ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 45 : PALI ROMAN Nid.A.1 (saddhammapaj.)

                      2. Guhatthakasuttaniddesavannana
    [7] Dutiye:- sattoti laggo. Guhayanti kaye. Kayo hi ragadinam
valanam vasanokasato "guha"ti vuccati. Bahunabhichannoti bahuna ragadikilesajatena
abhicchanno. Etena ajjhattabandhanam vuttam. Titthanti ragadivasena titthanto.
Mohanasmim pagalhoti mohanam vuccati kamaguno. Ettha hi devamanussa muyhanti tesu
ajjhogalha hutva. Etena bahirabandhanam vuttam. Dure viveka hi tathavidho
soti so tatharupo naro tividhapi kayavivekadika viveka dure anasanne.
Kimkarana? kama hi loke na hi suppahayati yasma loke kama suppahaya
Na honti, tasmati vuttam hoti.
    Sattoti hi kho vuttanti satto, naro, manavoti evamadina nayena kathitoyeva.
Guhayanti 1- guha tava vattabbati guha tava kathetabba. Kayoti vatiadisu
ayam tava padayojana:- kayoiti va guhaiti va .pe. Kumbhoiti vati.
Tattha kayoti "kucchitanam ayoti kayo"tiadina hettha satipatthanakathayam
vuttoyeva. Ragadivalanam vasanokasatthena guha, "paticchadanatthena"tipi eke.
"durangamam ekacaram, asariram guhasayan"tiadisu 2- viya. Ragadihi jhapanatthena deho
"te hitva manusam dehan"tiadisu 3- viya. Pamattakaranatthena sandeho "bhijjati
putisandeho, maranantam hi jivitan"tiadisu 4- viya. Samsare sancaranatthena nava
"sinca bhikkhu imam navam, sitta te lahumessati"tiadisu 5- viya. Iriyapathassa
atthibhavatthena ratho "ratho silaparikkharo, jhanakkho cakkaviriyo"tiadisu 6- viya.
Accuggatatthena dhajo "dhajo rathassa pannanan"tiadisu 7- viya.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati  2 khu.dha. 25/37/22  3 di.maha. 10/332/217
@4 khu.dha. 25/148/43  5 khu.dha. 25/369/81
@6 sam.maha. 19/4/5  7 khu.ja. 28/1841/326
    Kimikulanam avasabhavena vammiko "vammikoti kho bhikkhu imassetam
catummahabhutikassa kayassa adhivacanan"tiadisu 1- viya. Yatheva hi bahirako vammiko,
vamatiti vantakoti vantussayoti vantasinehasambandhoti 2- catuhi karanehi "vammiko"ti
vuccati. So hi ahinakulaunduragharagolikadayo 3- nanappakare panake vamatiti
vammiko. Upacikahi vantakoti vammiko. Upacikahi vametva 4- mukhatundakehi
ukkhittapamsucunnena katippamanenapi purisappamanenapi ussitoti vammiko.
Upacikahi vantakhelasinehena abandhataya sattasattaham deve vassantepi na vippakiriyati,
nidaghepi tato pamsumutthim gahetva tasmim mutthina piliyamane sineho nikkhamati, evam
vantasinehasambandhoti vammiko, evamayam kayopi "akkhimha aggiguthako"tiadina nayena
nanappakaram asucikalalam 5- vamatiti vammiko. Buddhapaccekabuddhakhinasava imasmim
attabhave nikantipariyadanena attabhavam chaddetva gatati ariyehi vantakotipi
vammiko. Yopi cayam 6- tihi atthisatehi ussito nharusambandho mamsavalepano
allacammapariyonaddho chaviranjito satte vanceti, tam sabbam ariyehi vantamevati
vantussayotipi vammiko. "tanha janeti purisam, cittamassa vidhavati"ti 7-
evam tanhaya janitatta ariyehi vanteneva tanhasinehena sambandho ayanti
vantasinehasambandhotipi vammiko. Yathapi vammikassa anto nanappakara panaka tattheva
jayanti, uccarapassavam karonti, gilana sayanti, mata papatanti. 8- Iti so tesam
pasutigharam vaccakutigilanasala susananca hoti, evam khattiyamahasaladinampi kayo "ayam
gopitarakkhito manditapasadito mahanubhavanam kayo"ti acintetva chavinissita pana
cammanissita pana mamsanissita pana nharunissita pana atthinissita pana
atthiminjanissita panati evam kulagananaya asitimattani kimikulasahassani
antokayasmimyeva jayanti, uccarapassavam karonti, gelannena aturitani sayanti,
matamata nipatanti.
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/251/213  2 cha.Ma. vantasinehasambaddhoti. evamuparipi  3 Ma. ahimangusa...
@4 Si.,Ma. temetva  5 Si.,cha.Ma. asucikalimalam  6 cha.Ma. yehi cayam  7 sam.sa.
@15/55-57/42  8 cha.Ma. nipatanti
Iti ayampi tesam pananam pasutigharam vaccakutigilanasala susananca hotiti "vammiko"ti
sankham gato.
    Rogadinam nilabhavena kulavakabhavena nilam "roganilam pabhangunan"tiadisu 1- viya.
Manapamanapasamsaranatthena nagaram "sakkayanagaran"tiadisu viya. Patisandhiya nivasagehatthena
kuti "pancadvarayam kutikayam 2- pasakkiya"tiadisu 3- viya. Putibhavane gando
"rogoti bhikkhave. Gandoti bhikkhave. Salloti bhikkhave kayassetam adhivacanan"tiadisu
4- viya. Bhijjanatthena kumbho "kumbhupamam kayamimam viditva"tiadisu 5- viya.
Kayassetam adhivacananti etam vuttappakaram catumahabhutamayassa kucchitadhammanam ayassa
adhivacanam, kathananti attho. Guhayanti sarirasmim. Sattoti allino. Visattoti
vannaragadivasena vividho allino. Santhanaragavasena asatto. Tattheva "subham sukhan"ti
gahanavasena laggo. Attaggahanavasena 6- laggito. Palibuddhoti phassaragavasena amuncitva
thito. Bhittikhileti bhittiyam akotitakhanuke. Nagadanteti tatheva hatthidantasadise
vankadandake va. Sattanti bhittikhile laggam. Visattanti nagadante laggam.
Asattanti civaravamse laggam. Lagganti civararajjuya laggam. Laggitanti pithapade
laggam. Palibuddhanti mancapade lagganti evamadina nayena yojetabbam.
    Lagganadhivacananti visesena alliyanakathanam. Channoti vuttappakarehi kilesehi
chadito. Punappunam uppattivasena uparuparicchannoti ucchanno. Avutoti avarito.
Nivutoti varito. Ophutoti avattharitva chadito. Pihitoti bhajanena ukkhalimukham
viya paligunthito. Paticchannoti avato. Patikujjitoti adhomukham thapito. Tattha
tinapannadihi chaditam viya channo. Ucchanno nadim avaranasetu viya. Avuto
janasancaranamaggavaranam viya.
@Footnote: 1 khu.dha. 25/148/43  2 ka. pasakkhiya  3 khu.thera. 26/125/289
@4 an.navaka. 23/15/416  5 khu.dha. 25/40/23  6 Si.,Ma. attaragavasena
    Vinibandho manavasenati nanavidhena manatimanavasena vividhe 1- arammane
baddho hutva titthati. Paramattho ditthivasenati dvasatthiditthinam vasena paramattho
amasitva gahito. Vikkhepagato uddhaccavasenati arammane asantitthanavasena
cittavikkhepam patto upagato. Anitthangato vicikicchavasenati ratanattayadisu
kankhasankhataya vicikicchaya vasena sannitthanam appatto. Thamagato anusayavasenati
dunniharanaappahinanusayavasena thirabhavappatto upagato hutva titthati.
    Rupupayanti tanhaditthupayavasena rupam upagantva arammanam katva. Vinnanam
titthamanam titthatiti tasmim arammane ruparammanam vinnanam titthantam titthati.
Ruparammanam rupappatitthanti rupameva arammanam alambitva rupameva patittham katva.
Nandupasecananti sappitikatanhodakena asittam vinnanam. Vuddhinti vuddhibhavam.
Virulhinti javanavasena uparito virulhibhavam. Vepullanti tadarammanavasena vepullam.
    Atthi ragotiadini lobhasseva namani. So hi ranjanavasena rago, nandanavasena
nandi, tanhayanavasena tanhati vuccati. Patitthitam tattha vinnanam virulhanti kammam
javapetva patisandhiakaddhanasamatthataya patitthitam ceva virulhanca. Yatthati
tebhumakavatte, bhummam. Sabbattha va purimapade etam bhummam. Atthi tattha sankharanam
vuddhiti idam imasmim vipakavatte thitassa ayatim vattahetuke sankhare
sandhaya vuttam. Yattha atthi ayatim punabbhavabhinibbattiti yasmim thane ayatim
punabbhavabhinibbatti atthi. Tattha purimasuttam rupadiarammanalagganavasena vuttam,
dutiyam suttam tadevarammanaabhinandanavasena vuttam, tatiyam vinnanappatitthanavasena
vuttam, catuttham catubbidhaaharavasena, kusalakusalavinnanappatitthanavasena ca vuttanti
vinnatabbam.
    Yebhuyyenati payena. Muyhantiti moham apajjanti. Sammuyhantiti visesena
muyhanti. Sampamuyhantiti sabbakarena muyhanti. Atha va ruparammanam paticca
@Footnote: 1 cha.Ma. nanavidhe
Muyhanti, saddarammanam paticca sammuyhanti, mutarammanam paticca sampamuyhanti.
Avijjaya andhikatati atthasu thanesu 1- annanaya avijjaya andhikata. "gata"ti
va patho, andhabhavam upagatati attho. Pagalhoti pavittho. Ogalhoti hetthabhagam
pavittho. Ajjhogalhoti adhiogahitva avattharitva visesena pavittho. Nimuggoti
adhomukham hutva pavittho. Atha va dassanasamsaggena ogalho. Savanasamsaggena
ajjhogalho. Vacanasamsaggena nimuggo. Sappurisasamsaggavirahito va ogalho.
Saddhammasevanavirahito va ajjhogalho. Dhammanudhammapatipattivirahito va nimuggo.
    Vivekati vivitti, viviccanam va viveko. Tayoti gananaparicchedo. Kayavivekoti
kayena vivitti, vina apasakkanam. Cittavivekadisupi eseva nayo. Idha bhikkhuti
imasmim sasane. Samsare bhayam ikkhanato bhikkhu. Vivittanti sunnam, appasaddam
appanigghosanti attho. Etadeva hi sandhaya vibhange "vivittanti santike cepi
senasanam hoti, tanca anakinnam gahatthehi pabbajitehi, tena tam vivittan"ti 2-
vuttam. Seti ceva asati ca etthati senasanam, mancapithadinametam adhivacanam. Tenaha:-
         "senasananti mancopi senasanam, pithampi. Bhisipi. Bimbohanampi.
      Viharopi. Addhayogopi. Pasadopi. Attopi. Malopi. Lenampi. Guhapi.
      Rukkhamulampi. Velugumbopi. Yattha va pana bhikkhu patikkamanti, sabbametam
      senasanan"ti. 3-
    Api ca viharo addhayogo pasado hammiyam guhati idam viharasenasanam
nama. Manco pitham bhisi bimbohananti idam mancapithasenasanam nama. Cimilika cammakhando
tinasantharo pannasantharoti idam santhatasenasanam nama. Yattha va pana bhikkhu
patikkamanti, idam okasasenasanam namati evam catubbidham senasanam hoti. Tam
sabbampi senasanaggahanena gahitameva.
@Footnote: 1 Ma. atthasu annanesu  2 abhi.vi. 35/526/302  3 abhi.vi. 35/527/302
    Imassa pana 1- sakunasadisassa catuddisassa bhikkhuno anucchavikam senasanam dassento
"arannam rukkhamulan"tiadimaha. Tattha arannanti "nikkhamitva bahi indakhila
sabbametam arannan"ti 2- idam bhikkhuninam vasena agatam. "arannakam nama senasanam
pancadhanusatikam pacchiman"ti 3- idam pana imassa bhikkhuno anurupam. Tassa lakkhanam
visuddhimagge dhutanganiddese 4- vuttam. Rukkhamulanti yam kinci santacchayam
vivittam rukkhamulam. Pabbatanti selam. Tattha hi udakasondisu udakakiccam katva
sitaya rukkhacchayaya nisinnassa nanadisasu khayamanasu sitena 5- vatena bijiyamanassa
cittam ekaggam hoti. Kandaranti kam vuccati udakam, tena daritam, udakena bhinnam
pabbatapadesam. Tam nitambantipi nikunjantipi vadanti. 6- Tattha hi rajatapattasadisa
valika hoti, matthake manivitanam viya vanagahanam, manikkhandhasadisam udakam sandati. Evarupam
kandaram oruyha paniyam pivitva gattani sincitva 7- valikam ussapetva
pamsukulacivaram pannapetva nisinnassa samanadhammam karoto cittam ekaggam hoti.
Giriguhanti dvinnam pabbatanam antaram, ekasmim eva va ummangasadisam mahavivaram.
Susanalakkhanam visuddhimagge 8- vuttam.
    Vanapatthanti gamantam atikkamitva manussanam anupacaratthanam 9- yattha na kasanti
na vapanti. Tenevaha "vanapatthanti duranametam senasananam adhivacanan"tiadim. 10-
Abbhokasanti acchannam. Akankhamano panettha civarakutim katva vasati. Palalapunjanti
palalarasim. Mahapalalapunjato hi palalam nikkaddhitva pabbharalenasadise avase 11-
karonti, gacchagumbadinampi upari palalam pakkhipitva hettha nisinna samanadhammam
karonti. Sabbametam sandhaya vuttam "kayena ca vivitto viharati"tiadi. Eko cankamam
adhitthati pavattayatiti vuttam hoti. Iriyatiti iriyapatham vattayati. Vattatiti
iriyapathavuttim uppadeti. Paletiti iriyapatham rakkhati. Yapetiti yapayati. Yapetiti
yapayati.
@Footnote: 1 cha.Ma. idha panassa  2 abhi.vi. 35/529/302  3 vi.maha. 2/654/97  4 visuddhi. 1/73
@5 Si. nanadisahi vayamanasu sitena  6 cha.Ma. yam "naditumban"tipi "nadikunjan"tipi
@vadanti  7 Si.sitam katva, cha.Ma. gattani sitani katva  8 visuddhi. 1/95  9 Ma.
@asancaranatthanam  10 abhi.vi. 35/531/303  11 cha.Ma. alaye
    Pathamajjhanam samapannassati kusalajjhanasamangissa. Nivaranehi cittam vivittanti
upacarena nivaranehi vivittampi samanam antoappanayam sutthu vivittam nama hotiti
dassetum "pathamajjhanam samapannassa nivaranehi cittam vivittam hoti"ti vuttam. Eseva
nayo vitakkavicarapitisukhadukkhehi dutiyatatiyacatutthajjhanani samapannananti.
Rupasannayati kusalavipakakiriyavasena pancadasannam jhananam 1- sannaya. Patighasannayati
cakkhurupadisanghattanena uppannaya kusalakusalavipakavasena dvipancavinnanasankhataya
patighasannaya ca. Nanattasannayati nanarammane pavattaya catucattalisakamavacarasannaya
ca cittam vivittam hoti sunnam hoti.
    Akasanancayatanam samapannassati ettha nassa antoti anantam, akasam
anantam akasanantam, akasanantameva akasanancam, tam ca akasanancam
adhitthanatthena ayatanamassa sasampayuttadhammassa jhanassa devanam devayatanamivati
akasanancayatanam, kasinugghatimakasarammanajjhanassetam adhivacanam. Tam
akasanancayatanam samapannassa kusalakiriyajjhanam samapannassa. Rupasannayati
sannasisena rupavacarajjhanato ceva tadarammanato ca. Rupavacarajjhanampi hi
"rupan"ti vuccati "rupi rupani passati"tiadisu, 2- tassa arammanampi "bahiddha
rupani passati suvannadubbannani"tiadisupi. 2- Tasma idha rupe sanna rupasannati
evam sannasisena rupavacarajjhanassetam adhivacanam. Rupe sanna assati rupasannam,
rupamassa namanti vuttam hoti. Evam pathavikasinadibhedassa tadarammanassa cetam
adhivacananti veditabbam. Etaya kusalavipakakiriyavasena pancadasavidhaya jhanasankhataya
sannaya. 3- Etaya ca pathavikasinadivasena atthavidhaya arammanasankhataya rupasannaya.
    Patighasannayati cakkhvadinam vatthunam rupadinam arammanananca patighatena
samuppanna sanna patighasanna, rupasannadinam etam adhivacanam. Yathaha:- "tattha
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. rupavacarajjhananam  2 khu.pati. 31/209/250  3 cha.Ma. rupasannaya
Katama patighasanna? rupasanna saddasanna gandhasanna rasasanna photthabbasanna,
ima vuccanti patighasannayo"ti. 1- Ta kusalavipaka panca akusalavipaka pancati
etaya patighasannaya.
    Nanattasannayati nanatte gocare pavattaya sannaya, nanattaya va
sannaya. Yathaha:- "tattha katama nanattasanna? asamapannassa manodhatusamangissa
va manovinnanadhatusamangissa va sanna sanjanana sanjanitattam, ima
vuccanti nanattasannayo"ti 2- evam vibhange vibhajitva vutta. Ta idha adhippeta.
Asamapannassa manodhatumanovinnanadhatusangahita sanna rupasaddadibhede nanatte
nanasabhave gocare pavattanti. Yasma cesa attha kamavacarakusalasanna, dvadasa
akusalasanna, ekadasa kamavacarakusalavipakasanna, dve akusalavipakasanna,
ekadasa kamavacarakiriyasannati evam catucattalisampi sanna nanatta nanasabhava
annamannam asadisa, tasma "nanattasanna"ti vutta, taya nanattasannaya.
    Cittam vivittam hotiti akasanancayatanam samapannassa rupasannapatigha-
sannananattasannasankhatahi sannahi jhanacittam vivittam hoti vina hoti
apasakkanam 3- hoti. Vinnanancayatananti etadeva vinnanam adhitthanatthena
ayatanamassati vinnanancayatanam, akase pavattavinnanarammanassa jhanassetam
adhivacanam. Tam jhanam samapannassa vuttappakaraya akasanancayatanasannaya cittam
vivittam hoti.
    Akincannayatananti ettha pana nassa kincananti akincanam, antamaso
bhangamattampi assa avasittham natthiti vuttam hoti. Akincanassa bhavo akincannam,
akasanancayatanavinnanapagamassetam adhivacanam. Tam akincannam adhitthanatthena
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/603/316  2 abhi.vi. 35/604/317  3 Si. apasakkitam
Ayatanamassati akincannayatanam, akase pavattitavinnanapagamarammanajjhanassetam
adhivacanam. Tam akincannayatanam samapannassa taya vinnanancayatanasannaya cittam
vivittam.
    Nevasannanasannayatananti ettha pana yaya sannayabhavato tam
"nevasannanasannayatanan"ti vuccati, yathapatipannassa sa sanna hoti, tam
tava dassetum vibhange 1- "nevasanninasanni"ti uddharitva tamyeva "akincannayatanam
santato manasi karoti, sankharavasesasamapattim bhaveti, tena vuccati nevasanninasanni"ti
vuttam. Tattha santato manasi karotiti "santavatayam samapatti, yatra hi nama
natthibhavampi arammanam manasikaritva 2- vasati"ti evam santarammanataya nam
"santa"ti manasi karoti. Tam nevasannanasannayatanam appetva nisinnassa
taya akincannayatanasannaya jhanacittam sunnam hoti.
    Sotapannassati sotapattiphalappattassa. Sakkayaditthiyati visativatthukaya
sakkayaditthiya. Vicikicchayati atthasu thanesu kankhaya. Silabbataparamasati "silena
suddhi, vatena suddhi"ti paramasitva uppajjanakaditthi. Ditthanusayati appahinatthena
santane anusayaka ditthanusaya. Tatha vicikicchanusaya. Tadekatthehi cati tehi
sakkayaditthiadihi ekato thitehi ca. Upatapenti vibadhenti cati kilesa, tehi
sakkayaditthiyadikilesehi cittam vivittam sunnam hoti. Ettha "tadekatthan"ti
duvidham ekattham pahanekattham sahajekatthanca. Apayagamaniya hi kilesa yava
sotapattimaggena na pahiyanti, tava ditthivicikicchahi saha ekasmim puggale thitati
pahanekattha. Dasasu hi kilesesu idha ditthivicikiccha eva agata. Anusayesu
ditthanusayavicikicchanusaya agata. Sesa pana apayagamaniyo lobho doso moho mano thinam
uddhaccam ahirikam anottappanti attha kilesa ditthivicikicchahi saha pahanekattha
hutva
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/619/319  2 cha.Ma. karitva
Dvihi anusayehi saddhim sotapattimaggena pahiyanti. Ragadosamohappamukhesu va
diyaddhesu kilesasahassesu sotapattimaggena ditthiya pahiyamanaya ditthiya saha
vicikiccha pahina, ditthanusayavicikicchanusayehi saha apayagamaniya sabbakilesa
pahanekatthavasena pahiyanti. Sahajekattha pana ditthiya saha vicikicchaya ca saha
ekekasmim citte thita avasesakilesa.
    Sotapattimaggena hi cattari ditthisahagatani vicikicchasahagatancati panca cittani
pahiyanti. Tattha dvisu ditthisampayuttaasankharikacittesu pahiyamanesu tehi sahajato
lobho doso 1- moho uddhaccam ahirikam anottappanti ime kilesa sahajekatthavasena
pahiyanti, dvisu ditthisampayuttasasankharikacittesu pahiyamanesu tehi sahajato
lobho doso 1- moho thinam uddhaccam ahirikam anottappanti ime kilesa
sahajekatthavasena pahiyanti, vicikicchasahagatacitte pahiyamane tena sahajato moho
uddhaccam ahirikam anottappanti ime kilesa sahajekatthavasena pahiyanti. Tehi
duvidhekatthehi kilesehi cittam vivittam hotiti maggacittam vivittam, 2- phalacittam
vivittam viyuttam apasakkam 3- sunnam hotiti attho.
    Sakadagamissa olarika kamaragasannojanati olarikabhuta kayadvare
vitikkamassa paccayabhavena thulabhuta methunaragasankhata sannojana. So hi kamabhave
sannojetiti "sannojanan"ti vuccati. Patighasannojanati byapadasannojana. So
hi arammane patihannatiti "patighan"ti vuccati. Te eva thamagatatthena santane
anusentiti anusaya. Anusahagatati 4- anubhuta sukhumabhutati attho. 4- Kamaragasannojana
patighasannojana anusahagata kamaraganusaya patighanusayati appahinatthena
santane anusayanavasena sukhumabhuta kamaragapatighanusaya. Tadekatthehi cati vuttatthehi
duvidhekatthehi kilesehi cittam vivittam sunnam hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati  2 cha.Ma. viviccati  3 Si.,cha.Ma. apasakkitam  4-4 cha.Ma.
@sukhumabhuta
    Arahatoti kilesarinam hatatta "araha"ti laddhanamassa. Ruparagati rupabhave
chandaraga. Aruparagati arupabhave chandaraga. Manati arahattamaggavajjhaka 1- mana
eva. Tatha uddhaccaavijjamananusayadayo arahattamaggavajjhaka. Etesu unnatilakkhano
mano. Avupasamalakkhanam uddhaccam. Andhabhavalakkhana avijja. Ruparagaruparagavasena
pavatta bhavaraganusaya. Tadekatthehi cati tehi ekato thitehi ca kilesehi. Bahiddha
ca sabbanimittehiti ajjhattacittasantane akusalakkhandhe upadaya "bahiddha"ti
sankham gatehi ajjhattam muncitva bahiddha pavattehi sabbasankharanimittehi
maggacittam viviccittam vina hoti apasakkati, phalacittam viyuttam apasakkam 2-
hoti.
    Tattha kilesapatipatiya maggapatipatiya cati dvidha anusayanam abhavo veditabbo.
Kilesapatipatiya hi kamaraganusayapatighanusayanam tatiyamaggena abhavo hoti, mananusayassa
catutthamaggena, ditthanusayavicikicchanusayanam pathamamaggena, bhavaraganusayavijjanusayanam
catutthamaggeneva. Maggapatipatiya pana pathamamaggena ditthanusayavicikicchanusayanam abhavo
hoti, dutiyamaggena kamaraganusayapatighanusayanam ca tanubhavo, tatiyamaggena sabbaso abhavo,
catutthamaggena mananusayabhavaraganusayaavijjanusayanam abhavo hoti. Cittavivekoti
mahaggatalokuttaracittanam kilesehi sunnabhavo, tucchabhavoti attho.
    Upadhivivekoti kilesakkhandhaabhisankharasankhatanam upadhinam sunnabhavo. Upadhim
tava dassetum "upadhi vuccanti kilesa ca"tiadimaha. Ragadayo yassa uppajjanti,
tam upatapenti vibadhentiti kilesa ca. Upadanagocara rupadayo pancakkhandha
ca. Upadanasambhuta punnapunnaanenjabhisankhara ca. Amatanti natthi
etassa maranasankhatam matanti amatam, kilesavisapatipakkhatta agadantipi 3- amatam.
Samsarayonigatiupapattivinnanatthitisattavasesu samsibbati vinatiti tanha "vanan"ti
vuccati, tam
@Footnote: 1 cha.Ma....vajjha. evamuparipi  2 cha.Ma. phalacittam vivittam viyuttam apasakkitam
@3 Si. amaranti
Tattha natthiti nibbanam. Vupakatthakayananti 1- ganasanganikaya apagatasariranam.
Nekkhammabhiratananti nekkhamme kamadito nikkhante pathamajjhanadike abhiratanam
tanninnanam. Paramavodanappattananti uttamaparisuddhabhavaphalam papunitva thitanam.
"upakkilesabhavena parisuddhacittanam, kilesehi muttabhavena paramavodanappattanam.
Vikkhambhanappahanena parisuddhacittanam, samucchedappahanena paramavodanappattanan"ti
evameke vannayanti. Nirupadhinanti vigatupadhinam. Visankharagatananti sankhararammanam
chitva 2- vigatasankharam nibbanam arammanavasena upagatanam. Visankharagatam cittanti
etthapi nibbanameva "visankharan"ti vuttam.
    Vidureti vividhe dure. Suvidureti sutthu vidure. Na santiketi na samipe. Na
samantati na ekapasse. Anasanneti na accantasamipe. Vupakattheti atidure, vigateti
attho. Tadisoti tamsadiso. Tassanthitoti tena akarena thito. Tappakaroti tena
pakarena thito. Tappatibhagoti tamkotthasiko. Atha va "attabhavaguhaya laggabhavena
tadiso. Kilesehi channabhavena tassanthito. Mohanasmim pagalhabhavena tappakaro.
Tihi vivekehi durabhavena tappatibhagoti evameke vannayanti.
    Duppahayati sukhena pahatabba na honti. Duccajati sukhena jahitum na
sakka. Duppariccajati sabbakarena jahitum na sakka. Dunnimmadayati nimmadam amadam
katum na sakka. Dubbinivethayati vinivethanam mocanam katum na sakka. Duttarati
uttaritva atikkantum na sakka. Duppatarati visesetva taritum na sakka.
Dussamatikkamati dukkhena atikkamitabba. Dubbinivattati nivattetum dukkha. Atha
va "pakativasena duppariccaja. Ghoravisam 3- viya dunnimmadaya. Nagapasam viya
dubbinivethaya. Gimhasamaye marukantaram viya duttara duppataRa. Byagghapariggahita
atavi viya dussamatikkama. Samuddavici viya dubbinivattati evameke vannayanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. vivekatthakayananti  2 Si.,cha.Ma. cajitva  3 cha.Ma. gonapatasam
    [8] Evam pathamagathaya "dure viveka hi tathavidho"ti sadhetva puna
tathavidhanam sattanam dhammatam avikaronto "icchanidana"tiadigathamaha. Tattha
icchanidanati tanhahetuka. Bhavasatabandhati sukhavedanadimhi bhavasatena 1- bandha.
Te duppamuncati te bhavasatavatthubhuta dhamma. Te va tattha bandha icchanidana
satta duppamocaya. Na hi annamokkhati anne ca pamocetum na sakkonti.
Karanavacanam va etam. Te satta duppamunca. Kasma? yasma annena mocetabba
Na honti. Yadi satta munceyyum, sakena thamena munceyyunti ayamassa attho.
Paccha pure vapi apekkhamanati anagate atite va kame apekkhamana. Imeva
kame purimeva jappanti ime va paccuppanne kame purime va duvidhepi
atitanagate balavatanhaya patthayamana. Imesanca dvinnam padanam "te duppamunca
na hi annamokkha"ti iminava saha sambandho veditabbo. Itaratha apekkhamanapi
jappam kim karonti, kim va katati na pannayeyyum.
    Bhavasatabandhati bhave satam bhavasatam, tena bhavasatena sukhassadena bandha
hutva thita. Tam bhajetva dassetum "ekam bhavasatam:- sukha vedana"tiadimaha.
Yobbanassa bhavo yobbannam. Rogassa abhavo arogyam. Jivitindriyassa pavattabhavo
jivitam. Labhoti catunnam paccayanam labho. Yasoti parivaro. Pasamsati kitti. Sukhanti
kayikacetasikam sukham. Manapika rupati manavaddhanaka rupa. Sesesupi eseva nayo.
    Cakkhusampadati cakkhussa sampada. "mayham cakkhusampannam manivimane
ugghatitasihapanjaram viya khayati"ti uppannam sukhassadam sandhaya "cakkhusampada"ti
vuttam. Sotasampadadisupi eseva nayo. Sukhaya vedanaya satabandha .pe. Vibandhati
mulapadam. Vinibandhati vividhakarena bandha. Abandhati visesena adito bandha.
@Footnote: 1 Si. bhavasate
Laggati arammanena saddhim appita. Laggitati nagadante phanitavarako 1- viya laggita.
Yamettha ca avuttam, tam satto visattotiadimhi vuttanayena gahetabbam.
    Na hi annamokkhati na parehi mokkha. Te va bhavasatavatthu duppamuncati
bhave sukhassadavatthubhuta dhamma te muncitum dukkha. Satta va etto dummocayati
satta eva va etasma bhavasatavatthuto mocetum dukkha.
    Duruddharati 2- uddharitum dukkha. Dussamuddharati samantato chinnatate narakavate
patito viya uddham katva uddharitum dukkha. Dubbutthapanati 3- utthapetum dukkha.
Dussamutthapanati 3- sukhumaattabhavam pathaviyam patitthapanam viya ussapetum ativiya
dukkha.
    Te attana palipapalipannati gambhirakaddame yava sisato nimugga na sakkonti.
Param palipapalipannam uddharitunti aparam tatheva nimuggam hatthe va sise va
gahetva uddharitva thale patitthapetum na sakkonti. So vata cundati soti
vattabbakarapuggalaniddeso. Tassa "yo"ti imam uddesavacanam aharitva yo attana
palipapalipanno ca, so vata cunda param palipapalipannam uddharissatiti. Evam sesapadesu
sambandho veditabbo. Palipapalipannoti gambhirakaddame nimuggo vuccati. Yatha cunda
koci puriso yava sisato 4- gambhirakaddame nimuggo, parampi tatheva nimuggam hatthe va
sise va gahetva uddharissatiti netam thanam vijjatiti. Na hi tam karanamatthi, yena
so tam uddharitva thale patitthapeyyati. Adanto avinito aparinibbutoti ettha pana
anibbisevanataya adanto. Asikkhitavinayataya avinito. Anibbutakilesataya
aparinibbutoti veditabbo. So tadiso param damessati nibbisevanam karissati,
vinessati tisso sikkha sikkhapessati. Parinibbapessati tassa kilese
nibbapessati.
@Footnote: 1 Si. dharitavarako  2 Ma. duddharati  3 cha.Ma....payati
@4 Si. tam sundaram. tathahi tavanimaggo puggalo jivitum sakkoti ya sisato pana katham
@jivissati, nasikagga
    Natthanno kociti anno koci puggalo mocetum samattho natthi. Sakena thamenati
attano nanathamena. Balenati nanabalena. Viriyenati nanasampayuttacetasikaviriyena.
Purisaparakkamenati param param thanam akkamanena mahantaviriyena.
    Naham sahissamiti aham na sahissami na sakkomi, na vayamissamiti vuttam hoti.
Pamocanayati pamocetum. Kathamkathinti sakankham. Dhotakati alapanam. Taresiti tareyyasi.
               "attanava katam papam    attana sankilissati
               attana akatam papam     attanava visujjhati
               suddhi asuddhi paccattam    nanno annam visodhaye"ti 1-
etthayamattho:- yena attana akusalakammam katam hoti, so catusu apayesu dukkham
anubhavanto attanava sankilissati. Yena pana attana akatam papam, so sugatinceva
agatinca gacchanto attanava visujjhati. Kusalakammasankhata suddhi akusalakammasankhata
ca asuddhi paccattam karakasattanam attaniyeva vipaccati. Anno puggalo annam
puggalam na visodhaye neva visodheti, na kilesetiti vuttam hoti.
    Titthateva nibbananti amatamahanibbanam titthatiyeva. Nibbanagamimaggoti
pubbabhagavipassanato patthaya ariyamaggo. Titthamaham samadapetati aham ganhapeta
patitthapeta patitthami. Evam ovadiyamana evam anusasiyamanati maya evam
ovadiyamana evam anusasiyamana. Ettha uppanne vatthusmim vadanto ovadati
nama, anuppanne vatthusmim anusasanto "ayasopi te bhavissati"tiadivasena anagatam
dassento anusasati nama. Sammukha vadantopi ovadati nama, parammukha dutasasanam
va pesento anusasati nama. Sakim vadantopi ovadati nama, punappunam
vadanto anusasati nama. Ovadanto eva va anusasati nama. Appekacceti
api ekacce, eketi attho. Accantanittham nibbanam aradhentiti khayavayasankhatam
@Footnote: 1 khu.dha. 25/165/46, abhi.ka. 37/743/435
Antam atitanti accantam, accantanca tam sabbasankharanam appavattitthanatta
nitthancati accantanittham, ekantanitthanti 1- attho. Tam accantanittham nibbanam
aradhenti sampadenti. Naradhentiti na sampadenti, na patilabhantiti attho. Ettha
kyahanti etesu kim aham, kim karomiti attho. Maggakkhayiti patipadamaggakkhayi.
Acikkhatiti katheti. Attana patipajjamana munceyyunti patipajjanta sayam 2-
munceyyum.
    Atitam upadayati atitam paticca. Katham pure 3- apekkham karotiti kena pakarena
ikkham olokanam karoti. Evarupo 4- ahosinti digharassaanukathuladivasena evamjatiko
evamrupo abhavim. Tattha nandim samannanetiti tasmim ruparammane tanham samma
anayati upaneti. Vedanadisupi eseva nayo.
    "iti me cakkhu"tiadayo vatthuarammanavasena tanhuppattim dassento aha.
Iti rupati 5- evamrupa iti. Tattha chandaragapatibaddhanti tesu cakkhurupesu
dubbalasankhato chando ca balavasankhato rago ca, tena chandaragena patibaddham allinam.
Vinnananti javanacittam. Chandaragapatibaddhatta vinnanassati tassa javanacittassa 6-
chandaragena baddhabhava. Tadabhinandatiti tam arammanam tanhavasena abhinandati. 7-
Tanhavaseneva tam abhinandanto. 7-
    Yanissa taniti yani assa tani. Pubbeti atite. Saddhinti ekato.
Hasitalapitakilitaniti dantavidamsadihasitani ca, vacibhedam katva lapitani ca,
kayakhiddadikilitani ca. Tadassadetiti tam assadayati assadam vindati sadiyati. Tam
nikametiti tam nikamayati paccasimsati. Vittim apajjatiti tutthim papunati.
    Siyanti bhaveyyam. Appatiladdhassa patilabhayati appattassa papunanatthaya.
Cittam panidahatiti cittam thapeti. Cetaso panidhanapaccayati cittassa thapanakarana.
@Footnote: 1 cha.Ma. ekantanittham, satatanitthanti  2 cha.Ma. mayam  3 Si.,Ma. ayam patho na dissati
@4 cha.Ma. evamruPo. evamuparipi  5 cha.Ma. rupatiti  6 cha.Ma. javanavinnanassa  7-7 cha.Ma.
@ime patha na dissanti
    Silena vati pancasiladisilena va. Vattena vati dhutangasamadanena va.
Tapena vati viriyasamadanena va. Brahmacariyena vati methunaviratiya va. Devo
vati mahanubhavo devaraja va. Devannataro vati tesam annataro va.
    Jappantati gunavasena kathenta. Pajappantati pakarena kathenta.
Abhijappantati visesena kathenta, upasaggavasena va vaddhitam.
    [9] Evam pathamagathaya "dure viveka hi tathavidho"ti sadhetva dutiyagathaya
ca tathavidhanam dhammatam avikatva idani tesam papakammakaranam 1- avikaronto
"kamesu giddha"ti gathamaha.
    Tassattho:- te satta kamesu paribhogatanhaya giddha, pariyesanadimanuyuttatta
pasuta, sammohamapannatta pamulha, avagamanataya macchariyataya buddhadinam
vacanam anadiyanataya 2- ca avadaniya, kayavisamadimhi visame nivittha,
antakale maranadukkhupanita, "kimsu bhavissama ito cutase"ti paridevayantiti.
    Giddhati kamaragena giddha. Gadhitati sankapparagena paccasimsamana hutva
gadhita. Mucchitati kamatanhaya mucchapareta. Ajjhopannati kamanandiya
adhiopanna 3- ajjhotthata. Laggati kamasinehena allina. Laggitati kamaparilahena
ekibhuta. Palibuddhati kamasannaya avattita. Atha va "ditthidassane giddha.
Abhinhadassane gadhita. Samsaggakiriyasmim mucchita. Vissasakiriyasmim ajjhopanna.
Sinehavalanjasmim lagga. Dvayandvayasamapattimhi laggita. Aparaparam amuncamana
hutvava palibuddha"ti evameke vannayanti.
    Esantiti paccasimsanti. Gavesantiti maggayanti. Pariyesantiti sabbakarena
icchanti patthenti. Atha va dittharammane subhasubham atthi, natthiti esanti.
@Footnote: 1 Si. papakaranam, Ma. papakam maranam, cha. papakaranam  2 cha.Ma. anadiyataya  3 cha.Ma.
@adhiosanna
Subhasubharammane paccakkham katva valanjanatthaya piyam karonta gavesanti. Cittavasena
esanti. Samyogavasena 1- gavesanti. Karanavasena pariyesanti. Te duvidhe kame paticca
otaritva carantiti taccarita. Teva kame bahulam yebhuyyena vaddhenti pavattayantiti
tabbahula. Teva kame garukatva dahantiti 2- taggaruka. Tesu kamesu ninna namita
hutva vasantiti tanninna. Tesu kamesu bhattima 3- hutva vasantiti tappona.
Tesu kamesu avalambita hutva tesuyeva namita vasantiti tappabbhaRa. Tesu
kamesu avattharitva mucchaparetappasanga hutva carantiti 4- tadadhimutta. Teva kame
adhipatim jettham katva carantiti 5- tadadhipateyya. Atha va "arammanassa itthabhavena
taccarita. Arammanassa kantabhavena tabbahula. Arammanassa manapabhavena
taggaruka. Arammanassa piyabhavena tanninna. Arammanassa kamupasanhitabhavena
tappona. Arammanassa rajaniyabhavena tappabbhaRa. Arammanassa mucchaniyabhavena
tadadhimutta. Arammanassa bandhaniyabhavena tadadhipateyya"ti evameke vannayanti.
    Rupe pariyesantitiadisu pariyesantiti aladdhassa labhaya esanavasena.
Patilabhantiti hatthagatavasena. Paribhunjantiti valanjanavasena vuttanti natabbam. Kalaham
vivadam karotiti kalahakarako. Tasmim niyuttoti kalahappasuto. Kammakarakadisupi eseva
nayo. Gocare carantoti vesiyadigocare, satipatthanadigocare va caramano. Tesu
niyutto gocarappasuto. Arammanupanijjhanavasena jhanam assa atthiti jhayi. Tasmim
niyutto jhanappasuto.
    Avagacchantiti apayam gacchanti. Maccharinoti sakasampattiniguhino. 6- Vacananti
kathanam. Byapathanti vakyapatham. Desananti vissajjanovadam. Anusitthinti anusasanim. Na
adiyantiti na ganhanti na garukaronti. "na alliyanti"tipi patho, 7- soyeva attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. payogavasena  2 cha.Ma. rahantiti  3 Ma. gattima, cha. sanninna  4 cha.Ma. vadantiti
@5 Ma. vadantiti, cha. vasantiti  6 cha.Ma. sakasampattim niguhanta  7 cha.Ma. na
@patissantiti va patho
Vatthuto 1- macchariyadassanattham "panca macchariyani avasamacchariyan"tiadi vuttam.
Tattha avase macchariyam avasamacchariyam. Sesapadesupi eseva nayo.
    Avaso nama sakalaramopi parivenampi ekovarakopi rattitthanadinipi. Yattha 2-
sukham vasanti, paccaye labhanti. 3- Eso avasoti veditabbo. 3- Eko bhikkhu
vattasampannasseva pesalassa bhikkhuno tattha agamanam na icchati, agatopi "khippam
gacchatu"ti cinteti, idam avasamacchariyam nama. Bhandanakarakadinam pana tattha vasam
anicchato avasamacchariyam nama na hoti.
    Kulanti upatthakakulampi natikulampi. Tattha annassa upasankamanam anicchato
kulamacchariyam hoti. Papapuggalassa pana upasankamanam anicchatopi macchariyam nama na
hoti. So hi tesam pasadabhedaya patipajjati. Pasadam rakkhitum samatthasseva pana
bhikkhuno tattha upasankamanam anicchato macchariyam nama hoti.
    Labhoti catupaccayalabhova. Tam annasmim silavante labhanteyeva "ma labhatu"ti
cintentassa labhamacchariyam hoti. Yo pana saddhadeyyam vinipateti,
aparibhogadupparibhogadivasena vinaseti, putibhavam gacchantampi annassa na deti, tam
disva "sace imam esa na labheyya, anno silava labheyya, paribhogam gaccheyya"ti
cintentassa macchariyam nama natthi.
    Vanno nama sariravannopi gunavannopi. Tattha sariravannamacchari "paro
pasadiko rupava"ti vutte tam na kathetukamo hoti. Gunavannamacchari parassa
silena dhutangena patipadaya acarena vannam na kathetukamo hoti.
    Dhammoti pariyattidhammo ca pativedhadhammo ca. Tattha ariyasavaka pativedhadhammam
na maccharayanti, attana patividdhadhamme sadevakassa lokassa pativedham icchanti.
@Footnote: 1 Si. atthato  2 cha.Ma. tesu vasanta  3-3 cha.Ma. ime patha na dissanti
Tampana pativedham "pare janantu"ti icchanti, 1- tantidhammeyeva pana dhammamacchariyam nama
hoti. Tena samannagato puggalo yam gulham gantham va kathamaggam va janati,
tam anne na janapetukamo hoti. Yo pana puggalam upaparikkhitva dhammanuggahena
dhammam va upaparikkhitva puggalanuggahena na deti, ayam dhammamacchari nama na
hoti. Tattha ekacco puggalo lobho hoti, kalena samano hoti, kalena brahmano,
kalena nigantho. Yo hi bhikkhu "ayam puggalo paveniagatam tantim sanham sukhumam
dhammantaram bhinditva alulessati"ti na deti, ayam puggalam upaparikkhitva
dhammanuggahena na deti nama. Yo pana "ayam dhammo sanho sukhumo, sacayam puggalo
ganhissati, annam byakaritva attanam avikatva nassissati"ti na deti, ayam
dhammam upaparikkhitva puggalanuggahena na deti nama. Yo pana "sacayam imam
dhammam ganhissati, amhakam samayam bhinditum samattho bhavissati"ti na deti, ayam
dhammamacchariyeva nama. 2-
    Imesu pancasu macchariyesu avasamacchariyena tava yakkho va peto va
hutva tasseva avasassa sankaram sisena ukkhipitva vicarati. Kulamacchariyena tasmim
kale annesam danamananadini karonte disva "bhinnam vatidam kulam mama"ti cintayato
lohitampi mukhato uggacchati, kucchivirecanampi hoti, antanipi khandakhandani
hutva nikkhamanti. Labhamacchariyena samghassa va ganassa va santake labhe maccharayitva
puggalikaparibhogam viya paribhunjitva yakkho va peto va mahaajagaro va hutva
nibbattati. Sariravannagunavannamaccharena pana pariyattidhammamacchariyena ca attanova
vannam vanneti, paresam na vanneti 3- "kim vanno eso"ti tam tam dosam vadanto
pariyattinca 4- kassaci kinci adento dubbanno ceva elamugo ca hoti.
@Footnote: 1 Si.,Ma. pare na janantuti na icchanti  2 cha.Ma. dhammamacchari nama hoti
@3 cha.Ma. paresam vanne  4 cha.Ma. pariyattidhammanca
    Api ca avasamacchariyena lohagehe paccati, kulamacchariyena appalabho hoti,
labhamacchariyena guthaniraye nibbattati, vannamacchariyena bhave 1- nibbattassa vanno
nama na hoti, dhammamacchariyena kukkulaniraye nibbattati. 2-
    Maccharayanakavasena macchariyam. Maccharayanakaro maccharayana. Maccherena ayitassa
maccherasamangino bhavo maccharayitattam. "mayhameva hontu, ma annassa"ti sabbapi
attano sampattiyo byapetum na icchatiti viviccho, vivicchassa bhavo veviccham,
mudumacchariyassetam namam. Kadariyo vuccati anadaro, tassa bhavo kadariyam,
thaddhamacchariyassetam namam. Tena hi samannagato puggalo parampi paresam dadamanam
nivareti. Vuttampi cetam:-
               "kadariyo papasankappo  micchaditthianadaro
               dadamanam nivareti      yacamanana bhojanan"ti. 3-
    Yacake disva katukabhavena cittam ancati sankocetiti katukancuko, tassa bhavo
katukancukata. 4- Aparo nayo:- katukam 5- vuccati katacchuggaho. Samatittikapunnaya
hi ukkhaliya bhattam ganhanto sabbato bhagena sankutikena 6- bhattakatacchuna 7-
ganhati puretva gahetum na sakkoti, evam maccharipuggalassa cittam sankucati, tasmim
sankucite kayopissa 8- tatheva sankucati patikutati patinivattati na sampasariyatiti
maccheram "katukancukata"ti vuttam.
    Aggahitattam cittassati paresam upakarakarane danadina akarena yatha
na sampasariyati, evam avaritva gahitabhavo cittassa. Yasma pana macchari puggalo
attano santakam paresam adatukamo hoti, parasantakam ganhitukamo. Tasma "idam
@Footnote: 1 cha.Ma. bhave bhave  2 cha.Ma. nibbattatiti  3 sam.sa. 15/132/115  4 ka. katukancakata
@5 cha.Ma. katukancukata  6 Si. sankucitena, cha.Ma. sankutitena  7 cha.Ma. aggakatacchuna
@8 cha.Ma. kayopi
Macchariyam mayhameva hotu, ma annassa"ti pavattivasenassa attasampattiniguhanalakkhanata,
parasampattiggahanalakkhanata ca veditabba.
    Khandhamacchariyampi macchariyanti attano pancakkhandhasankhatam upapattibhavam annehi
asadharanam "macchariyam mayhameva hotu, ma annassa"ti pavattam macchariyam khandhamacchariyam
nama. Dhatuayatanamacchariyesupi eseva nayo. Gahoti gahanicchayavasena gahanam.
Avadannutayati sabbannubuddhanampi kathitam ajananabhavena. Yacakanam adadamano
hi tehi kathitam na janati nama. Jana pamattati sativippavasa jana. Vacananti sankhepakathanam.
Byapathanti 1- vittharavacanam. Desananti upamam dassetva atthasandassanavacanam.
Anusitthinti punappunam sallakkhapanavacanam. 2- Atha va dassetva kathanam vacanam nama.
Ganhapetva kathanam byapatham nama. Attham dassetva 3- kathanam desanam nama. Padato
dassetva 4- kathanam anusitthi nama. 5- Atha va parittasadukkham 6-  nasetva kathanam
vacanam nama. Parilahadukkham nasetva kathanam byapatham nama. Apayadukkham nasetva kathanam
desanam nama. Bhavadukkham nasetva kathanam anusitthi nama. Atha va dukkhasaccaparinna-
pativedhayuttam vacanam. Samudayasaccapahanapativedhayuttam byapatham. Nirodhasaccasacchikiriya-
pativedhayuttam desanam. Maggasaccabhavanapativedhayuttam anusitthiti evamadina nayena eke
vannayanti.
    Na sussusantiti na sunanti. Na sotam odahantiti savanattham kannasotam
na thapenti. Na anna cittam upatthapentiti jananattham cittam na patitthapenti.
Anassavati ovadam asunamana. Avacanakarati sunamanapi vacanam na karontiti
avacanakaRa. Patilomavuttinoti patani 7- hutva pavattanaka. Anneneva mukham karontiti
karontapi mukham na dentiti attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. byappathanti. evamuparipi  2 cha.Ma. samlakkhapanavacanam  3 cha.Ma. tosetva  4 cha.Ma.
@padassetva  5 Si. tosetva kathanam desanam nama  6 cha.Ma. paritapadukkham  7 Si.
@patilomani
    Visameti kayasucaritadisammatassa samassa patipakkhatta visamam, tasmim visame.
Nivitthati pavittha  dunnihaRa. Kayakammeti kayato pavatte, kayena va pavatte
kayakamme. Vacikammadisupi eseva nayo.
    Tattha kayakammavacikammamanokammani duccaritavasena vibhattati natabbam. Ayam tavettha
sadharanapadavannana, asadharanesu pana panassa atipato panatipato, panavadho panaghatoti
vuttam hoti. Panoti cettha voharato satto, paramatthato jivitindriyam. Tasmim
pana pane panasannino jivitindriyupacchedakaupakkamasamutthapika kayavacidvaranam
annataradvarappavatta vadhakacetana panatipato. So gunavirahitesu tiracchanagatadisu
panesu khuddake pane appasavajjo, mahasarire mahasavajjo. Kasma? payogamahantataya.
Payogasamattepi vatthumahantataya. Gunavantesu manussadisu appagune pane appasavajjo,
mahagune mahasavajjo. Sariragunanam pana samabhave sati kilesanam upakkamananca mudutaya
appasavajjo, tibbataya mahasavajjoti veditabbo.
    Tassa panca sambhara honti:- pano panasannita vadhakacittam upakkamo
tena marananti. Chappayoga:- sahatthiko anattiko nissaggiyo thavaro vijjamayo
iddhimayoti. Imasmim panatthe vitthariyamane atipapanco hoti, tasma nam na
vittharessama. Annanca evarupam, atthikehi pana samantapasadikam vinayatthakatham 1-
oloketva gahetabbam.
    Adinnassa adanam adinnadanam, parassa haranam theyyam corikati vuttam hoti. Tattha
adinnanti parapariggahitam, yattha paro yathakamakaritam apajjanto adandaraho anupavajjo
ca hoti, tasmim pana 2- parapariggahite parapariggahitasannino tadadayakaupakkamasamutthapika
theyyacetana adinnadanam. Tam hine parasantake vatthusmim
@Footnote: 1 di.A. 1/68  2 tasmim (di.A. 1/69)
Appasavajjam, panite mahasavajjam. Kasma? vatthupanitataya. Vatthusamatte sati
gunadhikanam santake vatthusmim mahasavajjam. Tam tam gunadhikam upadaya tato tato
hinagunassa santake vatthusmim appasavajjam.
    Tassa panca sambhara honti:- parapariggahitam parapariggahitasannita theyyacittam
upakkamo tena harananti. Chappayoga sahatthikadayova. Te ca kho yathanurupam
theyyavaharo pasayhavaharo paticchannavaharo parikappavaharo kusavaharoti
imesam pancannam avaharanam vasena pavattati 1- ayamettha sankhepo, vittharo pana
samantapasadikayam vutto.
    Kamesumicchacaroti ettha pana kamesuti methunasamacaresu. Micchacaroti
ekantanindito lamakacaro. Lakkhanato pana asaddhammasevanadhippayena kayadvarappavatta
agamaniyatthanavitikkamacetana kamesumicchacaro.
    Tattha agamaniyatthanam nama purisanam tava maturakkhita piturakkhita matapiturakkhita
bhaturakkhita bhaginirakkhita natirakkhita gottarakkhita dhammarakkhita sarakkha
saparidandati maturakkhitadayo dasa, dhanakkita chandavasini bhogavasini patavasini
odapattakini obhatacumbata 2- dasi ca bhariya ca kammakari ca bhariya ca dhajahata
muhuttikati ima dhanakkitadayo dasati visati itthiyo. Itthisu pana dvinnam
sarakkhasaparidandanam dasannanca dhanakkitadinanti dvadasannam itthinam anne purisa,
idam agamaniyatthanam nama.
    So panesa micchacaro siladigunarahite agamaniyatthane appasavajjo,
siladigunasampanne mahasavajjo. Tassa cattaro sambhara:- agamaniyavatthu tasmim
sevanacittam sevanappayogo maggena maggapatipatti adhivasananti. Eko payogo
sahatthiko eva.
@Footnote: 1 cha.Ma. pavattanti  2 cha.Ma. obhatacumbataka
    Musati visamvadanapurekkharassa atthabhanjanako vacipayogo kayappayogo va.
Visamvadanadhippayena panassa paravisamvadakakayavacipayogasamutthapika cetana musavado.
Aparo nayo:- musati abhutamataccham vatthu. Vadoti tassa bhutato tacchato vinnapanam.
Lakkhanato pana atatham vatthum tathato param vinnapetukamassa tathavinnattisamutthapika cetana
musavado. So yamattham bhanjati, tassa appataya appasavajjo, mahantataya mahasavajjo.
Api ca gahatthanam attano santakam adatukamataya "natthi"tiadinayappavatto
appasavajjo, sakkhina hutva atthabhanjanattham vutto mahasavajjo. Pabbajitanam
appakampi telam va sappim va labhitva hassadhippayena 1- "ajja game telam nadi
manne sandati"ti puranakathanayena pavatto appasavajjo, aditthamyeva pana ditthantiadina
nayena vadantanam mahasavajjo.
    Tassa cattaro sambhara honti:- atatham vatthu visamvadanacittam tajjo vayamo
parassa tadatthavijanananti. Eko payogo sahatthikova. So ca kayena va
kayapatibaddhena va vacaya va paravisamvadakakiriyakarane datthabbo. Taya ce kiriyaya
paro tamattham janati, ayam kiriyasamutthapakacetanakkhaneyeva 2- musavadakammuna bajjhati.
    Pisunavacatiadisu 3- yaya vacaya yassa tam vacam bhasati, tassa hadaye attano
piyabhavam parassa ca pesunnabhavam 4- karoti, sa pisunavaca. Yaya pana attanampi
parampi pharusam karoti, ya vaca sayampi pharusa neva kannasukha na hadayasukha, 5-
ayam pharusavaca. 6- Yena sampham palapati niratthakam, so samphappalaPo. Tesam mulabhutapi
cetana pisunavacadinamameva labhati, sa eva idha adhippetati.
    Tattha sankilitthacittassa paresam va bhedaya attano piyakamyataya va
kayavacipayogasamutthapika cetana pisunavaca. Sa yassa bhedam karoti, tassa appagunataya
appasavajja, mahagunataya mahasavajja.
@Footnote: 1 cha.Ma. hasadhippayena  2 cha.Ma. kiriyasamutthapika cetanakkhaneyeva  3 cha.Ma. pisunavaca.
@evamuparipi  4 Si. piyasunnabhavam, cha.Ma. sunnabhavam  5 cha.Ma. hadayangama  6 Si. pharusa
@vaca. evamuparipi
    Tassa cattaro sambhara honti:- bhinditabbo paro "iti ime nana
bhavissanti vina bhavissanti"ti bhedapurekkharata va, "iti aham piyo bhavissami
vissasiko"ti piyakamyata va, tajjo vayamo, tassa tadatthavijanananti.
    Parassa mammacchedakakayavacipayogasamutthapika ekantapharusacetana pharusavaca.
Mammacchedakopi payogo cittasanhataya pharusavaca na hoti. Matapitaro hi kadaci
puttake evampi vadanti "cora vo khandakhandikam 1- karontu"ti, uppalapattampi
ca nesam upari patantam na icchanti. Acariyupajjhaya ca kadaci nissitake evam
vadanti "kim ime ahirika anottappino caranti, niddhamatha ne"ti. Atha ca nesam
agamadhigamasampattim icchanti. Yatha ca cittasanhataya pharusavaca na hoti, evam
vacanasanhataya apharusavacapi na hoti. Na hi marapetukamassa "imam sukham sayapetha"ti
vacanam apharusavaca hoti, cittapharusataya panesa pharusavacava, sa yam sandhaya
pavattita. Tassa appagunataya appasavajja, mahagunataya mahasavajja. Tassa
tayo sambhara:- akkositabbo paro kupitacittam akkosananti.
    Anatthavinnapika kayavacipayogasamutthapika akusalacetana samphappalaPo. 2-
Sampham niratthakam palapati etenati katva. 2- So asevanamandataya appasavajjo,
asevanamahantataya mahasavajjo. Tassa dve sambhara honti:- bharatayuddhasitaharanadi-
niratthakakathapurekkharata tatharupikathakathanancati.
    Abhijjhayatiti abhijjha, parabhandabhimukhi hutva tanninnataya pavattatiti attho.
Sa "aho vata idam mamassa"ti evam parabhandabhijjhayanalakkhana. Adinnadanam
viya appasavajja mahasavajja ca. Tassa dve sambhara honti:- parabhandam
attano parinamananca. 3- Parabhandavatthuke hi lobhe uppannepi na tava kammapathabhedo
hoti, yava "aho vatidam mamassa"ti attano na parinameti.
@Footnote: 1 khandakhandam (di.A. 1/73)  2-2 cha.Ma. ime patha na dissanti  3 cha.Ma.
@parinamanancati
    Hitasukham byapadayatiti byapado, so paravinasaya manopadosalakkhano. Pharusavaca
viya appasavajjo mahasavajjo ca. Tassa dve sambhara honti:- parasatto ca tassa
ca vinasacinta. 1- Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tava kammapathabhedo
hoti, yava "aho vatayam ucchijjeyya vinasseyya"ti tassa vinasam na cinteti.
    Yathabhuccaggahanabhavena miccha passatiti micchaditthi. Sa "natthi
dinnan"tiadina nayena viparitadassanalakkhana. Samphappalapo viya appasavajja
mahasavajja ca.
    Sanni. Asanni. Nevasanninasanni bhavissamati rupadivasena kankhanti. Bhavissama nu
kho mayantiadina attanam kankhanti. Tattha bhavissama nu kho. Na nu kho bhavissamati
tassa sassatakaranca ucchedakaranca nissaya anagate attanam vijjamanatanca
avijjamanatanca kankhanti. Kim nu kho bhavissamati jatilingupapattiyo nissaya
"khattiya nu kho bhavissama. Brahmanavessasuddagahatthapabbajitadevamanussanam
annatara"ti kankhanti. Katham nu kho bhavissamati santhanakaram nissaya
"digha nu kho bhavissama. Rassaodatakanhapamanikaappamanikadinam annatara"ti
kankhanti. Keci pana "issaranimmanadini nissaya `kena nu kho karanena bhavissama'ti
hetuto kankhanti"ti vadanti. Kim hutva kim bhavissama nu kho mayanti jatiadini
nissaya "khattiya hutva nu kho brahmana bhavissama .pe. Deva hutva
manussa"ti attano paramparam kankhanti. Sabbattheva pana addhananti kaladhivacanametam.
    [10] Yasma etadeva tasma hi sikkhetha .pe. Ahu dhirati. Tattha sikkhethati
tisso sikkha avajjeyya. Idhevati imasmimyeva sasane. Tattha ca sikkhitabbati
sikkha. Tissoti gananaparicchedo. Adhisilasikkhati adhikam uttamam silanti adhisilam,
adhisilanca tam sikkhatabbato 2- sikkha cati adhisilasikkha. Eseva nayo
adhicittapannasu. 3-
@Footnote: 1 cha.Ma. vinasacintati  2 cha.Ma. sikkhitabbatthena  3 cha.Ma. esa nayo
@adhicittaadhipannasikkhasu
    Katamam panettha silam, katamam adhisilam, katamam cittam, katamam adhicittam, katama
panna, katama adhipannati? vuccate:- pancangadasangasilam tava silameva. Tam
hi buddhe uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tasmim sile
buddhapi savakapi mahajanam samadapenti, anuppanne buddhe paccekabuddha ca
kammavadino dhammikasamanabrahmana ca cakkavatti ca maharaja 1- mahabodhisatta
ca samadapenti, samampi pandita samanabrahmana samadiyanti. Te tam kusaladhammam
paripuretva devesu ca manussesu ca sampattim anubhonti.
    Patimokkhasamvarasilam pana "adhisilan"ti vuccati. Tam hi suriyo viya pajjotanam
sineru viya pabbatanam sabbalokiyasilanam adhikanceva uttamanca, buddhuppade eva
pavattati, na vina buddhuppada. Na hi tam pannattim uddharitva anno satto
thapetum sakkoti. Buddha eva pana sabbaso kayavacidvaraajjhacarasotam chinditva
tassa tassa vitikkamassa anucchavikam tam silasamvaram pannapentiti. Patimokkhasamvaratopi
ca maggaphalasampayuttameva silam adhisilam.
    Kamavacarani pana atthakusalacittani lokiyani atthasamapatticittani ca ekajjham
katva cittamevati veditabbani. Buddhuppadanuppade cassa pavatti, samadapanam
samadananca sile vuttanayeneva veditabbam.
    Vipassanapadakam atthasamapatticittam pana "adhicittan"ti vuccati. Tam hi adhisilam
viya silanam, sabbalokiyacittanam adhikanceva uttamanca, buddhuppade eva ca hoti,
na vina buddhuppada. Tatopi ca maggaphalacittameva adhicittam.
    "atthi dinnam atthi yitthan"tiadinayappavattam 2- pana kammassakatananam panna.
Sa hi buddhe uppannepi anuppannepi loke pavattati. Uppanne buddhe tassa
@Footnote: 1 cha.Ma. maharajano. evamuparipi  2 Ma.Ma. 13/94/70-71
Pannaya buddhapi savakapi mahajanam samadapenti, anuppanne buddhe paccekabuddha
ca kammavadino ca dhammikasamanabrahmana ca cakkavatti ca maharaja mahabodhisatta
ca samadapenti, samampi pandita satta samadiyanti. Tatha hi ankuro dasavassasahassani
mahadanam adasi. Velamo vessantaro anne ca bahu panditamanussa mahadanani
adamsu. Te tam kusaladhammam paripuretva devesu ca manussesu ca sampattim anubhavimsu.
    Tilakkhanakaraparicchedakam pana vipassanananam "adhipanna"ti vuccati. Sa
hi adhisilaadhicittani viya silacittanam, sabbalokiyapannanam adhika ceva uttama
ca, na ca vina buddhuppada loke pavattati. Tatopi ca maggaphalapannava adhipanna.
    Idani ekekam dassento "katama adhisilasikkha:- idha bhikkhu silava hoti,
patimokkhasamvarasamvuto viharatitiadimaha. Idhati vacanam pubbabhagakaraniyasampadaya
sampannassa sabbappakarasilaparipurakassa puggalassa sannissayabhutasasanaparidipanam,
annasasanassa ca tathabhavapatisedhanam. Vuttanhetam "idheva bhikkhave samano .pe. Sunna
parappavada samanebhi annehi"ti. 1- Bhikkhuti tassa silassa paripurakassa puggalassa
paridipanam. Patimokkhasamvarasamvutoti idamassa patimokkhasamvare patitthitabhavaparidipanam.
Viharatiti idamassa tadanurupaviharasamangibhavaparidipanam. Acaragocarasampannoti idamassa
patimokkhasamvarassa upakarakadhammaparidipanam. Anumattesu vajjesu bhayadassaviti idamassa
patimokkhato acavanadhammataparidipanam. Samadayati idamassa sikkhapadanam anavasesato
adanaparidipanam. Sikkhatiti idamassa sikkhaya samangibhavaparidipanam. Sikkhapadesuti
idamassa sikkhitabbadhammaparidipanam.
    Tattha bhikkhuti samsare bhayam ikkhatiti bhikkhu. Silamassa atthiti silava. Kim
ettha silanti silanatthena silam. Kimidam silanam nama? samadanam 2- va, kayakammadinam
susilyavasena avippakinnatati attho. Upadharanam va, kusalanam dhammanam patitthavasena
@Footnote: 1 Ma.mu. 12/139/98  2 cha.Ma. samadhanam
Adharabhavoti attho. Etadeva hi ettha atthadvayam saddalakkhanavidu anujananti.
Anne pana "adhisevanatthena acaratthena silanatthena siratthena sitalatthena sivatthena
silan"ti vannayanti.
               Silanam lakkhanam tassa      bhinnassapi anekadha
               sanidassanattam rupassa     yatha bhinnassanekadha.
    Yatha hi nilapitadibhedena anekadha bhinnassapi rupayatanassa sanidassanattam
lakkhanam niladibhedena bhinnassapi sanidassanabhavanatikkamanato. Tatha silassa
cetanadibhedena anekadha bhinnassapi yadetam kayakammadinam samadanavasena, 1-
kusalananca dhammanam patitthavasena vuttam silanam, tadeva lakkhanam cetanadibhedena
bhinnassapi samadanapatitthabhavanatikkamanato. 2- Evam lakkhanassa panassa:-
               dussilyaviddhamsanata      anavajjaguno tatha
               kiccasampattiatthena     raso nama pavuccati.
    Tasma idam silam nama kiccatthena rasena pana 3- dussilyaviddhamsanarasam,
sampattiatthena rasena anavajjagunarasanti 4- veditabbam.
               Soceyyapaccupatthanam    tayidam tassa vinnubhi
               ottappanca hiri ceva   padatthananti vannitam.
    Tanhidam silam "kayasocyeyam vacisoceyyam manosoceyyan"ti evam
vuttasoceyyapaccupatthanam, soceyyabhavena paccupatthati gananabhavam gacchati.
Hirottappanca pana tassa vinnuhi padatthananti vannitam, asannakarananti attho.
Hirottappe hi sati silam uppajjati ceva titthati ca, asati neva uppajjati ceva na
titthati
@Footnote: 1 cha.Ma. samadhanavasena  2 cha.Ma. samadhana...  3 cha.Ma. ayam saddo na dissati  4 cha.Ma.
@anavajjarasanti
Cati evamvidhena silena silava hoti. Etam silam nama panatipatadihi va
viramantassa, vattapatipattim va purentassa cetanadayo dhamma veditabba. Vuttanhetam
patisambhidayam 1- "kim silanti, cetana silam cetasikam silam samvaro silam avitikkamo
silan"ti.
    Tattha cetanasilam nama panatipatadihi va viramantassa vattapatipattim va purentassa
cetana. Cetasikasilam nama panatipatadihi viramantassa virati. Api ca cetanasilam
nama panatipatadini pajahantassa sattakammapathacetana. Cetasikasilam nama "abhijjham
loke pahaya vigatabhijjhena cetasa viharati"tiadina 2- nayena samyuttamahavagge 3-
vutta anabhijjhaabyapadasammaditthidhamma. Samvaro silanti ettha pancavidhena
samvaro veditabbo. Patimokkhasamvaro satisamvaro nanasamvaro khantisamvaro viriyasamvaroti.
Tassa nanakaranam upari avibhavissati. Avitikkamo silanti samadinnasilassa
kayikavacasiko avitikkamo. Ettha ca samvarasilam, avitikkamasilanti idameva
nippariyayato silam. Cetanasilam, cetasikasilanti pariyayato silanti veditabbam.
    Patimokkhanti sikkhapadasilam. Tam hi yo nam pati rakkhati, tam mokkheti moceti
apayikadihi dukkhehi, tasma "patimokkhan"ti vuttam.  patimokkhasamvarasamvutoti
patimokkhasamvarena 4- samannagato. Acaragocarasampannoti acarena ca 5- gocarena ca
sampanno. Anumattesuti appamattakesu. Vajjesuti akusaladhammesu. Bhayadassaviti
bhayadasSi. Samadayati samma adiyitva. Sikkhati sikkhapadesuti tam tam sikkhapadam
samadiyitva sikkhati. Api ca samadaya sikkhati sikkhapadesuti yam kinci sikkhapadesu
sikkhakotthasesu sikkhitabbam kayikam va cetasikam va, tam sabbam samadaya sikkhati.
    Khuddako silakkhandhoti sanghadisesadisavaseso silakkhandho. Mahantoti
parajikadiniravaseso. Yasma pana patimokkhasilena bhikkhu sasane patitthati nama,
@Footnote: 1 khu.pati. 31/39/46  2 di.Si. 9/217/72  3 sam.maha. 19/8/7
@4 cha.Ma. patimokkhalamvarasilena  5 cha.Ma. ceva
Tasma tam "patittha"ti vuttam. Patitthahati va ettha bhikkhu, kusaladhamma eva
va ettha patitthahantiti patittha. Ayamattho "sile patitthaya naro sapanno"ti 1-
ca, "patittha 2- maharaja silam sabbesam kusalanam dhammanan"ti ca, "sile patitthitassa 3-
kho maharaja .pe. Sabbe kusala dhamma na parihayanti"ti ca adisuttavasena
veditabbo.
    Tadetam pubbuppattiatthena adi. Vuttampi cetam "tasmatiha tvam uttiya
adimeva visodhehi kusalesu dhammesu. Ko cadi kusalanam dhammanam, silanca suvisuddham
ditthi ca ujuka"ti. 4- Yatha hi nagaravaddhaki nagaram mapetukamo pathamam nagaratthanam sodheti,
tato aparabhage vithicatukkasinghatakadiparicchedena vibhajitvava nagaram mapeti. Evameva
yogavacaro adito silam visodheti, tato aparabhage samadhivipassana maggaphalanibbanani
sacchikaroti. Yatha va pana rajako pathamam tihi kharehi vattham dhovitva parisuddhe
vatthe yadicchakam rangajatam upaneti, yatha va pana cheko cittakaro rupam likhitukamo
aditova bhittiparikammam karoti, tato aparabhage rupam samutthapeti. Evameva yogavacaro
aditova silam visodhetva aparabhage samathavipassanadayo dhamme sacchikaroti. Tasma
silam "adi"ti vuttam.
    Tadetam caranasarikkhataya caranam. Caranati hi pada vuccanti. Yatha hi chinnacaranassa
purisassa disangamanabhisankharo na jayati, paripunnapadasseva jayati, evameva
yassa silam bhinnam hoti khandam aparipunnam, tassa nibbanagamanaya nanagamanam
na sampajjati. Yassa pana tam abhinnam hoti akhandam paripunnam, tassa nibbanagamanaya
nanagamanam sampajjati. Tasma silam "caranan"ti vuttam.
    Tadeva 5- samyamanavasena samyamo. Samvaranavasena samvaroti ubhayenapi silasamyamo ceva
silasamvaro ca kathito. Vacanattho panettha samyameti vitikkamavipphandanam, puggalam va
@Footnote: 1 sam.sa. 15/23,192/16,198  2 cha.Ma. patitthanalakkhanam  3 cha.Ma. patitthito
@4 sam.maha. 19/382/144  5 cha.Ma. tadetam
Samyameti vitikkamavasena tassa vipphanditum na detiti samyamo. Vitikkamasamyamavasena
dvaram 1- samvarati pidahatiti samvaro.
    Mokkhanti uttamam mukhabhutam va. Yatha hi sattanam catubbidho aharo mukhena
pavisitva angamangani pharati, evam yoginopi catubhumakakusalam silamukhena pavisitva
atthasiddhim sampadeti. Tena "mokkhan"ti. Pamukhe sadhuti pamokkham, pubbangamam
settham padhananti attho. Kusalanam dhammanam samapattiyati catubhumakakusalanam patilabhatthaya
pamokkham pubbangamam settham padhananti veditabbam.
    Vivicceva kamehiti kamehi viviccitva vina hutva apasakkitva. 2- Yo
panayamettha evakaro, so niyamatthoti veditabbo. Yasma ca niyamattho, tasma
tasmim pathamam jhanam upasampajja viharanasamaye avijjamananampi kamanam tassa
pathamajjhanassa patipakkhabhavam kamapariccageneva cassa adhigamam dipeti. Katham? "vivicceva
kamehi"ti evam hi niyame kariyamane idam pannayati, nunimassa jhanassa kama
patipakkhabhuta, yesu sati idam nappavattati andhakare sati padipo 3- viya, tesam
pariccageneva cassa adhigamo hoti orimatirapariccagena parimatirasseva. Tasma niyamam
karotiti.
    Tattha siya "kasma panesa pubbapadeyeva vutto, na uttarapade, kim akusalehi
dhammehi aviviccapi pathamam jhanam upasampajja vihareyya"ti? na kho panetam evam
datthabbam. Tannissaranato hi pubbapade eva esa vutto. Kamadhatusamatikkamanato
hi kamaragapatipakkhato ca idam jhanam kamanameva nissaranam. Yathaha "kamanametam
nissaranam yadidam nekkhamman"ti. 4- Uttarapadepi pana yatha "idheva bhikkhave pathamo
samano, idha dutiyo samano"ti 5- ettha evakaro anetva vuccati, evam vattabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. vitikkamassa pavesanadvaram  2 cha.Ma. apakkamitva  3 cha.Ma. padipobhaso
@4 khu.iti. 25/72/286  5 Ma.mu. 12/139/98
Na hi sakka ito annehipi nivaranasankhatehi akusalehi dhammehi avivicca jhanam
upasampajja viharitum. Tasma vivicceva kamehi, vivicceva akusalehi dhammehiti evam
padadvayepi esa datthabbo. Padadvayepi ca kincapi viviccati imina sadharanavacanena
1- tadangavikkhambhanasamucchedapatipassaddhinissaranaviveka cittakayaupadhiviveka ca 1-
sangaham gacchanti, tathapi pubbabhage kayavivekacittavivekavikkhambhanaviveka datthabba.
Lokuttaramaggakkhane kayavivekacittavivekasamucchedavivekanissaranaviveka datthabba. 2-
    Kamehiti imina pana padena ye ca idha "katame vatthukama manapika
rupa"tiadina nayena vatthukama vutta, ye ca idheva vibhange "../../bdpicture/chando kamo
rago kamo chandarago kamo sankappo kamo rago kamo sankapparago
kamo"ti evam kilesakama vutta, te sabbepi sangahita icceva datthabba.
Evam hi sati vivicceva kamehiti vatthukamehipi viviccevati attho yujjati. Tena
kayaviveko vutto hoti.
    Vivicca akusalehi dhammehiti kilesakamehi sabbakusalehi va viviccati attho
yujjati. Tena cittaviveko vutto hoti. Purimena cettha vatthukamehi vivekavacanato
eva kamasukhapariccago, dutiyena kilesakamehi vivekavacanato nekkhammasukhapariggaho
vibhavito hoti. Evam vatthukamakilesakamavivekavacanatoyeva ca etesam pathamena
sankilesavatthuppahanam, dutiyena sankilesappahanam. Pathamena lolabhavassa hetupariccago,
dutiyena balabhavassa. Pathamena ca payogasuddhi, dutiyena asayaposanam 3- vibhavitam hotiti
vinnatabbam. 4- Esa tava nayo "kamehi"ti ettha vuttakamesu vatthukamapakkhe.
    Kilesakamapakkhe pana chandoti ca ragoti ca evamadihi anekbhedo kamacchandova
"kamo"ti adhippeto. So ca akusalapariyapannopi samano "tattha katamo kamacchando,
kamo"tiadina 5- nayena vibhange jhanapatipakkhato visum vutto.
@Footnote: 1-1 cha.Ma. tadangavivekadayo kayavivekadayo ca sabbepi viveka  2 cha.Ma. ayam patho na
@dissati  3 Si. asayasodhanam  4 cha.Ma. natabbam  5 abhi.vi. 35/564/310
Kilesakamatta va purimapade vutto, akusalapariyapannatta dutiyapade. Anekabhedato
cassa kamatoti avatva kamehiti vuttam. Annesampi ca dhammanam akusalabhave
vijjamane "tattha katame akusala dhamma, kamacchando"tiadina nayena vibhange 1-
uparijjhananganam paccanikapatipakkhabhavadassanato 2- nivarananeva vuttani. Nivaranani
hi jhananganam paccanikani, tesam jhananganeva patipakkhani, viddhamsakani vighatakaniti
vuttam hoti. Tatha hi "samadhi kamacchandassa patipakkho, piti byapadassa, vitakko
thinamiddhassa, sukham uddhaccakukkuccassa, vicaro vicikicchaya"ti pitake vuttam.
    Evamettha vivicceva kamehiti imina kamacchandassa vikkhambhanaviveko vutto
hoti, vivicca akusalehi dhammehiti imina pancannampi nivarananam aggahitaggahanena
pana pathamena kamacchandassa, dutiyena sesanivarananam. Tatha pathamena tisu akusalamulesu
pancakamagunabhedavisayassa lobhassa, dutiyena aghatavatthubhedadivisayanam dosamohanam.
Oghadisu va dhammesu pathamena kamoghakamayogakamasavakamupadanaabhijjhakayagantha-
kamaragasannojananam, dutiyena avasesaoghayogasavaupadanaganthasannojananam. Pathamena
ca tanhaya tamsampayuttakananca, dutiyena avijjaya tamsampayuttakananca. Api ca pathamena
lobhasampayuttaatthacittuppadanam, dutiyena sesanam catunnam akusalacittuppadanam
vikkhambhanaviveko vutto hotiti veditabbo.
    Ettavata ca pathamassa jhanassa pahanangam dassetva idani sampayogangam dassetum
"savitakkam savicaran"tiadi vuttam. Tattha arammane cittassa abhiniropanalakkhano
vitakko, arammananumajjanalakkhano vicaro. Santepi ca nesam katthaci aviyoge
olarikatthena pubbangamatthena ca ghandabhighato viya cetaso pathamabhinipato
vitakko, sukhumatthena anumajjanasabhavena ca ghandanuravo viya anuppabandho vicaro.
Vippharava cettha vitakko pathamuppattikale paripphandanabhuto cittassa, akase
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/564/310  2 uparijhanangapaccanikapatipakkhabhavadassanato (abhi.A. 1/217)
Uppatitukamassa pakkhino pakkhavikkhepo viya, padumabhimukhapato viya ca
gandhanubandhacetaso bhamarassa. Santavutti vicaro natiparipphandanabhuto 1- cittassa,
akase uppatitassa pakkhino pakkhappasaranam viya, paribbhamanam viya ca padumabhimukhapatitassa
bhamarassa padumassa uparibhage.
    Dukanipatatthakathayam pana "akasena 2- gacchato mahasakunassa ubhohi pakkhehi vatam
gahetva pakkhe sannisidapetva gamanam viya arammane cetaso abhiniropanabhavena
pavatto vitakko, vataggahanattham pakkhe phandapayamanassa gamanam viya anumajjanabhavena
pavatto vicaro"ti vuttam. Tam anuppabandhena pavattiyam yujjati. So pana nesam viseso
pathamadutiyajjhanesu pakato hoti. Api ca malaggahitam kamsabhajanam ekena hatthena dalham
gahetva itarena hatthena cunnatelavalandupakena 3- parimajjantassa dalhaggahanahattho
viya vitakko. Parimajjanahattho viya vicaro. Tatha kumbhakarassa dandappaharena cakkam
bhamayitva bhajanam karontassa uppilanahattho viya vitakko. Ito cito ca samsaranahattho 4-
viya vicaro. Tatha mandalam karontassa majjhe sannirumbhitva 5- thitakantako viya
abhiniropano vitakko. Bahi paribbhamanakantako viya anumajjamano vicaro. Iti imina
ca vitakkena imina ca vicarena saha vattati rukkho viya pupphena ca phalena cati
idam jhanam "savitakkam savicaran"ti vuccati.
    Vivekajanti ettha vivitti viveko, nivaranavigamoti attho. Vivittoti va viveko,
nivaranavivitto jhanasampayuttadhammarasiti attho. Tasma viveka, tasmim va viveke
jatanti vivekajam. Pitisukhanti ettha pinayatiti piti, sa sampiyayanalakkhana. Sa panesa
khuddakapiti 6- khanikapiti okkantikapiti ubbengapiti pharanapititi pancavidha
hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma....bhavo  2 cha.Ma. akase  3 Si. cunnatelandupakena
@4 Si.,cha.Ma. sancaranahattho  5 Ma. sannirujjhitva  6 cha.Ma. khuddikapiti. evamuparipi
    Tattha khuddakapiti sarire lomahamsanamattameva katum sakkoti. Khanikapiti khane khane
vijjuppadasadisa hoti. Okkantikapiti samuddatiram vici viya, kayam okkamitva
okkamitva bhijjati. Ubbengapiti balavati hoti, kayam uddhaggam katva
akase langhapanappamanappatta.
    Pharanapiti atibalavati hoti. Taya hi uppannaya sakalasariram pharitva 1-
puritavutthi 2- viya mahata udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anupariphutam hoti. Sa
panesa pancavidha piti gabbham ganhanti paripakam gacchanti duvidham passaddhim paripureti
kayapassaddhinca cittapassaddhinca, passaddhi gabbham ganhanti paripakam gacchanti
duvidhampi sukham paripureti kayikanca cetasikanca, sukham gabbham ganhantam paripakam
gacchantam tividham samadhim paripureti khanikasamadhim upacarasamadhim appanasamadhinti. 3-
Tasu ya appanasamadhissa mulam hutva vaddhamana samadhisampayogam gata pharanapiti, ayam
imasmim atthe adhippeta pititi.
    Itaram pana sukhayatiti sukham, yassuppajjati, tam sukhitam karotiti attho. Sukhanam
va sukham, sutthu va khadati khanati ca kayacittabadhanti sukham, somanassavedanayetam
namam. Tam satalakkhanam. Santepi ca nesam katthaci avippayoge ittharammanapatilabhatutthi
piti, patiladdharammanarasanubhavanam 4- sukham. Yattha piti, tattha sukham, yattha sukham,
tattha na niyamato piti. Sankharakkhandhasangahita piti, vedanakkhandhasangahitam sukham.
Kantarakhinnassa vanantodakadassanasavanesu viya piti, vanacchayapavesanaudakaparibhogesu viya
sukham. Tasmim tasmim samaye pakatabhavato cetam vuttanti veditabbam. Iti ayanca
piti idanca sukham assa jhanassa, asmim va jhane atthiti idam jhanam "pitisukhan"ti
vuccati.
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. dhamitva  2 Si.,cha.Ma. puritavatthi
@3 cha.Ma. appanasamadhincati  4 cha.Ma. patiladdharasanubhavanam
    Atha va piti ca sukhanca pitisukham dhammavinayadayo viya. Vivekajam pitisukham assa
jhanassa, asmim va jhane atthiti evam vivekajam pitisukham. Yatheva hi jhanam,
evam pitisukham cettha vivekajameva hoti, tancassa atthiti, 1- tasma alopasamasam katva
ekappadeneva "vivekajam pitisukhan"tipi vattum yujjati.
    Pathamanti ganananupubbata pathamam, idam pathamam uppannantipi pathamam. Jhananti
duvidham jhanam arammanupanijjhananca lakkhanupanijjhanancati. Tattha atthasamapattiyo
pathavikasinadiarammanam upanijjhayantiti arammanupanijjhananti sankhyam gata.
Vipassanamaggaphalani pana lakkhanupanijjhanam nama. Tattha vipassana aniccadilakkhanassa
upanijjhanato lakkhanupanijjhanam. Vipassanaya katakiccassa maggena ijjhanato maggo
lakkhanupanijjhanam, phalam pana nirodhasaccam tathalakkhanam upanijjhayatiti lakkhanupanijjhanam.
Tesu idha pubbabhage arammanupanijjhanam, lokuttaramaggakkhane lakkhanupanijjhanam
adhippetam. Tasma arammanupanijjhanato ca lakkhanupanijjhanato ca paccanikajjhapanato
ca jhananti veditabbam.
    Upasampajjati upagantva, papunitvati vuttam hoti. Upasampadayitva va,
nipphadetvati vuttam hoti. Viharatiti tadanurupena iriyapathaviharena iriyati,
vuttappakarajjhanasamangi hutva attabhavassa iriyanam vuttim abhinipphadeti.
    Tampanetam pathamam jhanam pancangavippahinam pancangasamannagatam tividhakalyanam,
dasalakkhanasampannam. Tattha kamacchando byapado thinamiddham uddhaccakukkuccam
vicikicchati imesam pancannam nivarananam pahanavasena pancangavippahinata veditabba.
Na hi etesu appahinesu jhanam uppajjati. Tenassetani pahananganiti vuccanti.
Kincapi hi jhanakkhane annepi akusala dhamma pahiyanti, tathapi etaneva visesena
jhanantarayakarani. Kamacchandena hi nanavisayappalobhitam cittam na ekattarammane
@Footnote: 1 cha.Ma. atthi
Samadhiyati kamacchandabhibhutam va, tam na kamadhatuppahanaya patipadam patipajjati. Byapadena
va arammane patihannamanam na nirantaram pavattati. Thinamiddhabhibhutam akammannam
hoti. Uddhaccakukkuccaparetam avupasantameva hutva paribbhamati. Vicikicchaya
upahatam jhanadhigamasadhikam patipadam na arohati. Iti visesena jhanantarayakaratta
etaneva pahananganiti vuttani.
    Yasma pana vitakko arammane cittam abhiniropeti, vicaro anubandhati,
tehi avikkhepaya sampaditasamyogassa cetaso payogasampattisambhava piti pinanam
sukhanca upabruhanam karoti. Athassa sesasampayuttadhamma 1- etehi
abhiniropananubandhanapinanaupabruhanehi anuggahita ekaggata ekattarammane samam samma
ca adhiyanti. Tasma vitakko vicaro piti sukham cittekaggatati imesam pancannam
uppattivasena pancangasamannagatata veditabba. Uppannesu hi etesu pancasu jhanam
uppannam nama hoti. Tenassa etani pancangasamannagataniti vuccanti. Tasma na
etehi samannagatam annadeva jhanam nama atthiti gahetabbam. Yatha pana angamattavaseneva
caturangini sena. Pancangikam turiyam. Atthangiko ca maggoti vuccati. Evamidampi
angamattavaseneva pancangikanti va pancangasamannagatanti va vuccatiti veditabbam.
    Etani ca panca angani kincapi upacarakkhanepi atthi, atha kho upacare
pakaticittato balavatarani. Idha pana upacaratopi balavatarani rupavacaralakkhanappattani
nipphannani. Ettha hi vitakko suvisadena akarena arammane cittam abhiniropayamano
uppajjati. Vicaro ativiya arammanam anumajjamano. Pitisukham sabhavantampi kayam
pharamanam. Tenaha "nassa kinci sabbavato kayassa vivekajena pitisukhena apphutam
hoti"ti. 2- Cittekaggatapi hetthimamhi samuggapatale uparimam samuggapatalam viya
arammanesu phusita hutva uppajjati, ayametesam itarehi viseso. Tattha
cittekaggata kincapi
@Footnote: 1 atha nam sasesasampayuttadhammam (visuddhi. 1/186)  2 di.Si. 9/227/75
"savitakkam savicaran"ti imasmim pathe na niddittha, tathapi vibhange 1- "jhananti
vitakko vicaro piti sukham cittekaggata"ti evam vuttatta angameva. Yena hi
adhippayena bhagavata uddeso kato, soyeva tena vibhange pakasitoti.
                            Tividhakalyana
    tividhakalyanam, dasalakkhanasampannanti ettha pana adimajjhapariyosanavasena
tividhakalyanata. Tesamyeva ca adimajjhapariyosananam lakkhanavasena dasalakkhanasampannata
veditabba. Tatrayam pali:-
            pathamassa jhanassa patipadavisuddhi adi, upekkhanubruhana majjhe,
       sampahamsana pariyosanam, pathamassa jhanassa patipadavisuddhi adi, adissa
       kati lakkhanani? adissa tini lakkhanani, yo tassa paripantho, tato
       cittam visujjhati, visuddhatta cittam majjhimam samathanimittam patipajjati,
       patipannatta tattha cittam pakkhandati. Yanca paripanthato cittam visujjhati,
       yanca visuddhatta cittam majjhimam samathanimittam patipajjati, yanca patipannatta
       tattha cittam pakkhandati. Pathamassa jhanassa patipadavisuddhi adi, adissa
       imani tini lakkhanani. Tena vuccati "pathamam jhanam adikalyananceva
       hoti tilakkhanasampannanca"ti.
            Pathamassa jhanassa upekkhanubruhana majjhe, majjhassa kati
       lakkhanani? majjhassa tini lakkhanani, visuddham cittam ajjhupekkhati, samatha-
       patipannam ajjhupekkhati, ekattupatthanam ajjhupekkhati. Yanca visuddham cittam
       ajjhupekkhati, yanca samathapatipannam ajjhupekkhati, yanca ekattupatthanam
       ajjhupekkhati. Pathamassa jhanassa upekkhanubruhana majjhe, majjhassa imani
@Footnote: 1 abhi.vi. 35/566/310
       Tini lakkhanani. Tena vuccati "pathamam jhanam majjhekalyananceva hoti
       tilakkhanasampannanca"ti.
              Pathamassa jhanassa sampahamsana, pariyosanam, pariyosanassa kati
       lakkhanani? pariyosanassa cattari lakkhanani, tattha jatanam dhammanam
       anativattanatthena sampahamsana, indriyanam ekarasatthena sampahamsana,
       tadupagaviriyavahanatthena 1- sampahamsana, asevanatthena sampahamsana. Pathamassa
       jhanassa sampahamsana pariyosanam, pariyosanassa imani cattari lakkhanani.
       Tena vuccati "pathamam jhanam pariyosanakalyananceva hoti
       catulakkhanasampannanca"ti. 2-
    "tatra patipadavisuddhi nama sasambhariko upacaro. Upekkhanubruhana nama
appana. Sampahamsana nama paccavekkhana"ti evameke vannayanti. Yasma pana
"ekaggacittam 3- patipadavisuddhilakkhananceva 4- hoti upekkhanubruhitanca nanena ca
sampahamsitan"ti 2- paliyam vuttam, tasma antoappanayameva agamanavasena
patipadavisuddhi, tatramajjhattupekkhaya kiccavasena upekkhanubruhana, dhammanam
anativattanadibhavasadhanena pariyodapakassa nanassa kiccanipphattivasena sampahamsana ca
veditabba.
    Katham? yasmim hi vare appana uppajjati, tasmim yo nivaranasankhato
Kilesagano tassa jhanassa paripantho, tato cittam visujjhati. Visuddhatta avaranavirahitam
hutva majjhimam samathanimittam patipajjati. Majjhimam samathanimittam nama samappavatto
appanasamadhiyeva. Tadanantaram pana purimam cittam ekasantatiparinamanayena tathattam
upagacchamanam majjhimam samathanimittam patipajjati nama, evam patipannatta tathattupagamanena
tattha pakkhandati nama. Evam tava purimacitte vijjamanakaranipphadika pathamajjhanassa
uppadakkhaneyeva agamanavasena patipadavisuddhi veditabba.
@Footnote: 1 Si.,cha.Ma. tadupagaviriyavahanatthena  2 khu.pati. 31/158/179
@3 Si.,cha.Ma. ekattagatam cittam  4 cha.Ma. patipadavisuddhipakkhandanceva
    Evam visuddhassa pana tassa puna visodhetabbabhavato visodhane byaparam
akaronto visuddham cittam ajjhupekkhati nama. Samathabhavupagamanena samathapatipannassa
puna samadhane byaparam akaronto samathapatipannam ajjhupekkhati nama. Samathapatipannabhavato
eva cassa kilesasamsaggam pahaya ekattena upatthitassa puna ekattupatthane
byaparam akaronto ekattupatthanam ajjhupekkhati nama. Evam tatramajjhattupekkhaya
kiccavasena upekkhanubruhana veditabba.
    Ye panete evam upekkhanubruhita 1- tattha jata samadhipannasankhata
yuganaddhadhamma annamannam anativattamana hutva pavatta, yani ca saddhadini
indriyani nanakilesehi vimuttatta vimuttirasena ekarasani hutva pavattani,
yancetam sarupagam 2- tesam anativattanam ekarasabhavanam anucchavikam viriyam vahayati, 3- ya
cassa tasmim khane pavatta asevana, sabbepi te akara yasma nanena sankilesavodanesu
tam tam adinavanca anisamsanca disva tatha tatha sampahamsitatta visodhitatta
pariyodapitatta nipphannava tasma "dhammanam anativattanadibhavasadhanena
pariyodapakassa nanassa kiccanipphattivasena sampahamsana veditabba"ti vuttam.
    Vitakkavicaranam vupasamati vitakkassa ca vicarassa cati imesam dvinnam vupasama
samatikkama, dutiyajjhanakkhane apatubhavati vuttam hoti. Tattha kincapi dutiyajjhane
sabbepi pathamajjhanadhamma na santi, anneyeva hi pathamajjhane phassadayo, anne
idha. Olarikassa pana olarikassa angassa samatikkama pathamajjhanato paresam
dutiyajjhanadinam adhigamo hotiti dassanattham "vitakkavicaranam vupasama"ti evam
vuttanti veditabbam. Ajjhattanti idha niyakajjhattam adhippetam, vibhange pana
"ajjhattam paccattan"ti ettakameva vuttam. Yasma niyakajjhattam adhippetam, tasma
attani jatam, attano santane nibbattanti ayamettha attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. upekkhanubruhite  2 cha.Ma. yancesa tadupagam  3 Si.vattati
    Sampasadananti sampasadanam vuccati saddha. Sampasadanayogato jhanampi sampasadanam,
nilavannayogato nilavattham viya. Yasma va tam jhanam sampasadanasamannagatatta
vitakkavicarakkhobhavupasamanena ca ceto sampasadayati, tasmapi "sampasadanan"ti vuttam.
Imasminca atthavikappe sampasadanam cetasoti evam padasambandho veditabbo. Purimasmim
pana atthavikappe cetasoti etam ekodibhavena saddhim yojetabbam.
    Tatrayam atthayojana:- eko udetiti ekodi, vitakkavicarehi anajjharulhatta
aggo settho hutva udetiti attho. Setthopi hi loke ekoti vuccati.
Vitakkavicaravirahito va eko asahayo hutva itipi vattati. 1- Atha va
sampayuttadhamme udayatiti udi, utthapetiti attho. Setthatthena eko ca so udi
cati ekodi, samadhissetam adhivacanam. Iti imam ekodim bhaveti vaddhetiti idam
dutiyajjhanam ekodibhavam. So panayam ekodi yasma cetaso, na sattassa, na jivassa.
Tasma etam "cetaso ekodibhavan"ti vuttam.
    Nanu cayam saddha pathamajjhanepi atthi, ayanca ekodinamako samadhi, atha
kasma idameva "sampasadanam cetaso ekodibhavan"ti vuttanti? vuccate:- adum
hi pathamajjhanam vitakkavicarakkhobhena vicitarangasamakulamiva jalam na suppasannam hoti,
tasma satiyapi saddhaya sampasadananti na vuttam. Na suppasannattayeva cettha
samadhipi na sutthu pakato, tasma ekodibhavantipi na vuttam. Imasmim pana jhane
vitakkavicarapalibodhabhavena laddhokasa balavati saddha, balavasaddhasahayapatilabheneva
ca samadhipi pakato. Tasma idameva evam vuttanti veditabbam.
    Avitakkam avicaranti bhavanaya pahinatta etasmim, etassa va vitakko natthiti
avitakkam. Iminava nayena avicaram. Etthaha "nanu ca `vitakkavicaranam vupasama'ti
iminapi ayamattho siddho, atha kasma puna vuttam `avitakkam avicaran'ti "
@Footnote: 1 cha.Ma. vattum vattati
Vuccate:- evameva, 1- siddhovayamattho. Na panetam tadatthadipakam, nanu avocumha 2-
"olarikassa pana olarikassa angassa samatikkama pathamajjhanato paresam dutiyajjhanadinam
samadhigamo hotiti dassanattham `vitakkavicaranam vupasama'ti evam vuttan"ti.
    Api ca vitakkavicaranam vupasama idam sampasadanam, na kilesakalussiyassa. 3-
Vitakkavicarananca vupasama ekodibhavam, na upacarajjhanamiva nivaranappahana,
na pathamajjhanamiva ca angapatubhavati evam sampasadanaekodibhavanam hetuparidipakamidam
vacanam. Tatha vitakkavicaranam vupasama idam avitakkam avicaram, na tatiyacatutthajjhanani
viya cakkhuvinnanadini viya ca abhavati evam avitakkaavicarabhavassa hetuparidipakanca.
Na vitakkavicarabhavamattaparidipakam. Vitakkavicarabhavamattaparidipakameva puna 4- "avitakkam
avicaran"ti idam vacanam. Tasma purimam vatvapi puna vattabbamevati.
    Samadhijanti pathamajjhanasamadhito, sampayuttasamadhito va jatanti attho. Tattha
kincapi pathamampi sampayuttasamadhito jatam, atha kho ayameva samadhijanti 5- vattabbatam
arahati, vitakkavicarakkhobhavirahena ativiya acalatta suppasannatta ca. Tasma imassa
vannabhananattham idameva "samadhijan"ti vuttam. Pitisukhanti idam vuttanayameva.
    Dutiyanti ganananupubbato 6- dutiyam. Idam dutiyam uppannantipi dutiyam.
    Pitiya ca viragati virago nama vuttappakaraya pitiya jigucchanam va
samatikkamo va. Ubhinnam pana antara casaddo sampindanattho, so vupasamam va
sampindeti vitakkavicaravupasamam va. Tattha yada vupasamameva sampindeti, tada
pitiya viraga ca, kinci bhiyyo vupasama cati evam yojana veditabba. Imissa
ca yojanaya virago jigucchanattho hoti, tasma pitiya jigucchana ca samatikkama
cati 7- ayamattho datthabbo. Yada pana vitakkavicaravupasamam sampindeti, tada pitiya
@Footnote: 1 cha.Ma. evametam  2 cha.Ma. avocumha  3 Ma. kilesakalusiyassa  4 cha.Ma. pana
@5 cha.Ma. samadhi "samadhi"ti  6 cha.Ma. ganananupubbata  7 Ma. vupasama cati (abhi.A. 1/223)
Ca viraga, kinci bhiyyo vitakkavicarananca vupasamati evam yojana veditabba.
Imissa ca yojanaya virago samatikkamanattho hoti, tasma pitiya ca samatikkama
vitakkavicarananca vupasamati ayamattho datthabbo.
    Kamancete vitakkavicara dutiyajjhaneyeva vupasanta, imassa pana jhanassa
maggaparidipanattham vannabhananatthancetam vuttam. "vitakkavicaranam vupasama"ti hi vutte
idam pannayati "nanu 1- vitakkavicaravupasamo maggo imassa jhanassa"ti. Yatha ca tatiye
ariyamagge appahinanampi sakkayaditthadinam "pancannam orambhagiyanam sannojananam
pahanaya"ti 2- evam pahanam vuccamanam 3- vannabhananam hoti, tadadhigamaya ussukkanam
ussahajananattham, 4- evameva idha avupasantanampi vitakkavicaranam vupasamo
vuccamano 5- vannabhananam hoti, tenayamattho vutto "pitiya ca samatikkama
vitakkavicarananca vupasama"ti.
    Upekkhako ca viharatiti ettha upapattito ikkhatiti upekkha, samam passati,
apakkhapatitava hutva passatiti attho. Taya visadaya vipulaya thamagataya
samannagatatta tatiyajjhanasamangi "upekkhako"ti vuccati.
    Upekkha pana dsavidha hoti chalangupekkha brahmaviharupekkha bojjhangupekkha
viriyupekkha sankharupekkha vedanupekkha vipassanupekkha tatramajjhattupekkha
jhanupekkha parisuddhiupekkhati.
    Tattha ya "idha bhikkhave bhikkhu cakkhuna rupam disva neva sumano hoti
na dummano, upekkhako ca viharati sato sampajano"ti 6- evamagata khinasavassa
chasu dvaresu itthanitthachalarammanapathe parisuddhapakatibhavavijahanakarabhuta
upekkha, ayam chalangupekkha nama.
@Footnote: 1 cha.Ma. nuna  2 Ma.Ma. 13/132/106  3 Ma. pahane vuccamane, Si. idam lakkhanavantavasena
@katam  4 cha.Ma. ussahajanakam  5 Ma. vupasame vuccamane  6 an.chakka. 22/272/311 (sya)
    Ya pana "upekkhasahagatena cetasa ekam disam pharitva viharati"ti 1- evamagata
sattesu majjhattakarabhuta upekkha, ayam brahmaviharupekkha nama.
    Ya pana "upekkhasambojjhangam bhaveti vivekanissitan"ti 2- evamagata
sahajatanam dhammanam majjhattakarabhuta upekkha, ayam bojjhangupekkha nama.
    Ya pana "kalena kalam upekkhanimittam manasikaroti"ti 3- evamagata
anaccaraddhanatisithilaviriyasankhata upekkha, ayam viriyupekkha nama.
    Ya pana "kati sankharupekkha samathavasena uppajjanti, kati sankharupekkha
vipassanavasena uppajjanti, attha sankharupekkha samathavasena uppajjanti, dasa
sankharupekkha vipassanavasena uppajjanti"ti 4- evamagata nivaranadipatisankha
santitthanagahane 5- majjhattabhuta upekkha, ayam sankharupekkha nama.
    Ya pana "yasmim samaye kamavacaram kusalam cittam uppannam hoti upekkhasahagatan"ti 6-
evamagata adukkhamasukhasankhata upekkha, ayam vedanupekkha nama.
    Ya pana "yadatthi yam bhutam, tam pajahati, upekkham patilabhati"ti 7- evamagata
vicinane majjhattabhuta upekkha, ayam vipassanupekkha nama.
    Ya pana chandadisu yevapanakesu agata sahajatanam samavahitabhuta upekkha,
ayam tatramajjhattupekkha nama.
    Ya pana "upekkhako ca viharati"ti 8- evamagata aggasukhepi tasmim apakkhapatajanani
upekkha, ayam jhanupekkha nama.
    Ya pana "upekkhasatiparisuddhim catuttham jhanan"ti 8- evamagata
sabbapaccanikaparisuddha paccanikavupasamanepi abyaparabhuta upekkha, ayam
parisuddhiupekkha nama.
@Footnote: 1 di.Si. 9/556/246, Ma.mu. 12/77/51  2 Ma.Ma. 13/247/223  3 an.tika. 20/103/250
@4 khu.pati. 31/57/66  5 Si.,Ma. sannitthanagahane  6 abhi.san. 34/150/46
@7 Ma.u. 14/71/52, an.sattaka. 23/55/78  8 abhi.san. 34/163/51
    Tattha chalangupekkha ca brahmaviharupekkha ca bojjhangupekkha ca
tatramajjhattupekkha ca jhanupekkha ca parisuddhiupekkha ca atthato eka,
tatramajjhattupekkhava hoti. Tena tena avatthabhedena panassa ayam bhedo. Ekassapi
sato sattassa kumarayuvattherasenapatirajadivasena 1- bhedo viya, tasma tasu yattha
chalangupekkha, na tattha bojjhangupekkhadayo. Yattha va pana bojjhangupekkha,
na tattha chalangupekkhadayo hontiti veditabba.
    Yatha cetasam atthato ekibhavo, evam sankharupekkhavipassanupekkhanampi.
Panna eva hi esa, kiccavasena dvidha bhinna, yatha hi purisassa sayam
geham pavittham sappam ajapadadandam gahetva pariyesamanassa tam thusakotthase 2- nipannam
disva "sappo nu kho no"ti avalokentassa sovattikattayam 3- disva nibbematikassa
"sappo na sappo"ti vicinane majjhattata uppajjati, evameva ya araddhavipassakassa
vipassanananena lakkhanattaye ditthe sankharanam aniccabhavadivicinane majjhattata
uppajjati, ayam vipassanupekkha. Yatha pana tassa purisassa ajapadena dandena
galham sappam gahetva "kintaham imam sappam avihethento attananca imina
adamsapento munceyyan"ti muncanakarameva pariyesato gahane majjhattata hoti,
evameva ya lakkhanattayassa ditthatta aditte viya tayo bhave passato sankharaggahane
majjhattata, ayam sankharupekkha. Iti vipassanupekkhaya siddhaya sankharupekkhapi
siddhava hoti. Imina panesa vicinanaggahanesu majjhattatasankhatena kiccena dvidha
bhinnati. Viriyupekkha pana vedanupekkha ca annamannanca avasesahi ca atthato
bhinna evati. Aha cettha:-
               "majjhattabrahmabojjhanga-  chalangajjhanasuddhiyo
               vipassana ca sankhara-    vedanaviriyam iti
@Footnote: 1 Si. kumarayuvaraja...  2 cha.Ma. thusakotthake  3 cha.Ma. sovatthikattayam
               Vittharato dasopekkha   chamajjhattadito tato
               duve panna tato dvihi   catassova bhavantima"ti.
    Iti imasu upekkhasu jhanupekkha idha adhippeta. Sa majjhattalakkhana,
anabhogarasa, abyaparapaccupatthana, pitiviragapadatthanati. Etthaha:- "nanu
cayam atthato tatramajjhattupekkhava hoti, sa ca pathamadutiyajjhanesupi atthi. Tasma
tatrapi `upekkhako ca viharati'ti evamayam vattabba siya, sa kasma na vutta"ti.
Aparibyattakiccayogato. 1- Aparibyattam hi tassa tattha kiccam, vitakkadihi
abhibhutatta. Idha panayam vitakkavicarapitihi anabhibhutatta ukkhittasira viya hutva
paribyattakicca jata, tasma vuttati.
    Sato ca sampajanoti ettha saratiti sato. Sampajanatiti sampajano. Iti
puggalena sati ca sampajannanca vuttam. Tattha saranalakkhana sati, asammussanarasa,
arakkhapaccupatthana. Asammohalakkhanam sampajannam, tiranarasam, pavicayapaccupatthanam.
    Tattha kincapi idam satisampajannam purimajjhanesupi atthi. Mutthassatissa hi
asampajanassa upacaramattampi na sampajjati, pageva appana. Olarikatta pana
tesam jhananam bhumiyam viya purisassa cittassa gati sukha hoti, abyattam tattha
satisampajannakiccam. Olarikangappahanena pana sukhumatta imassa jhanassa purisassa
khuradharayam viya satisampajannakiccapariggahita eva cittassa gati icchitabbati idheva
vuttam. Kinci bhiyyo:- yatha dhenupago vaccho dhenuto apanito arakkhiyamano
punadeva dhenum upagacchati, evamidam tatiyajjhanasukham pitito apanitam tam satisampajannena 2-
arakkhiyamanam punadeva pitim upagaccheyya, pitisampayuttameva siya, sukhe vapi satta
sarajjanti. Idanca atimadhuram sukham, tato param sukhabhava. Satisampajannanubhavena
@Footnote: 1 cha.Ma. aparibyattakiccato  2 Ma. apanitam, tam satisampajannarakkhena, cha. apanitampi
@satisampajannarakkhena
Panettha sukhe asarajjana hoti, no annathati imampi atthavisesam dassetum idam
idheva vuttanti veditabbam.
    Idani sukhanca kayena patisamvedetiti ettha kincapi tatiyajjhanasamangino
sukhapatisamvedanabhogo natthi, evam santepi yasma tassa namakayena sampayuttam
sukham. Yam va tam va namakayasampayuttam sukham, tamsamutthanenassa yasma atipanitena rupena
rupakayo phuttho, 1- kayassa 2- phutthatta jhana vutthitopi sukham patisamvedeyya,
tasma etamattham dassento "sukhanca kayena patisamvedeti"ti aha.
    Idani yantam ariya acikkhanti upekkhako satima sukhavihariti ettha yamjhanahetu
yamjhanakarana tam tatiyajjhanasamangipuggalam buddhadayo ariya acikkhanti desenti
pannapenti patthapenti vivaranti vibhajanti uttanikaronti pakasenti, pasamsantiti
adhippayo. Kinti? upekkhako satima sukhavihariti. Tam tatiyajjhanam upasampajja
viharatiti evamettha yojana veditabba.
    Kasma pana tam te evam pasamsantiti? pasamsarahato. Ayam hi yasma atimadhurasukhe
Sukhaparamippattepi tatiyajjhane upekkhako, na tattha sukhabhisangena akaddhiyati. Yatha
ca piti na uppajjati, evam upatthitassatitaya satima. Yasma pana ariyakantam
ariyajanasevitameva ca asankilittham sukham namakayena patisamvedeti, tasma pasamsaraho
hoti. 3- Iti pasamsarahato nam ariya te evam pasamsarahahetubhute 4- gune
pakasento "upekkhako satima sukhavihari"ti evam pasamsantiti veditabbam. Tatiyanti
ganananupubbato tatiyam, idam tatiyam uppannantipi tatiyam.
    Sukhassa ca pahana dukkhassa ca pahanati kayikasukhassa ca kayikadukkhassa ca pahana.
Pubbevati tanca kho pubbeva, na catutthajjhanakkhane. Somanassadomanassanam atthangamati
cetasikasukhassa ca cetasikadukkhassa cati imesampi dvinnam pubbeva atthangama, pahana
icceva vuttam hoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. phuto. evamuparipi  2 cha.Ma. yassa  3 cha.Ma. ayam patho na dissati
@4 cha.Ma. pasamsahetubhute
    Kada pana nesam pahanam hoti? catunnam jhananam upacarakkhane. Somanassam hi
catutthajjhanassa upacarakkhaneyeva pahiyati, dukkhadomanassasukhani pathamadutiyatatiyanam
upacarakkhanesu. Evametesam pahanakkamena avuttanam, indriyavibhange pana
indriyanam uddesakkameneva idhapi vuttanam sukhadukkhasomanassadomanassanam pahanam
veditabbam.
    Yadi panetani tassa tassa jhanassa upacarakkhaneyeva pahiyanti, atha kasma "kattha
cuppannam dukkhindriyam aparisesam nirujjhati, idha bhikkhave bhikkhu vivicceva
kamehi .pe. Pathamam jhanam upasampajja viharati, etthuppannam dukkhindriyam
aparisesam nirujjhati. Kattha cuppannam domanassindriyam. Sukhindriyam.
Somanassindriyam aparisesam nirujjhati, idha bhikkhave bhikkhu sukhassa ca pahana .pe.
Catuttham jhanam upasampajja viharati. Etthuppannam somanassindriyam aparisesam
nirujjhati"ti 1- evam jhanesveva nirodho vuttoti. Atisayanirodhatta. Atisayanirodho
hi nesam pathamajjhanadisu, na nirodhoyeva. Nirodhoyeva pana upacarakkhane, natisayanirodho.
    Tatha hi nanavajjane pathamajjhanupacare niruddhassapi dukkhindriyassa
damsamakasadisamphassena va visamasanupatapena va siya uppatti, nattheva 2-
antoappanayam. Upacare va niruddhampetam na sutthu niruddham hoti, patipakkhena
avihatatta. Antoappanayam pana pitipharanena sabbo kayo sukhokkanto hoti,
sukhokkantakayassa ca sutthu niruddham hoti dukkhindriyam, patipakkhena vihatatta.
Nanavajjaneyeva ca dutiyajjhanupacare pahinassapi 3- domanassindriyassa yasma etam
vitakkavicarapaccayepi kayakilamathe cittupaghate ca sati uppajjati, vitakkavicarabhave ca
neva uppajjati. Yattha pana uppajjati, tattha vitakkavicarabhave. Appahinayeva ca
dutiyajjhanupacare vitakkavicarati tatthassa siya uppatti, appahinapaccayatta. 4-
Na tveva dutiyajjhane, pahinapaccayatta. Tatha tatiyajjhanupacare pahinassapi
sukhindriyassa pitisamutthanapanitarupaphutthakayassa siya uppatti, na tveva
tatiyajjhane. Tatiyajjhane hi sukhassa
@Footnote: 1 sam.maha. 19/510/188  2 cha.Ma. na tveva  3 Ma. pahinassa  4 cha.Ma. ayam patho na dissati
Paccayabhuta piti sabbaso niruddhati. Tatha catutthajjhanupacare pahinassapi
somanassindriyassa asannatta, appanapattaya upekkhaya abhavena samma
anatikkantatta ca siya uppatti, na tveva catutthajjhane. Tasma eva ca
"etthuppannam dukkhindriyam aparisesam nirujjhati"ti tattha tattha aparisesaggahanam
katanti.
    Etthaha:- "athevam tassa tassa jhanassupacare pahinapi eta vedana
idha kasma samahari"ti 1-? sukhaggahanattham. Ya hi ayam adukkhamasukhanti ettha
adukkhamasukha vedana vutta, sa sukhuma dubbinneyya, na sakka sukhena gahetum,
tasma yatha nama dutthassa yatha va tatha va upasankamitva gahetum asakkuneyyassa
gonassa gahanattham 2- gopo ekasmim vaje sabba 3- gavo samaharati, athekekam
niharanto patipatiya agatam "ayam so ganhatha nan"ti tampi gahapeti, evameva
bhagava sukhaggahanattham sabba eta samahariti. Evam hi samahata eta dassetva
"yam neva sukham, na dukkham, na somanassam, na domanassam, ayam adukkhamasukha vedana"ti
sakka hoti esa gahayitum.
    Api ca adukkhamasukhaya cetovimuttiya paccayadassanatthancapi eta vuttati
veditabba. Sukhadukkhappahanadayo 4- hi tassa paccaya. Yathaha:- "cattaro kho
avuso paccaya adukkhamasukhaya cetovimuttiya samapattiya. Idhavuso bhikkhu sukhassa
ca pahana .pe. Catuttham jhanam upasampajja viharati. Ime kho avuso cattaro
paccaya adukkhamasukhaya cetovimuttiya samapattiya"ti. 5- Yatha va annattha pahinapi
sakkayaditthiadayo tatiyamaggassa vannabhananattham "tattha pahina"ti vutta, evam
vannabhananatthameva tassa jhanasseta idha vuttatipi veditabba. Paccayaghatena
va ettha ragadosanam atidurabhavam dassetumpi eta vuttati veditabba. Etasu
@Footnote: 1 cha.Ma. samahatati  2 cha.Ma. sukhagahanattham  3 Ma. sabbe  4 cha.Ma. dukkhappahanadayo,
@sukhappahanadayo (samanta. 1/171), sukhadukkhappahanadayo (abhi.A. 1/230)
@5 Ma.mu. 12/458/406
Hi sukham somanassassa paccayo, somanassam ragassa, dukkham domanassassa, domanassam
dosassa. Sukhadighatena ca te sappaccaya ragadosa hatati atidure hontiti.
    Adukkhamasukhanti dukkhabhavena adukkham, sukhabhavena asukham. Etenettha
dukkhasukhapatipakkhabhutam tatiyavedanam dipeti, na dukkhasukhabhavamattam. Tatiyavedana nama
adukkhamasukha, upekkhatipi vuccati. Sa itthanitthaviparitanubhavanalakkhana,
majjhattarasa, avibhutapaccupatthana, sukhadukkhanirodhapadatthanati 1- veditabba.
    Upekkhasatiparisuddhinti upekkhaya janitasatiparisuddhim. Imasmim hi jhane
suparisuddha sati, ya ca tassa satiya parisuddhi, sa upekkhaya kata, na
annena. Tasma etam "upekkhasatiparisuddhi"ti vuccati. Yaya ca upekkhaya ettha
sati parisuddhi hoti, sa atthato tatramajjhattatati veditabba. Na kevalancettha
taya satiyeva parisuddha, api ca kho sabbepi sampayuttadhamma, satisisena pana
desana vutta.
    Tattha kincapi ayam upekkha hetthapi tisu jhanesu vijjati, yatha pana
diva suriyappabhabhibhava somabhavena va 2- attano upakarakattena va sabhagaya
rattiya alabha diva vijjamanapi candalekha aparisuddha hoti apariyodata,
evamayampi tatramajjhattupekkhacandalekha vitakkadipaccanikadhammatejabhibhava sabhagaya
ca upekkhavedanarattiya alabha 3- vijjamanapi pathamajjhanadibhedesu aparisuddha
hoti. Tassa ca aparisuddhaya diva aparisuddhacandalekhaya pabha viya sahajatapi satiadayo
aparisuddhava honti. Tasma tesu ekampi "upekkhasatiparisuddhi"ti na vuttam.
Idha pana vitakkadipaccanikadhammatejabhibhavabhava sabhagaya ca upekkhavedanarattiya
patilabha ayam tatramajjhattupekkhacandalekha ativiya parisuddha, tassa parisuddhatta
parisuddhacandalekhaya pabha viya sahajatapi satiadayo parisuddha honti
@Footnote: 1 cha.Ma. sukhanirodha...  2 cha.Ma. ca  3 cha.Ma. apatilabha
Pariyodata. Tasma idameva "upekkhasatiparisuddhi"ti vuttanti veditabbam.
Catutthanti ganananupubbato 1- catuttham. Idam catuttham uppannantipi catuttham.
    Pannava hotiti panna assa atthiti pannava. Udayatthagaminiyati udayagaminiya
ceva atthagaminiya ca. Samannagatoti paripunno. Ariyayati niddosaya.
Nibbedhikayati nibbedhapakkhikaya. Dukkhakkhayagaminiyati nibbanagaminiya. So idam
dukkhanti evamadisu "ettakam dukkham na ito bhiyyo dukkhan"ti 2- sabbampi
dukkhasaccam sarasalakkhanapativedhena yathabhutam pajanati pativijjhati. Tassa ca dukkhassa
nibbattikam tanham "ayam dukkhasamudayo"ti. Tadubhayampi yam thanam patva nirujjhati, tam
tesam appavattim nibbanam "ayam dukkhanirodho"ti. Tassa ca sampapakam ariyamaggam "ayam
dukkhanirodhagaminipatipada"ti sarasalakkhanapativedhena yathabhutam pajanati pativijjhatiti
evamattho veditabbo.
    Evam sarupato saccani dassetva idani kilesavasena pariyayato dassento
"ime asava"tiadimaha. Te vuttanayeneva veditabba. Evam tisso sikkhayo
dassetva idani tasam paripurikkamam dassetum "ima tisso sikkhayo avajjanto
sikkheyya"tiadimaha. Tassattho:- paccekam paripuretum avajjantopi sikkheyya,
avajjitvapi "ayam nama sikkha"ti janantopi sikkheyya, janitva punappunam
passantopi sikkheyya, passitva yathadittham paccavekkhantopi sikkheyya,
paccavekkhitva tattheva cittam acalam katva adhitthahantopi 3- sikkheyya,
tamtamsikkhasampayuttam saddhaviriyasatisamadhipannahi sakasakakiccam karontopi sikkheyya,
abhinneyyabhijananakalepi tam tam kiccam karontopi tisso sikkhayo sikkheyyati,
4- adhisilam acareyya, adhicittam samacareyya, adhipannam samadaya vatteyya.
@Footnote: 1 cha.Ma. ganananupubbata  2 cha.Ma. ayam dukkhanti patho na dissati
@3 cha.Ma. patitthapentopi  4 cha.Ma. sikkheyya
    Idhati mulapadam. Imissa ditthiyatiadihi dasahi padehi sikkhattayasankhatam
sabbannubuddhasasanameva kathitam. Tam hi buddhena bhagavata ditthatta ditthiti vuccati.
Tamyeva 1- khamanavasena khanti, ruccanavasena ruci, gahanavasena adayo, sabhavatthena dhammo,
sikkhitabbatthena vinayo, tadubhayenapi dhammavinayo, pavuttavasena pavacanam, setthacariyatthena
brahmacariyam, anusitthidanavasena satthusasananti vuccati. Tasma "imissa
ditthiya"tiadisu imissa buddhaditthiya imissa buddhakhantiya imissa
buddharuciya imasmim buddhaadaye imasmim buddhadhamme imasmim buddhavinaye.
              Ye kho tvam gotami dhamme janeyyasi "ime dhamma saragaya
         samvattanti, no viragaya, samyogaya samvattanti, no visamyogaya, acayaya
         samvattanti, no apacayaya, mahicchataya samvattanti, no appicchataya,
         asantutthiya samvattanti, no santutthiya, sanganikaya samvattanti, no
         pavivekaya, kosajjaya samvattanti, no viriyarambhaya, dubbharataya samvattanti,
         no subharataya"ti. Ekamsena gotami dhareyyasi "neso dhammo, neso
         vinayo, netam satthusasanan"ti.
              Ye ca kho tvam gotami dhamme janeyyasi "ime dhamma viragaya
         samvattanti, no saragaya .pe. Subharataya samvattanti, no dubbharataya"ti.
         Ekamsena gotami dhareyyasi "eso dhammo, eso vinayo, etam
         satthusasanan"ti. 2-
Evam vutte imasmim buddhadhammavinaye imasmim buddhapavacane imasmim
buddhabrahmacariye imasmim buddhasatthusasaneti evamattho veditabbo.
    Api cetam sikkhattayasankhatam sakalam sasanam buddhena 3- bhagavata ditthatta
sammaditthipaccayatta sammaditthipubbangamatta ca ditthi. Bhagavato khamanavasena khanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. tasseva  2 an.atthaka. 23/53/233, vi.cula. 7/406/239  3 cha.Ma. ayam patho na
@dissati
Ruccanavasena ruci. Gahanavasena adayo. Attano karakam apayesu apatamanam katva
dharetiti dhammo. Tasseva 1- sankilesapakkham vinetiti vinayo. Dhammo ca so vinayo
cati dhammavinayo. Kusaladhammehi va akusaladhammanam esa vinayoti dhammavinayo. Teneva
vuttam:-
              "ye ca kho tvam gotami dhamme janeyyasi ime dhamma viragaya
         .pe. Ekamsena gotami dhareyyasi eso dhammo, eso vinayo, etam
         satthusasanan"ti. 2-
    Dhammena va vinayo, na dandadihiti dhammavinayo. Vuttampi cetam:-
              "dandeneke damayanti  ankusehi kasahi ca
              adandena asatthena    nago danto mahesina"ti. 3-
    Tatha:-
              "dhammena niyamanana   ka usuya vijanatan"ti. 4-
    Dhammo 5- vinayo dhammavinayo. Anavajjadhammattham hesa vinayo, na bhavabhogadiattham. 6-
Tenaha bhagava "nayidam bhikkhave brahmacariyam vussati janakuhanatthan"ti 7- vittharo.
Punnattheropi aha "anupadaparinibbanattham kho avuso bhagavati brahmacariyam
vussati"ti. 8- Visittham va nayatiti vinayo. Dhammato vinayo dhammavinayo.
Samsaradidhammato hi sokadidhammato va esa visittham nibbanam nayati. Dhammassa va
vinayo, na titthakarananti dhammavinayo. Dhammabhuto hi bhagava, tasseva vinayo.
    Yasma va dhamma eva abhinneyya parinneyya pahatabba bhavetabba
sacchikatabba ca, tasma eva dhammesu vinayo, na sattesu na jivesu cati
@Footnote: 1 cha.Ma. sova  2 an.atthaka. 23/53/233, vi.cula. 7/406/239
@3 vi.cula. 7/342/134, Ma.Ma. 13/352/337  4 vi.maha. 4/63/56  5 Si.,cha.Ma. dhammaya va
@6 Si. na hi vancanattham, cha.Ma. bhavabhogamisattham
@7 ana.catukka. 21/25/30  8 Ma.mu. 12/259/221
Dhammavinayo. Satthasabyanjanatadihi annesam vacanato padhanam vacananti pavacanam, pavacanameva
pavacanam. Sabbacariyahi visitthacariyabhavena brahmacariyam. Devamanussanam satthubhutassa
bhagavato sasananti satthusasanam. Satthubhutam va sasanantipi satthusasanam. "so vo
mamaccayena satthati 1- hi dhammavinayova sattha"ti vuttoti evametesam padanam attho
veditabbo.
    Yasma pana imasmimyeva sasane sabbappakarasikkhattayaparipurako 2- bhikkhu dissati,
na annattha, tasma tattha tattha "imissa"ti ca "imasmin"ti ca ayam niyamo
katoti veditabbo.
    Jivanti tena tamsampayuttaka dhammati jivitam. Anupalanalakkhane indattham karetiti
indriyam. Jivitameva indriyam jivitindriyam. Tam pavattasantatadhipateyyam hoti.
Lakkhanadihi pana attana avinibhuttanam dhammanam anupalanalakkhanam jivitindriyam, tesam
pavattanarasam, tesamyeva thapanapaccupatthanam, yapayitabbadhammapadatthanam. Santepi ca
anupalanalakkhanadimhi vidhane atthikkhaneyevetam te dhamme anupaleti, udakam viya
uppaladini. Yathasakam paccayehi uppannepi ca dhamme paleti, dhati 3- viya kumaram,
sayam pavattitadhammasambandheneva ca pavattati, niyamako viya navam. Na bhangato uddham
pavattayati, attano ca pavattayitabbananca abhava. Na bhangakkhane thapeti,
sayam bhijjamanatta, khayamano 4- viya vattisineho padipasikham, na ca
pavattanatthapananubhavavirahitam, 5- yathavuttakkhane tassa tassa sadhanatoti datthabbam.
Thitiparittataya vati thitikkhanassa mandataya thokataya. Appakanti mandam lamakam.
Sarasaparittataya vati attano paccayabhutanam kiccanam sampattinam va appataya dubbalataya.
    Tesam dvinnam karanam vibhagato dassetum "katham thitiparittataya"tiadimaha. Tattha
`atite cittakkhane jivitthati evamadi pancavokarabhave pavattiyam cittassa
nirujjhanakale
@Footnote: 1 di.maha. 10/216/134  2 cha.Ma. sabbappakarajjhananibbattako  3 Ma. dhati
@4 cha.Ma. khiyamano  5 cha.Ma. anupalanapavattanatthapananubhavavirahitam
Sabbasmim ruparupadhamme anirujjhantepi rupato arupassa patthanabhavena arupajivitam
sandhaya, cuticittena va saddhim sabbesam ruparupanam nirujjhanabhavena pancavokarabhave
cuticittam sandhaya, catuvokarabhave va 1- rupassa abhavena catuvokarabhavam sandhaya
kathitan'ti veditabbam. Atite cittakkhaneti atitacittassa bhangakkhanasamangikale
tamsamangipuggalo "jivittha"iti vattum labbhati. Na jivatiti vattamane 2- "jivati"tipi
vattum na labbhati. Na jivissatiti anagate 2- "jivissati"tipi vattum na labbhati.
Anagate cittakkhane jivissatiti anagatacittassa anuppajjanakkhanasamangikale
"jivissati"ti vattum labbhati. Na jivatiti "jivati"ti vattum na labbhati. Na jivitthati
atite 2- "jivittha "itipi vattum na labbhati. Paccuppanne cittakkhane jivatiti
paccuppannacittakkhanasamangikale. Jivatiti "idani jivati"ti vattum labbhati. Na
jivitthati atite 2- "jivittha "iti vattum na labbhati. Na jivissatiti anagate 2-
"jivissati"ti vattumpi na labbhati.
    Jivitam attabhavo ca sukhadukkha cati ayam gatha pancavokarabhavam amuncitva
labbhamanaya dukkhavedanaya gahitatta pancavokarabhavameva sandhaya vutta. 3- Katham? jivitanti
jivitasisena sankharakkhandho. Attabhavoti rupakkhandho. "upekkha pana santatta,
sukhamicceva bhasita"ti 4- vuttatta upekkhavedanam antokaritva sukhadukkha
cati vedanakkhandho, cittam iti vinnanakkhandho vutto. Imesam catunnam khandhanam
kathitattayeva khandhalakkhanena ekalakkhanabhavena lakkhanakaravasena sannakkhandhopi
kathitoti veditabbo. Evam vuttesu pancasu khandhesu arupadhammam muncitva
kammasamutthanadirupassa appavattanabhavena ekacittasamayuttati arupappadhanabhavo kathito
hoti. Katham? asannisatte 5- rupampi idhupacitakammabalam amuncitvava pavattati,
nirodhasamapannanam rupampi pathamasamapattabalam 6- amuncitvava pavattati. Evam attano
appavattitthanepi rupappavattim attano santakameva katva pavattanasabhavassa
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati  2 cha.Ma. ayam patho na dissati  3 cha.Ma. vuttati
@veditabba  4 abhi.A. 2/194  5 cha.Ma. asannasatte
@6 Si.,cha.Ma. pathamasamapannasamapattibalam
Arupadhammassa attano pavattitthane rupapavattiya padhanakaranabhavena ekacittasamayuttati
cittappadhanabhavo kathitoti veditabbo.
    Evam pancavokarabhave pavattiyam rupappavattippadhanabhutacittanirodhena rupe
dharamaneyeva sattanam 1- nirodho nama hotiti arupadhammavasena eva "lahuso vattate
khano"ti vuttam. Atha va pancavokarabhave cuticittam sandhaya kathitati veditabba.
Evam kathiyamane sukhadukkha cati kayikacetasikasukhavedana ca kayikacetasikadukkhavedana
ca cuticittakkhane ahontipi ekasantativasena cuticittena saddhim nirujjhatiti kathita.
Catuvokarabhavam va sandhaya kathitatipi veditabba. Katham? annasmim thane attabhavoti
Sannakkhandhassa vuttabhavena attabhavoti sannakkhandhova gahito. Brahmaloke
kayikasukhadukkhadomanassam 2- ahontampi sukhadukkha cati vedanasamannato labbhamano
vedanakkhandho gahitoti veditabbam. Sesam vuttasadisameva. Imesu ca tisu vikappesu
kevalati dhuvasukhasubhaatta natthi, kevalam tehi 3- avomissa. Lahuso vattati khanoti
vuttanayena ekacittakkhanikataya lahuko atiparitto jivitadinam khano vattati.
    Ekato dvinnam cittanam appavattim dassento "cullasitisahassani"ti gathamaha.
Cullasitisahassani, kappa titthanti ye maruti ye devagana caturasiti kappasahassani
ayum gahetva nevasannanasannayatane titthanti. "ye nara"tipi pali.
Na tveva tepi jivanti, dvihi cittehi samohitati 4- tepi deva dvihi cittehi
samohita ekato hutva yuganaddhena cittena na tu eva jivanti, ekenekena
cittena jivantiti attho.
    Idani maranakalam dassento "ye niruddha"ti gathamaha. Tattha ye niruddhati
ye khandha niruddha atthangata. Marantassati matassa. Titthamanassa vati dharamanassa
@Footnote: 1 cha.Ma. pavattanam  2 Si. kayikasukhadukkhasomanassadomanassam  3 Ma. hete  4 cha.Ma. dvihi
@cittasamohita
Va. Sabbepi sadisa khandhati cutito uddham niruddhakkhandha va pavatte
niruddhakkhandha va puna ghatetumasakkuneyyatthena sabbepi khandha sadisa. Gata
appatisandhikati niruddhakkhandhanam puna agantva patisandhanabhavena gata
appatisandhikati vuccanti.
    Idani tisu kalesu niruddhakkhandhanam nanattam natthiti dassetum "anantara"ti
gathamaha. Tattha anantara ca ye bhagga, ye ca bhagga anagatati ye khandha
anantaratita hutva bhinna niruddha, ye ca anagata khandha bhijjissanti.
Tadantareti tesam antare niruddhanam paccuppannakkhandhanam. Vesamam natthi lakkhaneti
visamassa bhavo vesamam, tam vesamam natthi, tehi nanattam natthiti attho. Lakkhiyatiti
lakkhanam, tasmim lakkhane.
    Idani anagatakkhandhanam vattamanakkhandhehi asammissabhavam kathento
"anibbattena na jato"ti gathamaha. Anibbattena na jatoti ajatena apatubhutena
anagatakkhandhena na jato na nibbatto. Etena anagatakkhandhassa vattamanakkhandhena
asammissabhavam kathesi. Paccuppannena jivatiti khanapaccuppannena vattamanakkhandhena
jivati. Etena ekakkhane dvihi cittehi na jivatiti kathitam. Cittabhagga matoti dvihi
cittehi ekakkhane ajivanabhavena cittabhangena mato. "uparito cittabhanga"tipi
pali, tam ujukameva. Pannatti paramatthiyati "rupam jirati maccanam, namagottam
na jirati"ti 1- vacanakkamena pannattimattam 2- na jiranasabhavena parama thiti
etissati paramatthiya, 3- sabhavatthitikati attho. "datto mato, mitto mato"ti
pannattimattameva hi titthati. Atha va paramatthiyati paramatthika. Paramo attho
etissati paramatthika. Ajatakasoti pannattiya natthidhammam paticca kathanam viya
matoti pannatti natthidhammam paticca na kathiyati, jivitindriyabhangasankhatam dhammam
paticca kathiyati.
@Footnote: 1 sam.sa. 15/76/49  2 Si. pannattimattassa  3 Si. paramatthiti
    Anidhanagata bhaggati ye khandha bhinna, te nidhanam nihitam nicayam nigacchantiti 1-
anidhanagata. Punjo natthi anagateti anagatepi nesam punjabhavo rasibhavo
natthi. Nibbattayeva titthantiti paccuppannavasena uppanna thitikkhane cassa 2-
vayadhammava hutva titthanti. Kimiva? aragge sasapupamati sucimukhe sasapo viya.
    Idani khandhanam dassanabhavam dassento "nibbattanan"ti gathamaha. Tattha
nibbattanam dhammananti paccuppannanam khandhanam. Bhango nesam purakkhatoti etesam
bhedo purato katva thapito. Palokadhammati nassanasabhava. Puranehi amissitati
pure uppannehi khandhehi na missita na samsagga.
    Idani khandhanam adassanabhavam dassento "adassanato ayanti"ti gathamaha.
Tattha adassanato ayantiti adissamanayeva agacchanti uppajjanti. Bhanga gacchanti
dassananti bheda bhangato uddham adassanabhavam gacchanti. Vijjuppadova akaseti
vivatakase vijjulataniccharanam viya. Uppajjanti vayanti cati pubbantato uddham
uppajjanti ca bhijjanti ca, nassantiti attho. "udeti apurati khiyati 3-
cando"ti 4- evamadisu viya.
    Evam thitiparittatam dassetva idani sarasaparittatam dassento "katham
sarasaparittataya"tiadimaha. Tattha assasupanibaddham jivitanti abbhantarapavisananasikavata-
patibaddham jivitindriyam. Passasoti bahinikkhamananasikavato. Assasapassasati
tadubhayam. Mahabhutupanibaddhanti catusamutthanikanam pathaviapatejavayanam mahabhutanam
patibaddham jivitam. Kavalinkaraharupanibaddhanti asitapitadikavalinkaraharena
upanibaddham. Usmupanibaddhanti kammajatejodhatupanibaddham. Vinnanupanibaddhanti
bhavangavinnanupanibaddham. Yam sandhaya vuttam "ayu usma ca vinnanam, yada kayam
jahantiman"ti. 5-
@Footnote: 1 cha.Ma. na gacchantiti  2 cha.Ma. ayam patho na dissati  3 cha.Ma. veti
@4 khu.ja. 27/351/124  5 sam.khandha. 17/95/113
    Idani nesam dubbalakaranam dassento "mulampi imesam dubbalan"tiadimaha.
Tattha mulampiti patitthatthena mulabhutampi. Assasapassasanam hi karajakayo mulam.
Mahabhutanam 1- avijjakammatanhahaRa. Imesanti vuttappakaranam assasadinam
jivitindriyapatibaddhakaranavasena 2- vuttanam. Etesu hi ekekasmim asati
jivitindriyam na titthati. Dubbalanti appathamam. Pubbahetupiti atitajatiyam imassa
vipakavattassa hetubhuta karanasankhata avijjasankharatanhupadanabhavapi. Imesam
dubbala yepi paccaya tepi dubbalati ye arammanadisadharanapaccaya. Pabhavikati 3-
padhanam hutva uppadika tanha. 4- Sahabhupiti 5- sahabhavikapi ruparupadhamma.
Sampayogapiti ekato yuttapi arupadhamma. Sahajapiti saddhim ekacitte uppannapi.
Yapi payojikati cutipatisandhivasena yojetum niyuttati payojika, vattamulaka tanha.
Vuttanhetam "tanhadutiyo puriso"ti. 6- Niccadubbalati nirantarena dubbala.
Anavatthitati na avatthita, onamitva 7- na thita. Paripatayanti imeti ime annamannam
patayanti khipanti. 8- Annamannassati anno annassa, eko ekassati attho.
Hiiti karanatthe nipato. Natthi tayitati tayano rakkhako natthi. Na capi thapenti
annamannanti anne annam thapetum na sakkonti. Yopi nibbattako so na
vijjatiti yopi imesam uppadako dhammo, so idani natthi.
    Na ca kenaci koci hayatiti koci ekopi kassaci vasena na parihayati. Bhangabya 9-
ca ime hi sabbasoti sabbepi hi ime khandha sabbakarena bhangam papunitum
yutta. Purimehi pabhavitati imehi 10- pubbahetupaccayehi ime vattamanaka
uppadika. Yepi pabhavakati 11- yepi ime vattamanaka uppadaka pubbahetupaccaya.
Te pure matati te vuttappakarapaccaya vattamanam apapunitva pathamameva maranam
@Footnote: 1 cha.Ma. mahabhutadinam  2 cha.Ma. jivitindriyapavattikaranavasena  3 cha.Ma. pabhavikati
@4 cha.Ma. bhavatanha  5 cha.Ma. sahabhumiti  6 khu.iti. 25/15/241  7 cha.Ma. otaritva
@8 cha.Ma.,Si. khepayanti  9 cha.Ma. gandhabba  10 cha.Ma. pabhavita imeti  11 cha.Ma. pabhavika
Patta. Purimapi ca pacchimapi cati purima pubbahetupaccayapi ca pacchima
vattamane paccayasamuppannapi ca. Annamannam na kadaci maddasamsuti annamannam
kisminci kale na ditthapubba. Makaro padasandhivasena vutto.
    Catummaharajikanam devananti dhataratthavirulhakavirupakkhakuverasankhata catummaharaja
issara etesanti catummaharajika. Rupadihi dibbantiti deva. 1- Te
sinerupabbatassa vemajjhe honti. Tesu atthi pabbatatthakapi, atthi akasatthakapi.
Tesam parampara cakkavalapabbatam patta. Khiddapadosika manopadosika sitavalahaka
unhavalahaka candima devaputto suriyo devaputtoti ete sabbepi
catummaharajikadevalokattha eva tesam catummaharajikanam jivitam. Upadayati paticca.
Parittakanti vuddhipatisedho. 2- Paripakko vayo mayham parittam mama jivitantiadisu
viya. Thokanti mandakalam, dighadivasapatisedho. Khanikanti mandakalam, kalantarapatisedho.
Khanikamaranam khanikajjhanantiadisu viya. Lahukanti sallahukam, alasapatisedho. Evam
lahuparivattantiadisu viya. Ittaranti sigham  balavapatisedho. Ittarabhatti
ittarasaddhatiadisu viya. Anaddhaniyanti kalavasena na addhanakkhamam. Ciram
dighamaddhanantiadisu viya. Naciratthitikanti divase divase 3- ciram na titthatiti
naciratthitikam, divasapatisedho. Saddhammo naciratthitikantiadisu viya. 2-
    Tavatimsananti tettimsajana tattha upapannati tavatimsa. Api ca tavatimsati
tesam devanam namamevatipi vuttam. Tepi atthi pabbatatthaka, atthi akasatthaka,
tesam parampara cakkavalapabbatam patta. Tatha yamadinam. Ekadevalokepi hi devanam
parampara cakkavalapabbatam appatta nama natthi. Dibbasukham yata payata
sampattati yama. Tuttha pahatthati tusita. Pakatipatiyattarammanato atirekena
ramitukamakale 4- yatharucite bhoge nimminitva ramantiti nimmanarati. Cittavaram
natva
@Footnote: 1 cha.Ma. dibbanti kilantiti deva  2-2 cha.Ma. etthantare patha thokam visadisa
@3 cha.Ma. divasena  4 cha.Ma. nimmitukamakale
Parehi nimmitesu bhogesu vasam vattentiti paranimmitavasavatti. Brahmakaye
brahmaghataya niyuttati brahmakayika. Sabbepi pancavokarabrahmano gahita.
    Gamaniyoti gantabbo. 1- Samparayoti paraloko. Yo bhikkhave ciram jivati, so
vassasatanti yo ciram titthamano, so vassasatamattam titthati. Appam va bhiyyoti
vassasatato upari 2- titthamano dve vassasatani titthamano nama natthi. Hileyya
nanti nam jivitam avannatam kareyya, lamakato cinteyya. "hileyyanan"ti va 3-
pathanti. Accayantiti atikkamanti. Ahorattati rattindivapariccheda. Uparujjhatiti
jivitindriyam nirujjhati, abhavam upagacchati. Ayu khiyati maccananti sattanam
ayusankharo khayam yati. Kunnadinamva odakanti yatha udakacchinnaya kunnadiya udakam,
evam maccanam ayu khiyati. Paramatthato hi atiparitto sattanam jivitakkhano
ekacittakkhanikamattoyeva. Yatha nama rathacakkam pavattamanampi ekeneva nemippadesena
pavattati, titthamanampi ekeneva titthati, evametam 4- ekacittakkhanikam sattanam
jivitam tasmim citte niruddhamatte satto niruddhoti vuccati.
    Dhirati dhira iti. Puna dhirati pandita. Dhitimati dhiti assa atthiti
dhitima. Dhitisampannati pandiccena samannagata. Dhikkitapapati 5- garahitapapa.
Tasseva 6- pariyayam dassetum "dhi vuccati panna"tiadimaha. Tattha pajanatiti panna.
Kim pajanati? "idam dukkhan"tiadina nayena ariyasaccani. Atthakathayam pana
"pannapanavasena panna"ti vutta. Kinti pannapeti? "aniccam dukkham anatta"ti
Pannapeti. Sa ca avijjaya abhibhavanato adhipatiyatthena indriyam, dassanalakkhane
va indattham karetiti indriyam, pannava indriyam pannindriyam. Sa panesa
obhasanalakkhana ca 7- pajananalakkhana ca, yatha hi catubbhittike gehe rattibhage
dipe jalite 8- andhakaram nirujjhati, aloko patubhavati, evameva obhasanalakkhana
@Footnote: 1 cha.Ma. gandhabbo  2 Si. uttarim  3 cha.Ma. ca  4 cha.Ma. evameva
@5 cha.Ma. dhikatapapa  6 Si.,cha.Ma. tamyeva  7 cha.Ma. ayam saddo na dissati  8 cha.Ma. jalite
Panna. Pannobhasasamo obhaso nama natthi. Pannavato hi ekapallankena
nisinnassa dasasahassilokadhatu ekaloka hoti. Tenaha thero:-
              "yatha maharaja puriso andhakare gehe telappadipam paveseyya,
         pavittho padipo andhakaram vidhameti, 1- obhasam janeti, alokam vidasseti, 2-
         pakatani ca rupani karoti, evameva kho maharaja panna uppajjamana
         avijjandhakaram vidhameti, vijjobhasam janeti, nanalokam vidasseti, pakatani
         ariyasaccani karoti. Evameva kho maharaja obhasanalakkhana panna"ti.
    Yatha va 3- pana cheko bhisakko aturanam sappayasappayani bhojanadini
janati, evam panna uppajjamana kusalakusalasevitabbasevitabbahinappanita-
kanhasukkasappatibhagaappatibhage dhamme pajanati. Vuttampi cetam dhammasenapatina
"pajanati pajanatiti kho avuso tasma pannavati vuccati. Kinca pajanati?
idam dukkhanti pajanati"ti 4- vittharetabbam. Evamassa pajananalakkhanata veditabba.
    Aparo nayo:- yathasabhavapativedhalakkhana panna, akkhalitapativedhalakkhana va,
kusalissasakkhittausupativedho viya. Visayobhasarasa, padipo viya. Asammohapaccupatthana,
arannagatasudesako viya.
    Khandhadhirati pancasu khandhesu nanam pavattentiti khandhadhiRa. Attharasasu dhatusu
nanam pavattentiti dhatudhiRa. Sesesupi imina nayena attho netabbo. Te dhira
evamahamsuti ete pandita evam kathayimsu. Kathentiti "appakam parittakan"ti kathayanti.
Bhanantiti "thokam khanikan"ti bhasanti. Dipayantiti "lahukam ittaran"ti patthapenti. 5-
Voharantiti "anaddhanikam naciratthitikan"ti nanavidhena byaharanti. 6-
@Footnote: 1 cha.Ma. viddhamseti. evamuparipi  2 cha.Ma. vidamseti. evamuparipi  3 cha.Ma. ayam saddo
@na dissati  4 Ma.mu. 12/449/401  5 cha.Ma. patitthapenti  6 cha.Ma. byavaharanti
    [11] Idani ye tatha na karonti, tesam byasanuppattim dassento "passami"ti
gathamaha. Tattha passamiti mamsacakkhuadihi pekkhami. Loketi apayadimhi.
Pariphandamananti ito cito ca phandamanam. Pajam imanti imam sattanikayam. 1-
Tanhagatanti tanhaya gatam abhibhutam nipatitanti adhippayo. Bhavesuti kamabhavadisu. Hina
narati hinakammanta naRa. Maccumukhe lapantiti antakale sampatte maranamukhe
paridevanti. Avitatanha seti avigatatanha. Bhavati kamabhavadika. Bhavesuti kamabhavadikesu.
Atha va bhavabhavesuti bhavabhavesu, punappunam bhavesuti vuttam hoti.
    Passamiti mamsacakkhunapi passamiti duvidham mamsacakkhu sasambharacakkhu pasadacakkhuti.
Tattha yoyam akkhikupake patitthito hettha akkhikupakatthikena upari bhamukatthikena
ubhato akkhikutehi bahiddha akkhikupehi 2- paricchinno akkhikupamajjhe 3-
nikkhantena nharusuttakena matthalungena 4- abaddho setakanhatikanhamandalavicitto
5- mamsapindo, idam sasambharacakkhu nama. Yo pana ettha sito ettha patibaddho catunnam
mahabhutanam upadaya pasado, idam pasadacakkhu nama. Idamadhippetam. Tadetam tassa
sasambharacakkhuno setamandalaparikkhittassa kanhamandalassa majjhe abhimukhatthitanam
sarirasanthanuppattidesabhute ditthamandale sattasu picupatalesu asittatelapicupatalani
viya satta akkhipatalani byapetva pamanato ukasiramattam 6- cakkhuvinnanadinam
yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati.
    Tam cakkhatiti cakkhu, tena mamsacakkhuna passami. Dibbacakkhunati "addasam kho
aham bhikkhave dibbena cakkhuna visuddhena"ti 7- evamvidhena dibbena cakkhuna.
Pannacakkhunati "virajam vitamalam dhammacakkhum udapadi"ti 8- evam agatena pannacakkhuna.
Buddhacakkhunati "addasam kho aham bhikkhave buddhacakkhuna lokam volokento"ti 9-
@Footnote: 1 cha.Ma. sattakayam  2 cha.Ma. akkhilomehi, akkhipakhumehi (patisam.A. 1/87)
@3 cha.Ma. akkhikupakamajjha  4 cha.Ma. matthalunge  5 cha.Ma. setakanhamandalavicitto
@6 Ma. muggapatalamattam ukasisamattam  7 Ma.mu. 12/284/245  8 Ma.Ma. 13/395/378,
@vi.maha. 4/19/16  9 Ma.mu. 12/283/245
Evamagatena buddhacakkhuna. Samantacakkhunati "samantacakkhu vuccati sabbannutananan"ti
1- evamagatena samantacakkhuna. Passamiti mamsacakkhuna hatthatale thapitamalakam viya rupagatam
mamsacakkhuna. Dakkhamiti sanjanami dibbena cakkhuna cutupapatam. Olokemiti avalokemi
pannacakkhuna catusaccam. Nijjhayamiti cintemi buddhacakkhuna saddhapancamakani
indriyani. Upaparikkhamiti samantato ikkhami pariyesami samantacakkhuna panca
neyyapathe.
    Tanhaphandanaya phandamananti tanhacalanaya calamanam. Ito param ditthiphandanadi
ditthibyasanena dukkhena phandamanapariyosanam vuttanayatta uttanameva. Samphandamananti
punappunam phandamanam. Vipphandamananti nanavidhena calamanam. Vedhamananti kampamanam.
Pavedhamananti padhanena kampamanam. Sampavedhamananti punappunam kampamanam. Upasaggena
va padam vaddhitam.
    Tanhanugatanti tanhaya anupavittham. Tanhayanusatanti tanhaya anupatthatam.
Tanhayapannanti 2- tanhaya nimuggam. Tanhaya patitanti tanhaya khittam.
"paripatitan"ti va patho. Abhibhutanti tanhaya madditam ajjhotthatam.
Pariyadinnacittanti khepetva gahitacittam. Atha va oghena gatam viya tanhagatam.
Upadinnakarupapaccayehi patitva gatam viya tanhanugatam. Udakapitthim chadetva
patthatanilika udakapitthi viya tanhanusatam. Vaccakupe nimuggam viya tanhayapannam.
Rukkhaggato patitva narake patitam viya tanhaya patitam. Upadinnakarupasamyogam viya
tanhaya abhibhutam. Upadinnakarupapariggahakassa uppannavipassanam viya tanhaya
pariyadinnacittam. Atha va kamacchandena tanhagatam. Kamapipasaya tanhanugatam. Kamasavena
tanhanusatam. Kamaparilahena tanhayapannam. Kamajjhosanena tanhaya patitam.
Kamoghena tanhaya abhibhutam. Kamupadanena tanhaya pariyadinnacittanti evameke
@Footnote: 1 khu.cula. 30/216/113 (sya)  2 Si. tanhadhipannanti,
@cha.Ma. tanhayasannanti. evamuparipi
Vannayanti. Kamabhaveti kamavacare. Rupabhaveti rupavacare. Arupabhaveti arupavacare.
Tesam nanattam hettha pakasitamyeva.
    Bhavabhavesuti bhavabhaveti bhavoti kamadhatu. Abhavoti ruparupadhatu. Atha va
bhavoti kamadhatu rupadhatu. Abhavoti arupadhatu. Tesu bhavabhavesu. Kammabhaveti kammavatte.
Punabbhaveti ponobbhavike vipakavatte. Kamabhaveti kamadhatuya. Kammabhaveti kammavatte.
Tattha kammabhavo bhavayatiti bhavo. Kamabhave punabbhaveti kamadhatuya upapattibhave
vipakavatte. Vipakabhavo bhavatiti bhavo. Rupabhavadisupi eseva nayo. Ettha ca "kamabhave
rupabhave arupabhave"ti okasabhavam sandhaya vuttam. Tisupi "kammabhave"ti kammabhavam, tatha
"punabbhave"ti upapattibhavam sandhaya vuttam. Punappunam bhaveti aparaparam uppattiyam.
Gatiyati pancagatiya annataraya. Attabhavabhinibbattiyati attabhavanam abhinibbattiyam.
Avitatanhati mulapadam. Avigatatanhati khanikasamadhi viya khanikappahanabhavena na vigata
tanha etesanti avigatatanha. Accattatanhati tadangappahanabhavena apariccatta
tanhati accattatanha. Avantatanhati vikkhambhanappahanabhavena na vamita
tanhati 1- avantatanha. Amuttatanhati accantasamucchedappahanabhavena 2- na mutta
tanhati amuttatanha. 2- Appahinatanhati patipassaddhippahanabhavena 3- na pahina
tanhati appahinatanha. 3- Appatinissatthatanhati nissaranappahanabhavena bhave
patitthitam accantasankilesam 4- appatinissajjitva thitatta
appatinissatthatanhati.
    [12] Idani yasma avigatatanhaeva 5- phandanti ca lapanti ca, tasma tanhavinaye
samadapento "mamayite"ti gathamaha. Tattha mamayiteti tanhaditthimamattehi
"maman"ti pariggahite vatthusmim. Passathati sotare alapanto aha. Etampiti
etampi adinavam. Sesam pakatameva.
@Footnote: 1 cha.Ma. na vantatanhati  2-2 cha.Ma. na muttatanha  3-3 cha.Ma. na pahinatanha
@4 cha.Ma. anusayakilesam  5 cha.Ma....evam
    Dve mamattati dve alaya. Yavatati paricchedaniyamanatthe 1- nipato.
Tanhasankhatenati tanhakotthasena, sankha sankhatanti atthato ekam
"sannanidana hi papancasankha"tiadisu 2- viya. Simakatanti aparicchedadosavirahitam
mariyadakatam "tiyojanaparamam simam sammannitun"tiadisu 3- viya. Odhikatanti
vacanaparicchedadosavirahitam paricchedakatasimantarikarukkho viya. Pariyantakatanti
paricchedakatam. Simantarikarukkho pana dvinnam sadharanam, ayam pana ekabaddhatalapanti
viya katanti pariyantakatam. Pariggahitanti kalantarepi parayattam muncitva 4-
sabbakarena gahitam. Mamayitanti alayakatam vassupagatam senasanam viya. Idam
mamanti samipe thitam. Etam mamanti dure thitam. Ettakanti parikkharaniyamanam
"ettakampi nappatibhaseyya"ti viya. Ettavatati paricchedatthepi nipataniyamanam
"ettavata kho mahanama"ti viya. Kevalampi mahapathavinti sakalampi mahapathavim.
    Atthasatatanhaviparitanti 5- atthuttarasatam tanhagamanavittharam. Atthuttarasatam katham
hotiti ce? rupatanha .pe. Dhammatanhati evam cakkhudvaradisu javanavithiya
pavatta tanha "setthiputto, brahmanaputto"ti evamadisu pitito laddhanama
viya pitusadisarammanabhuta. Ettha ca ruparammana tanha rupe tanhati rupatanha. Sa
kamaragabhavena rupam assadenti pavattamana kamatanha. Sassataditthisahagataragabhavena
"rupam niccam dhuvam sassatan"ti evam assadenti pavattamana bhavatanha.
Ucchedaditthisahagataragabhavena "rupam ucchijjati vinassati pecca na bhavissati"ti 6-
evam assadenti pavattamana vibhavatanhati evam tividha hoti. Yatha ca rupatanha,
tatha saddatanhadayopiti etani attharasa tanhaviparitani 7- honti. Tani
ajjhattarupadisu attharasa, bahiddharupadisu attharasati chattimsa, iti atitani
chattimsa, anagatani chattimsa, paccuppannani chattimsati atthasatam. Ajjhattikassa
upadaya
@Footnote: 1 cha.Ma. paricchedaniyamatthe
@2 khu.su. 25/881/506  3 vi.maha. 4/140/151  4 Si. pariyantam amuncitva
@5 cha.Ma. atthasatam tanhavicaritanti  6 cha.Ma. pacchedam bhavissatiti
@7 cha.Ma. tanhavicaritani. evamuparipi
"asmi"ti sati, 1- "itthasmi"ti hotiti va evamadini ajjhattikarupadinissitani
attharasa, bahirassa upadaya imina "asmi"ti sati, 1- imina "itthasmi"ti
hotiti bahirarupadinissitani attharasati chattimsa. Iti atitani chattimsa, anagatani
chattimsa, paccuppannani chattimsati evampi atthasatam tanhaviparitani honti.
    Visativatthuka sakkayaditthiti rupadinam pancannam khandhanam ekekasmim 2-
"rupam attato samanupassati"tiadina 3- nayena catudha gahavasena pavattani vatthuni
katva uppanna vijjamanatthena sati khandhapancakasankhate kaye tasmim kaye 4-
ditthiti sakkayaditthi. Dasavatthuka micchaditthiti "natthi dinnam, natthi
yitthan"tiadinayappavatta micchaditthi ayathavaditthi, virajjhitva gahanato va vitatha
ditthi micchaditthi, anatthavahatta panditehi kucchita ditthitipi micchaditthi.
Sa ayoniso abhinivesalakkhana, paramasarasa, micchabhinivesapaccupatthana,
ariyanamadassanakamatadipadatthana, paramavajjati datthabba. Dasavatthuka antaggahika
ditthiti "sassato loko, asassato loko, antva loko"tiadinayappavatta ekekam
kotthasam patittham katva gahanavasena evam pavatta ditthi dasavatthuka antaggahika
ditthi. Ya evarupa ditthiti ya evamjatika ditthi. Ditthigatanti ditthisu gatam.
Idam dassanam dvasatthiditthiantogadhattati ditthigatam, ditthiyeva duratikkamanatthena
gahanam ditthigahanam tinagahanavanagahanapabbatagahanani viya. Sasankasappatibhayatthena ditthikantaram
corakantaravalakantaranirudakakantaradubbhikkhakantara viya. Sammaditthiya
vinivijjhanatthena vilomanatthena ca ditthivisukayikam. Micchadassanam hi uppajjamanam
sammadassanam vinivijjhati ceva vilometi ca. Kadaci sassatassa, kadaci ucchedassa
gahanato ditthiya virupam phanditanti ditthivipphanditam. Ditthigatiko hi ekasmim
patitthatum na sakkoti. Kadaci sassatam anugacchati, 5- kadaci ucchedam. Ditthiyeva
bandhanatthena sannojananti ditthisannojanam. Sumsumaradayo viya purisam arammanam dalham
ganhatiti gaho. Patitthahanato
@Footnote: 1 cha.Ma. hoti  2 cha.Ma. ekekampi  3 khu.pati. 31/130/147
@4 cha.Ma. tasmim kayeti ime patha na dissanti  5 Si. anuvattati, cha.Ma. anussarati
Patittha hoti. 1- Ayam hi balavappavattabhavena 2- patitthahitva ganhati. Niccadivasena
abhinivisatiti abhiniveso. Dhammasabhavam atikkamitva niccadivasena parato amasatiti
paramaso. Anatthavahatta kucchito maggo, kucchitanam va apayanam maggoti
kummaggo. Ayathavapathato micchapatho. Yatha hi disamulhena "ayam asukagamassa
nama patho"ti gahitopi tam gamam na sampapeti, evam ditthigatikena "sugatipatho"ti
gahitapi ditthi sugatim na papetiti ayathavapathato micchapatho. Micchasabhavato micchattam.
Tattheva paribbhamanato taranti ettha balati tittham, titthanca tam anatthananca ayatananti
titthayatanam, titthiyanam va sanjatidesatthena nivasatthanatthena ca ayatanantipi
titthayatanam. Vipariyesabhuto gaho, vipariyesato va gahoti vipariyesaggaho.
Asabhavaggahoti viparitaggaho. "anicce niccan"tiadinayappavattavasena
parivattetva gaho vipallasaggaho. Anupayaggaho micchagaho. Na yathavakasmim 3-
vatthusmim na sabhavasmim vatthusmim tatham yathavakam sabhavanti gaho "ayathavakasmim
yathavakan"ti gaho. Yavatati yattaka. Dvasatthiditthigataniti brahmajale 4- agatani
dvasatthiditthigatani.
    Acchedasankinopi phandantiti acchinditva pasayha balakkarena ganhissantiti
uppannasankinopi calanti. Acchijjantepiti 5- vuttanayena acchijjantepi.
Acchinnepiti vuttanayena acchinditva gahitepi. Viparinamasankinopiti
parivattetva annathabhavena asankinopi. Viparinamantepiti parivattanakalepi.
Viparinatepiti viparivattitepi. Phandantiti calanti. Samphandantiti sabbakarena
calanti. Vipphandantiti vividhakarena 6- phandanti. Vedhantiti bhayam disva kampanti.
Pavedhantiti chambhitattabhayena visesena kampanti. Sampavedhantiti lomahamsanabhayena
sabbakarena kampanti. Phandamaneti upayogabahuvacanam. Appodaketi mandodake.
Parittodaketi lulitodake. Udakapariyadaneti khinodake. Balakahi vati vuttavasesahi
pakkhijatihi. Paripatiyamanati vihimsiyamana
@Footnote: 1 cha.Ma. patitthaho  2 cha.Ma....pavattibhavena  3 cha.Ma. ayathavakasmim
@4 di.Si. 9/30/13  5 cha.Ma. acchindantepiti  6 Ma. vividha
Ghattiyamana. Ukkhipiyamanati kaddamantarato nihariyamana giliyamana va.
Khajjamanati khadiyamana. Phandanti kakehi. Samphandanti kulalehi. Vipphandanti
balakahi. Vedhanti tundena gahitakale maranavasena. Pavedhanti vijjhanakale.
Sampavedhanti maranasamipe.
    Passitvati agunam passitva. Tulayitvati gunagunam tulayitva. Tirayitvati
gunagunam vittharetva. Vibhavayitvati vatthuhanabhagim 1- muncitva vajjetva.
Vibhutam katvati nipphattim papetva avenikam katva. Atha va sankinnadosam mocetva
vatthuvibhagakaranena passitva. Aparicchedadosam mocetva pamanakaranavasena tulayitva.
Vatthudosam mocetva vibhagakaranavasena tirayitva. Sammohadosam mocayitva
aggavibhagakaranavasena vibhavayitva. Ghanadosam mocetva pakativibhagakaranavasena vibhutam katva.
Pahayati pajahitva. Patinissajjitvati nissajjitva. Amamayantoti tanhaditthihi
alayam akaronto. Aganhantoti ditthiya pubbabhage pannaya tam na ganhanto.
Aparamasantoti vitakkena ohanam 2- akaronto. Anabhinivisantoti 3-
niyamokkantiditthivasena nappavisanto.
    Akubbamanoti pariggahatanhavasena akaronto. Ajanayamanoti ponobbhavikatanhavasena
na janayamano. 4- Asanjanayamanoti visesena asanjanayamano. Anibbattayamanoti
patthanatanhavasena na nibbattayamano. Anabhinibbattayamanoti sabbakarena na
abhinibbattayamano. Upasaggavasena va etani padani vaddhitani. Evamettha pathamagathaya
assadam.
    [13] Tato parahi catuhi gathahi adinavanca dassetva idani saupayam
nissaranam nissarananisamsanca dassetum, sabbahi va etahi kamanam adinavam
okaram sankilesanca dassetva idani nekkhamme anisamsam dassetum "ubhosu
antesu"ti
@Footnote: 1 Si. vatthuhinatahi  2 cha. uhanam  3 cha.Ma. anabhinivesantoti  4 cha.Ma. ajanayamano
Gathadvayamaha. Tattha ubhosu antesuti phassaphassasamudayadisu dvisu dvisu
paricchedesu. Vineyya chandanti chandaragam vinetva. Phassam parinnayati
cakkhusamphassadiphassam, phassanusarena va tamsampayutte sabbepi arupadhamme,
tesam vatthudvararammanavasena rupadhamme cati sakalampi namarupam tihi parinnahi
parijanitva. Ananugiddhoti rupadisu sabbadhammesu agiddho. Yadattagarahi
tadakubbamanoti yam attana garahati, tam akurumano. Na limpati ditthasutesu dhiroti
so evarupo dhitisampanno dhiro ditthesu ca sutesu ca dhammesu dvinnam lepanam
ekenapi lepena na limpati, akasamiva nirupalitto accantavodanappatto hoti.
    Phasso eko antoti phasso ekaparicchedo. Phusatiti phasso. Svayam phusanalakkhano,
sanghattanaraso, sannipatapaccupatthano, apathagatavisayapadatthano. Ayam hi arupadhammopi
samano arammane phusanakareneva pavattatiti phusanalakkhano. Ekadesena ca 1- analliyamanopi
rupam viya cakkhum, saddo viya ca sotam cittam 2- arammananca sanghattetiti
sanghattanaraso, vattharammanasanghattanato va uppannatta sampattiatthenapi
rasena "sanghattanaraso"ti veditabbo. Vuttanhetam atthakathaya 3-:-
              "catubhumakaphasso no phusanalakkhano nama natthi, sanghattanaraso pana
         pancadvarikova hoti. Pancadvarikassa hi phusanalakkhanotipi sanghattana-
         rasotipi nama. Manodvarikassa phusanalakkhanotveva namam, na sanghattana-
         raso"ti.
    Idanca vatva idam suttam abhatam:-
              "yatha maharaja dve menda yujjheyyum, yatha eko mendo,
         evam cakkhu datthabbam. Yatha dutiyo mendo, evam rupam datthabbam. Yatha
         tesam sannipato, evam phasso datthabbo. Evam phusanalakkhano ca phasso
@Footnote: 1 cha.Ma. ekadeseneva  2 Si. vatthum  3 abhi.A. 1/157
         Sanghattanaraso ca. Yatha maharaja dve samma vajjeyyum, dvepi pani
         vajjeyyum. Yatha eko pani, evam cakkhu datthabbam. Yatha dutiyo pani,
         evam rupam datthabbam. Yatha tesam sannipato, evam phasso datthabbo.
         Evam phusanalakkhano ca phasso sanghattanaraso ca"ti vittharo.
    Yatha va "cakkhuna rupam disva"tiadisu 1- cakkhuvinnanadini cakkhuadinamena
vuttani, evamidhapi tani cakkhuadinamena ca 2- vuttaniti veditabbani. Tasma
"evam cakkhu datthabban"tiadisu evam cakkhuvinnanam datthabbanti imina nayena
attho veditabbo. Evam sante cittarammanasanghattanato imasmimpi sutte
kiccattheneva rasena "sanghattanaraso"ti siddho hoti. Tikasannipatasankhatassa 3- pana
attano karanassa vasena paveditatta sannipatapaccupatthano. Ayam hi tattha tattha "tinnam
sangati phasso"ti evam karanayogavasena 4- paveditoti. Imassa ca suttapadassa tinnam
sangatiya phassoti ayamattho, na sangatimattameva phasso.
    Evam paveditatta pana tenevakarena paccupatthatiti "sannipatapaccupatthano"ti
vutto. Phalatthena pana paccupatthanenapi 5- vedanapaccupatthano nama hoti. Vedanam
hesa paccupatthapeti, uppadetiti attho. Uppadayamano ca yatha bahiddha
unhapaccayopi samano 6- lakhasankhatadhatunissitausma attano nissaye mudubhavakari
hoti, na attano paccayabhutepi bahiddha vitacchitangarasankhate 7- unhabhave. Evam
vattharammanasankhataannapaccayopi samano cittanissitatta attano nissayabhutam cittam
eva 8- esa vedanuppadako hoti, na attano paccayabhutepi vatthumhi arammanevati
veditabbo. Tajjena samannaharena pana indriyena ca parikkhate visaye anantarayena
uppajjanato esa "apathagatavisayapadatthano"ti vuccati.
@Footnote: 1 abhi.san. 34/1352/302  2 cha.Ma. cakkhuadinameneva  3 cha.Ma. tinnam sanni...
@4 cha.Ma. karanasseva vasena  5 cha.Ma. paccupatthanenesa  6 cha.Ma. unhapaccayapi samana
@7 cha.Ma. vitacci...  8 cha.Ma. nissayabhute citte eva
    Phasso yato samudeti uppajjati, so "phassasamudayo"ti vuccati, vuttanhetam
"salayatanapaccaya phasso"ti. 1- Atitaduko kalavasena vutto. Vedanaduko "upekkha
pana santatta, sukhamicceva bhasita"ti 2- vuttatta upekkhavedanam sukhameva katva
sukhadukkhavasena, namarupaduko ruparupavasena, ayatanaduko samsarappavattivasena,
sakkayaduko pancakkhandhavasena vuttoti veditabbo. Tattha sukhayatiti sukha. Vedayatiti
vedana. Dukkhayatiti dukkha. Namanalakkhanam namam. Ruppanalakkhanam rupam. Cakkhvayatanadini
cha ajjhattikani. Rupayatanadini cha bahirani. Rupakkhandhadayo pancakkhandha
vijjamanatthena sakkayo. Avijjakammatanhaaharaphassanamarupa sakkayasamudayo.
    Cakkhusamphassoti cakkhatiti cakkhu, rupam assadeti vibhaveti cati attho.
Cakkhuto pavatto samphasso cakkhusamphasso. So pana attana sampayuttaya vedanaya
sahajataannamannanissayavipakaaharasampayuttaatthiavigatavasena atthadha paccayo hoti.
Sunatiti sotam. Tam sasambharasotabilassa anto tanutambalomacite angulivethakasanthane
padese sotavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati. Sotato
pavatto samphasso sotasamphasso. Ghanasamphassadisupi eseva nayo. Ghayatiti ghanam.
Tam sasambharaghanabilassa anto ajapadasanthane padese ghanavinnanadinam yatharaham
vatthudvarabhavam sadhayamanam titthati. Jivitamavhayatiti 3- jivha, sayanatthena va
jivha. Sa sasambharajivhaya atiaggamulapassani vajjetva uparimatalamajjhe
bhinnauppaladalaggasanthane padese jivhavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam
sadhayamana titthati. Kucchitanam sasavadhammanam ayoti kayo. Ayoti uppattideso.
Yavata imasmim kaye upadinnappavatti nama atthi, tattha yebhuyyena kayappasado
kayavinnanadinam yatharaham vatthudvarabhavam sadhayamano titthati. Munatiti mano,
vijanatiti attho. Manoti sahavajjanam bhavangam. Manato pavatto samphasso manosamphasso.
@Footnote: 1 vi.maha. 4/1/1, abhi.vi. 35/225/161  2 abhi.A. 2/194  3 cha.Ma. jivitamavhayatiti
    Chabbidhampi phassam duvidhameva hotiti dassetum "adhivacanasamphasso patighasamphasso"ti
aha. Manodvariko adhivacanasamphasso. Pancadvariko vattharammanadipatighena
uppajjanato patighasamphasso.
    Sukhavedanaya arammano 1- sukhavedaniyo. Dukkhavedanaya arammano dukkhavedaniyo.
Adukkhamasukhavedanaya arammano adukkhamasukhavedaniyo. Tattha sukhayatiti sukham,
yassuppajjati, tam sukhitam karotiti attho. Sutthu va khanati, khadati ca
kayacittabadhanti sukham. Dukkhayatiti dukkham, yassuppajjati, tam dukkhitam karotiti
attho. Na dukkham na sukhanti adukkhamasukham, makaro padasandhivasena vutto.
    Kusalotiadayo jativasena vutta. Tattha kusaloti ekavisatikusalacittasampayutto.
Akusaloti dvadasakusalacittasampayutto. Abyakatoti avasesavipakakiriyabyakatacitta-
sampayutto.
    Punabbhavappabhedavasena niddisanto "kamavacaro"tiadimaha. Catupannasa-
kamavacaracittasampayutto kamavacaro. Kamam pahaya rupe avacaratiti rupavacaro,
kusalabyakatavasena pancadasarupavacaracittasampayutto. Kamanca rupanca pahaya arupe
avacaratiti arupavacaro, kusalabyakatavasena dvadasarupavacaracittasampayutto.
    Idani abhinivesavasena dassento "sunnato"tiadimaha. Tattha sunnatoti
ragadosamohehi sunnatta sunnato. Ragadosamohanimittehi animittatta animitto.
Ragadosamohapanidhinam abhavato appanihitoti vuccati.
    Idani vattapariyapannaapariyapannavasena dassento "lokiyo"tiadimaha. Loko
vuccati lujjanapalujjanatthena vattam, tasmim pariyapannabhavena loke niyuttoti lokiyo.
Uttinnoti uttaro, loke apariyapannabhavena lokato uttaroti lokuttaro. Phusanati
phusanakaro. Samphusana samphusitattanti upasaggena padam vaddhitam.
@Footnote: 1 cha. arammane. evamuparipi
    Evam natam katvati evam pakatam katva jananto tireti dissati, 1- upari
vattabbakarena cinteti. Aniccantikataya adiantavantataya ca aniccato tireti.
Uppadavayapatipilanataya dukkhavatthutaya ca dukkhato. Paccayayapaniyataya rogamulataya
ca rogato. Dukkhatosulayogitaya 2- kilesasucipaggharanataya uppadajarabhangehi
uddhumataparipakkapabhinnataya ca gandato. Pilajanakataya antotudanataya dunniharaniyataya
ca sallato. Vigarahaniyataya 3- avuddhiavahanataya 4- aghavatthutaya ca aghato.
Aseribhavajanakataya abadhapadatthanataya ca abadhato. Avasataya avidheyyataya ca parato.
Byadhijaramaranehi lujjanapalujjanataya ca palokato. Anekabyasanavahanataya itito.
Aviditananca 5- vipulanam anatthanam avahanato sabbupaddavavatthutaya ca upaddavato.
Sabbabhayanam akarataya ca dukkhavupasamasankhatassa ca paramassasassa patipakkhabhutataya
bhayato. Anekehi anatthehi anubandhataya dosupasanthitataya, 6- upasaggo viya
anadhivasanarahataya ca upasaggato. Byadhijaramaranehi ceva labhadihi ca lokadhammehi
cancalitataya 7- calato. Upakkamena ceva sarasena ca pabhangupagamanasilataya pabhanguto.
Sabbavatthavinipatitaya, thirabhavassa ca abhavataya adhuvato. Atayanataya ceva
alabbhaneyyakhemataya ca atanato. Alliyitum anarahataya, allinanampi ca lenakiccakaritaya
alenato. Nissitanam bhayasarakattabhavena asaranato. Yathaparikappitehi dhuvasubhasukhattabhavehi
rittataya rittato. Rittatayeva tucchato, appakatta va. Appakampi hi loke
"tucchan"ti vuccati. Saminivasikavedakakarakadhitthayakavirahitataya sunnato.
    Sayanca assamikabhavadikataya 8- anattato. Pavattidukkhataya, dukkhassa ca
adinavataya adinavato. Atha va adinam vati gacchati pavattatiti adinavo,
@Footnote: 1 cha.Ma. tirayati  2 cha.Ma. dukkhatasulayogitaya  3 Si. visaharaniyataya
@4 cha.Ma. avaddhiavahanataya  5 Si. aviparitananca, cha.Ma. aviditanamyeva
@6 Si. dosasulasanthitataya, cha.dosupasatthataya  7 cha.Ma. pacalitataya
@8 cha.Ma. asamikabhavaditaya
Kapanamanussassetam adhivacanam. Khandhapi ca kapanayevati adinavasadisataya adinavato. Jaraya
ceva maranena cati dvedha parinamapakatitaya viparinamadhammato. Dubbalataya, pheggu viya
sukhabhanjaniyataya ca asarakato. Aghahetutaya aghamulato. Mittamukhasapatto viya vissasaghatitaya
vadhakato. Vigatabhavataya vibhavasambhutataya ca vibhavato. Asavapadatthanataya sasavato.
Hetupaccayehi abhisankhatataya sankhatato. Maccumarakilesamaranam amisabhutataya maramisato.
Jatijarabyadhimaranapakatitaya jatijarabyadhimaranadhammato. Sokaparidevaupayasahetutaya
sokaparidevaupayasadhammato. Tanhaditthiduccaritasankilesanam visayadhammataya
sankilesadhammato. Avijjakammatanhasalayatanavasena uppattito samudayato. Tesam abhavena
atthangamato. Phasse chandaragavasena madhurassadena assadato. Phassassa viparinamena
adinavato. Ubhinnam nissaranena nissaranato tiretiti sabbesu ca imesu "tireti"ti
pathaseso datthabbo.
    Pajahatiti sakasantanato niharati. Vinodetiti tudati. Byantikarotiti 1- vigatantam
karoti. Anabhavangametiti anu anu abhavam gameti. Ariyamaggasatthena ucchinnam
tanhavijjamayam 2- mulametesanti ucchinnamula. Talavatthu viya nesam vatthu katanti
talavatthukata. Yatha hi talarukkham samulam uddharitva tassa vatthumatte tasmim padese
kate na puna tassa talassa uppatti pannayati, evam ariyamaggasatthena samularupadirase
uddharitva tesam pubbe uppannapubbabhavena vatthumatte cittasantane kate sabbepi
te "talavatthukata"ti vuccanti. Yassesoti yassa puggalassa eso gedho.
Samucchinnoti sammaucchinno. 3- Vupasantoti phalena vupasanto. Patipassaddhoti
patipassaddhippahanena patipassambhito. Upasaggena va padam vaddhitam. Abhabbuppattikoti
puna uppajjitum abhabbo. Nanaggina daddhoti maggananaggina jhapito. Atha va
visanikkhittam bhajanena saha chadditam viya vatthuna saha pahino. Mulacchinnavisavalli viya
samulacchinnoti
@Footnote: 1 cha.Ma. byantim karotiti  2 cha.Ma. tanhaavijjamayam  3 cha.Ma. ucchinno
Samucchinno. Uddhane udakam sincitva nibbapitaangaram viya vupasanto.
Nibbapitaangare patitaudakaphusitam viya patipassaddho. Ankuruppattiya hetucchinnam
bijam viya abhabbuppattiko. Asanipatavisarukkho viya hi 1- nanaggina 2- daddhoti
evameke vannayanti.
    Vitagedhoti idam sakabhavapariccajanavasena vuttam. Vigatagedhoti idam arammane
salayabhavapariccajanavasena. Cattagedhoti 3- idam puna anadiyanabhavadassanavasena.
Muttagedhoti idam santatito vinimocanavasena. Pahinagedhoti idam muttassapi kvaci
anavatthanadassanavasena. Patinissatthagedhoti idam adinnapubbassa nissaggadassanavasena
vuttam. Vitarago vigatarago cattarago vantaragoti 4- vuttanayena yojetabbam. Tattha
gijjhanavasena gedho. Ranjanavasena rago. Nicchatoti nittanho. "nicchado"tipi
patho, tanhachadanavirahitoti attho. Nibbutoti nibbutasabhavo. Sitibhutoti sitasabhavo.
Sukhapatisamvediti kayikacetasikasukham anubhavanasabhavo. Brahmabhutenati uttamasabhavena.
Attanati cittena.
    Katatta cati papakammanam katabhavena ca. Akatatta cati kusalanam akatabhavena
ca. Katam me kayaduccaritam, akatam me kayasucaritantiadayo dvaravasena avirativirativasena
kammapathavasena ca vutta. Silesumhi na paripurakaritiadayo catuparisuddhisilavasena.
Jagariyamananuyuttoti pancajagaranavasena. Satisampajannenati satthakadisampajannavasena.
Cattaro satipatthanatiadayo bodhipakkhiyadhamma lokiyalokuttaravasena. Dukkham
me aparinnatantiadayo cattaro ariyasaccavasena vuttati veditabbam. Te atthato
tattha tattha vuttanayatta pakatayeva.
    Dhiro panditoti satta pada vuttatthayeva. Api ca dukkhe akampiyatthena
dhiro. Sukhe anuppilavanatthena 5- pandito. Ditthadhammikasamparayikatthe kataparicayatthena
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam saddo na dissati  2 Ma. parinnaggina  3 ka. vantagedhoti
@4 cha.Ma. vitarago vigatarago cattaragoti  5 cha.Ma. anuppilavatthena
Pannava. Attatthaparatthe niccalatthena buddhima. Gambhirauttanatthe apaccosakkanatthena
nani. Gulhapaticchannatthe obhasanatthena vibhavi. Nikkilesabyavadhanatthena 1-
tulasadisoti medhavi. Na limpatiti sajatiya na limpati akase lekha viya. Na
samlimpatiti 2- visesena na limpati. Na upalimpatiti sannogo hutvapi na limpati
hatthatale lekha viya. Alittoti sannogo hutvapi na kilissati kasikavatthe
thapitamaniratanam viya. Asamlittoti 3- visesena na 4- kilissati maniratane
palivethitakasikavattham viya. Anupalittoti upagantvapi na alliyati pokkharapatte
udakabindu viya. Nikkhantoti bahi nikkhanto bandhanagarato palato viya. Nissatthoti
vippahino 5- amittassa paticchaditakilitthavattham viya. 6- Vippamuttoti sutthu
mutto gayhupage vatthumhi ratim nasetva puna nagamanam viya. Visannuttoti 7-
kilesehi ekato na yutto byadhina muttagilano viya. Vimariyadikatena cetasati
vigatamariyadakatena cittena, sabbabhavena sabbarammanena sabbakilesehi 8- muttacittenati
attho.
    [14] Sannam parinnati gathaya pana ayam sankhepattho:- na kevalanca phassameva,
api ca kho pana kamasannadibhedam sannam, sannanusarena va pubbe vuttanayeneva
namarupampi tihi parinnahi parijanitva imaya patipadaya catubbidhampi vitareyya ogham,
tato so tinnogho tanhaditthipariggahesu tanhaditthikilesappahanena 9- anupalitto
khinasavamuni ragadisallanam abbulhatta abbulhasallo sativepullappattiya
appamatto caram pubbabhage va appamatto caranto tena appamadacarena abbulhasallo
hutva sakaparattabhavadibhedam nasimsati lokamimam paranca, annadatthu carimacittanirodha
nirupadanova jatavedo parinibbatiti arahattanikutena desanam nitthapesi
dhammanettithapanameva karonto, na tu imaya desanaya maggam va phalam va uppadesi
khinasavassa desitattati.
@Footnote: 1 Si. nikkilesapadanatthena, cha.Ma. nikkilesabyavadanatthena  2 cha.Ma.,ka. na palimpatiti
@3 cha.Ma. apalittoti  4 cha.Ma. ayam saddo na dissati  5 cha.Ma. nissatoti papapahino
@6 cha.Ma. paticchapitakilitthavatthu viya  7 ka. visamyuttoti  8 Si. sabbakilesena ekato
@na yuttena  9 Ma. tanhaditthilepappahanena
    Niladibhedam arammanam sanjanatiti sanna. Sa sanjananalakkhana,
paccabhinnanarasa. Catubhumakasanna hi no sanjananalakkhana nama natthi, sabba
sanjananalakkhanava. Ya panettha abhinnanena sanjanati, sa paccabhinnanarasa
nama hoti. Tassa vaddhakissa darumhi abhinnanam katva puna tena abhinnanena
tassa 1- paccabhijananakale, purisassa kalatilakadiabhinnanam sallakkhetva
puna tena abhinnanena "asuko nama eso"ti tassa paccabhijananakale,
ranno pilandhanagopakabhandagarikassa tasmim tasmim pilandhane namapannakam
bandhitva "asukam pilandhanam nama ahara"ti vutte dipam jaletva saragabbham
pavisitva pannam vacetva tassa tasseva pilandhanassa aharanakale ca pavatti
veditabba.
    Aparo nayo:- sabbasangahikavasena hi sanjananalakkhana sanna, puna
sanjananapaccayanimittakaranarasa daruadisu tacchakadayo viya, yathagahitanimittavasena
abhinivesakaranapaccupatthana hatthidassakaandha viya, arammane anogalhavuttitaya
aciratthanapaccupatthana va vijju viya, yathaupatthitavisayapadatthana tinapurisakesu
migapotakanam purisoti 2- uppannasanna viya. Ya panettha nanasampayutta hoti,
sa nanameva anuvattati sasambharapathaviadisu sesadhamma pathaviadini viyati
veditabba.
    Kamapatisamyutta sanna kamasanna. Byapadapatisamyutta sanna byapadasanna.
Vihimsapatisamyutta sanna vihimsasanna. Tesu dve sattesupi sankharesupi
uppajjanti. Kamasanna hi piye manape satte va sankhare va vitakkentassa
uppajjati. Byapadasanna appiye amanape satte va sankhare va kujjhitva
olokanakalato patthaya yava vinasana uppajjati. Vihimsasanna sankharesu na
@Footnote: 1 cha.Ma. tam  2 cha.Ma. purisati
Uppajjati. Sankharo hi dukkhapetabbo nama natthi. "ime satta hannantu
va, ucchijjantu va, vinassantu va, ma va ahesun"ti cintanakale pana sattesu
uppajjati. Nekkhammapatisamyutta sanna nekkhammasanna, sa asubhapubbabhage
kamavacara hoti, asubhajhane rupavacara, tam jhanam padakam katva uppannamaggaphalakale
lokuttaRa. Abyapadapatisamyutta sanna abyapadasanna, sa mettapubbabhage
kamavacara hoti, mettajhane rupavacara, tam jhanam padakam katva uppannamaggaphalakale
lokuttaRa. Avihimsapatisamyutta sanna avihimsasanna, sa karunapubbabhage kamavacara,
karunajhane rupavacara, tam jhanam padakam katva uppannamaggaphalakale lokuttaRa. Yada
alobho sisam hoti, tada itare dve tadanvayika bhavanti. Yada metta sisam hoti,
tada itare dve tadanvayika bhavanti. Yada karuna sisam hoti, tada itare dve
tadanvayika bhavantiti. Ruparammanam arabbha uppanna sanna rupasanna.
Saddasannadisupi eseva nayo. Idam tassayeva arammanato namam. Arammananam
vuttatta cakkhusamphassajadivatthunipi vuttaneva honti.
    Ya evarupa sannati annapi "patighasamphassaja sanna adhivacanasamphassaja
sanna"ti evamadika veditabba. Tattha adhivacanasamphassaja sannatipi pariyayena
chadvarikayeva. Tayo hi arupino khandha sayam pitthivattaka hutva attano 1-
sahajatasannaya "adhivacanasamphassaja sanna"ti namam karonti, nippariyayena pana
patighasamphassaja sanna nama pancadvarika sanna, adhivacanasamphassaja sanna
nama manodvarika sanna. Eta atireka sanna pariggahitati veditabba.
    Sannati sabhavanamam. Sanjananati sanjananakaro. Sanjanitattanti
sanjanitabhavo.
@Footnote: 1 cha.Ma. attana
    Avijjoghanti puretum ayuttatthena kayaduccaritadi avindiyam nama, aladdhabbanti
attho. Tam avindiyam vindatiti avijja. Tabbiparitato kayasucaritadi vindiyam nama,
tam vindiyam na vindatiti avijja. Khandhanam rasattham, ayatananam ayatanattham, dhatunam
sunnattham, indriyanam adhipatiyattham, saccanam tathattham aviditam karotiti avijja.
Dukkhadinam pilanadivasena vuttam catubbidham 1- attham aviditam karotitipi avijja.
Antavirahite samsare yonigatibhavavinnanatthitisattavasesu satte javapetiti avijja.
Paramatthato avijjamanesu itthipurisadisu javati, vijjamanesu khandhadisu na javatiti
avijja. Api ca cakkhuvinnanadinam vattharammanam paticca samuppannananca 2- dhammanam
chadanatopi avijja, tam avijjogham. Kamoghavasena uttareyya. Bhavoghavasena patareyya.
Ditthoghavasena samatikkameyya. Avijjoghavasena vitivatteyya. Atha va sotapattimaggena
pahanavasena uttareyya. Sakadagamimaggena pahanavasena patareyya. Anagamimaggena
pahanavasena samatikkameyya. Arahattamaggena pahanavasena vitivatteyya. Atha va
"tareyyadipancapadam tadangadipancappahanena yojetabban"ti keci vadanti.
    "monam vuccati nanan"ti vatva tam pabhedato dassetum "ya panna
pajanana"tiadimaha. Tam vuttanayameva thapetva "amoho dhammavicayo"ti padam. Amoho
kusalesu dhammesu abhavanaya patipakkho bhavanahetu. Amohena aviparitam ganhati
mulhassa viparitaggahanato. Amohena yathavam yathavato dharento yathasabhave pavattati.
Mulho hi "taccham ataccham, atacchanca tacchan"ti ganhati, tatha icchitalabhadukkham
hoti. 3- Amulhassa "tam kutettha labbha"ti evamadipaccavekkhanasambhavato maranadukkham
na hoti. Sammohamaranam hi dukkham, na ca tam amulhassa hoti, pabbajitanam sukhasamvaso
hoti, tiracchanayoniyam nibbatti na hoti. Mohena hi niccasammulha tiracchanayonim
upapajjanti. Mohapatipakkho ca amoho mohavasena amajjhattabhavassa
@Footnote: 1 catubbidham catubbidham (patisam.A. 1/98-99)  2 cha.Ma. vattharammananam
@paticcasamuppadapaticcasamuppannananca  3 cha.Ma. na hoti
Abhavakaro. Amohena avihimsasanna dhatusanna majjhimaya patipattiya patipajjanam,
pacchimaganthadvayassa 1- pabhedananca hoti. Pacchimani dve satipatthanani tasseva
anubhavena ijjhanti. Amoho dighayukataya paccayo hoti. Asammulho hi hitahitam
natva ahitam parivajjento hitanca patisevamano dighayuko hoti, attasampattiya
aparihino hoti. Amulho hi attano hitameva karonto attanam sampadeti,
ariyaviharassa paccayo hoti, udasinapakkhesu nibbuto hoti amulhassa
sabbabhisankitaya 2- abhavato. Amohena anattadassanam hoti. Amulho hi
yathavagahanakusalo aparinayakam khandhapancakam aparinayakato bujjhati. Yatha ca etena
anattadassanam, evam anattadassanena amoho. 3- Ko hi nama attasunnatam bujjhitva
puna sammoham apajjeyyati.
    Tena nanena samannagatoti etena vuttappakarena nanena samangibhuto sekkhadayo
muni. Monappattoti patiladdhananena 4- munibhavam patto. Tiniti gananaparicchedo.
Moneyyaniti munibhavakara moneyyakara patipada dhamma. Kayamoneyyantiadisu
vinnattikayarupakayavasena pannapetabbam kayamoneyyam. Vinnattivacasaddavacavasena
pannapetabbam vacimoneyyam. Manodvarikacittadivasena pannapetabbam manomoneyyam.
Tividhakayaduccaritanam pahananti panatipataditividhanam kayato pavattanam dutthu
caritanam pajahanam. Kayasucaritanti kayato pavattam sutthu caritam. Kayarammane nananti
kayam arammanam katva aniccadivasena pavattam kayarammane nanam. Kayaparinnati
kayam natatiranappahanaparinnahi jananavasena pavattam nanam. Parinnasahagato maggoti
ajjhattikam kayam sammasitva uppaditamaggo parinnasahagato. Kaye chandaragassa
pahananti kaye tanhachandaragassa pajahanam. 5- Kayasankharanirodhoti assasapassasanam
nirodho avarano, catutthajjhanasamapattisamapajjanam. Vacisankharanirodhoti vitakkavicaranam
nirodho avarano,
@Footnote: 1 ka. pacchimaganthadvayassa  2 cha.Ma. sabbabhisangataya  3 cha.Ma. evam attadassanam mohena
@4 cha.Ma. patiladdhanano  5 Si.,Ma. kayachandaragassa pahananti kayatanhachandaragassa pajahanam
Dutiyajjhanasamapattisamapajjanam. Cittasankharanirodhoti sannavedananam nirodho
avarano, sannavedayitanirodhasamapattisamapajjanam.
    Pathamagathaya kayamunintiadisu kayaduccaritappahanavasena kayamuni. Vaciduccaritap-
pahanavasena vacamuni. Manoduccaritappahanavasena manomuni. Sabbakusalappahanavasena
anasavamuni. Moneyyasampannanti janitabbam janitva phale thitatta moneyyasampannam.
Ahu sabbappahayinanti sabbakilese pajahitva thitatta sabbappahayinam kathayanti.
    Dutiyagathaya ninhatapapakanti yo ajjhattabahiddhasankhate sabbasmimpi
ayatane ajjhattabahiddharammanavasena uppattirahani sabbapapakani maggananena
ninhaya dhovitva thitatta ninhatapapakam ahuti evamattho datthabbo. Agaramajjhe
vasanta  agaramunayo 1- pabbajjupagata anagaramunayo. Satta 2- sekkha sekkhamunayo.
Arahanto asekkhamunayo. Paccekabuddha paccekamunayo. Sammasambuddha munimunayo.
    Puna kathetukamyatapucchavasena "katame agaramunayo"ti aha. Agarikati kasigorakkhadi-
agarikakamme niyutta. Ditthapadati ditthanibbana. Vinnatasasanati vinnatam
sikkhattayasasanam etesanti vinnatasasana. Anagarati kasigorakkhadiagariyakammam
etesam natthiti pabbajita "anagara"ti vuccanti. Satta sekkhati sotapannadayo
satta. Tisu sikkhasu sikkhantiti sekkha. Arahanto na sikkhantiti asekkha. Tam tam
karanam paticca ekakava anacariyakava catusaccam bujjhitavantoti paccekabuddha
paccekamunayo.
    Munimunayo vuccanti tathagatati ettha atthahi karanehi bhagava
tathagato:- tatha agatoti tathagato, tatha gatoti tathagato, tathalakkhanam agatoti
tathagato, tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato, tathadassitaya tathagato,
tathavaditaya 3- tathagato, tathakaritaya tathagato, abhibhavanatthena tathagatoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. agaramunino. evamuparipi  2 cha.Ma. tattha  3 cha.Ma. tathavaditaya
    Katham bhagava tatha agatoti tathagato? yatha sabbalokahitaya ussukkamapanna
purimaka sammasambuddha agata. Kim vuttam hoti? yenabhiniharena purimaka bhagavanto
agata, teneva amhakampi bhagava agato. Atha va yatha purimaka bhagavanto
danasilanekkhammapannaviriyakhantisaccadhitthanamettupekkhasankhata dasa paramiyo dasa
upaparamiyo dasa paramatthaparamiyoti samatimsaparamiyo puretva angapariccaganayanadhana-
rajjaputtadarapariccaganti ime panca mahapariccage pariccajitva pubbayogapubba-
cariyadhammakkhananatatthacariyadayo puretva buddhicariyaya kotim patva agata, tatha
amhakampi bhagava agato. Yatha ca purimaka bhagavanto cattaro satipatthane,
cattaro sammappadhane, cattaro iddhipade, pancindriyani, panca balani, satta
bojjhange, ariyamatthangikam maggam bhavetva puretva agata, tatha amhakampi
bhagava agato. Evam tatha agatoti tathagato.
                   Yatha ca dipankarabuddhaadayo
                   sabbannubhavam munayo idhagata
                   tatha ayam sakyamunipi agato
                   tathagato vuccati tena cakkhumati. (1)
    Katham tatha gatoti tathagato? yatha sampatijata purimaka bhagavanto gata.
Kathanca te gata? te hi sampatijata samehi padehi pathaviyam patitthaya uttarabhimukha
sattapadavitiharena gata. Yathaha:-
              sampatijato ananda bodhisatto samehi padehi pathaviyam patitthahitva
         uttarabhimukho sattapadavitiharena gacchati, setamhi chatte anudhariyamane
         sabba ca disa anuviloketi, asabhinca vacam bhasati "aggohamasmi lokassa
         jetthohamasmi lokassa, setthohamasmi lokassa, ayamantima jati, natthidani
         punabbhavo"ti. 1-
@Footnote: 1 di.maha. 10/31/13, Ma.u. 14/207/173
    Tancassa gamanam tatham ahosi avitatham anekesam visesadhigamanam pubbanimittabhavena. Yam
hi so sampatijato samehi padehi patitthati, idamassa caturiddhipadapatilabhassa
pubbanimittam. Uttaramukhabhavo panassa sabbalokuttarabhavassa pubbanimittam. Satta-
padavitiharo sattabojjhangaratanapatilabhassa. "suvannadanda vitipatanti camara"ti 1- ettha
vuttacamarukkhepo pana sabbatitthiyanimmadanassa. 2- Setacchattadharanam arahattavimutti-
varavimalasetacchattapatilabhassa. Sabbadisanuvilokanam sabbannutanavaranananapatilabhassa.
Asabhivacabhasanam pana appativattiyavaradhammacakkappavattanassa pubbanimittam. Tatha ayam
bhagavapi gato. Tancassa gamanam tatham ahosi avitatham tesamyeva visesadhigamanam
pubbanimittabhavena. Tenahu porana:-
                   "muhuttajatova gavampati yatha
                   samehi padehi phusi vasundharam
                   so vikkami satta padani gotamo
                   setanca chattam anudharayum maru.
                   Gantvana so satta padani gotamo
                   disa vilokesi sama samantato
                   atthangupetam giramabbhudirayi
                   siho yatha pabbatamuddhanitthito"ti. 3-
    Evam tatha gatoti tathagato.
    Atha va yatha purimaka bhagavanto, ayampi bhagava tatheva nekkhammena 4- kamacchandam
.pe. Pathamajjhanena nivarane .pe. Aniccanupassanaya niccasannam .pe. Arahattamaggena
sabbakilese pahaya gato, evampi tatha gatoti tathagato. (2)
@Footnote: 1 khu.su. 25/694/470  2 Si.,Ma. sabbatitthiyanimmathanassa
@3 patisam.A. 1/223  4 ka. nikkhamena
    Katham tathalakkhanam agatoti tathagato? pathavidhatuya kakkhalattalakkhanam tatham avitatham,
apodhatuya paggharanalakkhanam, tejodhatuya unhattalakkhanam, vayodhatuya
vitthambhanalakkhanam, akasadhatuya asamphutthalakkhanam, vinnanadhatuya vijananalakkhanam.
    Rupassa ruppanalakkhanam, vedanaya vedayitalakkhanam, sannaya sanjananalakkhanam,
sankharanam abhisankharanalakkhanam, vinnanassa vijananalakkhanam.
    Vitakkassa abhiniropanalakkhanam, vicarassa anumajjanalakkhanam, pitiya pharanalakkhanam,
sukhassa satalakkhanam, cittekaggataya avikkhepalakkhanam, phassassa phusanalakkhanam.
    Saddhindriyassa adhimokkhalakkhanam, viriyindriyassa paggahanalakkhanam, 1-
satindriyassa upatthanalakkhanam, samadhindriyassa avikkhepalakkhanam, pannindriyassa
pajananalakkhanam.
    Saddhabalassa assaddhiye akampiyalakkhanam, viriyabalassa kosajje, satibalassa
mutthassacce, samadhibalassa uddhacce, pannabalassa avijjaya akampiyalakkhanam.
    Satisambojjhangassa upatthanalakkhanam, dhammavicayasambojjhangassa pavicayalakkhanam,
viriyasambojjhangassa paggahalakkhanam, pitisambojjhangassa pharanalakkhanam,
passaddhisambojjhangassa upasamalakkhanam, samadhisambojjhangassa avikkhepalakkhanam,
upekkhasambojjhangassa patisankhanalakkhanam.
    Sammaditthiya dassanalakkhanam, sammasankappassa abhiniropanalakkhanam, sammavacaya
pariggahanalakkhanam, 2- sammakammantassa samutthanalakkhanam, sammaajivassa vodanalakkhanam,
sammavayamassa paggahanalakkhanam, sammasatiya upatthanalakkhanam, sammasamadhissa
avikkhepalakkhanam.
    Avijjaya annanalakkhanam, sankharanam cetanalakkhanam, vinnanassa vijananalakkhanam,
namassa namanalakkhanam, rupassa ruppanalakkhanam, salayatanassa ayatanalakkhanam,
@Footnote: 1 cha.Ma. paggahalakkhanam. evamuparipi  2 cha.Ma. pariggahalakkhanam
Phassassa phusanalakkhanam, vedanaya vedayitalakkhanam, tanhaya hetulakkhanam, upadanassa
gahanalakkhanam, bhavassa ayuhanalakkhanam, jatiya nibbattilakkhanam, jaraya jiranalakkhanam,
maranassa cutilakkhanam.
    Dhatunam sunnatalakkhanam, ayatananam ayatanalakkhanam, satipatthananam upatthanalakkhanam,
sammappadhananam padahanalakkhanam, iddhipadanam ijjhanalakkhanam, indriyanam
adhipatilakkhanam, balanam akampiyalakkhanam, bojjhanganam niyyanalakkhanam, maggassa
hetulakkhanam.
    Saccanam tathalakkhanam, samathassa avikkhepalakkhanam, vipassanaya anupassanalakkhanam,
samathavipassananam ekarasalakkhanam, yuganaddhanam anativattanalakkhanam.
    Silavisuddhiya samvaranalakkhanam, cittavisuddhiya avikkhepalakkhanam, ditthivisuddhiya
dassanalakkhanam, khaye nanassa samucchedalakkhanam, anuppade nanassa passaddhilakkhanam,
chandassa mulalakkhanam.
    Manasikarassa samutthanalakkhanam, phassassa samodhanalakkhanam, vedanaya samosaranalakkhanam,
samadhissa pamukhalakkhanam, satiya adhipateyyalakkhanam, pannaya tatuttariyalakkhanam,
vimuttiya saralakkhanam, amatogadhassa nibbanassa pariyosanalakkhanam tatham avitatham,
etam tathalakkhanam nanagatiya agato avirajjhitva patto anuppattoti tathagato.
Evam tathalakkhanam agatoti tathagato. (3)
    Katham tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato? tathadhamma nama cattari
ariyasaccani. Yathaha:-
              "cattarimani bhikkhave tathani avitathani anannathani. Katamani
         cattari? `idam dukkhan'ti bhikkhave tathametam avitathametam anannathametan"ti. 1-
         Vittharo.
@Footnote: 1 sam.maha. 19/1090/375
    Tani ca bhagava abhisambuddhoti tathanam abhisambuddhatta tathagatoti vuccati.
Abhisambodhattho 1- hi ettha gatasaddo.
    Api ca jaramaranassa jatipaccayasambhutasamudagatattho tatho avitatho anannatho
.pe. Sankharanam avijjapaccayasambhutasamudagatattho tatho avitatho anannatho. Tatha
avijjaya sankharanam paccayattho .pe. Jatiya jaraya maranassa 2- paccayattho tatho
avitatho anannatho. Tam sabbam bhagava abhisambuddho, tasmapi tathanam abhisambuddhatta
tathagato. Evam tathadhamme yathavato abhisambuddhoti tathagato. (4)
    Katham tathadassitaya tathagato? bhagava yam sadevake loke .pe. Sadevamanussaya
pajaya aparimanasu lokadhatusu aparimananam sattanam cakkhudvare apatham
agacchantam ruparammanam nama atthi, tam sabbakarena janati passati. Evam
janato passato 3- ca tena tam itthanitthadivasena va ditthasutamutavinnatesu
labbhamanakapadavasena va "katamantam rupam rupayatanam? yam rupam catunnam mahabhutanam
upadaya vannanibha sanidassanam sappatigham nilam pitakan"tiadina 4- nayena anekehi
namehi terasahi varehi dvipannasaya nayehi vibhajjamanam tathameva hoti, vitatham
natthi. Esa nayo sotadvaradisupi apathamagacchantesu saddadisu. Vuttampi cetam
bhagavata:-
              "yam bhikkhave sadevakassa lokassa .pe. Sadevamanussaya pajaya dittham
         sutam mutam vinnatam pattam pariyesitam anuvicaritam manasa, tamaham janami .pe.
         Tamaham abbhannasim. Tam tathagatassa viditam, tam tathagate 5- na upatthasi"ti. 6-
    Evam tathadassitaya tathagato. Tattha tathadassiatthe tathagatoti padasambhavo
veditabbo. (5)
@Footnote: 1 cha.Ma. abhisambuddhattho  2 cha.Ma. jaramaranassa  3 cha.Ma. evam janata passata
@4 abhi.san. 34/616/188  5 cha.Ma. tathagato  6 an.catukka. 21/24/29
    Katham tathavaditaya tathagato? yam rattim bhagava bodhimande aparajitapallanke nisinno
catunnam 1- maranam matthakam madditva anuttaram sammasambodhim abhisambuddho,
yanca rattim yamakasalanamantare anupadisesaya nibbanadhatuya parinibbayi,
etthantare pancacattalisavassaparimane kale pathamabodhiyapi majjhimabodhiyapi
pacchibodhiyapi yam bhagavata bhasitam suttam geyyam .pe. Vedallam. Sabbantam atthato
ca byanjanato ca anupavajjam anunamanadhikam sabbakaraparipunnam ragamadanimmadanam
dosamohamadanimmadanam, natthi tattha valaggamattampi pakkhalitam, sabbantam ekamuddikaya
lancitam viya, 2- ekanaliya minitam viya, 3- ekatulaya tulitam viya ca tathameva hoti
avitatham anannatham. Tenaha 4-:-
              "yanca cunda rattim tathagato anuttaram sammasambodhim abhisambujjhati,
         yanca rattim anupadisesaya nibbanadhatuya parinibbayati, yam etasmim
         antare bhasati lapati niddisati. Sabbantam tatheva hoti no annatha,
         tasma `tathagato'ti vuccati"ti. 5-
    Gadattho hi ettha gatasaddo. Evam tathavaditaya tathagato.
    Api ca agadanam agado, vacananti attho. Tatho aviparito agado assati
dakarassa takaram katva tathagatoti evametasmim atthe padasiddhi veditabba. (6)
    Katham tathakaritaya tathagato? bhagavato hi vacaya kayo anulometi, kayassapi
vaca. Tasma yathavadi tathakari, yathakari tathavadi ca hoti. Evambhutassa
cassa yatha vaca, kayopi tatha gato pavattoti attho. Yatha ca kayo, vacapi
tatha gata pavattati tathagato. 6- Tenevaha "yathavadi bhikkhave tathagato tathakari,
@Footnote: 1 su.vi. 1/64, pa.su. 1/55, mano.pu. 1/99  2 cha.Ma. lanchitam viya  3 cha.Ma. mitam viya
@4 cha.Ma. yathaha  5 di.pa. 11/188/117  6 ka. tatha gatati tathagato
Yathakari tathavadi. Iti yathavadi tathakari, yathakari tathavadi. `tasma Tathagato'ti
vuccati"ti. 1- Evam tathakaritaya tathagato. (7)
    Katham abhibhavanatthena tathagato? upari bhavaggam hettha avicim pariyantam katva
tiriyam aparimanasu lokadhatusu sabbasatte abhibhavati silena samadhina pannaya
vimuttiya vimuttinanadassanena, na tassa tula va pamanam va atthi, atha
kho atulo appameyyo anuttaro rajadhiraja devanam atidevo sakkanam atisakko
brahmanam atibrahma. Tenaha:-
              "sadevake bhikkhave loke .pe. Sadevamanussaya pajaya tathagato
         abhibhu anabhibhuto annadatthudaso vasavatti, tasma tathagato'ti vuccati"ti. 1-
    Tatthevam 2- padasiddhi veditabba:- agado viya agado. Ko panesa? desanavilaso
ceva punnussayo ca. Tena hesa mahanubhavo bhisakko dibbagadena sappe
viya sabbaparappavadino sadevakanca lokam abhibhavati. Iti sabbalokabhibhave 3- tatho
aviparito desanavilasamayo ceva punnamayo ca agado assati dakarassa takaram
katva tathagatoti veditabbo. Evam abhibhavanatthena tathagato. (8)
    Api ca tathaya gatotipi tathagato, tatham gatotipi tathagato. Gatoti avagato,
atito patto patipannoti attho. Tattha sakalam lokam tiranaparinnaya tathaya gato
avagatoti tathagato, lokasamudayam pahanaparinnaya tathaya gato atitoti tathagato,
lokanirodham sacchikiriyaya tathaya gato pattoti tathagato, lokanirodhagaminipatipadam
tatham gato patipannoti tathagato. Tena yam vuttam bhagavata:-
              "loko bhikkhave tathagatena abhisambuddho, lokasma tathagato visamyutto.
@Footnote: 1 an.catukka. 21/23/28  2 Si.,Ma. tatrevam  3 cha.Ma....lokabhibhavane
         Lokasamudayo bhikkhave tathagatena abhisambuddho, lokasamudayo tathagatassa
         pahino. Lokanirodho bhikkhave tathagatena abhisambuddho, lokanirodho tathagatassa
         sacchikato. Lokanirodhagamini patipada bhikkhave tathagatena abhisambuddha,
         lokanirodhagamini patipada tathagatassa bhavita. Yam bhikkhave sadevakassa
         lokassa .pe. Anuvicaritam manasa, sabbantam tathagatena abhisambuddham. Tasma
         `tathagato'ti vuccati"ti. 1-
    Tassa evampi attho veditabbo. Idampi ca tathagatassa tathagatabhavadipane
mukhamattakameva. Sabbakarena pana tathagatova tathagatassa tathagatabhavam vanneyya.
Yasma pana sabbabuddha tathagatagunenapi samasama, tasma sabbesam vasena
"tathagato"ti aha.
    Arahantoti kilesehi arakatta, arinam arananca hatatta, paccayadinam
arahatta, papakarane rahabhava tathagato araham. Araka hi so sabbakilesehi
suviduravidure thito maggena savasananam kilesanam viddhamsitattati arakatta araham.
             So tato araka nama  yassa yenasamangita
             asamangi ca dosehi     natho tenaraham mato.
Te ca tena 2- kilesarayo maggena hatati arinam hatattapi araham.
             Yasma ragadisankhata  sabbepi arayo hata
             pannasatthena nathena   tasmapi araham mato.
    Yancetam avijjabhavatanhamayanabhim 3- punnadiabhisankhararam jaramarananemim 4-
asavasamudayamayena akkhena vijjhitva tibhavarathe samayojitam anadikalappavattam
samsaracakkam, tassanena bodhimande viriyapadehi silapathaviyam patitthaya saddhahatthena
kammakkhayakaram nanapharasum gahetava sabbe ara hatati araham.
@Footnote: 1 an. catukka. 21/23/27-8  2 cha.Ma. te canena  3 ka....tanhamayanabhi
@4 ka.jaramarananemi
             Ara samsaracakkassa     hata nanasina yato
             lokanathena tenesa    "arahan"ti pavuccati.
    Aggadakkhineyyatta ca civaradipaccaye arahati pujavisesanca, teneva ca uppanne
tathagate ye keci mahesakkha devamanussa, na te annattha pujam karonti. Tatha
hi brahma sahampati sinerumattena ratanadamena tathagatam pujesi, yathabalanca anne
deva ca manussa ca bimbisarakosalarajadayo. Parinibbutampi ca bhagavantam uddissa
channavutikotidhanam vissajjetva asokamaharaja sakalajambudipe caturasitiviharasahassani
patitthapesi. Ko pana vado annesam pujavisesananti paccayadinam arahattapi
araham.
                      Pujavisesam saha paccayehi
                      yasma ayam arahati lokanatho
                      atthanurupam arahanti loke
                      tasma jino arahati namametam.
    Yatha ca loke ye keci panditamanino bala asilokabhayena raho papam
karonti, evamesa na kadaci papam karotiti papakarane rahabhavatopi araham.
             Yasma natthi raho nama  papakammesu tadino
             rahabhavena tenesa    araham iti vissuto.
    Evam sabbathapi:-
             arakatta hatatta ca   kilesarina so muni
             hatasamsaracakkaro      paccayadinamaraho 1-
             na raho karoti papani  araham tena pavuccatiti. 2-
@Footnote: 1 cha.Ma. paccayadina caraho  2 cha.Ma. vuccatiti
    Yasma pana sabbe buddha arahattagunenapi samasama, tasma sabbesampi
vasena "arahanto"ti aha. Sammasambuddhati samma samanca sabbadhammanam
buddhatta sammasambuddho. Tatha hesa sabbadhamme sammasambuddho, abhinneyye
dhamme abhinneyyato, parinneyye dhamme parinneyyato, pahatabbe dhamme
pahatabbato, sacchikatabbe dhamme sacchikatabbato, bhavetabbe dhamme bhavetabbato.
Tenevaha:-
             "abhinneyyam abhinnatam   bhavetabbanca bhavitam
             pahatabbam pahinamme     tasma buddhosmi brahmana"ti. 1-
    Atha va cakkhu dukkhasaccam, tassa mulakaranabhavena samutthapika purimatanha
samudayasaccam, ubhinnam appavatti nirodhasaccam, nirodhapajanana patipada maggasaccanti
evam ekekapaduddharenapi sabbadhamme samma samanca buddho. Esa nayo
sotaghanajivhakayamanesu. Eteneva ca nayena rupadini cha ayatanani, cakkhuvinnanadayo
cha vinnanakaya, cakkhusamphassadayo cha phassa, cakkhusamphassaja vedanadayo cha
vedana, rupasannadayo cha sanna, rupasancetanadayo cha cetana, rupatanhadayo
cha tanhakaya, rupavitakkadayo cha vitakka, rupavicaradayo cha vicara,
rupakkhandhadayo pancakkhandha, dasa kasinani, dasa anussatiyo, uddhumatakasannadivasena
dasa sanna, kesadayo dvattimsakara, dvadasayatanani, attharasa dhatuyo,
kamabhavadayo nava bhava, pathamadini cattari jhanani, mettabhavanadayo catasso
appamannayo, catasso arupasamapattiyo, patilomato jaramaranadini, anulomato
avijjadini paticcasamuppadangani ca yojetabbani.
    Tatrayam ekapadayojana:- jaramaranam dukkhasaccam, jati samudayasaccam, ubhinnam
nissaranam nirodhasaccam, nirodhapajanana patipada maggasaccanti evam ekekapaduddharena
@Footnote: 1 khu.sutta. 25/574/448, Ma.Ma. 13/399/385
Sabbadhamme samma samanca buddho anubuddho patividdho. Yam va pana kinci atthi
neyyam nama, sabbassa sammasambuddhatta vimokkhantikananavasena sammasambuddho.
Tesampana vibhago upari avibhavissatiti. 1- Yasma pana sabbabuddha
sammasambuddhagunenapi samasama, tasma sabbesampi vasena "sammasambuddha"ti aha.
    Monenati kamam hi moneyyapatipadasankhatena maggananamonena muni nama
hoti, idha pana tunhibhavam sandhaya "na monena"ti 2- vuttam. Mulharupoti tuccharuPo.
Aviddasuti avinnu. Evarupo hi tunhibhutopi muni nama na hoti. Atha va moneyyamuni
nama na hoti, tucchabhavo ca pana ananiva 3- hotiti attho. Yo ca tulamva paggayhati
yatha hi tulam gahetva thito atirekam ce hoti, harati, unam ce hoti, pakkhipati, evameva
so atirekam haranto viya papam harati parivajjeti, unake pakkhipanto viya kusalam
paripureti. Evanca pana karonto silasamadhipannavimuttivimuttinanadassanasankhatam varam
uttamameva adaya papani akusalakammani parivajjeti sa muni namati attho.
Tena so muniti kasma pana so muniti ce? yam hettha vuttakaranam, tena so
Muniti attho. Yo munati ubho loketi yo puggalo imasmim khandhadiloke tulam
aropetva minanto viya "ime ajjhattika khandha, ime bahira"tiadina nayena
ime  ubho atthe munati. Muni tena pavuccatiti tena pana karanena "muni"ti
vuccatiyevati attho.
    Asatancati gathaya ayam sankhepattho:- yvayam akusalakusalappabhedo, asatanca
satanca dhammo, tam "ajjhattabahiddha"ti imasmim sabbaloke pavicayananena asatanca
satanca natva dhammam. Tassa natatta eva, ragadibhedato sattavidham sangam
tanhaditthibhedato duvidham jalanca aticca atikkamitva thito, so tena monasankhatena
pavicayananena samannagatatta muni. Devamanussehi pujitoti idam panassa thutivacanam.
So hi khinasavamunitta devamanussanam pujaraho hoti, tasma evam vuttoti.
@Footnote: 1 cha.Ma. avi bhavissati  2 ka. monenati  3 cha.Ma. annani ca
   Sallanti mulapadam. Satta sallaniti gananaparicchedo. Ragasallanti ranjanatthena rago ca
pilajanakataya antotudanataya dunniharanataya sallancati ragasallam. Dosasalladisupi
eseva nayo. Abbulhasalloti mulapadam. Abbuhitasalloti 1- nihatasallo.
Uddhatasalloti 2- uddham hatasallo uddharitasallo. Samuddhatasalloti 3- upasaggavasena
vutto. Uppatitasalloti luncitasallo. Samuppatitasalloti upasaggavasena. 4-
    Sakkaccakariti danadikusaladhammanam bhavanaya puggalassa va deyyadhammassa
va sakkaccakaranavasena sakkaccakari. Satatabhavakaranena sataccakari. Atthitakaranena
atthitakari. Yatha nama kakantako 5- thokam gantva thokam titthati, na nirantaram
gacchati, evameva yo puggalo ekadivasam danam datva pujam va katva dhammam
va sutva samanadhammam va katva puna cirassam karoti, tam na nirantaram pavatteti.
So "asataccakari, anatthitakari"ti vuccati. Ayam evam na karotiti  atthitakari.
Anolinavuttikoti nirantarakaranasankhatassa vippharassa bhavena na linavuttikoti
anolinavuttiko. Anikkhittacchandoti kusalakarane viriyacchandassa anikkhittabhavena
anikkhittacchando. Anikkhittadhuroti viriyadhurassa anoropanena anikkhittadhuro,
anosakkitamanasoti attho. Yo tattha chando ca vayamo cati yo tesu kusaladhammesu
kattukamyatadhammacchando ca payuttasankhato 6- vayamo ca. Ussahanavasena ussaho
ca. Adhimattussahanavasena ussolhi ca. Vayamo ceso param gamanatthena. Ussaho
ceso pubbangamanatthena. Ussolhi ceso adhimattatthena. Appativani cati anivattana
ca. Sati ca sampajannancati saratiti sati. Sampajanatiti sampajannam, samantato
pakarehi janatiti attho. Satthakasampajannam sappayasampajannam gocarasampajannam
asammohasampajannanti imassa sampajanassa vasena bhedo veditabbo. Atappanti
kilesatapanaviriyam. Padhananti uttamaviriyam. Adhitthananti kusalakarane patitthabhavo.
Anuyogoti anuyunjanam. Appamadoti nappamajjanam, satiya avippavaso.
@Footnote: 1 cha.Ma. abbahitasalloti  2 cha.Ma. uddhatasalloti  3 ka. samuddharitassalloti,
@cha.Ma. samuddhatasalloti  4 cha.Ma. upasaggavaseneva  5 Si. kukantako
@6 cha.Ma. payattasankhato
    Imam lokam nasimsatiti mulapadam. Sakattabhavanti attano attabhavam. Parattabhavanti
paraloke attabhavam. Sakarupavedanadayo attano pancakkhandhe, pararupavedanadayo ca
paraloke pancakkhandhe. Kamadhatunti kamabhavam. Rupadhatunti rupabhavam. Arupadhatunti
arupabhavam. Puna ruparupavasena dukam 1- dassetum kamadhatum rupadhatum ekam katva, arupadhatum
ekam katva vuttam. Gatim vati patitthanavasena pancagati vutta. Upapattim vati
nibbattivasena catuyoni vutta. Patisandhim vati tinnam bhavanam ghatanavasena patisandhi
vutta. Bhavam vati kammabhavavasena. Samsaram vati khandhadinam abbocchinnavasena. Vattam
vati tebhumakavattam nasimsatiti.
                  Saddhammapajjotikaya mahaniddesatthakathaya
                    guhatthakasuttaniddesavannana nitthita.
                        -----------------
@Footnote: 1 ka. dukkham



             The Pali Atthakatha in Roman Book 45 page 90-186. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=2055&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=2055&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=30              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=487              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=498              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=498              Contents of The Tipitaka Volume 29 http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]