatāti imesaṃ pañcannaṃ uppattivasena pañcaṅgasamannāgatatā veditabbā. Uppannesu hi etesu pañcasu jhānaṃ uppannaṃ nāma hoti. Tenassa etāni pañcaṅgasamannāgatānīti vuccanti. Tasmā na etehi samannāgataṃ aññadeva jhānaṃ nāma atthīti gahetabbaṃ. Yathā pana aṅgamattavaseneva caturaṅginī senā. Pañcaṅgikaṃ turiyaṃ. Aṭṭhaṅgiko ca maggoti vuccati. Evamidampi aṅgamattavaseneva pañcaṅgikanti vā pañcaṅgasamannāgatanti vā vuccatīti veditabbaṃ. Etāni ca pañca aṅgāni kiñcāpi upacārakkhaṇepi atthi, atha kho upacāre pakaticittato balavatarāni. Idha pana upacāratopi balavatarāni rūpāvacaralakkhaṇappattāni nipphannāni. Ettha hi vitakko suvisadena ākārena ārammaṇe cittaṃ abhiniropayamāno uppajjati. Vicāro ativiya ārammaṇaṃ anumajjamāno. Pītisukhaṃ sabhāvantampi kāyaṃ pharamānaṃ. Tenāha "nāssa kiñci sabbāvato kāyassa vivekajena pītisukhena apphuṭaṃ hotī"ti. ^2- Cittekaggatāpi heṭṭhimamhi samuggapaṭale uparimaṃ samuggapaṭalaṃ viya ārammaṇesu phusitā hutvā uppajjati, ayametesaṃ itarehi viseso. Tattha cittekaggatā kiñcāpi @Footnote: ¹ atha naṃ sasesasampayuttadhammaṃ (visuddhi. 1/186) ² dī.Sī. 9/227/75 "savitakkaṃ savicāran"ti imasmiṃ pāṭhe na niddiṭṭhā, tathāpi vibhaṅge ^1- "jhānanti vitakko vicāro pīti sukhaṃ cittekaggatā"ti evaṃ vuttattā aṅgameva. Yena hi adhippāyena bhagavatā uddeso kato, soyeva tena vibhaṅge pakāsitoti. Tividhakalyāṇa tividhakalyāṇaṃ, dasalakkhaṇasampannanti ettha pana ādimajjhapariyosānavasena tividhakalyāṇatā. Tesaṃyeva ca ādimajjhapariyosānānaṃ lakkhaṇavasena dasalakkhaṇasampannatā veditabbā. Tatrāyaṃ pāḷi:- paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, upekkhānubrūhanā majjhe, sampahaṃsanā pariyosānaṃ, paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, ādissa kati lakkhaṇāni? ādissa tīṇi lakkhaṇāni, yo tassa paripantho, tato cittaṃ visujjhati, visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati. Yañca paripanthato cittaṃ visujjhati, yañca visuddhattā cittaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati, yañca paṭipannattā tattha cittaṃ pakkhandati. Paṭhamassa jhānassa paṭipadāvisuddhi ādi, ādissa imāni tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati "paṭhamaṃ jhānaṃ ādikalyāṇañceva hoti tilakkhaṇasampannañcā"ti. Paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe, majjhassa kati lakkhaṇāni? majjhassa tīṇi lakkhaṇāni, visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, samatha- paṭipannaṃ ajjhupekkhati, ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Yañca visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati, yañca samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati, yañca ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati. Paṭhamassa jhānassa upekkhānubrūhanā majjhe, majjhassa imāni @Footnote: ¹ abhi.vi. 35/566/310 Tīṇi lakkhaṇāni. Tena vuccati "paṭhamaṃ jhānaṃ majjhekalyāṇañceva hoti tilakkhaṇasampannañcā"ti. Paṭhamassa jhānassa sampahaṃsanā, pariyosānaṃ, pariyosānassa kati lakkhaṇāni? pariyosānassa cattāri lakkhaṇāni, tattha jātānaṃ dhammānaṃ anativattanaṭṭhena sampahaṃsanā, indriyānaṃ ekarāsaṭṭhena sampahaṃsanā, tadupagavīriyāvahanaṭṭhena ^1- sampahaṃsanā, āsevanaṭṭhena sampahaṃsanā. Paṭhamassa jhānassa sampahaṃsanā pariyosānaṃ, pariyosānassa imāni cattāri lakkhaṇāni. Tena vuccati "paṭhamaṃ jhānaṃ pariyosānakalyāṇañceva hoti catulakkhaṇasampannañcā"ti. ^2- "tatra paṭipadāvisuddhi nāma sasambhāriko upacāro. Upekkhānubrūhanā nāma appanā. Sampahaṃsanā nāma paccavekkhaṇā"ti evameke vaṇṇayanti. Yasmā pana "ekaggacittaṃ ^3- paṭipadāvisuddhilakkhaṇañceva ^4- hoti upekkhānubrūhitañca ñāṇena ca sampahaṃsitan"ti ^2- pāḷiyaṃ vuttaṃ, tasmā antoappanāyameva āgamanavasena paṭipadāvisuddhi, tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā, dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā ca veditabbā. Kathaṃ? yasmiṃ hi vāre appanā uppajjati, tasmiṃ yo nīvaraṇasaṅkhāto Kilesagaṇo tassa jhānassa paripantho, tato cittaṃ visujjhati. Visuddhattā āvaraṇavirahitaṃ hutvā majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati. Majjhimaṃ samathanimittaṃ nāma samappavatto appanāsamādhiyeva. Tadanantaraṃ pana purimaṃ cittaṃ ekasantatipariṇāmanayena tathattaṃ upagacchamānaṃ majjhimaṃ samathanimittaṃ paṭipajjati nāma, evaṃ paṭipannattā tathattupagamanena tattha pakkhandati nāma. Evaṃ tāva purimacitte vijjamānākāranipphādikā paṭhamajjhānassa uppādakkhaṇeyeva āgamanavasena paṭipadāvisuddhi veditabbā. @Footnote: ¹ Sī.,cha.Ma. tadupagavīriyavāhanaṭṭhena ² khu.paṭi. 31/158/179 @³ Sī.,cha.Ma. ekattagataṃ cittaṃ ⁴ cha.Ma. paṭipadāvisuddhipakkhandañceva Evaṃ visuddhassa pana tassa puna visodhetabbābhāvato visodhane byāpāraṃ akaronto visuddhaṃ cittaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathabhāvūpagamanena samathapaṭipannassa puna samādhāne byāpāraṃ akaronto samathapaṭipannaṃ ajjhupekkhati nāma. Samathapaṭipannabhāvato eva cassa kilesasaṃsaggaṃ pahāya ekattena upaṭṭhitassa puna ekattupaṭṭhāne byāpāraṃ akaronto ekattupaṭṭhānaṃ ajjhupekkhati nāma. Evaṃ tatramajjhattupekkhāya kiccavasena upekkhānubrūhanā veditabbā. Ye panete evaṃ upekkhānubrūhitā ^1- tattha jātā samādhipaññāsaṅkhātā yuganaddhadhammā aññamaññaṃ anativattamānā hutvā pavattā, yāni ca saddhādīni indriyāni nānākilesehi vimuttattā vimuttirasena ekarasāni hutvā pavattāni, yañcetaṃ sarūpagaṃ ^2- tesaṃ anativattanaṃ ekarasabhāvānaṃ anucchavikaṃ vīriyaṃ vāhayati, ^3- yā cassa tasmiṃ khaṇe pavattā āsevanā, sabbepi te ākārā yasmā ñāṇena saṅkilesavodānesu taṃ taṃ ādīnavañca ānisaṃsañca disvā tathā tathā sampahaṃsitattā visodhitattā pariyodāpitattā nipphannāva tasmā "dhammānaṃ anativattanādibhāvasādhanena pariyodāpakassa ñāṇassa kiccanipphattivasena sampahaṃsanā veditabbā"ti vuttaṃ. Vitakkavicārānaṃ vūpasamāti vitakkassa ca vicārassa cāti imesaṃ dvinnaṃ vūpasamā samatikkamā, dutiyajjhānakkhaṇe apātubhāvāti vuttaṃ hoti. Tattha kiñcāpi dutiyajjhāne sabbepi paṭhamajjhānadhammā na santi, aññeyeva hi paṭhamajjhāne phassādayo, aññe idha. Oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṃ dutiyajjhānādīnaṃ adhigamo hotīti dassanatthaṃ "vitakkavicārānaṃ vūpasamā"ti evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Ajjhattanti idha niyakajjhattaṃ adhippetaṃ, vibhaṅge pana "ajjhattaṃ paccattan"ti ettakameva vuttaṃ. Yasmā niyakajjhattaṃ adhippetaṃ, tasmā attani jātaṃ, attano santāne nibbattanti ayamettha attho. @Footnote: ¹ cha.Ma. upekkhānubrūhite ² cha.Ma. yañcesa tadupagaṃ ³ Sī.vattati Sampasādananti sampasādanaṃ vuccati saddhā. Sampasādanayogato jhānampi sampasādanaṃ, nīlavaṇṇayogato nīlavatthaṃ viya. Yasmā vā taṃ jhānaṃ sampasādanasamannāgatattā vitakkavicārakkhobhavūpasamanena ca ceto sampasādayati, tasmāpi "sampasādanan"ti vuttaṃ. Imasmiñca atthavikappe sampasādanaṃ cetasoti evaṃ padasambandho veditabbo. Purimasmiṃ pana atthavikappe cetasoti etaṃ ekodibhāvena saddhiṃ yojetabbaṃ. Tatrāyaṃ atthayojanā:- eko udetīti ekodi, vitakkavicārehi anajjhārūḷhattā aggo seṭṭho hutvā udetīti attho. Seṭṭhopi hi loke ekoti vuccati. Vitakkavicāravirahito vā eko asahāyo hutvā itipi vattati. ^1- Atha vā sampayuttadhamme udāyatīti udi, uṭṭhāpetīti attho. Seṭṭhaṭṭhena eko ca so udi cāti ekodi, samādhissetaṃ adhivacanaṃ. Iti imaṃ ekodiṃ bhāveti vaḍḍhetīti idaṃ dutiyajjhānaṃ ekodibhāvaṃ. So panāyaṃ ekodi yasmā cetaso, na sattassa, na jīvassa. Tasmā etaṃ "cetaso ekodibhāvan"ti vuttaṃ. Nanu cāyaṃ saddhā paṭhamajjhānepi atthi, ayañca ekodināmako samādhi, atha kasmā idameva "sampasādanaṃ cetaso ekodibhāvan"ti vuttanti? vuccate:- aduṃ hi paṭhamajjhānaṃ vitakkavicārakkhobhena vīcitaraṅgasamākulamiva jalaṃ na suppasannaṃ hoti, tasmā satiyāpi saddhāya sampasādananti na vuttaṃ. Na suppasannattāyeva cettha samādhipi na suṭṭhu pākaṭo, tasmā ekodibhāvantipi na vuttaṃ. Imasmiṃ pana jhāne vitakkavicārapalibodhābhāvena laddhokāsā balavatī saddhā, balavasaddhāsahāyapaṭilābheneva ca samādhipi pākaṭo. Tasmā idameva evaṃ vuttanti veditabbaṃ. Avitakkaṃ avicāranti bhāvanāya pahīnattā etasmiṃ, etassa vā vitakko natthīti avitakkaṃ. Imināva nayena avicāraṃ. Etthāha "nanu ca `vitakkavicārānaṃ vūpasamā'ti imināpi ayamattho siddho, atha kasmā puna vuttaṃ `avitakkaṃ avicāran'ti " @Footnote: ¹ cha.Ma. vattuṃ vaṭṭati Vuccate:- evameva, ^1- siddhovāyamattho. Na panetaṃ tadatthadīpakaṃ, nanu avocumhā ^2- "oḷārikassa pana oḷārikassa aṅgassa samatikkamā paṭhamajjhānato paresaṃ dutiyajjhānādīnaṃ samadhigamo hotīti dassanatthaṃ `vitakkavicārānaṃ vūpasamā'ti evaṃ vuttan"ti. Api ca vitakkavicārānaṃ vūpasamā idaṃ sampasādanaṃ, na kilesakālussiyassa. ^3- Vitakkavicārānañca vūpasamā ekodibhāvaṃ, na upacārajjhānamiva nīvaraṇappahānā, na paṭhamajjhānamiva ca aṅgapātubhāvāti evaṃ sampasādanaekodibhāvānaṃ hetuparidīpakamidaṃ vacanaṃ. Tathā vitakkavicārānaṃ vūpasamā idaṃ avitakkaṃ avicāraṃ, na tatiyacatutthajjhānāni viya cakkhuviññāṇādīni viya ca abhāvāti evaṃ avitakkaavicārabhāvassa hetuparidīpakañca. Na vitakkavicārābhāvamattaparidīpakaṃ. Vitakkavicārābhāvamattaparidīpakameva puna ^4- "avitakkaṃ avicāran"ti idaṃ vacanaṃ. Tasmā purimaṃ vatvāpi puna vattabbamevāti. Samādhijanti paṭhamajjhānasamādhito, sampayuttasamādhito vā jātanti attho. Tattha kiñcāpi paṭhamampi sampayuttasamādhito jātaṃ, atha kho ayameva samādhijanti ^5- vattabbataṃ arahati, vitakkavicārakkhobhavirahena ativiya acalattā suppasannattā ca. Tasmā imassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ idameva "samādhijan"ti vuttaṃ. Pītisukhanti idaṃ vuttanayameva. Dutiyanti gaṇanānupubbato ^6- dutiyaṃ. Idaṃ dutiyaṃ uppannantipi dutiyaṃ. Pītiyā ca virāgāti virāgo nāma vuttappakārāya pītiyā jigucchanaṃ vā samatikkamo vā. Ubhinnaṃ pana antarā casaddo sampiṇḍanattho, so vūpasamaṃ vā sampiṇḍeti vitakkavicāravūpasamaṃ vā. Tattha yadā vūpasamameva sampiṇḍeti, tadā pītiyā virāgā ca, kiñci bhiyyo vūpasamā cāti evaṃ yojanā veditabbā. Imissā ca yojanāya virāgo jigucchanattho hoti, tasmā pītiyā jigucchanā ca samatikkamā cāti ^7- ayamattho daṭṭhabbo. Yadā pana vitakkavicāravūpasamaṃ sampiṇḍeti, tadā pītiyā @Footnote: ¹ cha.Ma. evametaṃ ² cha.Ma. avocumha ³ Ma. kilesakālusiyassa ⁴ cha.Ma. pana @⁵ cha.Ma. samādhi "samādhī"ti ⁶ cha.Ma. gaṇanānupubbatā ⁷ Ma. vūpasamā cāti (abhi.A. 1/223) Ca virāgā, kiñci bhiyyo vitakkavicārānañca vūpasamāti evaṃ yojanā veditabbā. Imissā ca yojanāya virāgo samatikkamanattho hoti, tasmā pītiyā ca samatikkamā vitakkavicārānañca vūpasamāti ayamattho daṭṭhabbo. Kāmañcete vitakkavicārā dutiyajjhāneyeva vūpasantā, imassa pana jhānassa maggaparidīpanatthaṃ vaṇṇabhaṇanatthañcetaṃ vuttaṃ. "vitakkavicārānaṃ vūpasamā"ti hi vutte idaṃ paññāyati "nanu ^1- vitakkavicāravūpasamo maggo imassa jhānassā"ti. Yathā ca tatiye ariyamagge appahīnānampi sakkāyadiṭṭhādīnaṃ "pañcannaṃ orambhāgiyānaṃ saññojanānaṃ pahānāyā"ti ^2- evaṃ pahānaṃ vuccamānaṃ ^3- vaṇṇabhaṇanaṃ hoti, tadadhigamāya ussukkānaṃ ussāhajananatthaṃ, ^4- evameva idha avūpasantānampi vitakkavicārānaṃ vūpasamo vuccamāno ^5- vaṇṇabhaṇanaṃ hoti, tenāyamattho vutto "pītiyā ca samatikkamā vitakkavicārānañca vūpasamā"ti. Upekkhako ca viharatīti ettha upapattito ikkhatīti upekkhā, samaṃ passati, apakkhapatitāva hutvā passatīti attho. Tāya visadāya vipulāya thāmagatāya samannāgatattā tatiyajjhānasamaṅgī "upekkhako"ti vuccati. Upekkhā pana dsavidhā hoti chaḷaṅgupekkhā brahmavihārupekkhā bojjhaṅgupekkhā vīriyupekkhā saṅkhārupekkhā vedanupekkhā vipassanupekkhā tatramajjhattupekkhā jhānupekkhā pārisuddhiupekkhāti. Tattha yā "idha bhikkhave bhikkhu cakkhunā rūpaṃ disvā neva sumano hoti na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajāno"ti ^6- evamāgatā khīṇāsavassa chasu dvāresu iṭṭhāniṭṭhachaḷārammaṇāpāthe parisuddhapakatibhāvāvijahanākārabhūtā upekkhā, ayaṃ chaḷaṅgupekkhā nāma. @Footnote: ¹ cha.Ma. nūna ² Ma.Ma. 13/132/106 ³ Ma. pahāne vuccamāne, Sī. idaṃ lakkhaṇavantavasena @kataṃ ⁴ cha.Ma. ussāhajanakaṃ ⁵ Ma. vūpasame vuccamāne ⁶ aṅ.chakka. 22/272/311 (syā) Yā pana "upekkhāsahagatena cetasā ekaṃ disaṃ pharitvā viharatī"ti ^1- evamāgatā sattesu majjhattākārabhūtā upekkhā, ayaṃ brahmavihārupekkhā nāma. Yā pana "upekkhāsambojjhaṅgaṃ bhāveti vivekanissitan"ti ^2- evamāgatā sahajātānaṃ dhammānaṃ majjhattākārabhūtā upekkhā, ayaṃ bojjhaṅgupekkhā nāma. Yā pana "kālena kālaṃ upekkhānimittaṃ manasikarotī"ti ^3- evamāgatā anaccāraddhanātisithilavīriyasaṅkhātā upekkhā, ayaṃ vīriyupekkhā nāma. Yā pana "kati saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti, kati saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjanti, aṭṭha saṅkhārupekkhā samathavasena uppajjanti, dasa saṅkhārupekkhā vipassanāvasena uppajjantī"ti ^4- evamāgatā nīvaraṇādipaṭisaṅkhā santiṭṭhanāgahaṇe ^5- majjhattabhūtā upekkhā, ayaṃ saṅkhārupekkhā nāma. Yā pana "yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti upekkhāsahagatan"ti ^6- evamāgatā adukkhamasukhasaṅkhātā upekkhā, ayaṃ vedanupekkhā nāma. Yā pana "yadatthi yaṃ bhūtaṃ, taṃ pajahati, upekkhaṃ paṭilabhatī"ti ^7- evamāgatā vicinane majjhattabhūtā upekkhā, ayaṃ vipassanupekkhā nāma. Yā pana chandādīsu yevāpanakesu āgatā sahajātānaṃ samavāhitabhūtā upekkhā, ayaṃ tatramajjhattupekkhā nāma. Yā pana "upekkhako ca viharatī"ti ^8- evamāgatā aggasukhepi tasmiṃ apakkhapātajananī upekkhā, ayaṃ jhānupekkhā nāma. Yā pana "upekkhāsatipārisuddhiṃ catutthaṃ jhānan"ti ^8- evamāgatā sabbapaccanīkaparisuddhā paccanīkavūpasamanepi abyāpārabhūtā upekkhā, ayaṃ pārisuddhiupekkhā nāma. @Footnote: ¹ dī.Sī. 9/556/246, Ma.mū. 12/77/51 ² Ma.Ma. 13/247/223 ³ aṅ.tika. 20/103/250 @⁴ khu.paṭi. 31/57/66 ⁵ Sī.,Ma. sanniṭṭhānagahaṇe ⁶ abhi.saṅ. 34/150/46 @⁷ Ma.u. 14/71/52, aṅ.sattaka. 23/55/78 ⁸ abhi.saṅ. 34/163/51 Tattha chaḷaṅgupekkhā ca brahmavihārupekkhā ca bojjhaṅgupekkhā ca tatramajjhattupekkhā ca jhānupekkhā ca pārisuddhiupekkhā ca atthato ekā, tatramajjhattupekkhāva hoti. Tena tena avatthābhedena panassā ayaṃ bhedo. Ekassāpi sato sattassa kumārayuvattherasenāpatirājādivasena ^1- bhedo viya, tasmā tāsu yattha chaḷaṅgupekkhā, na tattha bojjhaṅgupekkhādayo. Yattha vā pana bojjhaṅgupekkhā, na tattha chaḷaṅgupekkhādayo hontīti veditabbā. Yathā cetāsaṃ atthato ekībhāvo, evaṃ saṅkhārupekkhāvipassanupekkhānampi. Paññā eva hi esā, kiccavasena dvidhā bhinnā, yathā hi purisassa sāyaṃ gehaṃ paviṭṭhaṃ sappaṃ ajapadadaṇḍaṃ gahetvā pariyesamānassa taṃ thusakoṭṭhāse ^2- nipannaṃ disvā "sappo nu kho no"ti avalokentassa sovattikattayaṃ ^3- disvā nibbematikassa "sappo na sappo"ti vicinane majjhattatā uppajjati, evameva yā āraddhavipassakassa vipassanāñāṇena lakkhaṇattaye diṭṭhe saṅkhārānaṃ aniccabhāvādivicinane majjhattatā uppajjati, ayaṃ vipassanupekkhā. Yathā pana tassa purisassa ajapadena daṇḍena gāḷhaṃ sappaṃ gahetvā "kintāhaṃ imaṃ sappaṃ aviheṭhento attānañca iminā aḍaṃsāpento muñceyyan"ti muñcanākārameva pariyesato gahaṇe majjhattatā hoti, evameva yā lakkhaṇattayassa diṭṭhattā āditte viya tayo bhave passato saṅkhāraggahaṇe majjhattatā, ayaṃ saṅkhārupekkhā. Iti vipassanupekkhāya siddhāya saṅkhārupekkhāpi siddhāva hoti. Iminā panesā vicinanaggahaṇesu majjhattatāsaṅkhātena kiccena dvidhā bhinnāti. Vīriyupekkhā pana vedanupekkhā ca aññamaññañca avasesāhi ca atthato bhinnā evāti. Āha cettha:- "majjhattabrahmabojjhaṅga- chaḷaṅgajjhānasuddhiyo vipassanā ca saṅkhāra- vedanāvīriyaṃ iti @Footnote: ¹ Sī. kumārayuvarāja... ² cha.Ma. thusakoṭṭhake ³ cha.Ma. sovatthikattayaṃ Vitthārato dasopekkhā chamajjhattādito tato duve paññā tato dvīhi catassova bhavantimā"ti. Iti imāsu upekkhāsu jhānupekkhā idha adhippetā. Sā majjhattalakkhaṇā, anābhogarasā, abyāpārapaccupaṭṭhānā, pītivirāgapadaṭṭhānāti. Etthāha:- "nanu cāyaṃ atthato tatramajjhattupekkhāva hoti, sā ca paṭhamadutiyajjhānesupi atthi. Tasmā tatrāpi `upekkhako ca viharatī'ti evamayaṃ vattabbā siyā, sā kasmā na vuttā"ti. Aparibyattakiccayogato. ^1- Aparibyattaṃ hi tassā tattha kiccaṃ, vitakkādīhi abhibhūtattā. Idha panāyaṃ vitakkavicārapītīhi anabhibhūtattā ukkhittasirā viya hutvā paribyattakiccā jātā, tasmā vuttāti. Sato ca sampajānoti ettha saratīti sato. Sampajānātīti sampajāno. Iti puggalena sati ca sampajaññañca vuttaṃ. Tattha saraṇalakkhaṇā sati, asammussanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā. Asammohalakkhaṇaṃ sampajaññaṃ, tīraṇarasaṃ, pavicayapaccupaṭṭhānaṃ. Tattha kiñcāpi idaṃ satisampajaññaṃ purimajjhānesupi atthi. Muṭṭhassatissa hi asampajānassa upacāramattampi na sampajjati, pageva appanā. Oḷārikattā pana tesaṃ jhānānaṃ bhūmiyaṃ viya purisassa cittassa gati sukhā hoti, abyattaṃ tattha satisampajaññakiccaṃ. Oḷārikaṅgappahānena pana sukhumattā imassa jhānassa purisassa khuradhārāyaṃ viya satisampajaññakiccapariggahitā eva cittassa gati icchitabbāti idheva vuttaṃ. Kiñci bhiyyo:- yathā dhenupago vaccho dhenuto apanīto arakkhiyamāno punadeva dhenuṃ upagacchati, evamidaṃ tatiyajjhānasukhaṃ pītito apanītaṃ taṃ satisampajaññena ^2- arakkhiyamānaṃ punadeva pītiṃ upagaccheyya, pītisampayuttameva siyā, sukhe vāpi sattā sārajjanti. Idañca atimadhuraṃ sukhaṃ, tato paraṃ sukhābhāvā. Satisampajaññānubhāvena @Footnote: ¹ cha.Ma. aparibyattakiccato ² Ma. apanītaṃ, taṃ satisampajaññārakkhena, cha. apanītampi @satisampajaññārakkhena Panettha sukhe asārajjanā hoti, no aññathāti imampi atthavisesaṃ dassetuṃ idaṃ idheva vuttanti veditabbaṃ. Idāni sukhañca kāyena paṭisaṃvedetīti ettha kiñcāpi tatiyajjhānasamaṅgino sukhapaṭisaṃvedanābhogo natthi, evaṃ santepi yasmā tassa nāmakāyena sampayuttaṃ sukhaṃ. Yaṃ vā taṃ vā nāmakāyasampayuttaṃ sukhaṃ, taṃsamuṭṭhānenassa yasmā atipaṇītena rūpena rūpakāyo phuṭṭho, ^1- kāyassa ^2- phuṭṭhattā jhānā vuṭṭhitopi sukhaṃ paṭisaṃvedeyya, tasmā etamatthaṃ dassento "sukhañca kāyena paṭisaṃvedetī"ti āha. Idāni yantaṃ ariyā ācikkhanti upekkhako satimā sukhavihārīti ettha yaṃjhānahetu yaṃjhānakāraṇā taṃ tatiyajjhānasamaṅgīpuggalaṃ buddhādayo ariyā ācikkhanti desenti paññapenti paṭṭhapenti vivaranti vibhajanti uttānīkaronti pakāsenti, pasaṃsantīti adhippāyo. Kinti? upekkhako satimā sukhavihārīti. Taṃ tatiyajjhānaṃ upasampajja viharatīti evamettha yojanā veditabbā. Kasmā pana taṃ te evaṃ pasaṃsantīti? pasaṃsārahato. Ayaṃ hi yasmā atimadhurasukhe Sukhapāramippattepi tatiyajjhāne upekkhako, na tattha sukhābhisaṅgena ākaḍḍhiyati. Yathā ca pīti na uppajjati, evaṃ upaṭṭhitassatitāya satimā. Yasmā pana ariyakantaṃ ariyajanasevitameva ca asaṅkiliṭṭhaṃ sukhaṃ nāmakāyena paṭisaṃvedeti, tasmā pasaṃsāraho hoti. ^3- Iti pasaṃsārahato naṃ ariyā te evaṃ pasaṃsārahahetubhūte ^4- guṇe pakāsento "upekkhako satimā sukhavihārī"ti evaṃ pasaṃsantīti veditabbaṃ. Tatiyanti gaṇanānupubbato tatiyaṃ, idaṃ tatiyaṃ uppannantipi tatiyaṃ. Sukhassa ca pahānā dukkhassa ca pahānāti kāyikasukhassa ca kāyikadukkhassa ca pahānā. Pubbevāti tañca kho pubbeva, na catutthajjhānakkhaṇe. Somanassadomanassānaṃ atthaṅgamāti cetasikasukhassa ca cetasikadukkhassa cāti imesampi dvinnaṃ pubbeva atthaṅgamā, pahānā icceva vuttaṃ hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. phuṭo. evamuparipi ² cha.Ma. yassa ³ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati @⁴ cha.Ma. pasaṃsāhetubhūte Kadā pana nesaṃ pahānaṃ hoti? catunnaṃ jhānānaṃ upacārakkhaṇe. Somanassaṃ hi catutthajjhānassa upacārakkhaṇeyeva pahīyati, dukkhadomanassasukhāni paṭhamadutiyatatiyānaṃ upacārakkhaṇesu. Evametesaṃ pahānakkamena avuttānaṃ, indriyavibhaṅge pana indriyānaṃ uddesakkameneva idhāpi vuttānaṃ sukhadukkhasomanassadomanassānaṃ pahānaṃ veditabbaṃ. Yadi panetāni tassa tassa jhānassa upacārakkhaṇeyeva pahīyanti, atha kasmā "kattha cuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhati, idha bhikkhave bhikkhu vivicceva kāmehi .pe. Paṭhamaṃ jhānaṃ upasampajja viharati, etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhati. Kattha cuppannaṃ domanassindriyaṃ. Sukhindriyaṃ. Somanassindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhati, idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahānā .pe. Catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Etthuppannaṃ somanassindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī"ti ^1- evaṃ jhānesveva nirodho vuttoti. Atisayanirodhattā. Atisayanirodho hi nesaṃ paṭhamajjhānādīsu, na nirodhoyeva. Nirodhoyeva pana upacārakkhaṇe, nātisayanirodho. Tathā hi nānāvajjane paṭhamajjhānūpacāre niruddhassāpi dukkhindriyassa ḍaṃsamakasādisamphassena vā visamāsanupatāpena vā siyā uppatti, nattheva ^2- antoappanāyaṃ. Upacāre vā niruddhampetaṃ na suṭṭhu niruddhaṃ hoti, paṭipakkhena avihatattā. Antoappanāyaṃ pana pītipharaṇena sabbo kāyo sukhokkanto hoti, sukhokkantakāyassa ca suṭṭhu niruddhaṃ hoti dukkhindriyaṃ, paṭipakkhena vihatattā. Nānāvajjaneyeva ca dutiyajjhānūpacāre pahīnassāpi ^3- domanassindriyassa yasmā etaṃ vitakkavicārapaccayepi kāyakilamathe cittupaghāte ca sati uppajjati, vitakkavicārābhāve ca neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha vitakkavicārabhāve. Appahīnāyeva ca dutiyajjhānūpacāre vitakkavicārāti tatthassa siyā uppatti, appahīnapaccayattā. ^4- Na tveva dutiyajjhāne, pahīnapaccayattā. Tathā tatiyajjhānūpacāre pahīnassāpi sukhindriyassa pītisamuṭṭhānapaṇītarūpaphuṭṭhakāyassa siyā uppatti, na tveva tatiyajjhāne. Tatiyajjhāne hi sukhassa @Footnote: ¹ saṃ.mahā. 19/510/188 ² cha.Ma. na tveva ³ Ma. pahīnassa ⁴ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati Paccayabhūtā pīti sabbaso niruddhāti. Tathā catutthajjhānūpacāre pahīnassāpi somanassindriyassa āsannattā, appanāpattāya upekkhāya abhāvena sammā anatikkantattā ca siyā uppatti, na tveva catutthajjhāne. Tasmā eva ca "etthuppannaṃ dukkhindriyaṃ aparisesaṃ nirujjhatī"ti tattha tattha aparisesaggahaṇaṃ katanti. Etthāha:- "athevaṃ tassa tassa jhānassupacāre pahīnāpi etā vedanā idha kasmā samāharī"ti ^1-? sukhaggahaṇatthaṃ. Yā hi ayaṃ adukkhamasukhanti ettha adukkhamasukhā vedanā vuttā, sā sukhumā dubbiññeyyā, na sakkā sukhena gahetuṃ, tasmā yathā nāma duṭṭhassa yathā vā tathā vā upasaṅkamitvā gahetuṃ asakkuṇeyyassa goṇassa gahaṇatthaṃ ^2- gopo ekasmiṃ vaje sabbā ^3- gāvo samāharati, athekekaṃ nīharanto paṭipāṭiyā āgataṃ "ayaṃ so gaṇhatha nan"ti tampi gāhāpeti, evameva bhagavā sukhaggahaṇatthaṃ sabbā etā samāharīti. Evaṃ hi samāhaṭā etā dassetvā "yaṃ neva sukhaṃ, na dukkhaṃ, na somanassaṃ, na domanassaṃ, ayaṃ adukkhamasukhā vedanā"ti sakkā hoti esā gāhayituṃ. Api ca adukkhamasukhāya cetovimuttiyā paccayadassanatthañcāpi etā vuttāti veditabbā. Sukhadukkhappahānādayo ^4- hi tassā paccayā. Yathāha:- "cattāro kho āvuso paccayā adukkhamasukhāya cetovimuttiyā samāpattiyā. Idhāvuso bhikkhu sukhassa ca pahānā .pe. Catutthaṃ jhānaṃ upasampajja viharati. Ime kho āvuso cattāro paccayā adukkhamasukhāya cetovimuttiyā samāpattiyā"ti. ^5- Yathā vā aññattha pahīnāpi sakkāyadiṭṭhiādayo tatiyamaggassa vaṇṇabhaṇanatthaṃ "tattha pahīnā"ti vuttā, evaṃ vaṇṇabhaṇanatthameva tassa jhānassetā idha vuttātipi veditabbā. Paccayaghātena vā ettha rāgadosānaṃ atidūrabhāvaṃ dassetuṃpi etā vuttāti veditabbā. Etāsu @Footnote: ¹ cha.Ma. samāhaṭāti ² cha.Ma. sukhagahaṇatthaṃ ³ Ma. sabbe ⁴ cha.Ma. dukkhappahānādayo, @sukhappahānādayo (samanta. 1/171), sukhadukkhappahānādayo (abhi.A. 1/230) @⁵ Ma.mū. 12/458/406 Hi sukhaṃ somanassassa paccayo, somanassaṃ rāgassa, dukkhaṃ domanassassa, domanassaṃ dosassa. Sukhādighātena ca te sappaccayā rāgadosā hatāti atidūre hontīti. Adukkhamasukhanti dukkhābhāvena adukkhaṃ, sukhābhāvena asukhaṃ. Etenettha dukkhasukhapaṭipakkhabhūtaṃ tatiyavedanaṃ dīpeti, na dukkhasukhābhāvamattaṃ. Tatiyavedanā nāma adukkhamasukhā, upekkhātipi vuccati. Sā iṭṭhāniṭṭhaviparītānubhavanalakkhaṇā, majjhattarasā, avibhūtapaccupaṭṭhānā, sukhadukkhanirodhapadaṭṭhānāti ^1- veditabbā. Upekkhāsatipārisuddhinti upekkhāya janitasatipārisuddhiṃ. Imasmiṃ hi jhāne suparisuddhā sati, yā ca tassā satiyā pārisuddhi, sā upekkhāya katā, na aññena. Tasmā etaṃ "upekkhāsatipārisuddhī"ti vuccati. Yāya ca upekkhāya ettha sati pārisuddhi hoti, sā atthato tatramajjhattatāti veditabbā. Na kevalañcettha tāya satiyeva parisuddhā, api ca kho sabbepi sampayuttadhammā, satisīsena pana desanā vuttā. Tattha kiñcāpi ayaṃ upekkhā heṭṭhāpi tīsu jhānesu vijjati, yathā pana divā sūriyappabhābhibhavā somabhāvena vā ^2- attano upakārakattena vā sabhāgāya rattiyā alābhā divā vijjamānāpi candalekhā aparisuddhā hoti apariyodātā, evamayampi tatramajjhattupekkhācandalekhā vitakkādipaccanīkadhammatejābhibhavā sabhāgāya ca upekkhāvedanārattiyā alābhā ^3- vijjamānāpi paṭhamajjhānādibhedesu aparisuddhā hoti. Tassā ca aparisuddhāya divā aparisuddhacandalekhāya pabhā viya sahajātāpi satiādayo aparisuddhāva honti. Tasmā tesu ekampi "upekkhāsatipārisuddhī"ti na vuttaṃ. Idha pana vitakkādipaccanīkadhammatejābhibhavābhāvā sabhāgāya ca upekkhāvedanārattiyā paṭilābhā ayaṃ tatramajjhattupekkhācandalekhā ativiya parisuddhā, tassā parisuddhattā parisuddhacandalekhāya pabhā viya sahajātāpi satiādayo parisuddhā honti @Footnote: ¹ cha.Ma. sukhanirodha... ² cha.Ma. ca ³ cha.Ma. apaṭilābhā Pariyodātā. Tasmā idameva "upekkhāsatipārisuddhī"ti vuttanti veditabbaṃ. Catutthanti gaṇanānupubbato ^1- catutthaṃ. Idaṃ catutthaṃ uppannantipi catutthaṃ. Paññavā hotīti paññā assa atthīti paññavā. Udayatthagāminiyāti udayagāminiyā ceva atthagāminiyā ca. Samannāgatoti paripuṇṇo. Ariyāyāti niddosāya. Nibbedhikāyāti nibbedhapakkhikāya. Dukkhakkhayagāminiyāti nibbānagāminiyā. So idaṃ dukkhanti evamādīsu "ettakaṃ dukkhaṃ na ito bhiyyo dukkhan"ti ^2- sabbampi dukkhasaccaṃ sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānāti paṭivijjhati. Tassa ca dukkhassa nibbattikaṃ taṇhaṃ "ayaṃ dukkhasamudayo"ti. Tadubhayampi yaṃ ṭhānaṃ patvā nirujjhati, taṃ tesaṃ appavattiṃ nibbānaṃ "ayaṃ dukkhanirodho"ti. Tassa ca sampāpakaṃ ariyamaggaṃ "ayaṃ dukkhanirodhagāminīpaṭipadā"ti sarasalakkhaṇapaṭivedhena yathābhūtaṃ pajānāti paṭivijjhatīti evamattho veditabbo. Evaṃ sarūpato saccāni dassetvā idāni kilesavasena pariyāyato dassento "ime āsavā"tiādimāha. Te vuttanayeneva veditabbā. Evaṃ tisso sikkhāyo dassetvā idāni tāsaṃ pāripūrikkamaṃ dassetuṃ "imā tisso sikkhāyo āvajjanto sikkheyyā"tiādimāha. Tassattho:- paccekaṃ paripūretuṃ āvajjantopi sikkheyya, āvajjitvāpi "ayaṃ nāma sikkhā"ti jānantopi sikkheyya, jānitvā punappunaṃ passantopi sikkheyya, passitvā yathādiṭṭhaṃ paccavekkhantopi sikkheyya, paccavekkhitvā tattheva cittaṃ acalaṃ katvā adhiṭṭhahantopi ^3- sikkheyya, taṃtaṃsikkhāsampayuttaṃ saddhāvīriyasatisamādhipaññāhi sakasakakiccaṃ karontopi sikkheyya, abhiññeyyābhijānanakālepi taṃ taṃ kiccaṃ karontopi tisso sikkhāyo sikkheyyāti, ^4- adhisīlaṃ ācareyya, adhicittaṃ samācareyya, adhipaññaṃ samādāya vatteyya. @Footnote: ¹ cha.Ma. gaṇanānupubbatā ² cha.Ma. ayaṃ dukkhanti pāṭho na dissati @³ cha.Ma. patiṭṭhapentopi ⁴ cha.Ma. sikkheyya Idhāti mūlapadaṃ. Imissā diṭṭhiyātiādīhi dasahi padehi sikkhattayasaṅkhātaṃ sabbaññubuddhasāsanameva kathitaṃ. Taṃ hi buddhena bhagavatā diṭṭhattā diṭṭhīti vuccati. Taṃyeva ^1- khamanavasena khanti, ruccanavasena ruci, gahaṇavasena ādāyo, sabhāvaṭṭhena dhammo, sikkhitabbaṭṭhena vinayo, tadubhayenapi dhammavinayo, pavuttavasena pāvacanaṃ, seṭṭhacariyaṭṭhena brahmacariyaṃ, anusiṭṭhidānavasena satthusāsananti vuccati. Tasmā "imissā diṭṭhiyā"tiādīsu imissā buddhadiṭṭhiyā imissā buddhakhantiyā imissā buddharuciyā imasmiṃ buddhaādāye imasmiṃ buddhadhamme imasmiṃ buddhavinaye. Ye kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi "ime dhammā sarāgāya saṃvattanti, no virāgāya, saṃyogāya saṃvattanti, no visaṃyogāya, ācayāya saṃvattanti, no apacayāya, mahicchatāya saṃvattanti, no appicchatāya, asantuṭṭhiyā saṃvattanti, no santuṭṭhiyā, saṅgaṇikāya saṃvattanti, no pavivekāya, kosajjāya saṃvattanti, no vīriyārambhāya, dubbharatāya saṃvattanti, no subharatāyā"ti. Ekaṃsena gotami dhāreyyāsi "neso dhammo, neso vinayo, netaṃ satthusāsanan"ti. Ye ca kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi "ime dhammā virāgāya saṃvattanti, no sarāgāya .pe. Subharatāya saṃvattanti, no dubbharatāyā"ti. Ekaṃsena gotami dhāreyyāsi "eso dhammo, eso vinayo, etaṃ satthusāsanan"ti. ^2- Evaṃ vutte imasmiṃ buddhadhammavinaye imasmiṃ buddhapāvacane imasmiṃ buddhabrahmacariye imasmiṃ buddhasatthusāsaneti evamattho veditabbo. Api cetaṃ sikkhattayasaṅkhātaṃ sakalaṃ sāsanaṃ buddhena ^3- bhagavatā diṭṭhattā sammādiṭṭhipaccayattā sammādiṭṭhipubbaṅgamattā ca diṭṭhi. Bhagavato khamanavasena khanti. @Footnote: ¹ cha.Ma. tasseva ² aṅ.aṭṭhaka. 23/53/233, vi.cūḷa. 7/406/239 ³ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na @dissati Ruccanavasena ruci. Gahaṇavasena ādāyo. Attano kārakaṃ apāyesu apatamānaṃ katvā dhāretīti dhammo. Tasseva ^1- saṅkilesapakkhaṃ vinetīti vinayo. Dhammo ca so vinayo cāti dhammavinayo. Kusaladhammehi vā akusaladhammānaṃ esa vinayoti dhammavinayo. Teneva vuttaṃ:- "ye ca kho tvaṃ gotami dhamme jāneyyāsi ime dhammā virāgāya .pe. Ekaṃsena gotami dhāreyyāsi eso dhammo, eso vinayo, etaṃ satthusāsanan"ti. ^2- Dhammena vā vinayo, na daṇḍādīhīti dhammavinayo. Vuttampi cetaṃ:- "daṇḍeneke damayanti aṅkusehi kasāhi ca adaṇḍena asatthena nāgo danto mahesinā"ti. ^3- Tathā:- "dhammena nīyamānāna kā usūyā vijānatan"ti. ^4- Dhammo ^5- vinayo dhammavinayo. Anavajjadhammatthaṃ hesa vinayo, na bhavabhogādiatthaṃ. ^6- Tenāha bhagavā "nayidaṃ bhikkhave brahmacariyaṃ vussati janakuhanatthan"ti ^7- vitthāro. Puṇṇattheropi āha "anupādāparinibbānatthaṃ kho āvuso bhagavati brahmacariyaṃ vussatī"ti. ^8- Visiṭṭhaṃ vā nayatīti vinayo. Dhammato vinayo dhammavinayo. Saṃsārādidhammato hi sokādidhammato vā esa visiṭṭhaṃ nibbānaṃ nayati. Dhammassa vā vinayo, na titthakarānanti dhammavinayo. Dhammabhūto hi bhagavā, tasseva vinayo. Yasmā vā dhammā eva abhiññeyyā pariññeyyā pahātabbā bhāvetabbā sacchikātabbā ca, tasmā eva dhammesu vinayo, na sattesu na jīvesu cāti @Footnote: ¹ cha.Ma. sova ² aṅ.aṭṭhaka. 23/53/233, vi.cūḷa. 7/406/239 @³ vi.cūḷa. 7/342/134, Ma.Ma. 13/352/337 ⁴ vi.mahā. 4/63/56 ⁵ Sī.,cha.Ma. dhammāya vā @⁶ Sī. na hi vañcanatthaṃ, cha.Ma. bhavabhogāmisatthaṃ @⁷ aṅa.catukka. 21/25/30 ⁸ Ma.mū. 12/259/221 Dhammavinayo. Sātthasabyañjanatādīhi aññesaṃ vacanato padhānaṃ vacananti pavacanaṃ, pavacanameva pāvacanaṃ. Sabbacariyāhi visiṭṭhacariyabhāvena brahmacariyaṃ. Devamanussānaṃ satthubhūtassa bhagavato sāsananti satthusāsanaṃ. Satthubhūtaṃ vā sāsanantipi satthusāsanaṃ. "so vo mamaccayena satthāti ^1- hi dhammavinayova satthā"ti vuttoti evametesaṃ padānaṃ attho veditabbo. Yasmā pana imasmiṃyeva sāsane sabbappakārasikkhattayaparipūrako ^2- bhikkhu dissati, na aññattha, tasmā tattha tattha "imissā"ti ca "imasmin"ti ca ayaṃ niyamo katoti veditabbo. Jīvanti tena taṃsampayuttakā dhammāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ. Jīvitameva indriyaṃ jīvitindriyaṃ. Taṃ pavattasantatādhipateyyaṃ hoti. Lakkhaṇādīhi pana attanā avinibhuttānaṃ dhammānaṃ anupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃyeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbadhammapadaṭṭhānaṃ. Santepi ca anupālanalakkhaṇādimhi vidhāne atthikkhaṇeyevetaṃ te dhamme anupāleti, udakaṃ viya uppalādīni. Yathāsakaṃ paccayehi uppannepi ca dhamme pāleti, dhāti ^3- viya kumāraṃ, sayaṃ pavattitadhammasambandheneva ca pavattati, niyāmako viya nāvaṃ. Na bhaṅgato uddhaṃ pavattayati, attano ca pavattayitabbānañca abhāvā. Na bhaṅgakkhaṇe ṭhapeti, sayaṃ bhijjamānattā, khayamāno ^4- viya vaṭṭisineho padīpasikhaṃ, na ca pavattanaṭṭhapanānubhāvavirahitaṃ, ^5- yathāvuttakkhaṇe tassa tassa sādhanatoti daṭṭhabbaṃ. Ṭhitiparittatāya vāti ṭhitikkhaṇassa mandatāya thokatāya. Appakanti mandaṃ lāmakaṃ. Sarasaparittatāya vāti attano paccayabhūtānaṃ kiccānaṃ sampattīnaṃ vā appatāya dubbalatāya. Tesaṃ dvinnaṃ kāraṇaṃ vibhāgato dassetuṃ "kathaṃ ṭhitiparittatāyā"tiādimāha. Tattha `atīte cittakkhaṇe jīvitthāti evamādi pañcavokārabhave pavattiyaṃ cittassa nirujjhanakāle @Footnote: ¹ dī.mahā. 10/216/134 ² cha.Ma. sabbappakārajjhānanibbattako ³ Ma. dhātī @⁴ cha.Ma. khīyamāno ⁵ cha.Ma. anupālanapavattanaṭṭhapanānubhāvavirahitaṃ Sabbasmiṃ rūpārūpadhamme anirujjhantepi rūpato arūpassa paṭṭhānabhāvena arūpajīvitaṃ sandhāya, cuticittena vā saddhiṃ sabbesaṃ rūpārūpānaṃ nirujjhanabhāvena pañcavokārabhave cuticittaṃ sandhāya, catuvokārabhave vā ^1- rūpassa abhāvena catuvokārabhavaṃ sandhāya kathitan'ti veditabbaṃ. Atīte cittakkhaṇeti atītacittassa bhaṅgakkhaṇasamaṅgīkāle taṃsamaṅgīpuggalo "jīvittha"iti vattuṃ labbhati. Na jīvatīti vattamāne ^2- "jīvatī"tipi vattuṃ na labbhati. Na jīvissatīti anāgate ^2- "jīvissatī"tipi vattuṃ na labbhati. Anāgate cittakkhaṇe jīvissatīti anāgatacittassa anuppajjanakkhaṇasamaṅgīkāle "jīvissatī"ti vattuṃ labbhati. Na jīvatīti "jīvatī"ti vattuṃ na labbhati. Na jīvitthāti atīte ^2- "jīvittha "itipi vattuṃ na labbhati. Paccuppanne cittakkhaṇe jīvatīti paccuppannacittakkhaṇasamaṅgīkāle. Jīvatīti "idāni jīvatī"ti vattuṃ labbhati. Na jīvitthāti atīte ^2- "jīvittha "iti vattuṃ na labbhati. Na jīvissatīti anāgate ^2- "jīvissatī"ti vattuṃpi na labbhati. Jīvitaṃ attabhāvo ca sukhadukkhā cāti ayaṃ gāthā pañcavokārabhavaṃ amuñcitvā labbhamānāya dukkhavedanāya gahitattā pañcavokārabhavameva sandhāya vuttā. ^3- Kathaṃ? jīvitanti jīvitasīsena saṅkhārakkhandho. Attabhāvoti rūpakkhandho. "upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā"ti ^4- vuttattā upekkhāvedanaṃ antokaritvā sukhadukkhā cāti vedanākkhandho, cittaṃ iti viññāṇakkhandho vutto. Imesaṃ catunnaṃ khandhānaṃ kathitattāyeva khandhalakkhaṇena ekalakkhaṇabhāvena lakkhaṇākāravasena saññākkhandhopi kathitoti veditabbo. Evaṃ vuttesu pañcasu khandhesu arūpadhammaṃ muñcitvā kammasamuṭṭhānādirūpassa appavattanabhāvena ekacittasamāyuttāti arūpappadhānabhāvo kathito hoti. Kathaṃ? asaññīsatte ^5- rūpampi idhūpacitakammabalaṃ amuñcitvāva pavattati, nirodhasamāpannānaṃ rūpampi paṭhamasamāpattabalaṃ ^6- amuñcitvāva pavattati. Evaṃ attano appavattiṭṭhānepi rūpappavattiṃ attano santakameva katvā pavattanasabhāvassa @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ² cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ³ cha.Ma. vuttāti @veditabbā ⁴ abhi.A. 2/194 ⁵ cha.Ma. asaññasatte @⁶ Sī.,cha.Ma. paṭhamasamāpannasamāpattibalaṃ Arūpadhammassa attano pavattiṭṭhāne rūpapavattiyā padhānakāraṇabhāvena ekacittasamāyuttāti cittappadhānabhāvo kathitoti veditabbo. Evaṃ pañcavokārabhave pavattiyaṃ rūpappavattippadhānabhūtacittanirodhena rūpe dharamāneyeva sattānaṃ ^1- nirodho nāma hotīti arūpadhammavasena eva "lahuso vattate khaṇo"ti vuttaṃ. Atha vā pañcavokārabhave cuticittaṃ sandhāya kathitāti veditabbā. Evaṃ kathiyamāne sukhadukkhā cāti kāyikacetasikasukhavedanā ca kāyikacetasikadukkhavedanā ca cuticittakkhaṇe ahontīpi ekasantativasena cuticittena saddhiṃ nirujjhatīti kathitā. Catuvokārabhavaṃ vā sandhāya kathitātipi veditabbā. Kathaṃ? aññasmiṃ ṭhāne attabhāvoti Saññākkhandhassa vuttabhāvena attabhāvoti saññākkhandhova gahito. Brahmaloke kāyikasukhadukkhadomanassaṃ ^2- ahontampi sukhadukkhā cāti vedanāsāmaññato labbhamāno vedanākkhandho gahitoti veditabbaṃ. Sesaṃ vuttasadisameva. Imesu ca tīsu vikappesu kevalāti dhuvasukhasubhaattā natthi, kevalaṃ tehi ^3- avomissā. Lahuso vattati khaṇoti vuttanayena ekacittakkhaṇikatāya lahuko atiparitto jīvitādīnaṃ khaṇo vattati. Ekato dvinnaṃ cittānaṃ appavattiṃ dassento "cullāsītisahassānī"ti gāthamāha. Cullāsītisahassāni, kappā tiṭṭhanti ye marūti ye devagaṇā caturāsīti kappasahassāni āyuṃ gahetvā nevasaññānāsaññāyatane tiṭṭhanti. "ye narā"tipi pāḷi. Na tveva tepi jīvanti, dvīhi cittehi samohitāti ^4- tepi devā dvīhi cittehi samohitā ekato hutvā yuganaddhena cittena na tu eva jīvanti, ekenekena cittena jīvantīti attho. Idāni maraṇakālaṃ dassento "ye niruddhā"ti gāthamāha. Tattha ye niruddhāti ye khandhā niruddhā atthaṅgatā. Marantassāti matassa. Tiṭṭhamānassa vāti dharamānassa @Footnote: ¹ cha.Ma. pavattānaṃ ² Sī. kāyikasukhadukkhasomanassadomanassaṃ ³ Ma. hete ⁴ cha.Ma. dvīhi @cittasamohitā Vā. Sabbepi sadisā khandhāti cutito uddhaṃ niruddhakkhandhā vā pavatte niruddhakkhandhā vā puna ghaṭetumasakkuṇeyyaṭṭhena sabbepi khandhā sadisā. Gatā appaṭisandhikāti niruddhakkhandhānaṃ puna āgantvā paṭisandhānābhāvena gatā appaṭisandhikāti vuccanti. Idāni tīsu kālesu niruddhakkhandhānaṃ nānattaṃ natthīti dassetuṃ "anantarā"ti gāthamāha. Tattha anantarā ca ye bhaggā, ye ca bhaggā anāgatāti ye khandhā anantarātītā hutvā bhinnā niruddhā, ye ca anāgatā khandhā bhijjissanti. Tadantareti tesaṃ antare niruddhānaṃ paccuppannakkhandhānaṃ. Vesamaṃ natthi lakkhaṇeti visamassa bhāvo vesamaṃ, taṃ vesamaṃ natthi, tehi nānattaṃ natthīti attho. Lakkhīyatīti lakkhaṇaṃ, tasmiṃ lakkhaṇe. Idāni anāgatakkhandhānaṃ vattamānakkhandhehi asammissabhāvaṃ kathento "anibbattena na jāto"ti gāthamāha. Anibbattena na jātoti ajātena apātubhūtena anāgatakkhandhena na jāto na nibbatto. Etena anāgatakkhandhassa vattamānakkhandhena asammissabhāvaṃ kathesi. Paccuppannena jīvatīti khaṇapaccuppannena vattamānakkhandhena jīvati. Etena ekakkhaṇe dvīhi cittehi na jīvatīti kathitaṃ. Cittabhaggā matoti dvīhi cittehi ekakkhaṇe ajīvanabhāvena cittabhaṅgena mato. "uparito cittabhaṅgā"tipi pāḷi, taṃ ujukameva. Paññatti paramatthiyāti "rūpaṃ jīrati maccānaṃ, nāmagottaṃ na jīratī"ti ^1- vacanakkamena paṇṇattimattaṃ ^2- na jīraṇasabhāvena paramā ṭhiti etissāti paramatthiyā, ^3- sabhāvaṭṭhitikāti attho. "datto mato, mitto mato"ti paṇṇattimattameva hi tiṭṭhati. Atha vā paramatthiyāti paramatthikā. Paramo attho etissāti paramatthikā. Ajaṭākāsoti paññattiyā natthidhammaṃ paṭicca kathanaṃ viya matoti paññatti natthidhammaṃ paṭicca na kathiyati, jīvitindriyabhaṅgasaṅkhātaṃ dhammaṃ paṭicca kathiyati. @Footnote: ¹ saṃ.sa. 15/76/49 ² Sī. paṇṇattimattassa ³ Sī. paramaṭṭhiti Anidhānagatā bhaggāti ye khandhā bhinnā, te nidhānaṃ nihitaṃ nicayaṃ nigacchantīti ^1- anidhānagatā. Puñjo natthi anāgateti anāgatepi nesaṃ puñjabhāvo rāsibhāvo natthi. Nibbattāyeva tiṭṭhantīti paccuppannavasena uppannā ṭhitikkhaṇe cassa ^2- vayadhammāva hutvā tiṭṭhanti. Kimiva? āragge sāsapūpamāti sūcimukhe sāsapo viya. Idāni khandhānaṃ dassanabhāvaṃ dassento "nibbattānan"ti gāthamāha. Tattha nibbattānaṃ dhammānanti paccuppannānaṃ khandhānaṃ. Bhaṅgo nesaṃ purakkhatoti etesaṃ bhedo purato katvā ṭhapito. Palokadhammāti nassanasabhāvā. Purāṇehi amissitāti pure uppannehi khandhehi na missitā na saṃsaggā. Idāni khandhānaṃ adassanabhāvaṃ dassento "adassanato āyantī"ti gāthamāha. Tattha adassanato āyantīti adissamānāyeva āgacchanti uppajjanti. Bhaṅgā gacchanti dassananti bhedā bhaṅgato uddhaṃ adassanabhāvaṃ gacchanti. Vijjuppādova ākāseti vivaṭākāse vijjulatāniccharaṇaṃ viya. Uppajjanti vayanti cāti pubbantato uddhaṃ uppajjanti ca bhijjanti ca, nassantīti attho. "udeti āpūrati khīyati ^3- cando"ti ^4- evamādīsu viya. Evaṃ ṭhitiparittataṃ dassetvā idāni sarasaparittataṃ dassento "kathaṃ sarasaparittatāyā"tiādimāha. Tattha assāsūpanibaddhaṃ jīvitanti abbhantarapavisananāsikavāta- paṭibaddhaṃ jīvitindriyaṃ. Passāsoti bahinikkhamananāsikavāto. Assāsapassāsāti tadubhayaṃ. Mahābhūtūpanibaddhanti catusamuṭṭhānikānaṃ paṭhavīāpatejavāyānaṃ mahābhūtānaṃ paṭibaddhaṃ jīvitaṃ. Kavaḷiṅkārāhārūpanibaddhanti asitapītādikavaḷiṅkārāhārena upanibaddhaṃ. Usmūpanibaddhanti kammajatejodhātūpanibaddhaṃ. Viññāṇūpanibaddhanti bhavaṅgaviññāṇūpanibaddhaṃ. Yaṃ sandhāya vuttaṃ "āyu usmā ca viññāṇaṃ, yadā kāyaṃ jahantiman"ti. ^5- @Footnote: ¹ cha.Ma. na gacchantīti ² cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ³ cha.Ma. veti @⁴ khu.jā. 27/351/124 ⁵ saṃ.khandha. 17/95/113 Idāni nesaṃ dubbalakāraṇaṃ dassento "mūlampi imesaṃ dubbalan"tiādimāha. Tattha mūlampīti patiṭṭhaṭṭhena mūlabhūtampi. Assāsapassāsānaṃ hi karajakāyo mūlaṃ. Mahābhūtānaṃ ^1- avijjākammataṇhāhāRā. Imesanti vuttappakārānaṃ assāsādīnaṃ jīvitindriyapaṭibaddhakāraṇavasena ^2- vuttānaṃ. Etesu hi ekekasmiṃ asati jīvitindriyaṃ na tiṭṭhati. Dubbalanti appathāmaṃ. Pubbahetūpīti atītajātiyaṃ imassa vipākavaṭṭassa hetubhūtā kāraṇasaṅkhātā avijjāsaṅkhārataṇhupādānabhavāpi. Imesaṃ dubbalā yepi paccayā tepi dubbalāti ye ārammaṇādisādhāraṇapaccayā. Pabhavikāti ^3- padhānaṃ hutvā uppādikā taṇhā. ^4- Sahabhūpīti ^5- sahabhavikāpi rūpārūpadhammā. Sampayogāpīti ekato yuttāpi arūpadhammā. Sahajāpīti saddhiṃ ekacitte uppannāpi. Yāpi payojikāti cutipaṭisandhivasena yojetuṃ niyuttāti payojikā, vaṭṭamūlakā taṇhā. Vuttañhetaṃ "taṇhādutiyo puriso"ti. ^6- Niccadubbalāti nirantarena dubbalā. Anavaṭṭhitāti na avaṭṭhitā, onamitvā ^7- na ṭhitā. Paripātayanti imeti ime aññamaññaṃ pātayanti khipanti. ^8- Aññamaññassāti añño aññassa, eko ekassāti attho. Hiiti kāraṇatthe nipāto. Natthi tāyitāti tāyano rakkhako natthi. Na cāpi ṭhapenti aññamaññanti aññe aññaṃ ṭhapetuṃ na sakkonti. Yopi nibbattako so na vijjatīti yopi imesaṃ uppādako dhammo, so idāni natthi. Na ca kenaci koci hāyatīti koci ekopi kassaci vasena na parihāyati. Bhaṅgabyā ^9- ca ime hi sabbasoti sabbepi hi ime khandhā sabbākārena bhaṅgaṃ pāpuṇituṃ yuttā. Purimehi pabhāvitāti imehi ^10- pubbahetupaccayehi ime vattamānakā uppādikā. Yepi pabhavakāti ^11- yepi ime vattamānakā uppādakā pubbahetupaccayā. Te pure matāti te vuttappakārapaccayā vattamānaṃ apāpuṇitvā paṭhamameva maraṇaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. mahābhūtādīnaṃ ² cha.Ma. jīvitindriyapavattikāraṇavasena ³ cha.Ma. pabhāvikāti @⁴ cha.Ma. bhavataṇhā ⁵ cha.Ma. sahabhūmīti ⁶ khu.iti. 25/15/241 ⁷ cha.Ma. otaritvā @⁸ cha.Ma.,Sī. khepayanti ⁹ cha.Ma. gandhabbā ¹⁰ cha.Ma. pabhāvitā imeti ¹¹ cha.Ma. pabhāvikā Pattā. Purimāpi ca pacchimāpi cāti purimā pubbahetupaccayāpi ca pacchimā vattamāne paccayasamuppannāpi ca. Aññamaññaṃ na kadāci maddasaṃsūti aññamaññaṃ kismiñci kāle na diṭṭhapubbā. Makāro padasandhivasena vutto. Cātummahārājikānaṃ devānanti dhataraṭṭhavirūḷhakavirūpakkhakuverasaṅkhātā catummahārājā issarā etesanti cātummahārājikā. Rūpādīhi dibbantīti devā. ^1- Te sinerupabbatassa vemajjhe honti. Tesu atthi pabbataṭṭhakāpi, atthi ākāsaṭṭhakāpi. Tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā. Khiḍḍāpadosikā manopadosikā sītavalāhakā uṇhavalāhakā candimā devaputto sūriyo devaputtoti ete sabbepi cātummahārājikadevalokaṭṭhā eva tesaṃ cātummahārājikānaṃ jīvitaṃ. Upādāyāti paṭicca. Parittakanti vuḍḍhipaṭisedho. ^2- Paripakko vayo mayhaṃ parittaṃ mama jīvitantiādīsu viya. Thokanti mandakālaṃ, dīghadivasapaṭisedho. Khaṇikanti mandakālaṃ, kālantarapaṭisedho. Khaṇikamaraṇaṃ khaṇikajjhānantiādīsu viya. Lahukanti sallahukaṃ, alasapaṭisedho. Evaṃ lahuparivattantiādīsu viya. Ittaranti sīghaṃ balavapaṭisedho. Ittarabhatti ittarasaddhātiādīsu viya. Anaddhanīyanti kālavasena na addhānakkhamaṃ. Ciraṃ dīghamaddhānantiādīsu viya. Naciraṭṭhitikanti divase divase ^3- ciraṃ na tiṭṭhatīti naciraṭṭhitikaṃ, divasapaṭisedho. Saddhammo naciraṭṭhitikantiādīsu viya. ^2- Tāvatiṃsānanti tettiṃsajanā tattha upapannāti tāvatiṃsā. Api ca tāvatiṃsāti tesaṃ devānaṃ nāmamevātipi vuttaṃ. Tepi atthi pabbataṭṭhakā, atthi ākāsaṭṭhakā, tesaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ pattā. Tathā yāmādīnaṃ. Ekadevalokepi hi devānaṃ paramparā cakkavāḷapabbataṃ appattā nāma natthi. Dibbasukhaṃ yātā payātā sampattāti yāmā. Tuṭṭhā pahaṭṭhāti tusitā. Pakatipaṭiyattārammaṇato atirekena ramitukāmakāle ^4- yathārucite bhoge nimminitvā ramantīti nimmānaratī. Cittavāraṃ ñatvā @Footnote: ¹ cha.Ma. dibbanti kīḷantīti devā ^2-2 cha.Ma. etthantare pāṭhā thokaṃ visadisā @³ cha.Ma. divasena ⁴ cha.Ma. nimmitukāmakāle Parehi nimmitesu bhogesu vasaṃ vattentīti paranimmitavasavattī. Brahmakāye brahmaghaṭāya niyuttāti brahmakāyikā. Sabbepi pañcavokārabrahmāno gahitā. Gamanīyoti gantabbo. ^1- Samparāyoti paraloko. Yo bhikkhave ciraṃ jīvati, so vassasatanti yo ciraṃ tiṭṭhamāno, so vassasatamattaṃ tiṭṭhati. Appaṃ vā bhiyyoti vassasatato upari ^2- tiṭṭhamāno dve vassasatāni tiṭṭhamāno nāma natthi. Hīḷeyya nanti naṃ jīvitaṃ avaññātaṃ kareyya, lāmakato cinteyya. "hīḷeyyānan"ti vā ^3- paṭhanti. Accayantīti atikkamanti. Ahorattāti rattindivaparicchedā. Uparujjhatīti jīvitindriyaṃ nirujjhati, abhāvaṃ upagacchati. Āyu khīyati maccānanti sattānaṃ āyusaṅkhāro khayaṃ yāti. Kunnadīnaṃva odakanti yathā udakacchinnāya kunnadiyā udakaṃ, evaṃ maccānaṃ āyu khīyati. Paramatthato hi atiparitto sattānaṃ jīvitakkhaṇo ekacittakkhaṇikamattoyeva. Yathā nāma rathacakkaṃ pavattamānampi ekeneva nemippadesena pavattati, tiṭṭhamānampi ekeneva tiṭṭhati, evametaṃ ^4- ekacittakkhaṇikaṃ sattānaṃ jīvitaṃ tasmiṃ citte niruddhamatte satto niruddhoti vuccati. Dhīrāti dhīrā iti. Puna dhīrāti paṇḍitā. Dhitimāti dhiti assa atthīti dhitimā. Dhitisampannāti paṇḍiccena samannāgatā. Dhikkitapāpāti ^5- garahitapāpā. Tasseva ^6- pariyāyaṃ dassetuṃ "dhī vuccati paññā"tiādimāha. Tattha pajānātīti paññā. Kiṃ pajānāti? "idaṃ dukkhan"tiādinā nayena ariyasaccāni. Aṭṭhakathāyaṃ pana "paññāpanavasena paññā"ti vuttā. Kinti paññāpeti? "aniccaṃ dukkhaṃ anattā"ti Paññāpeti. Sā ca avijjāya abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, dassanalakkhaṇe vā indaṭṭhaṃ kāretīti indriyaṃ, paññāva indriyaṃ paññindriyaṃ. Sā panesā obhāsanalakkhaṇā ca ^7- pajānanalakkhaṇā ca, yathā hi catubbhittike gehe rattibhāge dīpe jālite ^8- andhakāraṃ nirujjhati, āloko pātubhavati, evameva obhāsanalakkhaṇā @Footnote: ¹ cha.Ma. gandhabbo ² Sī. uttariṃ ³ cha.Ma. ca ⁴ cha.Ma. evameva @⁵ cha.Ma. dhīkatapāpā ⁶ Sī.,cha.Ma. taṃyeva ⁷ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ⁸ cha.Ma. jalite Paññā. Paññobhāsasamo obhāso nāma natthi. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā hoti. Tenāha thero:- "yathā mahārāja puriso andhakāre gehe telappadīpaṃ paveseyya, paviṭṭho padīpo andhakāraṃ vidhameti, ^1- obhāsaṃ janeti, ālokaṃ vidasseti, ^2- pākaṭāni ca rūpāni karoti, evameva kho mahārāja paññā uppajjamānā avijjandhakāraṃ vidhameti, vijjobhāsaṃ janeti, ñāṇālokaṃ vidasseti, pākaṭāni ariyasaccāni karoti. Evameva kho mahārāja obhāsanalakkhaṇā paññā"ti. Yathā vā ^3- pana cheko bhisakko āturānaṃ sappāyāsappāyāni bhojanādīni jānāti, evaṃ paññā uppajjamānā kusalākusalasevitabbāsevitabbahīnappaṇīta- kaṇhasukkasappaṭibhāgaappaṭibhāge dhamme pajānāti. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā "pajānāti pajānātīti kho āvuso tasmā paññavāti vuccati. Kiñca pajānāti? idaṃ dukkhanti pajānātī"ti ^4- vitthāretabbaṃ. Evamassā pajānanalakkhaṇatā veditabbā. Aparo nayo:- yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā paññā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā, kusalissāsakkhittausupaṭivedho viya. Visayobhāsarasā, padīpo viya. Asammohapaccupaṭṭhānā, araññagatasudesako viya. Khandhadhīrāti pañcasu khandhesu ñāṇaṃ pavattentīti khandhadhīRā. Aṭṭhārasasu dhātūsu ñāṇaṃ pavattentīti dhātudhīRā. Sesesupi iminā nayena attho netabbo. Te dhīrā evamāhaṃsūti ete paṇḍitā evaṃ kathayiṃsu. Kathentīti "appakaṃ parittakan"ti kathayanti. Bhaṇantīti "thokaṃ khaṇikan"ti bhāsanti. Dīpayantīti "lahukaṃ ittaran"ti paṭṭhapenti. ^5- Voharantīti "anaddhanikaṃ naciraṭṭhitikan"ti nānāvidhena byāharanti. ^6- @Footnote: ¹ cha.Ma. viddhaṃseti. evamuparipi ² cha.Ma. vidaṃseti. evamuparipi ³ cha.Ma. ayaṃ saddo @na dissati ⁴ Ma.mū. 12/449/401 ⁵ cha.Ma. patiṭṭhapenti ⁶ cha.Ma. byavaharanti [11] Idāni ye tathā na karonti, tesaṃ byasanuppattiṃ dassento "passāmī"ti gāthamāha. Tattha passāmīti maṃsacakkhuādīhi pekkhāmi. Loketi apāyādimhi. Pariphandamānanti ito cito ca phandamānaṃ. Pajaṃ imanti imaṃ sattanikāyaṃ. ^1- Taṇhāgatanti taṇhāya gataṃ abhibhūtaṃ nipātitanti adhippāyo. Bhavesūti kāmabhavādīsu. Hīnā narāti hīnakammantā naRā. Maccumukhe lapantīti antakāle sampatte maraṇamukhe paridevanti. Avītataṇhā seti avigatataṇhā. Bhavāti kāmabhavādikā. Bhavesūti kāmabhavādikesu. Atha vā bhavābhavesūti bhavābhavesu, punappunaṃ bhavesūti vuttaṃ hoti. Passāmīti maṃsacakkhunāpi passāmīti duvidhaṃ maṃsacakkhu sasambhāracakkhu pasādacakkhūti. Tattha yoyaṃ akkhikūpake patiṭṭhito heṭṭhā akkhikūpakaṭṭhikena upari bhamukaṭṭhikena ubhato akkhikūṭehi bahiddhā akkhikūpehi ^2- paricchinno akkhikūpamajjhe ^3- nikkhantena nhārusuttakena matthaluṅgena ^4- ābaddho setakaṇhātikaṇhamaṇḍalavicitto ^5- maṃsapiṇḍo, idaṃ sasambhāracakkhu nāma. Yo pana ettha sito ettha paṭibaddho catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya pasādo, idaṃ pasādacakkhu nāma. Idamadhippetaṃ. Tadetaṃ tassa sasambhāracakkhuno setamaṇḍalaparikkhittassa kaṇhamaṇḍalassa majjhe abhimukhaṭṭhitānaṃ sarīrasaṇṭhānuppattidesabhūte diṭṭhamaṇḍale sattasu picupaṭalesu āsittatelapicupaṭalāni viya satta akkhipaṭalāni byāpetvā pamāṇato ūkāsiramattaṃ ^6- cakkhuviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Taṃ cakkhatīti cakkhu, tena maṃsacakkhunā passāmi. Dibbacakkhunāti "addasaṃ kho ahaṃ bhikkhave dibbena cakkhunā visuddhenā"ti ^7- evaṃvidhena dibbena cakkhunā. Paññācakkhunāti "virajaṃ vītamalaṃ dhammacakkhuṃ udapādī"ti ^8- evaṃ āgatena paññācakkhunā. Buddhacakkhunāti "addasaṃ kho ahaṃ bhikkhave buddhacakkhunā lokaṃ volokento"ti ^9- @Footnote: ¹ cha.Ma. sattakāyaṃ ² cha.Ma. akkhilomehi, akkhipakhumehi (paṭisaṃ.A. 1/87) @³ cha.Ma. akkhikūpakamajjhā ⁴ cha.Ma. matthaluṅge ⁵ cha.Ma. setakaṇhamaṇḍalavicitto @⁶ Ma. muggapaṭalamattaṃ ūkāsīsamattaṃ ⁷ Ma.mū. 12/284/245 ⁸ Ma.Ma. 13/395/378, @vi.mahā. 4/19/16 ⁹ Ma.mū. 12/283/245 Evamāgatena buddhacakkhunā. Samantacakkhunāti "samantacakkhu vuccati sabbaññutañāṇan"ti ^1- evamāgatena samantacakkhunā. Passāmīti maṃsacakkhunā hatthatale ṭhapitāmalakaṃ viya rūpagataṃ maṃsacakkhunā. Dakkhāmīti sañjānāmi dibbena cakkhunā cutūpapātaṃ. Olokemīti avalokemi paññācakkhunā catusaccaṃ. Nijjhāyāmīti cintemi buddhacakkhunā saddhāpañcamakāni indriyāni. Upaparikkhāmīti samantato ikkhāmi pariyesāmi samantacakkhunā pañca neyyapathe. Taṇhāphandanāya phandamānanti taṇhācalanāya calamānaṃ. Ito paraṃ diṭṭhiphandanādi diṭṭhibyasanena dukkhena phandamānapariyosānaṃ vuttanayattā uttānameva. Samphandamānanti punappunaṃ phandamānaṃ. Vipphandamānanti nānāvidhena calamānaṃ. Vedhamānanti kampamānaṃ. Pavedhamānanti padhānena kampamānaṃ. Sampavedhamānanti punappunaṃ kampamānaṃ. Upasaggena vā padaṃ vaḍḍhitaṃ. Taṇhānugatanti taṇhāya anupaviṭṭhaṃ. Taṇhāyānusaṭanti taṇhāya anupatthaṭaṃ. Taṇhāyāpannanti ^2- taṇhāya nimuggaṃ. Taṇhāya pātitanti taṇhāya khittaṃ. "paripātitan"ti vā pāṭho. Abhibhūtanti taṇhāya madditaṃ ajjhotthaṭaṃ. Pariyādinnacittanti khepetvā gahitacittaṃ. Atha vā oghena gataṃ viya taṇhāgataṃ. Upādinnakarūpapaccayehi patitvā gataṃ viya taṇhānugataṃ. Udakapiṭṭhiṃ chādetvā patthaṭanīlikā udakapiṭṭhi viya taṇhānusaṭaṃ. Vaccakūpe nimuggaṃ viya taṇhāyāpannaṃ. Rukkhaggato patitvā narake patitaṃ viya taṇhāya pātitaṃ. Upādinnakarūpasaṃyogaṃ viya taṇhāya abhibhūtaṃ. Upādinnakarūpapariggāhakassa uppannavipassanaṃ viya taṇhāya pariyādinnacittaṃ. Atha vā kāmacchandena taṇhāgataṃ. Kāmapipāsāya taṇhānugataṃ. Kāmāsavena taṇhānusaṭaṃ. Kāmapariḷāhena taṇhāyāpannaṃ. Kāmajjhosānena taṇhāya pātitaṃ. Kāmoghena taṇhāya abhibhūtaṃ. Kāmupādānena taṇhāya pariyādinnacittanti evameke @Footnote: ¹ khu.cūḷa. 30/216/113 (syā) ² Sī. taṇhādhipannanti, @cha.Ma. taṇhāyāsannanti. evamuparipi Vaṇṇayanti. Kāmabhaveti kāmāvacare. Rūpabhaveti rūpāvacare. Arūpabhaveti arūpāvacare. Tesaṃ nānattaṃ heṭṭhā pakāsitaṃyeva. Bhavābhavesūti bhavābhaveti bhavoti kāmadhātu. Abhavoti rūpārūpadhātu. Atha vā bhavoti kāmadhātu rūpadhātu. Abhavoti arūpadhātu. Tesu bhavābhavesu. Kammabhaveti kammavaṭṭe. Punabbhaveti ponobbhavike vipākavaṭṭe. Kāmabhaveti kāmadhātuyā. Kammabhaveti kammavaṭṭe. Tattha kammabhavo bhāvayatīti bhavo. Kāmabhave punabbhaveti kāmadhātuyā upapattibhave vipākavaṭṭe. Vipākabhavo bhavatīti bhavo. Rūpabhavādīsupi eseva nayo. Ettha ca "kāmabhave rūpabhave arūpabhave"ti okāsabhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Tīsupi "kammabhave"ti kammabhavaṃ, tathā "punabbhave"ti upapattibhavaṃ sandhāya vuttaṃ. Punappunaṃ bhaveti aparāparaṃ uppattiyaṃ. Gatiyāti pañcagatiyā aññatarāya. Attabhāvābhinibbattiyāti attabhāvānaṃ abhinibbattiyaṃ. Avītataṇhāti mūlapadaṃ. Avigatataṇhāti khaṇikasamādhi viya khaṇikappahānābhāvena na vigatā taṇhā etesanti avigatataṇhā. Accattataṇhāti tadaṅgappahānābhāvena apariccattā taṇhāti accattataṇhā. Avantataṇhāti vikkhambhanappahānābhāvena na vamitā taṇhāti ^1- avantataṇhā. Amuttataṇhāti accantasamucchedappahānābhāvena ^2- na muttā taṇhāti amuttataṇhā. ^2- Appahīnataṇhāti paṭipassaddhippahānābhāvena ^3- na pahīnā taṇhāti appahīnataṇhā. ^3- Appaṭinissaṭṭhataṇhāti nissaraṇappahānābhāvena bhave patiṭṭhitaṃ accantasaṅkilesaṃ ^4- appaṭinissajjitvā ṭhitattā appaṭinissaṭṭhataṇhāti. [12] Idāni yasmā avigatataṇhāeva ^5- phandanti ca lapanti ca, tasmā taṇhāvinaye samādapento "mamāyite"ti gāthamāha. Tattha mamāyiteti taṇhādiṭṭhimamattehi "maman"ti pariggahite vatthusmiṃ. Passathāti sotāre ālapanto āha. Etampīti etampi ādīnavaṃ. Sesaṃ pākaṭameva. @Footnote: ¹ cha.Ma. na vantataṇhāti ^2-2 cha.Ma. na muttataṇhā ^3-3 cha.Ma. na pahīnataṇhā @⁴ cha.Ma. anusayakilesaṃ ⁵ cha.Ma....evaṃ Dve mamattāti dve ālayā. Yāvatāti paricchedaniyamanatthe ^1- nipāto. Taṇhāsaṅkhātenāti taṇhākoṭṭhāsena, saṅkhā saṅkhātanti atthato ekaṃ "saññānidānā hi papañcasaṅkhā"tiādīsu ^2- viya. Sīmakatanti aparicchedadosavirahitaṃ mariyādakataṃ "tiyojanaparamaṃ sīmaṃ sammannitun"tiādīsu ^3- viya. Odhikatanti vacanaparicchedadosavirahitaṃ paricchedakatasīmantarikarukkho viya. Pariyantakatanti paricchedakataṃ. Sīmantarikarukkho pana dvinnaṃ sādhāraṇaṃ, ayaṃ pana ekābaddhatālapanti viya katanti pariyantakataṃ. Pariggahitanti kālantarepi parāyattaṃ muñcitvā ^4- sabbākārena gahitaṃ. Mamāyitanti ālayakataṃ vassūpagataṃ senāsanaṃ viya. Idaṃ mamanti samīpe ṭhitaṃ. Etaṃ mamanti dūre ṭhitaṃ. Ettakanti parikkhāraniyamanaṃ "ettakampi nappaṭibhāseyyā"ti viya. Ettāvatāti paricchedatthepi nipātaniyamanaṃ "ettāvatā kho mahānāmā"ti viya. Kevalampi mahāpaṭhavinti sakalampi mahāpaṭhaviṃ. Aṭṭhasatataṇhāviparītanti ^5- aṭṭhuttarasataṃ taṇhāgamanavitthāraṃ. Aṭṭhuttarasataṃ kathaṃ hotīti ce? rūpataṇhā .pe. Dhammataṇhāti evaṃ cakkhudvārādīsu javanavīthiyā pavattā taṇhā "seṭṭhiputto, brāhmaṇaputto"ti evamādīsu pitito laddhanāmā viya pitusadisārammaṇabhūtā. Ettha ca rūpārammaṇā taṇhā rūpe taṇhāti rūpataṇhā. Sā kāmarāgabhāvena rūpaṃ assādentī pavattamānā kāmataṇhā. Sassatadiṭṭhisahagatarāgabhāvena "rūpaṃ niccaṃ dhuvaṃ sassatan"ti evaṃ assādentī pavattamānā bhavataṇhā. Ucchedadiṭṭhisahagatarāgabhāvena "rūpaṃ ucchijjati vinassati pecca na bhavissatī"ti ^6- evaṃ assādentī pavattamānā vibhavataṇhāti evaṃ tividhā hoti. Yathā ca rūpataṇhā, tathā saddataṇhādayopīti etāni aṭṭhārasa taṇhāviparītāni ^7- honti. Tāni ajjhattarūpādīsu aṭṭhārasa, bahiddhārūpādīsu aṭṭhārasāti chattiṃsa, iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti aṭṭhasataṃ. Ajjhattikassa upādāya @Footnote: ¹ cha.Ma. paricchedaniyamatthe @² khu.su. 25/881/506 ³ vi.mahā. 4/140/151 ⁴ Sī. pariyantaṃ amuñcitvā @⁵ cha.Ma. aṭṭhasataṃ taṇhāvicaritanti ⁶ cha.Ma. pacchedaṃ bhavissatīti @⁷ cha.Ma. taṇhāvicaritāni. evamuparipi "asmī"ti sati, ^1- "itthasmī"ti hotīti vā evamādīni ajjhattikarūpādinissitāni aṭṭhārasa, bāhirassa upādāya iminā "asmī"ti sati, ^1- iminā "itthasmī"ti hotīti bāhirarūpādinissitāni aṭṭhārasāti chattiṃsa. Iti atītāni chattiṃsa, anāgatāni chattiṃsa, paccuppannāni chattiṃsāti evampi aṭṭhasataṃ taṇhāviparītāni honti. Vīsativatthukā sakkāyadiṭṭhīti rūpādīnaṃ pañcannaṃ khandhānaṃ ekekasmiṃ ^2- "rūpaṃ attato samanupassatī"tiādinā ^3- nayena catudhā gāhavasena pavattāni vatthūni katvā uppannā vijjamānaṭṭhena sati khandhapañcakasaṅkhāte kāye tasmiṃ kāye ^4- diṭṭhīti sakkāyadiṭṭhi. Dasavatthukā micchādiṭṭhīti "natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhan"tiādinayappavattā micchādiṭṭhi ayāthāvadiṭṭhi, virajjhitvā gahaṇato vā vitathā diṭṭhi micchādiṭṭhi, anatthāvahattā paṇḍitehi kucchitā diṭṭhītipi micchādiṭṭhi. Sā ayoniso abhinivesalakkhaṇā, parāmāsarasā, micchābhinivesapaccupaṭṭhānā, ariyānamadassanakāmatādipadaṭṭhānā, paramavajjāti daṭṭhabbā. Dasavatthukā antaggāhikā diṭṭhīti "sassato loko, asassato loko, antvā loko"tiādinayappavattā ekekaṃ koṭṭhāsaṃ patiṭṭhaṃ katvā gahaṇavasena evaṃ pavattā diṭṭhi dasavatthukā antaggāhikā diṭṭhi. Yā evarūpā diṭṭhīti yā evaṃjātikā diṭṭhi. Diṭṭhigatanti diṭṭhīsu gataṃ. Idaṃ dassanaṃ dvāsaṭṭhidiṭṭhiantogadhattāti diṭṭhigataṃ, diṭṭhiyeva duratikkamanaṭṭhena gahanaṃ diṭṭhigahanaṃ tiṇagahanavanagahanapabbatagahanāni viya. Sāsaṅkasappaṭibhayaṭṭhena diṭṭhikantāraṃ corakantāravāḷakantāranirudakakantāradubbhikkhakantārā viya. Sammādiṭṭhiyā vinivijjhanaṭṭhena vilomanaṭṭhena ca diṭṭhivisūkāyikaṃ. Micchādassanaṃ hi uppajjamānaṃ sammādassanaṃ vinivijjhati ceva vilometi ca. Kadāci sassatassa, kadāci ucchedassa gahaṇato diṭṭhiyā virūpaṃ phanditanti diṭṭhivipphanditaṃ. Diṭṭhigatiko hi ekasmiṃ patiṭṭhātuṃ na sakkoti. Kadāci sassataṃ anugacchati, ^5- kadāci ucchedaṃ. Diṭṭhiyeva bandhanaṭṭhena saññojananti diṭṭhisaññojanaṃ. Suṃsumārādayo viya purisaṃ ārammaṇaṃ daḷhaṃ gaṇhātīti gāho. Patiṭṭhahanato @Footnote: ¹ cha.Ma. hoti ² cha.Ma. ekekampi ³ khu.paṭi. 31/130/147 @⁴ cha.Ma. tasmiṃ kāyeti ime pāṭhā na dissanti ⁵ Sī. anuvattati, cha.Ma. anussarati Patiṭṭhā hoti. ^1- Ayaṃ hi balavappavattabhāvena ^2- patiṭṭhahitvā gaṇhāti. Niccādivasena abhinivisatīti abhiniveso. Dhammasabhāvaṃ atikkamitvā niccādivasena parato āmasatīti parāmāso. Anatthāvahattā kucchito maggo, kucchitānaṃ vā apāyānaṃ maggoti kummaggo. Ayāthāvapathato micchāpatho. Yathā hi disāmūḷhena "ayaṃ asukagāmassa nāma patho"ti gahitopi taṃ gāmaṃ na sampāpeti, evaṃ diṭṭhigatikena "sugatipatho"ti gahitāpi diṭṭhi sugatiṃ na pāpetīti ayāthāvapathato micchāpatho. Micchāsabhāvato micchattaṃ. Tattheva paribbhamanato taranti ettha bālāti titthaṃ, titthañca taṃ anatthānañca āyatananti titthāyatanaṃ, titthiyānaṃ vā sañjātidesaṭṭhena nivāsaṭṭhānaṭṭhena ca āyatanantipi titthāyatanaṃ. Vipariyesabhūto gāho, vipariyesato vā gāhoti vipariyesaggāho. Asabhāvaggāhoti viparītaggāho. "anicce niccan"tiādinayappavattavasena parivattetvā gāho vipallāsaggāho. Anupāyaggāho micchāgāho. Na yāthāvakasmiṃ ^3- vatthusmiṃ na sabhāvasmiṃ vatthusmiṃ tathaṃ yāthāvakaṃ sabhāvanti gāho "ayāthāvakasmiṃ yāthāvakan"ti gāho. Yāvatāti yattakā. Dvāsaṭṭhidiṭṭhigatānīti brahmajāle ^4- āgatāni dvāsaṭṭhidiṭṭhigatāni. Acchedasaṅkinopi phandantīti acchinditvā pasayha balakkārena gaṇhissantīti uppannasaṅkinopi calanti. Acchijjantepīti ^5- vuttanayena acchijjantepi. Acchinnepīti vuttanayena acchinditvā gahitepi. Vipariṇāmasaṅkinopīti parivattetvā aññathābhāvena āsaṅkinopi. Vipariṇāmantepīti parivattanakālepi. Vipariṇatepīti viparivattitepi. Phandantīti calanti. Samphandantīti sabbākārena calanti. Vipphandantīti vividhākārena ^6- phandanti. Vedhantīti bhayaṃ disvā kampanti. Pavedhantīti chambhitattabhayena visesena kampanti. Sampavedhantīti lomahaṃsanabhayena sabbākārena kampanti. Phandamāneti upayogabahuvacanaṃ. Appodaketi mandodake. Parittodaketi luḷitodake. Udakapariyādāneti khīṇodake. Balākāhi vāti vuttāvasesāhi pakkhijātīhi. Paripātiyamānāti vihiṃsiyamānā @Footnote: ¹ cha.Ma. patiṭṭhāho ² cha.Ma....pavattibhāvena ³ cha.Ma. ayāthāvakasmiṃ @⁴ dī.Sī. 9/30/13 ⁵ cha.Ma. acchindantepīti ⁶ Ma. vividhā Ghaṭṭiyamānā. Ukkhipiyamānāti kaddamantarato nīhariyamānā giliyamānā vā. Khajjamānāti khādiyamānā. Phandanti kākehi. Samphandanti kulalehi. Vipphandanti balākāhi. Vedhanti tuṇḍena gahitakāle maraṇavasena. Pavedhanti vijjhanakāle. Sampavedhanti maraṇasamīpe. Passitvāti aguṇaṃ passitvā. Tulayitvāti guṇāguṇaṃ tulayitvā. Tīrayitvāti guṇāguṇaṃ vitthāretvā. Vibhāvayitvāti vatthuhānabhāgiṃ ^1- muñcitvā vajjetvā. Vibhūtaṃ katvāti nipphattiṃ pāpetvā āveṇikaṃ katvā. Atha vā saṅkiṇṇadosaṃ mocetvā vatthuvibhāgakaraṇena passitvā. Aparicchedadosaṃ mocetvā pamāṇakaraṇavasena tulayitvā. Vatthudosaṃ mocetvā vibhāgakaraṇavasena tīrayitvā. Sammohadosaṃ mocayitvā aggavibhāgakaraṇavasena vibhāvayitvā. Ghanadosaṃ mocetvā pakativibhāgakaraṇavasena vibhūtaṃ katvā. Pahāyāti pajahitvā. Paṭinissajjitvāti nissajjitvā. Amamāyantoti taṇhādiṭṭhīhi ālayaṃ akaronto. Agaṇhantoti diṭṭhiyā pubbabhāge paññāya taṃ na gaṇhanto. Aparāmasantoti vitakkena ohanaṃ ^2- akaronto. Anabhinivisantoti ^3- niyāmokkantidiṭṭhivasena nappavisanto. Akubbamānoti pariggāhataṇhāvasena akaronto. Ajanayamānoti ponobbhavikataṇhāvasena na janayamāno. ^4- Asañjanayamānoti visesena asañjanayamāno. Anibbattayamānoti patthanātaṇhāvasena na nibbattayamāno. Anabhinibbattayamānoti sabbākārena na abhinibbattayamāno. Upasaggavasena vā etāni padāni vaḍḍhitāni. Evamettha paṭhamagāthāya assādaṃ. [13] Tato parāhi catūhi gāthāhi ādīnavañca dassetvā idāni saupāyaṃ nissaraṇaṃ nissaraṇānisaṃsañca dassetuṃ, sabbāhi vā etāhi kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṅkilesañca dassetvā idāni nekkhamme ānisaṃsaṃ dassetuṃ "ubhosu antesū"ti @Footnote: ¹ Sī. vatthuhīnatāhi ² cha. ūhanaṃ ³ cha.Ma. anabhinivesantoti ⁴ cha.Ma. ajanayamāno Gāthādvayamāha. Tattha ubhosu antesūti phassaphassasamudayādīsu dvīsu dvīsu paricchedesu. Vineyya chandanti chandarāgaṃ vinetvā. Phassaṃ pariññāyāti cakkhusamphassādiphassaṃ, phassānusārena vā taṃsampayutte sabbepi arūpadhamme, tesaṃ vatthudvārārammaṇavasena rūpadhamme cāti sakalampi nāmarūpaṃ tīhi pariññāhi parijānitvā. Anānugiddhoti rūpādīsu sabbadhammesu agiddho. Yadattagarahī tadakubbamānoti yaṃ attanā garahati, taṃ akurumāno. Na limpatī diṭṭhasutesu dhīroti so evarūpo dhitisampanno dhīro diṭṭhesu ca sutesu ca dhammesu dvinnaṃ lepānaṃ ekenapi lepena na limpati, ākāsamiva nirupalitto accantavodānappatto hoti. Phasso eko antoti phasso ekaparicchedo. Phusatīti phasso. Svāyaṃ phusanalakkhaṇo, saṅghaṭṭanaraso, sannipātapaccupaṭṭhāno, āpāthagatavisayapadaṭṭhāno. Ayaṃ hi arūpadhammopi samāno ārammaṇe phusanākāreneva pavattatīti phusanalakkhaṇo. Ekadesena ca ^1- anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhuṃ, saddo viya ca sotaṃ cittaṃ ^2- ārammaṇañca saṅghaṭṭetīti saṅghaṭṭanaraso, vatthārammaṇasaṅghaṭṭanato vā uppannattā sampattiatthenapi rasena "saṅghaṭṭanaraso"ti veditabbo. Vuttañhetaṃ aṭṭhakathāya 3-:- "catubhūmakaphasso no phusanalakkhaṇo nāma natthi, saṅghaṭṭanaraso pana pañcadvārikova hoti. Pañcadvārikassa hi phusanalakkhaṇotipi saṅghaṭṭana- rasotipi nāma. Manodvārikassa phusanalakkhaṇotveva nāmaṃ, na saṅghaṭṭana- raso"ti. Idañca vatvā idaṃ suttaṃ ābhataṃ:- "yathā mahārāja dve meṇḍā yujjheyyuṃ, yathā eko meṇḍo, evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ. Yathā dutiyo meṇḍo, evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā tesaṃ sannipāto, evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso @Footnote: ¹ cha.Ma. ekadeseneva ² Sī. vatthuṃ ³ abhi.A. 1/157 Saṅghaṭṭanaraso ca. Yathā mahārāja dve sammā vajjeyyuṃ, dvepi pāṇī vajjeyyuṃ. Yathā eko pāṇi, evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ. Yathā dutiyo pāṇi, evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā tesaṃ sannipāto, evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso saṅghaṭṭanaraso cā"ti vitthāro. Yathā vā "cakkhunā rūpaṃ disvā"tiādīsu ^1- cakkhuviññāṇādīni cakkhuādināmena vuttāni, evamidhāpi tāni cakkhuādināmena ca ^2- vuttānīti veditabbāni. Tasmā "evaṃ cakkhu daṭṭhabban"tiādīsu evaṃ cakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabbanti iminā nayena attho veditabbo. Evaṃ sante cittārammaṇasaṅghaṭṭanato imasmimpi sutte kiccaṭṭheneva rasena "saṅghaṭṭanaraso"ti siddho hoti. Tikasannipātasaṅkhātassa ^3- pana attano kāraṇassa vasena paveditattā sannipātapaccupaṭṭhāno. Ayaṃ hi tattha tattha "tiṇṇaṃ saṅgati phasso"ti evaṃ kāraṇayogavasena ^4- paveditoti. Imassa ca suttapadassa tiṇṇaṃ saṅgatiyā phassoti ayamattho, na saṅgatimattameva phasso. Evaṃ paveditattā pana tenevākārena paccupaṭṭhātīti "sannipātapaccupaṭṭhāno"ti vutto. Phalaṭṭhena pana paccupaṭṭhānenapi ^5- vedanāpaccupaṭṭhāno nāma hoti. Vedanaṃ hesa paccupaṭṭhāpeti, uppādetīti attho. Uppādayamāno ca yathā bahiddhā uṇhapaccayopi samāno ^6- lākhāsaṅkhātadhātunissitausmā attano nissaye mudubhāvakārī hoti, na attano paccayabhūtepi bahiddhā vītacchitaṅgārasaṅkhāte ^7- uṇhabhāve. Evaṃ vatthārammaṇasaṅkhātaaññapaccayopi samāno cittanissitattā attano nissayabhūtaṃ cittaṃ eva ^8- esa vedanuppādako hoti, na attano paccayabhūtepi vatthumhi ārammaṇevāti veditabbo. Tajjena samannāhārena pana indriyena ca parikkhate visaye anantarāyena uppajjanato esa "āpāthagatavisayapadaṭṭhāno"ti vuccati. @Footnote: ¹ abhi.saṅ. 34/1352/302 ² cha.Ma. cakkhuādināmeneva ³ cha.Ma. tiṇṇaṃ sanni... @⁴ cha.Ma. kāraṇasseva vasena ⁵ cha.Ma. paccupaṭṭhānenesa ⁶ cha.Ma. uṇhapaccayāpi samānā @⁷ cha.Ma. vītacci... ⁸ cha.Ma. nissayabhūte citte eva Phasso yato samudeti uppajjati, so "phassasamudayo"ti vuccati, vuttañhetaṃ "saḷāyatanapaccayā phasso"ti. ^1- Atītaduko kālavasena vutto. Vedanāduko "upekkhā pana santattā, sukhamicceva bhāsitā"ti ^2- vuttattā upekkhāvedanaṃ sukhameva katvā sukhadukkhavasena, nāmarūpaduko rūpārūpavasena, āyatanaduko saṃsārappavattivasena, sakkāyaduko pañcakkhandhavasena vuttoti veditabbo. Tattha sukhayatīti sukhā. Vedayatīti vedanā. Dukkhayatīti dukkhā. Namanalakkhaṇaṃ nāmaṃ. Ruppanalakkhaṇaṃ rūpaṃ. Cakkhvāyatanādīni cha ajjhattikāni. Rūpāyatanādīni cha bāhirāni. Rūpakkhandhādayo pañcakkhandhā vijjamānaṭṭhena sakkāyo. Avijjākammataṇhāāhāraphassanāmarūpā sakkāyasamudayo. Cakkhusamphassoti cakkhatīti cakkhu, rūpaṃ assādeti vibhāveti cāti attho. Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. So pana attanā sampayuttāya vedanāya sahajātaaññamaññanissayavipākaāhārasampayuttaatthiavigatavasena aṭṭhadhā paccayo hoti. Suṇātīti sotaṃ. Taṃ sasambhārasotabilassa anto tanutambalomācite aṅguliveṭhakasaṇṭhāne padese sotaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Sotato pavatto samphasso sotasamphasso. Ghānasamphassādīsupi eseva nayo. Ghāyatīti ghānaṃ. Taṃ sasambhāraghānabilassa anto ajapadasaṇṭhāne padese ghānaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānaṃ tiṭṭhati. Jīvitamavhayatīti ^3- jivhā, sāyanaṭṭhena vā jivhā. Sā sasambhārajivhāya atiaggamūlapassāni vajjetvā uparimatalamajjhe bhinnauppaladalaggasaṇṭhāne padese jivhāviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamānā tiṭṭhati. Kucchitānaṃ sāsavadhammānaṃ āyoti kāyo. Āyoti uppattideso. Yāvatā imasmiṃ kāye upādinnappavatti nāma atthi, tattha yebhuyyena kāyappasādo kāyaviññāṇādīnaṃ yathārahaṃ vatthudvārabhāvaṃ sādhayamāno tiṭṭhati. Munātīti mano, vijānātīti attho. Manoti sahāvajjanaṃ bhavaṅgaṃ. Manato pavatto samphasso manosamphasso. @Footnote: ¹ vi.mahā. 4/1/1, abhi.vi. 35/225/161 ² abhi.A. 2/194 ³ cha.Ma. jīvitamavhāyatīti Chabbidhampi phassaṃ duvidhameva hotīti dassetuṃ "adhivacanasamphasso paṭighasamphasso"ti āha. Manodvāriko adhivacanasamphasso. Pañcadvāriko vatthārammaṇādipaṭighena uppajjanato paṭighasamphasso. Sukhavedanāya ārammaṇo ^1- sukhavedanīyo. Dukkhavedanāya ārammaṇo dukkhavedanīyo. Adukkhamasukhavedanāya ārammaṇo adukkhamasukhavedanīyo. Tattha sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khanati, khādati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ. Dukkhayatīti dukkhaṃ, yassuppajjati, taṃ dukkhitaṃ karotīti attho. Na dukkhaṃ na sukhanti adukkhamasukhaṃ, makāro padasandhivasena vutto. Kusalotiādayo jātivasena vuttā. Tattha kusaloti ekavīsatikusalacittasampayutto. Akusaloti dvādasākusalacittasampayutto. Abyākatoti avasesavipākakiriyābyākatacitta- sampayutto. Punabbhavappabhedavasena niddisanto "kāmāvacaro"tiādimāha. Catupaññāsa- kāmāvacaracittasampayutto kāmāvacaro. Kāmaṃ pahāya rūpe avacaratīti rūpāvacaro, kusalābyākatavasena pañcadasarūpāvacaracittasampayutto. Kāmañca rūpañca pahāya arūpe avacaratīti arūpāvacaro, kusalābyākatavasena dvādasārūpāvacaracittasampayutto. Idāni abhinivesavasena dassento "suññato"tiādimāha. Tattha suññatoti rāgadosamohehi suññattā suññato. Rāgadosamohanimittehi animittattā animitto. Rāgadosamohapaṇidhīnaṃ abhāvato appaṇihitoti vuccati. Idāni vaṭṭapariyāpannaapariyāpannavasena dassento "lokiyo"tiādimāha. Loko vuccati lujjanapalujjanaṭṭhena vaṭṭaṃ, tasmiṃ pariyāpannabhāvena loke niyuttoti lokiyo. Uttiṇṇoti uttaro, loke apariyāpannabhāvena lokato uttaroti lokuttaro. Phusanāti phusanākāro. Samphusanā samphusitattanti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. @Footnote: ¹ cha. ārammaṇe. evamuparipi Evaṃ ñātaṃ katvāti evaṃ pākaṭaṃ katvā jānanto tīreti dissati, ^1- upari vattabbākārena cinteti. Aniccantikatāya ādiantavantatāya ca aniccato tīreti. Uppādavayapaṭipīḷanatāya dukkhavatthutāya ca dukkhato. Paccayayāpanīyatāya rogamūlatāya ca rogato. Dukkhatosūlayogitāya ^2- kilesāsucipaggharaṇatāya uppādajarābhaṅgehi uddhumātaparipakkapabhinnatāya ca gaṇḍato. Pīḷājanakatāya antotudanatāya dunnīharaṇīyatāya ca sallato. Vigarahaṇīyatāya ^3- avuḍḍhiāvahanatāya ^4- aghavatthutāya ca aghato. Aseribhāvajanakatāya ābādhapadaṭṭhānatāya ca ābādhato. Avasatāya avidheyyatāya ca parato. Byādhijarāmaraṇehi lujjanapalujjanatāya ca palokato. Anekabyasanāvahanatāya ītito. Aviditānañca ^5- vipulānaṃ anatthānaṃ āvahanato sabbūpaddavavatthutāya ca upaddavato. Sabbabhayānaṃ ākaratāya ca dukkhavūpasamasaṅkhātassa ca paramassāsassa paṭipakkhabhūtatāya bhayato. Anekehi anatthehi anubandhatāya dosūpasaṇṭhitatāya, ^6- upasaggo viya anadhivāsanārahatāya ca upasaggato. Byādhijarāmaraṇehi ceva lābhādīhi ca lokadhammehi cañcalitatāya ^7- calato. Upakkamena ceva sarasena ca pabhaṅgupagamanasīlatāya pabhaṅguto. Sabbāvatthāvinipātitāya, thirabhāvassa ca abhāvatāya adhuvato. Atāyanatāya ceva alabbhaneyyakhematāya ca atāṇato. Allīyituṃ anarahatāya, allīnānampi ca leṇakiccākāritāya aleṇato. Nissitānaṃ bhayasārakattābhāvena asaraṇato. Yathāparikappitehi dhuvasubhasukhattabhāvehi rittatāya rittato. Rittatāyeva tucchato, appakattā vā. Appakampi hi loke "tucchan"ti vuccati. Sāminivāsikavedakakārakādhiṭṭhāyakavirahitatāya suññato. Sayañca assāmikabhāvādikatāya ^8- anattato. Pavattidukkhatāya, dukkhassa ca ādīnavatāya ādīnavato. Atha vā ādīnaṃ vāti gacchati pavattatīti ādīnavo, @Footnote: ¹ cha.Ma. tīrayati ² cha.Ma. dukkhatāsūlayogitāya ³ Sī. visaharaṇīyatāya @⁴ cha.Ma. avaḍḍhiāvahanatāya ⁵ Sī. aviparitānañca, cha.Ma. aviditānaṃyeva @⁶ Sī. dosasūlasaṇṭhitatāya, cha.dosūpasaṭṭhatāya ⁷ cha.Ma. pacalitatāya @⁸ cha.Ma. asāmikabhāvāditāya Kapaṇamanussassetaṃ adhivacanaṃ. Khandhāpi ca kapaṇāyevāti ādīnavasadisatāya ādīnavato. Jarāya ceva maraṇena cāti dvedhā pariṇāmapakatitāya vipariṇāmadhammato. Dubbalatāya, pheggu viya sukhabhañjanīyatāya ca asārakato. Aghahetutāya aghamūlato. Mittamukhasapatto viya vissāsaghātitāya vadhakato. Vigatabhavatāya vibhavasambhūtatāya ca vibhavato. Āsavapadaṭṭhānatāya sāsavato. Hetupaccayehi abhisaṅkhatatāya saṅkhatato. Maccumārakilesamārānaṃ āmisabhūtatāya mārāmisato. Jātijarābyādhimaraṇapakatitāya jātijarābyādhimaraṇadhammato. Sokaparidevaupāyāsahetutāya sokaparidevaupāyāsadhammato. Taṇhādiṭṭhiduccaritasaṅkilesānaṃ visayadhammatāya saṅkilesadhammato. Avijjākammataṇhāsaḷāyatanavasena uppattito samudayato. Tesaṃ abhāvena atthaṅgamato. Phasse chandarāgavasena madhurassādena assādato. Phassassa vipariṇāmena ādīnavato. Ubhinnaṃ nissaraṇena nissaraṇato tīretīti sabbesu ca imesu "tīretī"ti pāṭhaseso daṭṭhabbo. Pajahatīti sakasantānato nīharati. Vinodetīti tudati. Byantīkarotīti ^1- vigatantaṃ karoti. Anabhāvaṅgametīti anu anu abhāvaṃ gameti. Ariyamaggasatthena ucchinnaṃ taṇhāvijjāmayaṃ ^2- mūlametesanti ucchinnamūlā. Tālavatthu viya nesaṃ vatthu katanti tālāvatthukatā. Yathā hi tālarukkhaṃ samūlaṃ uddharitvā tassa vatthumatte tasmiṃ padese kate na puna tassa tālassa uppatti paññāyati, evaṃ ariyamaggasatthena samūlarūpādirase uddharitvā tesaṃ pubbe uppannapubbabhāvena vatthumatte cittasantāne kate sabbepi te "tālāvatthukatā"ti vuccanti. Yassesoti yassa puggalassa eso gedho. Samucchinnoti sammāucchinno. ^3- Vūpasantoti phalena vūpasanto. Paṭipassaddhoti paṭipassaddhippahānena paṭipassambhito. Upasaggena vā padaṃ vaḍḍhitaṃ. Abhabbuppattikoti puna uppajjituṃ abhabbo. Ñāṇagginā daḍḍhoti maggañāṇagginā jhāpito. Atha vā visanikkhittaṃ bhājanena saha chaḍḍitaṃ viya vatthunā saha pahīno. Mūlacchinnavisavalli viya samūlacchinnoti @Footnote: ¹ cha.Ma. byantiṃ karotīti ² cha.Ma. taṇhāavijjāmayaṃ ³ cha.Ma. ucchinno Samucchinno. Uddhane udakaṃ siñcitvā nibbāpitaaṅgāraṃ viya vūpasanto. Nibbāpitaaṅgāre patitaudakaphusitaṃ viya paṭipassaddho. Aṅkuruppattiyā hetucchinnaṃ bījaṃ viya abhabbuppattiko. Asanipātavisarukkho viya hi ^1- ñāṇagginā ^2- daḍḍhoti evameke vaṇṇayanti. Vītagedhoti idaṃ sakabhāvapariccajanavasena vuttaṃ. Vigatagedhoti idaṃ ārammaṇe sālayabhāvapariccajanavasena. Cattagedhoti ^3- idaṃ puna anādiyanabhāvadassanavasena. Muttagedhoti idaṃ santatito vinimocanavasena. Pahīnagedhoti idaṃ muttassāpi kvaci anavaṭṭhānadassanavasena. Paṭinissaṭṭhagedhoti idaṃ ādinnapubbassa nissaggadassanavasena vuttaṃ. Vītarāgo vigatarāgo cattarāgo vantarāgoti ^4- vuttanayena yojetabbaṃ. Tattha gijjhanavasena gedho. Rañjanavasena rāgo. Nicchātoti nittaṇho. "nicchado"tipi pāṭho, taṇhāchadanavirahitoti attho. Nibbutoti nibbutasabhāvo. Sītibhūtoti sītasabhāvo. Sukhapaṭisaṃvedīti kāyikacetasikasukhaṃ anubhavanasabhāvo. Brahmabhūtenāti uttamasabhāvena. Attanāti cittena. Katattā cāti pāpakammānaṃ katabhāvena ca. Akatattā cāti kusalānaṃ akatabhāvena ca. Kataṃ me kāyaduccaritaṃ, akataṃ me kāyasucaritantiādayo dvāravasena avirativirativasena kammapathavasena ca vuttā. Sīlesumhi na paripūrakārītiādayo catupārisuddhisīlavasena. Jāgariyamananuyuttoti pañcajāgaraṇavasena. Satisampajaññenāti sātthakādisampajaññavasena. Cattāro satipaṭṭhānātiādayo bodhipakkhiyadhammā lokiyalokuttaravasena. Dukkhaṃ me apariññātantiādayo cattāro ariyasaccavasena vuttāti veditabbaṃ. Te atthato tattha tattha vuttanayattā pākaṭāyeva. Dhīro paṇḍitoti satta padā vuttatthāyeva. Api ca dukkhe akampiyaṭṭhena dhīro. Sukhe anuppilavanaṭṭhena ^5- paṇḍito. Diṭṭhadhammikasamparāyikatthe kataparicayaṭṭhena @Footnote: ¹ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ² Ma. pariññāgginā ³ ka. vantagedhoti @⁴ cha.Ma. vītarāgo vigatarāgo cattarāgoti ⁵ cha.Ma. anuppilavaṭṭhena Paññavā. Attatthaparatthe niccalaṭṭhena buddhimā. Gambhīrauttānatthe apaccosakkanaṭṭhena ñāṇī. Guḷhapaṭicchannatthe obhāsanaṭṭhena vibhāvī. Nikkilesabyāvadhānaṭṭhena ^1- tulāsadisoti medhāvī. Na limpatīti sajātiyā na limpati ākāse lekhā viya. Na saṃlimpatīti ^2- visesena na limpati. Na upalimpatīti saññogo hutvāpi na limpati hatthatale lekhā viya. Alittoti saññogo hutvāpi na kilissati kāsikavatthe ṭhapitamaṇiratanaṃ viya. Asaṃlittoti ^3- visesena na ^4- kilissati maṇiratane paliveṭhitakāsikavatthaṃ viya. Anupalittoti upagantvāpi na allīyati pokkharapatte udakabindu viya. Nikkhantoti bahi nikkhanto bandhanāgārato palāto viya. Nissaṭṭhoti vippahīno ^5- amittassa paṭicchāditakiliṭṭhavatthaṃ viya. ^6- Vippamuttoti suṭṭhu mutto gayhūpage vatthumhi ratiṃ nāsetvā puna nāgamanaṃ viya. Visaññuttoti ^7- kilesehi ekato na yutto byādhinā muttagilāno viya. Vimariyādikatena cetasāti vigatamariyādakatena cittena, sabbabhavena sabbārammaṇena sabbakilesehi ^8- muttacittenāti attho. [14] Saññaṃ pariññāti gāthāya pana ayaṃ saṅkhepattho:- na kevalañca phassameva, api ca kho pana kāmasaññādibhedaṃ saññaṃ, saññānusārena vā pubbe vuttanayeneva nāmarūpaṃpi tīhi pariññāhi parijānitvā imāya paṭipadāya catubbidhampi vitareyya oghaṃ, tato so tiṇṇogho taṇhādiṭṭhipariggahesu taṇhādiṭṭhikilesappahānena ^9- anupalitto khīṇāsavamuni rāgādisallānaṃ abbūḷhattā abbūḷhasallo sativepullappattiyā appamatto caraṃ pubbabhāge vā appamatto caranto tena appamādacārena abbūḷhasallo hutvā sakaparattabhāvādibhedaṃ nāsiṃsati lokamimaṃ parañca, aññadatthu carimacittanirodhā nirupādānova jātavedo parinibbātīti arahattanikūṭena desanaṃ niṭṭhāpesi dhammanettiṭhapanameva karonto, na tu imāya desanāya maggaṃ vā phalaṃ vā uppādesi khīṇāsavassa desitattāti. @Footnote: ¹ Sī. nikkilesapadānaṭṭhena, cha.Ma. nikkilesabyavadānaṭṭhena ² cha.Ma.,ka. na palimpatīti @³ cha.Ma. apalittoti ⁴ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ⁵ cha.Ma. nissaṭoti pāpapahīno @⁶ cha.Ma. paṭicchāpitakiliṭṭhavatthu viya ⁷ ka. visaṃyuttoti ⁸ Sī. sabbakilesena ekato @na yuttena ⁹ Ma. taṇhādiṭṭhilepappahānena Nīlādibhedaṃ ārammaṇaṃ sañjānātīti saññā. Sā sañjānanalakkhaṇā, paccābhiññāṇarasā. Catubhūmakasaññā hi no sañjānanalakkhaṇā nāma natthi, sabbā sañjānanalakkhaṇāva. Yā panettha abhiññāṇena sañjānāti, sā paccābhiññāṇarasā nāma hoti. Tassā vaḍḍhakissa dārumhi abhiññāṇaṃ katvā puna tena abhiññāṇena tassa ^1- paccābhijānanakāle, purisassa kāḷatilakādiabhiññāṇaṃ sallakkhetvā puna tena abhiññāṇena "asuko nāma eso"ti tassa paccābhijānanakāle, rañño piḷandhanagopakabhaṇḍāgārikassa tasmiṃ tasmiṃ piḷandhane nāmapaṇṇakaṃ bandhitvā "asukaṃ piḷandhanaṃ nāma āharā"ti vutte dīpaṃ jāletvā sāragabbhaṃ pavisitvā paṇṇaṃ vācetvā tassa tasseva piḷandhanassa āharaṇakāle ca pavatti veditabbā. Aparo nayo:- sabbasaṅgāhikavasena hi sañjānanalakkhaṇā saññā, puna sañjānanapaccayanimittakaraṇarasā dāruādīsu tacchakādayo viya, yathāgahitanimittavasena abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā hatthidassakaandhā viya, ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā vijju viya, yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā tiṇapurisakesu migapotakānaṃ purisoti ^2- uppannasaññā viya. Yā panettha ñāṇasampayuttā hoti, sā ñāṇameva anuvattati sasambhārapaṭhavīādīsu sesadhammā paṭhavīādīni viyāti veditabbā. Kāmapaṭisaṃyuttā saññā kāmasaññā. Byāpādapaṭisaṃyuttā saññā byāpādasaññā. Vihiṃsāpaṭisaṃyuttā saññā vihiṃsāsaññā. Tesu dve sattesupi saṅkhāresupi uppajjanti. Kāmasaññā hi piye manāpe satte vā saṅkhāre vā vitakkentassa uppajjati. Byāpādasaññā appiye amanāpe satte vā saṅkhāre vā kujjhitvā olokanakālato paṭṭhāya yāva vināsanā uppajjati. Vihiṃsāsaññā saṅkhāresu na @Footnote: ¹ cha.Ma. taṃ ² cha.Ma. purisāti Uppajjati. Saṅkhāro hi dukkhāpetabbo nāma natthi. "ime sattā haññantu vā, ucchijjantu vā, vinassantu vā, mā vā ahesun"ti cintanakāle pana sattesu uppajjati. Nekkhammapaṭisaṃyuttā saññā nekkhammasaññā, sā asubhapubbabhāge kāmāvacarā hoti, asubhajhāne rūpāvacarā, taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā uppannamaggaphalakāle lokuttaRā. Abyāpādapaṭisaṃyuttā saññā abyāpādasaññā, sā mettāpubbabhāge kāmāvacarā hoti, mettājhāne rūpāvacarā, taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā uppannamaggaphalakāle lokuttaRā. Avihiṃsāpaṭisaṃyuttā saññā avihiṃsāsaññā, sā karuṇāpubbabhāge kāmāvacarā, karuṇājhāne rūpāvacarā, taṃ jhānaṃ pādakaṃ katvā uppannamaggaphalakāle lokuttaRā. Yadā alobho sīsaṃ hoti, tadā itare dve tadanvāyikā bhavanti. Yadā mettā sīsaṃ hoti, tadā itare dve tadanvāyikā bhavanti. Yadā karuṇā sīsaṃ hoti, tadā itare dve tadanvāyikā bhavantīti. Rūpārammaṇaṃ ārabbha uppannā saññā rūpasaññā. Saddasaññādīsupi eseva nayo. Idaṃ tassāyeva ārammaṇato nāmaṃ. Ārammaṇānaṃ vuttattā cakkhusamphassajādivatthūnipi vuttāneva honti. Yā evarūpā saññāti aññāpi "paṭighasamphassajā saññā adhivacanasamphassajā saññā"ti evamādikā veditabbā. Tattha adhivacanasamphassajā saññātipi pariyāyena chadvārikāyeva. Tayo hi arūpino khandhā sayaṃ piṭṭhivaṭṭakā hutvā attano ^1- sahajātasaññāya "adhivacanasamphassajā saññā"ti nāmaṃ karonti, nippariyāyena pana paṭighasamphassajā saññā nāma pañcadvārikā saññā, adhivacanasamphassajā saññā nāma manodvārikā saññā. Etā atirekā saññā pariggahitāti veditabbā. Saññāti sabhāvanāmaṃ. Sañjānanāti sañjānanākāro. Sañjānitattanti sañjānitabhāvo. @Footnote: ¹ cha.Ma. attanā Avijjoghanti pūretuṃ ayuttaṭṭhena kāyaduccaritādi avindiyaṃ nāma, aladdhabbanti attho. Taṃ avindiyaṃ vindatīti avijjā. Tabbiparītato kāyasucaritādi vindiyaṃ nāma, taṃ vindiyaṃ na vindatīti avijjā. Khandhānaṃ rāsaṭṭhaṃ, āyatanānaṃ āyatanaṭṭhaṃ, dhātūnaṃ suññaṭṭhaṃ, indriyānaṃ adhipatiyaṭṭhaṃ, saccānaṃ tathaṭṭhaṃ aviditaṃ karotīti avijjā. Dukkhādīnaṃ pīḷanādivasena vuttaṃ catubbidhaṃ ^1- atthaṃ aviditaṃ karotītipi avijjā. Antavirahite saṃsāre yonigatibhavaviññāṇaṭṭhitisattāvāsesu satte javāpetīti avijjā. Paramatthato avijjamānesu itthipurisādīsu javati, vijjamānesu khandhādīsu na javatīti avijjā. Api ca cakkhuviññāṇādīnaṃ vatthārammaṇaṃ paṭicca samuppannānañca ^2- dhammānaṃ chādanatopi avijjā, taṃ avijjoghaṃ. Kāmoghavasena uttareyya. Bhavoghavasena patareyya. Diṭṭhoghavasena samatikkameyya. Avijjoghavasena vītivatteyya. Atha vā sotāpattimaggena pahānavasena uttareyya. Sakadāgāmimaggena pahānavasena patareyya. Anāgāmimaggena pahānavasena samatikkameyya. Arahattamaggena pahānavasena vītivatteyya. Atha vā "tareyyādipañcapadaṃ tadaṅgādipañcappahānena yojetabban"ti keci vadanti. "monaṃ vuccati ñāṇan"ti vatvā taṃ pabhedato dassetuṃ "yā paññā pajānanā"tiādimāha. Taṃ vuttanayameva ṭhapetvā "amoho dhammavicayo"ti padaṃ. Amoho kusalesu dhammesu abhāvanāya paṭipakkho bhāvanāhetu. Amohena aviparītaṃ gaṇhāti mūḷhassa viparītaggahaṇato. Amohena yāthāvaṃ yāthāvato dhārento yathāsabhāve pavattati. Mūḷho hi "tacchaṃ atacchaṃ, atacchañca tacchan"ti gaṇhāti, tathā icchitālābhadukkhaṃ hoti. ^3- Amūḷhassa "taṃ kutettha labbhā"ti evamādipaccavekkhaṇasambhavato maraṇadukkhaṃ na hoti. Sammohamaraṇaṃ hi dukkhaṃ, na ca taṃ amūḷhassa hoti, pabbajitānaṃ sukhasaṃvāso hoti, tiracchānayoniyaṃ nibbatti na hoti. Mohena hi niccasammūḷhā tiracchānayoniṃ upapajjanti. Mohapaṭipakkho ca amoho mohavasena amajjhattabhāvassa @Footnote: ¹ catubbidhaṃ catubbidhaṃ (paṭisaṃ.A. 1/98-99) ² cha.Ma. vatthārammaṇānaṃ @paṭiccasamuppādapaṭiccasamuppannānañca ³ cha.Ma. na hoti Abhāvakaro. Amohena avihiṃsāsaññā dhātusaññā majjhimāya paṭipattiyā paṭipajjanaṃ, pacchimaganthadvayassa ^1- pabhedanañca hoti. Pacchimāni dve satipaṭṭhānāni tasseva ānubhāvena ijjhanti. Amoho dīghāyukatāya paccayo hoti. Asammūḷho hi hitāhitaṃ ñatvā ahitaṃ parivajjento hitañca paṭisevamāno dīghāyuko hoti, attasampattiyā aparihīno hoti. Amūḷho hi attano hitameva karonto attānaṃ sampādeti, ariyavihārassa paccayo hoti, udāsinapakkhesu nibbuto hoti amūḷhassa sabbābhisaṅkitāya ^2- abhāvato. Amohena anattadassanaṃ hoti. Amūḷho hi yāthāvagahaṇakusalo apariṇāyakaṃ khandhapañcakaṃ apariṇāyakato bujjhati. Yathā ca etena anattadassanaṃ, evaṃ anattadassanena amoho. ^3- Ko hi nāma attasuññataṃ bujjhitvā puna sammohaṃ āpajjeyyāti. Tena ñāṇena samannāgatoti etena vuttappakārena ñāṇena samaṅgībhūto sekkhādayo muni. Monappattoti paṭiladdhañāṇena ^4- munibhāvaṃ patto. Tīṇīti gaṇanaparicchedo. Moneyyānīti munibhāvakarā moneyyakarā paṭipadā dhammā. Kāyamoneyyantiādīsu viññattikāyarūpakāyavasena paññāpetabbaṃ kāyamoneyyaṃ. Viññattivācāsaddavācāvasena paññāpetabbaṃ vacīmoneyyaṃ. Manodvārikacittādivasena paññāpetabbaṃ manomoneyyaṃ. Tividhakāyaduccaritānaṃ pahānanti pāṇātipātāditividhānaṃ kāyato pavattānaṃ duṭṭhu caritānaṃ pajahanaṃ. Kāyasucaritanti kāyato pavattaṃ suṭṭhu caritaṃ. Kāyārammaṇe ñāṇanti kāyaṃ ārammaṇaṃ katvā aniccādivasena pavattaṃ kāyārammaṇe ñāṇaṃ. Kāyapariññāti kāyaṃ ñātatīraṇappahānapariññāhi jānanavasena pavattaṃ ñāṇaṃ. Pariññāsahagato maggoti ajjhattikaṃ kāyaṃ sammasitvā uppāditamaggo pariññāsahagato. Kāye chandarāgassa pahānanti kāye taṇhāchandarāgassa pajahanaṃ. ^5- Kāyasaṅkhāranirodhoti assāsapassāsānaṃ nirodho āvaraṇo, catutthajjhānasamāpattisamāpajjanaṃ. Vacīsaṅkhāranirodhoti vitakkavicārānaṃ nirodho āvaraṇo, @Footnote: ¹ ka. pacchimagaṇṭhadvayassa ² cha.Ma. sabbābhisaṅgatāya ³ cha.Ma. evaṃ attadassanaṃ mohena @⁴ cha.Ma. paṭiladdhañāṇo ⁵ Sī.,Ma. kāyachandarāgassa pahānanti kāyataṇhāchandarāgassa pajahanaṃ Dutiyajjhānasamāpattisamāpajjanaṃ. Cittasaṅkhāranirodhoti saññāvedanānaṃ nirodho āvaraṇo, saññāvedayitanirodhasamāpattisamāpajjanaṃ. Paṭhamagāthāya kāyamunintiādīsu kāyaduccaritappahānavasena kāyamuni. Vacīduccaritap- pahānavasena vācāmuni. Manoduccaritappahānavasena manomuni. Sabbākusalappahānavasena anāsavamuni. Moneyyasampannanti jānitabbaṃ jānitvā phale ṭhitattā moneyyasampannaṃ. Āhu sabbappahāyinanti sabbakilese pajahitvā ṭhitattā sabbappahāyinaṃ kathayanti. Dutiyagāthāya ninhātapāpakanti yo ajjhattabahiddhasaṅkhāte sabbasmimpi āyatane ajjhattabahiddhārammaṇavasena uppattirahāni sabbapāpakāni maggañāṇena ninhāya dhovitvā ṭhitattā ninhātapāpakaṃ āhūti evamattho daṭṭhabbo. Agāramajjhe vasantā āgāramunayo ^1- pabbajjupagatā anāgāramunayo. Satta ^2- sekkhā sekkhamunayo. Arahanto asekkhamunayo. Paccekabuddhā paccekamunayo. Sammāsambuddhā munimunayo. Puna kathetukamyatāpucchāvasena "katame āgāramunayo"ti āha. Āgārikāti kasigorakkhādi- agārikakamme niyuttā. Diṭṭhapadāti diṭṭhanibbānā. Viññātasāsanāti viññātaṃ sikkhattayasāsanaṃ etesanti viññātasāsanā. Anāgārāti kasigorakkhādiagāriyakammaṃ etesaṃ natthīti pabbajitā "anāgārā"ti vuccanti. Satta sekkhāti sotāpannādayo satta. Tīsu sikkhāsu sikkhantīti sekkhā. Arahanto na sikkhantīti asekkhā. Taṃ taṃ kāraṇaṃ paṭicca ekakāva anācariyakāva catusaccaṃ bujjhitavantoti paccekabuddhā paccekamunayo. Munimunayo vuccanti tathāgatāti ettha aṭṭhahi kāraṇehi bhagavā tathāgato:- tathā āgatoti tathāgato, tathā gatoti tathāgato, tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato, tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato, tathadassitāya tathāgato, tathāvāditāya ^3- tathāgato, tathākāritāya tathāgato, abhibhavanaṭṭhena tathāgatoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. agāramunino. evamuparipi ² cha.Ma. tattha ³ cha.Ma. tathavāditāya Kathaṃ bhagavā tathā āgatoti tathāgato? yathā sabbalokahitāya ussukkamāpannā purimakā sammāsambuddhā āgatā. Kiṃ vuttaṃ hoti? yenābhinīhārena purimakā bhagavanto āgatā, teneva amhākampi bhagavā āgato. Atha vā yathā purimakā bhagavanto dānasīlanekkhammapaññāvīriyakhantisaccādhiṭṭhānamettupekkhāsaṅkhātā dasa pāramiyo dasa upapāramiyo dasa paramatthapāramiyoti samatiṃsapāramiyo pūretvā aṅgapariccāganayanadhana- rajjaputtadārapariccāganti ime pañca mahāpariccāge pariccajitvā pubbayogapubba- cariyadhammakkhānañātatthacariyādayo pūretvā buddhicariyāya koṭiṃ patvā āgatā, tathā amhākampi bhagavā āgato. Yathā ca purimakā bhagavanto cattāro satipaṭṭhāne, cattāro sammappadhāne, cattāro iddhipāde, pañcindriyāni, pañca balāni, satta bojjhaṅge, ariyamaṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvetvā pūretvā āgatā, tathā amhākampi bhagavā āgato. Evaṃ tathā āgatoti tathāgato. Yathā ca dīpaṅkarabuddhaādayo sabbaññubhāvaṃ munayo idhāgatā tathā ayaṃ sakyamunīpi āgato tathāgato vuccati tena cakkhumāti. (1) Kathaṃ tathā gatoti tathāgato? yathā sampatijātā purimakā bhagavanto gatā. Kathañca te gatā? te hi sampatijātā samehi pādehi paṭhaviyaṃ patiṭṭhāya uttarābhimukhā sattapadavītihārena gatā. Yathāha:- sampatijāto ānanda bodhisatto samehi pādehi paṭhaviyaṃ patiṭṭhahitvā uttarābhimukho sattapadavītihārena gacchati, setamhi chatte anudhāriyamāne sabbā ca disā anuviloketi, āsabhiñca vācaṃ bhāsati "aggohamasmi lokassa jeṭṭhohamasmi lokassa, seṭṭhohamasmi lokassa, ayamantimā jāti, natthidāni punabbhavo"ti. ^1- @Footnote: ¹ dī.mahā. 10/31/13, Ma.u. 14/207/173 Tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ anekesaṃ visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Yaṃ hi so sampatijāto samehi pādehi patiṭṭhāti, idamassa caturiddhipādapaṭilābhassa pubbanimittaṃ. Uttaramukhabhāvo panassa sabbalokuttarabhāvassa pubbanimittaṃ. Satta- padavītihāro sattabojjhaṅgaratanapaṭilābhassa. "suvaṇṇadaṇḍā vītipatanti cāmarā"ti ^1- ettha vuttacāmarukkhepo pana sabbatitthiyanimmadanassa. ^2- Setacchattadhāraṇaṃ arahattavimutti- varavimalasetacchattapaṭilābhassa. Sabbadisānuvilokanaṃ sabbaññutānāvaraṇañāṇapaṭilābhassa. Āsabhivācābhāsanaṃ pana appaṭivattiyavaradhammacakkappavattanassa pubbanimittaṃ. Tathā ayaṃ bhagavāpi gato. Tañcassa gamanaṃ tathaṃ ahosi avitathaṃ tesaṃyeva visesādhigamānaṃ pubbanimittabhāvena. Tenāhu porāṇā:- "muhuttajātova gavampatī yathā samehi pādehi phusī vasundharaṃ so vikkamī satta padāni gotamo setañca chattaṃ anudhārayuṃ marū. Gantvāna so satta padāni gotamo disā vilokesi samā samantato aṭṭhaṅgupetaṃ giramabbhudīrayi sīho yathā pabbatamuddhaniṭṭhito"ti. ^3- Evaṃ tathā gatoti tathāgato. Atha vā yathā purimakā bhagavanto, ayampi bhagavā tatheva nekkhammena ^4- kāmacchandaṃ .pe. Paṭhamajjhānena nīvaraṇe .pe. Aniccānupassanāya niccasaññaṃ .pe. Arahattamaggena sabbakilese pahāya gato, evampi tathā gatoti tathāgato. (2) @Footnote: ¹ khu.su. 25/694/470 ² Sī.,Ma. sabbatitthiyanimmathanassa @³ paṭisaṃ.A. 1/223 ⁴ ka. nikkhamena Kathaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato? paṭhavīdhātuyā kakkhaḷattalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ, āpodhātuyā paggharaṇalakkhaṇaṃ, tejodhātuyā uṇhattalakkhaṇaṃ, vāyodhātuyā vitthambhanalakkhaṇaṃ, ākāsadhātuyā asamphuṭṭhalakkhaṇaṃ, viññāṇadhātuyā vijānanalakkhaṇaṃ. Rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, saññāya sañjānanalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ abhisaṅkharaṇalakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ. Vitakkassa abhiniropanalakkhaṇaṃ, vicārassa anumajjanalakkhaṇaṃ, pītiyā pharaṇalakkhaṇaṃ, sukhassa sātalakkhaṇaṃ, cittekaggatāya avikkhepalakkhaṇaṃ, phassassa phusanalakkhaṇaṃ. Saddhindriyassa adhimokkhalakkhaṇaṃ, vīriyindriyassa paggahaṇalakkhaṇaṃ, ^1- satindriyassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, samādhindriyassa avikkhepalakkhaṇaṃ, paññindriyassa pajānanalakkhaṇaṃ. Saddhābalassa assaddhiye akampiyalakkhaṇaṃ, vīriyabalassa kosajje, satibalassa muṭṭhassacce, samādhibalassa uddhacce, paññābalassa avijjāya akampiyalakkhaṇaṃ. Satisambojjhaṅgassa upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, dhammavicayasambojjhaṅgassa pavicayalakkhaṇaṃ, vīriyasambojjhaṅgassa paggahalakkhaṇaṃ, pītisambojjhaṅgassa pharaṇalakkhaṇaṃ, passaddhisambojjhaṅgassa upasamalakkhaṇaṃ, samādhisambojjhaṅgassa avikkhepalakkhaṇaṃ, upekkhāsambojjhaṅgassa paṭisaṅkhānalakkhaṇaṃ. Sammādiṭṭhiyā dassanalakkhaṇaṃ, sammāsaṅkappassa abhiniropanalakkhaṇaṃ, sammāvācāya pariggahaṇalakkhaṇaṃ, ^2- sammākammantassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammāājīvassa vodānalakkhaṇaṃ, sammāvāyāmassa paggahaṇalakkhaṇaṃ, sammāsatiyā upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammāsamādhissa avikkhepalakkhaṇaṃ. Avijjāya aññāṇalakkhaṇaṃ, saṅkhārānaṃ cetanālakkhaṇaṃ, viññāṇassa vijānanalakkhaṇaṃ, nāmassa namanalakkhaṇaṃ, rūpassa ruppanalakkhaṇaṃ, saḷāyatanassa āyatanalakkhaṇaṃ, @Footnote: ¹ cha.Ma. paggahalakkhaṇaṃ. evamuparipi ² cha.Ma. pariggahalakkhaṇaṃ Phassassa phusanalakkhaṇaṃ, vedanāya vedayitalakkhaṇaṃ, taṇhāya hetulakkhaṇaṃ, upādānassa gahaṇalakkhaṇaṃ, bhavassa āyūhanalakkhaṇaṃ, jātiyā nibbattilakkhaṇaṃ, jarāya jīraṇalakkhaṇaṃ, maraṇassa cutilakkhaṇaṃ. Dhātūnaṃ suññatalakkhaṇaṃ, āyatanānaṃ āyatanalakkhaṇaṃ, satipaṭṭhānānaṃ upaṭṭhānalakkhaṇaṃ, sammappadhānānaṃ padahanalakkhaṇaṃ, iddhipādānaṃ ijjhanalakkhaṇaṃ, indriyānaṃ adhipatilakkhaṇaṃ, balānaṃ akampiyalakkhaṇaṃ, bojjhaṅgānaṃ niyyānalakkhaṇaṃ, maggassa hetulakkhaṇaṃ. Saccānaṃ tathalakkhaṇaṃ, samathassa avikkhepalakkhaṇaṃ, vipassanāya anupassanālakkhaṇaṃ, samathavipassanānaṃ ekarasalakkhaṇaṃ, yuganaddhānaṃ anativattanalakkhaṇaṃ. Sīlavisuddhiyā saṃvaraṇalakkhaṇaṃ, cittavisuddhiyā avikkhepalakkhaṇaṃ, diṭṭhivisuddhiyā dassanalakkhaṇaṃ, khaye ñāṇassa samucchedalakkhaṇaṃ, anuppāde ñāṇassa passaddhilakkhaṇaṃ, chandassa mūlalakkhaṇaṃ. Manasikārassa samuṭṭhānalakkhaṇaṃ, phassassa samodhānalakkhaṇaṃ, vedanāya samosaraṇalakkhaṇaṃ, samādhissa pamukhalakkhaṇaṃ, satiyā ādhipateyyalakkhaṇaṃ, paññāya tatuttariyalakkhaṇaṃ, vimuttiyā sāralakkhaṇaṃ, amatogadhassa nibbānassa pariyosānalakkhaṇaṃ tathaṃ avitathaṃ, etaṃ tathalakkhaṇaṃ ñāṇagatiyā āgato avirajjhitvā patto anuppattoti tathāgato. Evaṃ tathalakkhaṇaṃ āgatoti tathāgato. (3) Kathaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato? tathadhammā nāma cattāri ariyasaccāni. Yathāha:- "cattārimāni bhikkhave tathāni avitathāni anaññathāni. Katamāni cattāri? `idaṃ dukkhan'ti bhikkhave tathametaṃ avitathametaṃ anaññathametan"ti. ^1- Vitthāro. @Footnote: ¹ saṃ.mahā. 19/1090/375 Tāni ca bhagavā abhisambuddhoti tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgatoti vuccati. Abhisambodhattho ^1- hi ettha gatasaddo. Api ca jarāmaraṇassa jātipaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho .pe. Saṅkhārānaṃ avijjāpaccayasambhūtasamudāgataṭṭho tatho avitatho anaññatho. Tathā avijjāya saṅkhārānaṃ paccayaṭṭho .pe. Jātiyā jarāya maraṇassa ^2- paccayaṭṭho tatho avitatho anaññatho. Taṃ sabbaṃ bhagavā abhisambuddho, tasmāpi tathānaṃ abhisambuddhattā tathāgato. Evaṃ tathadhamme yāthāvato abhisambuddhoti tathāgato. (4) Kathaṃ tathadassitāya tathāgato? bhagavā yaṃ sadevake loke .pe. Sadevamanussāya pajāya aparimāṇāsu lokadhātūsu aparimāṇānaṃ sattānaṃ cakkhudvāre āpāthaṃ āgacchantaṃ rūpārammaṇaṃ nāma atthi, taṃ sabbākārena jānāti passati. Evaṃ jānato passato ^3- ca tena taṃ iṭṭhāniṭṭhādivasena vā diṭṭhasutamutaviññātesu labbhamānakapadavasena vā "katamantaṃ rūpaṃ rūpāyatanaṃ? yaṃ rūpaṃ catunnaṃ mahābhūtānaṃ upādāya vaṇṇanibhā sanidassanaṃ sappaṭighaṃ nīlaṃ pītakan"tiādinā ^4- nayena anekehi nāmehi terasahi vārehi dvipaññāsāya nayehi vibhajjamānaṃ tathameva hoti, vitathaṃ natthi. Esa nayo sotadvārādīsupi āpāthamāgacchantesu saddādīsu. Vuttampi cetaṃ bhagavatā:- "yaṃ bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sadevamanussāya pajāya diṭṭhaṃ sutaṃ mutaṃ viññātaṃ pattaṃ pariyesitaṃ anuvicaritaṃ manasā, tamahaṃ jānāmi .pe. Tamahaṃ abbhaññāsiṃ. Taṃ tathāgatassa viditaṃ, taṃ tathāgate ^5- na upaṭṭhāsī"ti. ^6- Evaṃ tathadassitāya tathāgato. Tattha tathadassīatthe tathāgatoti padasambhavo veditabbo. (5) @Footnote: ¹ cha.Ma. abhisambuddhattho ² cha.Ma. jarāmaraṇassa ³ cha.Ma. evaṃ jānatā passatā @⁴ abhi.saṅ. 34/616/188 ⁵ cha.Ma. tathāgato ⁶ aṅ.catukka. 21/24/29 Kathaṃ tathavāditāya tathāgato? yaṃ rattiṃ bhagavā bodhimaṇḍe aparājitapallaṅke nisinno catunnaṃ ^1- mārānaṃ matthakaṃ madditvā anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambuddho, yañca rattiṃ yamakasālānamantare anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyi, etthantare pañcacattālīsavassaparimāṇe kāle paṭhamabodhiyāpi majjhimabodhiyāpi pacchibodhiyāpi yaṃ bhagavatā bhāsitaṃ suttaṃ geyyaṃ .pe. Vedallaṃ. Sabbantaṃ atthato ca byañjanato ca anupavajjaṃ anūnamanadhikaṃ sabbākāraparipuṇṇaṃ rāgamadanimmadanaṃ dosamohamadanimmadanaṃ, natthi tattha vālaggamattampi pakkhalitaṃ, sabbantaṃ ekamuddikāya lañcitaṃ viya, ^2- ekanāḷiyā minitaṃ viya, ^3- ekatulāya tulitaṃ viya ca tathameva hoti avitathaṃ anaññathaṃ. Tenāha 4-:- "yañca cunda rattiṃ tathāgato anuttaraṃ sammāsambodhiṃ abhisambujjhati, yañca rattiṃ anupādisesāya nibbānadhātuyā parinibbāyati, yaṃ etasmiṃ antare bhāsati lapati niddisati. Sabbantaṃ tatheva hoti no aññathā, tasmā `tathāgato'ti vuccatī"ti. ^5- Gadattho hi ettha gatasaddo. Evaṃ tathavāditāya tathāgato. Api ca āgadanaṃ āgado, vacananti attho. Tatho aviparīto āgado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti evametasmiṃ atthe padasiddhi veditabbā. (6) Kathaṃ tathākāritāya tathāgato? bhagavato hi vācāya kāyo anulometi, kāyassāpi vācā. Tasmā yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī ca hoti. Evaṃbhūtassa cassa yathā vācā, kāyopi tathā gato pavattoti attho. Yathā ca kāyo, vācāpi tathā gatā pavattāti tathāgato. ^6- Tenevāha "yathāvādī bhikkhave tathāgato tathākārī, @Footnote: ¹ su.vi. 1/64, pa.sū. 1/55, mano.pū. 1/99 ² cha.Ma. lañchitaṃ viya ³ cha.Ma. mitaṃ viya @⁴ cha.Ma. yathāha ⁵ dī.pā. 11/188/117 ⁶ ka. tathā gatāti tathāgato Yathākārī tathāvādī. Iti yathāvādī tathākārī, yathākārī tathāvādī. `tasmā Tathāgato'ti vuccatī"ti. ^1- Evaṃ tathākāritāya tathāgato. (7) Kathaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato? upari bhavaggaṃ heṭṭhā avīciṃ pariyantaṃ katvā tiriyaṃ aparimāṇāsu lokadhātūsu sabbasatte abhibhavati sīlena samādhinā paññāya vimuttiyā vimuttiñāṇadassanena, na tassa tulā vā pamāṇaṃ vā atthi, atha kho atulo appameyyo anuttaro rājādhirājā devānaṃ atidevo sakkānaṃ atisakko brahmānaṃ atibrahmā. Tenāha:- "sadevake bhikkhave loke .pe. Sadevamanussāya pajāya tathāgato abhibhū anabhibhūto aññadatthudaso vasavattī, tasmā tathāgato'ti vuccatī"ti. ^1- Tatthevaṃ ^2- padasiddhi veditabbā:- agado viya agado. Ko panesa? desanāvilāso ceva puññussayo ca. Tena hesa mahānubhāvo bhisakko dibbāgadena sappe viya sabbaparappavādino sadevakañca lokaṃ abhibhavati. Iti sabbalokābhibhave ^3- tatho aviparīto desanāvilāsamayo ceva puññamayo ca agado assāti dakārassa takāraṃ katvā tathāgatoti veditabbo. Evaṃ abhibhavanaṭṭhena tathāgato. (8) Api ca tathāya gatotipi tathāgato, tathaṃ gatotipi tathāgato. Gatoti avagato, atīto patto paṭipannoti attho. Tattha sakalaṃ lokaṃ tīraṇapariññāya tathāya gato avagatoti tathāgato, lokasamudayaṃ pahānapariññāya tathāya gato atītoti tathāgato, lokanirodhaṃ sacchikiriyāya tathāya gato pattoti tathāgato, lokanirodhagāminīpaṭipadaṃ tathaṃ gato paṭipannoti tathāgato. Tena yaṃ vuttaṃ bhagavatā:- "loko bhikkhave tathāgatena abhisambuddho, lokasmā tathāgato visaṃyutto. @Footnote: ¹ aṅ.catukka. 21/23/28 ² Sī.,Ma. tatrevaṃ ³ cha.Ma....lokābhibhavane Lokasamudayo bhikkhave tathāgatena abhisambuddho, lokasamudayo tathāgatassa pahīno. Lokanirodho bhikkhave tathāgatena abhisambuddho, lokanirodho tathāgatassa sacchikato. Lokanirodhagāminī paṭipadā bhikkhave tathāgatena abhisambuddhā, lokanirodhagāminī paṭipadā tathāgatassa bhāvitā. Yaṃ bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Anuvicaritaṃ manasā, sabbantaṃ tathāgatena abhisambuddhaṃ. Tasmā `tathāgato'ti vuccatī"ti. ^1- Tassa evampi attho veditabbo. Idampi ca tathāgatassa tathāgatabhāvadīpane mukhamattakameva. Sabbākārena pana tathāgatova tathāgatassa tathāgatabhāvaṃ vaṇṇeyya. Yasmā pana sabbabuddhā tathāgataguṇenāpi samasamā, tasmā sabbesaṃ vasena "tathāgato"ti āha. Arahantoti kilesehi ārakattā, arīnaṃ arānañca hatattā, paccayādīnaṃ arahattā, pāpakaraṇe rahābhāvā tathāgato arahaṃ. Ārakā hi so sabbakilesehi suvidūravidūre ṭhito maggena savāsanānaṃ kilesānaṃ viddhaṃsitattāti ārakattā arahaṃ. So tato ārakā nāma yassa yenāsamaṅgitā asamaṅgī ca dosehi nātho tenārahaṃ mato. Te ca tena ^2- kilesārayo maggena hatāti arīnaṃ hatattāpi arahaṃ. Yasmā rāgādisaṅkhātā sabbepi arayo hatā paññāsatthena nāthena tasmāpi arahaṃ mato. Yañcetaṃ avijjābhavataṇhāmayanābhiṃ ^3- puññādiabhisaṅkhārāraṃ jarāmaraṇanemiṃ ^4- āsavasamudayamayena akkhena vijjhitvā tibhavarathe samāyojitaṃ anādikālappavattaṃ saṃsāracakkaṃ, tassānena bodhimaṇḍe vīriyapādehi sīlapaṭhaviyaṃ patiṭṭhāya saddhāhatthena kammakkhayakaraṃ ñāṇapharasuṃ gahetavā sabbe arā hatāti arahaṃ. @Footnote: ¹ aṅ. catukka. 21/23/27-8 ² cha.Ma. te cānena ³ ka....taṇhāmayanābhi @⁴ ka.jarāmaraṇanemi Arā saṃsāracakkassa hatā ñāṇāsinā yato lokanāthena tenesa "arahan"ti pavuccati. Aggadakkhiṇeyyattā ca cīvarādipaccaye arahati pūjāvisesañca, teneva ca uppanne tathāgate ye keci mahesakkhā devamanussā, na te aññattha pūjaṃ karonti. Tathā hi brahmā sahampati sinerumattena ratanadāmena tathāgataṃ pūjesi, yathābalañca aññe devā ca manussā ca bimbisārakosalarājādayo. Parinibbutampi ca bhagavantaṃ uddissa channavutikoṭidhanaṃ vissajjetvā asokamahārājā sakalajambudīpe caturāsītivihārasahassāni patiṭṭhāpesi. Ko pana vādo aññesaṃ pūjāvisesānanti paccayādīnaṃ arahattāpi arahaṃ. Pūjāvisesaṃ saha paccayehi yasmā ayaṃ arahati lokanātho atthānurūpaṃ arahanti loke tasmā jino arahati nāmametaṃ. Yathā ca loke ye keci paṇḍitamānino bālā asilokabhayena raho pāpaṃ karonti, evamesa na kadāci pāpaṃ karotīti pāpakaraṇe rahābhāvatopi arahaṃ. Yasmā natthi raho nāma pāpakammesu tādino rahābhāvena tenesa arahaṃ iti vissuto. Evaṃ sabbathāpi:- ārakattā hatattā ca kilesārīna so muni hatasaṃsāracakkāro paccayādīnamāraho ^1- na raho karoti pāpāni arahaṃ tena pavuccatīti. ^2- @Footnote: ¹ cha.Ma. paccayādīna cāraho ² cha.Ma. vuccatīti Yasmā pana sabbe buddhā arahattaguṇenāpi samasamā, tasmā sabbesampi vasena "arahanto"ti āha. Sammāsambuddhāti sammā sāmañca sabbadhammānaṃ buddhattā sammāsambuddho. Tathā hesa sabbadhamme sammāsambuddho, abhiññeyye dhamme abhiññeyyato, pariññeyye dhamme pariññeyyato, pahātabbe dhamme pahātabbato, sacchikātabbe dhamme sacchikātabbato, bhāvetabbe dhamme bhāvetabbato. Tenevāha:- "abhiññeyyaṃ abhiññātaṃ bhāvetabbañca bhāvitaṃ pahātabbaṃ pahīnamme tasmā buddhosmi brāhmaṇā"ti. ^1- Atha vā cakkhu dukkhasaccaṃ, tassa mūlakāraṇabhāvena samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā maggasaccanti evaṃ ekekapaduddhārenāpi sabbadhamme sammā sāmañca buddho. Esa nayo sotaghānajivhākāyamanesu. Eteneva ca nayena rūpādīni cha āyatanāni, cakkhuviññāṇādayo cha viññāṇakāyā, cakkhusamphassādayo cha phassā, cakkhusamphassajā vedanādayo cha vedanā, rūpasaññādayo cha saññā, rūpasañcetanādayo cha cetanā, rūpataṇhādayo cha taṇhākāyā, rūpavitakkādayo cha vitakkā, rūpavicārādayo cha vicārā, rūpakkhandhādayo pañcakkhandhā, dasa kasiṇāni, dasa anussatiyo, uddhumātakasaññādivasena dasa saññā, kesādayo dvattiṃsākārā, dvādasāyatanāni, aṭṭhārasa dhātuyo, kāmabhavādayo nava bhavā, paṭhamādīni cattāri jhānāni, mettābhāvanādayo catasso appamaññāyo, catasso arūpasamāpattiyo, paṭilomato jarāmaraṇādīni, anulomato avijjādīni paṭiccasamuppādaṅgāni ca yojetabbāni. Tatrāyaṃ ekapadayojanā:- jarāmaraṇaṃ dukkhasaccaṃ, jāti samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ nissaraṇaṃ nirodhasaccaṃ, nirodhapajānanā paṭipadā maggasaccanti evaṃ ekekapaduddhārena @Footnote: ¹ khu.sutta. 25/574/448, Ma.Ma. 13/399/385 Sabbadhamme sammā sāmañca buddho anubuddho paṭividdho. Yaṃ vā pana kiñci atthi neyyaṃ nāma, sabbassa sammāsambuddhattā vimokkhantikañāṇavasena sammāsambuddho. Tesampana vibhāgo upari āvibhavissatīti. ^1- Yasmā pana sabbabuddhā sammāsambuddhaguṇenāpi samasamā, tasmā sabbesampi vasena "sammāsambuddhā"ti āha. Monenāti kāmaṃ hi moneyyapaṭipadāsaṅkhātena maggañāṇamonena muni nāma hoti, idha pana tuṇhībhāvaṃ sandhāya "na monenā"ti ^2- vuttaṃ. Mūḷharūpoti tuccharūPo. Aviddasūti aviññū. Evarūpo hi tuṇhībhūtopi muni nāma na hoti. Atha vā moneyyamuni nāma na hoti, tucchabhāvo ca pana añāṇīva ^3- hotīti attho. Yo ca tulaṃva paggayhāti yathā hi tulaṃ gahetvā ṭhito atirekaṃ ce hoti, harati, ūnaṃ ce hoti, pakkhipati, evameva so atirekaṃ haranto viya pāpaṃ harati parivajjeti, ūnake pakkhipanto viya kusalaṃ paripūreti. Evañca pana karonto sīlasamādhipaññāvimuttivimuttiñāṇadassanasaṅkhātaṃ varaṃ uttamameva ādāya pāpāni akusalakammāni parivajjeti sa muni nāmāti attho. Tena so munīti kasmā pana so munīti ce? yaṃ heṭṭhā vuttakāraṇaṃ, tena so Munīti attho. Yo munāti ubho loketi yo puggalo imasmiṃ khandhādiloke tulaṃ āropetvā minanto viya "ime ajjhattikā khandhā, ime bāhirā"tiādinā nayena ime ubho atthe munāti. Muni tena pavuccatīti tena pana kāraṇena "munī"ti vuccatiyevāti attho. Asatañcāti gāthāya ayaṃ saṅkhepattho:- yvāyaṃ akusalakusalappabhedo, asatañca satañca dhammo, taṃ "ajjhattabahiddhā"ti imasmiṃ sabbaloke pavicayañāṇena asatañca satañca ñatvā dhammaṃ. Tassa ñātattā eva, rāgādibhedato sattavidhaṃ saṅgaṃ taṇhādiṭṭhibhedato duvidhaṃ jālañca aticca atikkamitvā ṭhito, so tena monasaṅkhātena pavicayañāṇena samannāgatattā muni. Devamanussehi pūjitoti idaṃ panassa thutivacanaṃ. So hi khīṇāsavamunittā devamanussānaṃ pūjāraho hoti, tasmā evaṃ vuttoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. āvi bhavissati ² ka. monenāti ³ cha.Ma. aññāṇī ca Sallanti mūlapadaṃ. Satta sallānīti gaṇanaparicchedo. Rāgasallanti rañjanaṭṭhena rāgo ca pīḷājanakatāya antotudanatāya dunnīharaṇatāya sallañcāti rāgasallaṃ. Dosasallādīsupi eseva nayo. Abbūḷhasalloti mūlapadaṃ. Abbūhitasalloti ^1- nīhaṭasallo. Uddhaṭasalloti ^2- uddhaṃ hatasallo uddharitasallo. Samuddhaṭasalloti ^3- upasaggavasena vutto. Uppāṭitasalloti luñcitasallo. Samuppāṭitasalloti upasaggavasena. ^4- Sakkaccakārīti dānādikusaladhammānaṃ bhāvanāya puggalassa vā deyyadhammassa vā sakkaccakaraṇavasena sakkaccakārī. Satatabhāvakaraṇena sātaccakārī. Aṭṭhitakaraṇena aṭṭhitakārī. Yathā nāma kakaṇṭako ^5- thokaṃ gantvā thokaṃ tiṭṭhati, na nirantaraṃ gacchati, evameva yo puggalo ekadivasaṃ dānaṃ datvā pūjaṃ vā katvā dhammaṃ vā sutvā samaṇadhammaṃ vā katvā puna cirassaṃ karoti, taṃ na nirantaraṃ pavatteti. So "asātaccakārī, anaṭṭhitakārī"ti vuccati. Ayaṃ evaṃ na karotīti aṭṭhitakārī. Anolīnavuttikoti nirantarakaraṇasaṅkhātassa vipphārassa bhāvena na līnavuttikoti anolīnavuttiko. Anikkhittacchandoti kusalakaraṇe vīriyacchandassa anikkhittabhāvena anikkhittacchando. Anikkhittadhuroti vīriyadhurassa anoropanena anikkhittadhuro, anosakkitamānasoti attho. Yo tattha chando ca vāyāmo cāti yo tesu kusaladhammesu kattukamyatādhammacchando ca payuttasaṅkhāto ^6- vāyāmo ca. Ussahanavasena ussāho ca. Adhimattussahanavasena ussoḷhī ca. Vāyāmo ceso pāraṃ gamanaṭṭhena. Ussāho ceso pubbaṅgamanaṭṭhena. Ussoḷhī ceso adhimattaṭṭhena. Appaṭivāni cāti anivattanā ca. Sati ca sampajaññañcāti saratīti sati. Sampajānātīti sampajaññaṃ, samantato pakārehi jānātīti attho. Sātthakasampajaññaṃ sappāyasampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ asammohasampajaññanti imassa sampajānassa vasena bhedo veditabbo. Ātappanti kilesatāpanavīriyaṃ. Padhānanti uttamavīriyaṃ. Adhiṭṭhānanti kusalakaraṇe patiṭṭhābhāvo. Anuyogoti anuyuñjanaṃ. Appamādoti nappamajjanaṃ, satiyā avippavāso. @Footnote: ¹ cha.Ma. abbahitasalloti ² cha.Ma. uddhatasalloti ³ ka. samuddharitassalloti, @cha.Ma. samuddhatasalloti ⁴ cha.Ma. upasaggavaseneva ⁵ Sī. kukaṇṭako @⁶ cha.Ma. payattasaṅkhāto Imaṃ lokaṃ nāsiṃsatīti mūlapadaṃ. Sakattabhāvanti attano attabhāvaṃ. Parattabhāvanti paraloke attabhāvaṃ. Sakarūpavedanādayo attano pañcakkhandhe, pararūpavedanādayo ca paraloke pañcakkhandhe. Kāmadhātunti kāmabhavaṃ. Rūpadhātunti rūpabhavaṃ. Arūpadhātunti arūpabhavaṃ. Puna rūpārūpavasena dukaṃ ^1- dassetuṃ kāmadhātuṃ rūpadhātuṃ ekaṃ katvā, arūpadhātuṃ ekaṃ katvā vuttaṃ. Gatiṃ vāti patiṭṭhānavasena pañcagati vuttā. Upapattiṃ vāti nibbattivasena catuyoni vuttā. Paṭisandhiṃ vāti tiṇṇaṃ bhavānaṃ ghaṭanavasena paṭisandhi vuttā. Bhavaṃ vāti kammabhavavasena. Saṃsāraṃ vāti khandhādīnaṃ abbocchinnavasena. Vaṭṭaṃ vāti tebhūmakavaṭṭaṃ nāsiṃsatīti. Saddhammapajjotikāya mahāniddesaṭṭhakathāya guhaṭṭhakasuttaniddesavaṇṇanā niṭṭhitā. ----------------- @Footnote: ¹ ka. dukkhaṃ

The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 90-186. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=2055 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=2055 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=30 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=487 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=498 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=498 Contents of The Tipitaka Volume 29 http://84000.org/tipitaka/read/?index_29