|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
2. Iddhikathāvaṇṇanā
[9] Idāni paññākathāya anantaraṃ paññānubhāvaṃ dassentena kathitāya
iddhikathāya apubbatthānuvaṇṇanā. Tattha pucchāsu tāva kā idadhīti sabhāvapucchā.
Kati iddhiyoti pabhedapucchā. Kati bhūmiyoti sambhārapucchā. Kati pādāti
patiṭṭhapucchā. Kati padānīti āsannakāraṇapucchā. Kati mūlānīti ādikāraṇapucchā.
Vissajjanesu ijjhanaṭṭhena iddhīti nipphattiatthena paṭilābhaṭṭhena cāti attho. Yaṃ
hi nipphajjati paṭilabbhati ca, taṃ ijjhatīti vuccati. Yathāha "kāmaṃ kāmayamānassa,
tassa ce taṃ samijjhatī"ti 1-. "nekkhammaṃ ijjhatīti iddhi, kāmacchandaṃ paṭiharatīti
pāṭihāriyan"tiādi. 2- Aparo nayo:- ijjhanaṭṭhena iddhi, upāyasampadāyetaṃ adhivacanaṃ.
Upāyasampadā hi ijjhati adhippetaphalappasavanato. Yathāha "ayaṃ kho citto gahapati
sīlavā kalyāṇadhammo, sace paṇidahissati `anāgatamaddhānaṃ rājā assaṃ cakkavattī'ti.
Ijjhassati hi sīlavato cetopaṇidhi visuddhattā"ti. 3- Aparo nayo:- etāya
sattā ijjhatīti iddhi. Ijjhantīti iddhā vuddhā ukkaṃsagatā hontīti vuttaṃ
hoti.
@Footnote: 1 khu.su. 25/773/486 2 khu.paṭi. 31/31/437 3 saṃ.saḷā. 18/584/373
Dasasu iddhīsu adhiṭṭhānavasena nipphannattā adhiṭṭhānā iddhi.
Pakativaṇṇavijahanakāravasena pavattattā vikubbanā iddhi. Sarīrabbhantare aññassa manomayassa
sarīrassa nipphattivasena pavattattā manomayā iddhi. Ñāṇappavattito pubbe vā
pacchā vā taṃkhaṇe vā ñāṇānubhāvanibbatto viseso ñāṇavipphārā iddhi. Samādhito
pubbe vā pacchā taṃkhaṇe vā samathānubhāvanibbatto viseso samādhivipphārā
iddhi. Cetovasippattānaṃ ariyānaṃyeva sambhavato ariyā iddhi. Kammavipākavasena jāto
viseso kammavipākajā iddhi. Pubbe katapuññassa jāto viseso puññavato
iddhi. Vijjāya jāto viseso vijjāmayā iddhi. Tena tena sammāpayogena tassa
tassa kammassa 1- ijjhanaṃ tattha tattha sammāpayogappaccayā ijjhanaṭṭhena iddhi.
Iddhiyā catasso bhūmiyoti avisesetvā vuttepi yathālābhavasena
adhiṭṭhānavikubbanamanomayiddhiyā eva bhūmiyo, na sesānaṃ. Vivekajā bhūmīti vivekato vā
viveke vā jātā vivekajā bhūmi. Pītisukhabhūmīti pītisukhayuttā bhūmi.
Upekkhāsukhabhūmīti tatramajjhattupekkhāya ca sukhena ca yuttā bhūmi. Adukkhamasukhabhūmīti
adukkhamasukhavedanāyuttā bhūmi. Tesu paṭhamadutiyāni jhānāni pītipharaṇatā, tīṇi jhānāni
sukhapharaṇatā, catutthajjhānaṃ cetopharaṇatā. Ettha ca purimāni tīṇi jhānāni yasmā
pītipharaṇena ca sukhapharaṇena ca sukhasaññañca lahusaññañca okkamitvā lahumudukammaññakāyo
hutvā iddhiṃ pāpuṇāti, 2- tasmā iminā pariyāyena iddhilābhāya saṃvattanato
sambhārabhūmiyoti veditabbāni. Catutthajjhānaṃ pana iddhilābhāya pakatibhūmiyeva.
Iddhilābhāyāti attano santāne pātubhāvavasena iddhīnaṃ lābhāya. Iddhipaṭilābhāyāti
parihīnānaṃ vā iddhīnaṃ vīriyārambhavasena puna lābhāya, upasaggavasena vā padaṃ
vaḍḍhitaṃ. Iddhivikubbanatāyāti 3- iddhiyā vividhakaraṇabhāvāya. Iddhivisavitāyāti
vividhaṃ visesaṃ savati janeti pavattetīti visavī, vividhaṃ 4- savanaṃ vā assa atthīti
visavī, tassa
@Footnote: 1 Sī. dhammassa 2 i. lahumudikammaññatāyo hutvā iddhī pāpuṇanti 3 i.
@iddhivikubbanāyāti 4 Ma. vividhā
Bhāvo visavitā. Tassā visavitāya, iddhiyā vividhavisesapavattanabhāvāyāti attho.
Iddhivasībhāvāyāti iddhiyā issarabhāvāya. Iddhivesārajjāyāti
iddhivisāradabhāvāya. Iddhipādā ñāṇakathāyaṃ vuttatthā.
Chandaṃ ce bhikkhu nissāyāti yadi bhikkhu chandaṃ nissāya chandaṃ adhipatiṃ
karitvā. Labhati samādhinti samādhiṃ paṭilabhati nibbatteti. Sesesupi eseva nayo.
Tattha chandavīriyacittavīmaṃsā cattāri padāni, taṃsampayuttā cattāro samādhī cattāri
padānīti evaṃ aṭṭha padāni, yasmā pana iddhimuppādetukāmatāchando samādhinā
ekato niyuttova iddhilābhāya saṃvattati, tathā vīriyādayo, tasmā imāni aṭṭha
padāni vuttānīti veditabbāni.
Yaṃ taṃ bhagavatā abhiññā uppādetukāmassa yogino kattabbayogavidhiṃ dassentena
"so evaṃ samāhite citte parisuddhe pariyodāte anaṅgaṇe vigatūpakkilese mudubhūte
kammaniye ṭhite āneñjappatte"ti cittassa āneñjaṃ 1- vuttaṃ. Taṃ thero soḷasadhā
dassento soḷasa mūlānītiādimāha. Tattha anonatanti kosajjavasena anonataṃ,
asallīnanti attho. Anunnatanti uddhaccavasena uddhaṃ na āruḷhaṃ, anuddhatanti
attho. Anabhinatanti lobhavasena na abhinataṃ, anallīnanti attho. Abhikāmatāya nataṃ
abhinatanti, idaṃ tādisaṃ na hotīti vuttaṃ hoti. Rāgeti 2- saṅkhāravatthukena lobhena.
Anapanatanti dosavasena na apanataṃ, na ghaṭṭananti attho. "nataṃ natī"ti atthato
ekaṃ. Apagatanatanti apanataṃ, idaṃ tādisaṃ na hotīti vuttaṃ hoti. Anissitanti anattato
diṭṭhattā diṭṭhivasena "attā"ti vā "attaniyan"ti vā kiñci na nissitaṃ.
Appaṭibaddhanti paccupakārāsāvasena nappaṭibaddhaṃ. Chandarāgeti 3- sattavatthukena
lobhena. Vippamuttanti 4- vikkhambhanavimuttivasena kāmarāgato vippamuttaṃ. Atha vā
@Footnote: 1 vi.mahāvi. 1/12/5, dī.Sī. 9/234/77 2 Sī. rāgena 3 Sī. chandarāgenāti 4 Sī.
@vimuttanti
Pañcavimuttivasena kāmarāgato vippamuttaṃ. Atha vā pañcavimuttivasena tato tato
paṭipakkhato vippamuttaṃ. Idaṃ puthujjanasekhāsekhānampi abhiññāya uppādanato
nirodhasamāpattiñāṇe "soḷasahi ñāṇacariyāhī"ti 1- vuttanayena ukkaṭṭhaparicchedena
vuttaṃ, yathālābhavasena pana gahetabbaṃ. Kāmarāgeti methunarāgena. Visaññuttanti
vikkhambhanato sesakilesehi visaṃyuttaṃ, ukkaṭṭhanayena 2- samucchedato vā vippayuttaṃ.
Kileseti sesakilesena. Vimariyādikatanti 3- vikkhambhitabbamariyādavasena
vigatakilesamariyādaṃ kataṃ, tena tena maggena pahātabbamariyādavasena vā vigatakilesamariyādaṃ
kataṃ. Kilesamariyādeti tena tena pahīnena kilesamariyādena. Liṅgavipallāso cettha
daṭṭhabbo. Ekattagatanti 4- ekārammaṇagataṃ. Nānattakilesehīti nānārammaṇe
pavattamānehi kilesehi. Idaṃ ārammaṇamapekkhitvā vuttaṃ, "anonatan"tiādi pana
kilese eva apekkhitvā. Obhāsagatanti paññāya visadappavattivasena paññobhāsaṃ gataṃ.
Avijjandhakāreti balavaavijjāya. Catasso bhūmiyo soḷasa ca mūlāni iddhiyā
pubbabhāgavasena vuttāni, cattāro ca pādā aṭṭha ca padāni pubbabhāgavasena ca
sampayogavasena ca vuttānīti.
[10] Evaṃ iddhiyā bhūmipādapadamūlabhūte dhamme dassetvā idāni tā iddhiyo
dassento katamā adhiṭṭhānā iddhītiādimāha. Tattha uddesapadānaṃ attho
iddhividhañāṇaniddese vuttoyeva. Idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane bhikkhu. Tena
sabbapakāravasena iddhividhakārakassa aññattha abhāvaṃ dīpeti. Imesaṃ dvinnaṃ padānaṃ
niddeso heṭṭhā vuttattho. Teneva ca iddhiyā bhūmipādapadamūlabhūtehi dhammehi
samannāgato visuddhimagge 5- vuttehi cuddasahi paṇṇarasahi vā ākārehi
paridamitacittattā ca chandādiekekādhipatisamāpajjanavasena āvajjanādivasībhāvavasena ca
@Footnote: 1 khu.paṭi. 31/84/103 2 Sī. ukkaṭṭhavasena
@3 i. vimariyādakitanti 4 ka. ekaggatanti 5 visuddhi. 2/200 (syā)
Mudukammaññakatacittatā ca vuttā hoti. Balavapubbayogasampanno pubbayogasampattiyā
arahattapaṭilābheneva paṭiladdhābhiññādiguṇo bhikkhu bhūmiādīhi dhammehi samannāgato
hotīti katvā sopi vuttova hoti.
Bahukaṃ 1- āvajjatīti paṭhavīkasiṇārammaṇaṃ abhiññāpādakaṃ catutthajjhānaṃ
samāpajjitvā vuṭṭhāya sace sataṃ icchati, "sataṃ homi, sataṃ homī"ti parikammakaraṇavasena
āvajjati. Āvajjitvā ñāṇena adhiṭṭhātīti evaṃ parikammaṃ katvā abhiññāñāṇena
adhiṭṭhāti. Ettha parikammaṃ katvā puna pādakajjhānasamāpajjanaṃ na vuttaṃ. Kiñcāpi
na vuttaṃ, atha kho aṭṭhakathāyaṃ 2- "āvajjatīti parikammavaseneva vuttaṃ, āvajjitvā
ñāṇena adhiṭṭhātīti abhiññāñāṇavasena vuttaṃ, tasmā bahukaṃ āvajjati, tato
tesaṃ parikammacittānaṃ avasāne samāpajjati, samāpattito vuṭṭhahitvā puna `bahuko
homī'ti āvajjitvā tato paraṃ pavattānaṃ tiṇṇaṃ catunnaṃ vā pubbabhāgacittānaṃ
anantarā uppannena sanniṭṭhāpanavasena adhiṭṭhānanti laddhanāmena ekeneva
abhiññāñāṇena adhiṭṭhātīti evamettha attho. Daṭṭhabbo"ti vuttattā evameva
daṭṭhabbaṃ. Yathā "bhuñjitvā sayatī"ti vutte pānīyaṃ apivitvā hatthadhovanādīni akatvā
bhuttānantarameva sayatīti attho na hotīti antarā santesupi aññesu kiccesu
"bhutvā sayatī"ti vuccati, evamidhāpīti daṭṭhabbaṃ. Paṭhamaṃ pādakajjhānasamāpajjanampi
hi pāḷiyaṃ avuttamevāti. Tena pana adhiṭṭhānañāṇena saheva sataṃ hoti. Sahassepi
satasahassepi eseva nayo. Sace evaṃ na ijjhati, puna parikammaṃ katvā dutiyampi
samāpajjitvā vuṭṭhāya adhiṭṭhātabbaṃ. Saṃyuttaṭṭhakathāya 3- hi "ekavāraṃ dvivāraṃ
samāpajjituṃ vaṭṭatī"ti vuttaṃ. Tattha pādakajjhānacittaṃ nimittārammaṇaṃ,
parikammacittāni satārammaṇāni vā sahassārammaṇāni vā. Tāni ca kho vaṇṇavasena, na
paṇṇattivasena. Adhiṭṭhāñānacittampi tatheva satārammaṇaṃ vā sahassārammaṇaṃ vā taṃ pubbe
vuttaappanācittamiva gotrabhuanantaraṃ evameva uppajjati rūpāvacaracatutthajjhānikaṃ.
@Footnote: 1 i. bahulaṃ 2 visuddhi. 2/219 (syā) 3 mahāaṭṭhakathaṃ sandhāya vuttaṃ
Yathāyasmā cūḷapanthako ekopi hutvā bahudhā hotīti bahudhābhāvassa
kāyasakkhidassanatthaṃ vuttaṃ. Vattamānavacanaṃ panettha therassa tathākaraṇapakatikattā tassa
dharamānakālattā ca katanti veditabbaṃ. Eko hotīti vārepi eseva nayo.
Tatridaṃ 1- vatthu:- te dve bhātaro kira therā panthe jātattā "panthakā"ti
nāmaṃ labhiṃsu. Tesu jeṭṭho mahāpanthako pabbajitvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ
pāpuṇi. So arahā hutvā cūḷapanthakaṃ pabbājetvā:-
"padumaṃ yathā kokanadaṃ sugandhaṃ
pāto siyā phullamavītagandhaṃ
aṅgīrasaṃ passa virocamānaṃ
tapantamādiccamivantalakkhe"ti 2-
imaṃ gāthaṃ adāsi. So taṃ catūhi māsehi paguṇaṃ kātuṃ nāsakkhi. Atha naṃ thero
"abhabbo tvaṃ imasmiṃ sāsane, nikkhama ito"ti āha. Tasmiñca kāle thero
bhattuddesako hoti. Jīvako komārabhacco bahuṃ mālāgandhavilepanaṃ ādāya attano
ambavanaṃ gantvā satthāraṃ pūjetvā dhammaṃ sutvā dasabalaṃ vanditvā theraṃ
upasaṅkamitvā "sve bhante buddhappamukhāni pañca bhikkhusatāni ādāya amhākaṃ
nivesane bhikkhaṃ gaṇhathā"ti āha. Theropi "ṭhapetvā cūḷapanthakaṃ sesānaṃ adhivāsemī"ti
āha. Taṃ sutvā cūḷapanthako bhiyyoso mattāya domanassappatto hutvā punadivase pātova
vihārā nikkhamitvā sāsane sāpekkhatāya vihāradvārakoṭṭhake rodamāno aṭṭhāsi.
Bhagavā tassa upanissayaṃ disvā taṃ upasaṅkamitvā "kasmā rodasī"ti āha.
So taṃ pavattiṃ ācikkhi. Bhagavā "na sajjhāyaṃ kātuṃ asakkonto mama sāsane
abhabbo nāma hoti, mā soci panthakā"ti cakkacittatalena 3- pāṇinā tassa sīsaṃ
@Footnote: 1 visuddhi. 2/220, aṅ.A. 1/189
@2 saṃ.sa. 15/123/97, aṅ.pañcaka. 22/195/266 (syā) 3 Sī. cakkaṅtitatalena
Parāmasitvā taṃ bāhāyaṃ gahetvā vihāraṃ pavisitvā 1- gandhakuṭipamukhe nisīdāpetvā
iddhiyā abhisaṅkhataṃ parisuddhaṃ pilotikakhaṇḍaṃ "imaṃ pilotikaṃ `rajoharaṇaṃ rajoharaṇan'ti
hatthena parimajjanto nisīda panthakā"ti vatvā tassa pilotikakhaṇḍaṃ datvā kāle
ārocite bhikkhusaṃghaparivuto jīvakassa gehaṃ gantvā paññattāsane nisīdi. Tassa
taṃ pilotikakhaṇḍaṃ tathāparimajjantassa kiliṭṭhaṃ hutvā kamena kāḷavaṇṇaṃ ahosi.
So "idaṃ parisuddhaṃ pilotikakhaṇḍaṃ, natthettha doso, attabhāvaṃ nissāya panāyaṃ
doso"ti saññaṃ paṭilabhitvā pañcasu khandhesu ñāṇaṃ otāretvā vipassanaṃ vaḍḍhesi.
Athassa bhagavā obhāsaṃ vissajjetvā purato nisanno viya paññāyamānarūpo hutvā
imā obhāsagāthā abhāsi:-
"rāgo rajo na ca pana reṇu vuccati
rāgassetaṃ adhivacanaṃ rajoti
etaṃ rajaṃ vippajahitva 2- bhikkhavo
viharanti te vigatarajassa sāsane.
Doso rajo .pe. Sāsane. 3-
Moho rajo .pe. Sāsane.
Adhicetaso appamajjato
munino monapathesu sikkhato
sokā na bhavanti tādino
upasantassa sadā satīmato"ti 4-
@Footnote: 1 i. pavesetvā 2 Ma. vippajahitvāna
@3 khu.mahā. 29/980/624 (syā) 4 khu.u. 25/37/152
Gāthāpariyosāne thero saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. So
manomayajjhānalābhī hutvā eko hutvā bahudhā, bahudhā hutvā eko bhavituṃ
samattho ahosi. Arahattamaggenevassa tīṇi piṭakāni cha ca abhiññā āgamiṃsu.
Jīvako kho dasabalassa dakkhiṇodakaṃ upanāmesi. Satthā pattaṃ hatthena pidahitvā
"kiṃ bhante"ti puṭṭho "vihāre eko bhikkhu atthi jīvakā"ti āha. So purisaṃ
pesesi "gaccha ayyaṃ gahetvā sīghaṃ ehī"ti. Cūḷapanthakatthero tassa purisassa pure
āgamanāyeva bhātaraṃ attano pattavisesaṃ ñāpetukāmo bhikkhusahassaṃ nimminitvā
ekampi ekena asadisaṃ, ekassāpi ca cīvaravicāraṇādisāmaṇakakammaṃ 1- aññena asadisaṃ
akāsi. Puriso gantvā vihāre bahū bhikkhū disvā paccāgantvā "bahū bhante
vihāre bhikkhū, pakkositabbaṃ ayyaṃ na passāmī"ti jīvakassa kathesi. Jīvako satthāraṃ
pucchitvā tassa nāmaṃ vatvā puna taṃ pesesi. So gantvā "cūḷapanthako nāma
kataro bhante"ti pucchi. "ahaṃ cūḷapanthako, ahaṃ cūḷapanthako"ti sakiṃyeva mukhasahassaṃ
kathesi. So puna gantvā "sabbepi kira cūḷapanthakā, ahaṃ pakkositabbaṃ na jānāmī"ti
āha. Jīvako paṭividdhasaccatāya "iddhimā bhikkhū"ti nayato aññāsi. Bhagavā āha
"gaccha, yaṃ paṭhamaṃ passasi, taṃ cīvarakaṇṇe gahetvā `satthā taṃ āmantetī'ti vatvā
ānehī"ti. So gantvā tathā akāsi. Tāvadeva sabbepi nimmitā antaradhāyiṃsu.
Thero taṃ uyyojetvā mukhadhovanādisarīrakiccaṃ niṭṭhapetvā paṭhamataraṃ gantvā
paññattāsane nisīdi. Tasmiṃ khaṇe satthā dakkhiṇodakaṃ gaṇhitvā bhattakiccaṃ katvā
cūḷapanthakattherenava bhattānumodanaṃ dhammakathaṃ kathāpesi. Thero dīghamajjhimāgamappamāṇaṃ
dhammakathaṃ kathesīti.
Aññe bhikkhū adhiṭṭhānena manomayaṃ kāyaṃ abhinimminitvā tayo vā cattāro
vā abhinimminanti, bahuke ekasadiseyeva ca katvā nimminanti ekavidhameva kammaṃ
@Footnote: 1 i. cīvaravicāraṇādisāsanakammaṃ
Kurumāne. Cūḷapanthakatthero pana ekāvajjaneneva bhikkhusahassaṃ māpesi. Dvepi jane
na ekasadise akāsi, na ekavidhaṃ kammaṃ kurumāne. Tasmā manomayaṃ kāyaṃ
abhinimminantānaṃ aggo nāma jāto. Aññe pana bahū aniyametvā nimmitā
iddhimatā sadisā honti. Ṭhānanisajjādīsu ca bhāsitatuṇhībhāvādīsu ca yaṃ yaṃ iddhimā
karoti, taṃ tadeva karonti. Sace pana nānāvaṇṇaṃ kātukāmo 1- hoti keci paṭhamavaye
keci majjhimavaye keci pacchimavaye, tathā dīghakese upaḍḍhamuṇḍe muṇḍe missakakese
upaḍḍharattacīvare paṇḍukacīvare padabhāṇadhammakathāsarabhaññapañhāpucchanapañhāvisajjana-
rajanapacanacīvarasibbanadhovanādīni karonte aparepi vā nānappakārake kātukāmo
hoti, te pādakajjhānato vuṭṭhāya "ettakā bhikkhū paṭhamavayā hontū"tiādinā
nayena parikammaṃ katvā puna samāpajjitvā vuṭṭhāya adhiṭṭhātabbaṃ, adhiṭṭhānacittena
saddhiṃ icchiticchitappakārāyeva hontīti. Eseva nayo bahudhāpi hutvā eko
hotītiādīsu.
Ayaṃ pana viseso:- pakatiyā bahukoti nimmitakālabbhantare nimmitapakatiyā bahuko.
Iminā ca bhikkhunā evaṃ bahubhāvaṃ nimminitvā puna "ekova hutvā caṅkamissāmi,
sajjhāyaṃ karissāmi, pañhaṃ pucchissāmī"ti cintetvā vā, "ayaṃ vihāro
appabhikkhuko, sace keci āgamissanti `kuto ime 2- ettakā ekasadisā bhikkhū,
addhā therassa esa ānubhāvo'ti 3- maṃ jānissantī"ti appicchatāya vā antarāva
"eko homī"ti icchantena pādakajjhānaṃ samāpajjitvā vuṭṭhāya "eko homī"ti
parikammaṃ katvā puna samāpajjitvā vuṭṭhāya "eko homī"ti adhiṭṭhātabbaṃ.
Adhiṭṭhānacittena saddhiṃyeva eko hoti. Evaṃ akaronto pana yathāparicchinnakālavasena
sayameva eko hoti.
[11] Āvibhāvanti padaṃ nikkhipitvā kenaci anāvaṭaṃ hotīti vuttattā
kenaci anāvaṭapadena āvibhāvapadassa pākaṭabhāvattho vutto. "hotī"ti padena
@Footnote: 1 i. kattukāmo 2 i. pana 3 Ma. evaṃ bahubhāvoti
"karotī"ti pāṭhaseso vutto hoti. Pākaṭaṃ hontaṃ hi āvibhāve kate
hoti. Kenaci anāvaṭanti kuṭṭādinā yena kenaci anāvaṭaṃ āvaraṇavirahitaṃ.
Appaṭicchannanti uparito acchāditaṃ. Tadeva anāvaṭattā vivaṭaṃ. Appaṭicchannattā
pākaṭaṃ. Tirobhāvanti antaritabhāvaṃ 1- karoti. Āvaṭaṃyeva tena āvaraṇena pihitaṃ.
Paṭicchannaṃyeva tena paṭicchādanena paṭikujjitaṃ.
Ākāsakasiṇasamāpattiyāti paricchedākāsakasiṇe uppāditāya catutthajjhāna-
samāpattiyā. Lābhīti so lābho assa atthīti lābhī. Aparikkhitteti kenaci
samantato aparikkhitte padese. Idha ākāsakasiṇasseva vuttattā tattha bhāvitameva
jhānaṃ ākāsakaraṇassa 2- paccayo hoti, na aññanti daṭṭhabbaṃ. Upariāpokasiṇādīsupi
tadārammaṇameva jhānaṃ daṭṭhabbaṃ, na aññaṃ. Paṭhaviṃ āvajjati, udakaṃ āvajjati,
ākāsaṃ āvajjatīti pakatipaṭhavīudakaākāse āvajjati. Antalikkheti tassa
ākāsassa paṭhavito dūrākāsabhāvaṃ dīpeti.
[12] Candimasūriyaparimajjane kasiṇaniyamaṃ akatvā "iddhimā cetovasippatto"ti
avisesena vuttattā natthettha kasiṇasamāpattiniyamoti veditabbaṃ. Nisinnako vā
nipannako vāti nisinno vā nipanno vā. Imehava itarairiyāpathadvayampi vuttameva
hoti. Hatthapāse hotūti hatthasamīpe hotu. Hatthapasse hotūtipi pāṭho. Idaṃ
tathā kātukāmassa vasena vuttaṃ. Ayampana tattha gantvāpi hatthaṃ vaḍḍhetvāpi
āmasati. Āmasatīti īsakaṃ phusati. Parāmasatīti bāḷhaṃ phusati. Parimajjatīti
samantano phusati. Rūpagatanti hatthapāse ṭhitarūpameva.
Dūrepi santike adhiṭṭhātīti pādakajjhānato vuṭṭhāya dūre devalokaṃ vā
brahmalokaṃ vā āvajjati "santike hotū"ti. Āvajjitvā parikammaṃ katvā puna
@Footnote: 1 Sī.i. antarikabhāvaṃ 2 Sī.i. ākāsakasiṇassa
Samāpajjitvā vuṭaṭhāya ñāṇena adhiṭṭhāti "santike hotū"ti. Santike hoti.
Esa nayo sesapadesupi. Brahmalokaṃ pana gantukāmassa dūrassa santikakaraṇaṃ
vatvā brahmalokagamanassa anupakārampi imāya iddhiyā ijjhamānavisesaṃ
dassento santikepītiādimāha. Tattha na kevalaṃ thokakaraṇabahukaraṇameva, "amadhuraṃ
madhuran"tiādīsupi yaṃ yaṃ icchati, taṃ sabbaṃ iddhimato ijjhati. Aparo nayo:-
dūrepi santike adhiṭṭhātīti dūre brahmalokaṃ vā manussalokassa santike
adhiṭṭhāti. Santikepi dūre adhiṭṭhātīti santike manussalokaṃ vā dūre brahmaloke
adhiṭṭhāti. Bahukampi thokaṃ adhiṭṭhātīti sace brahmāno bahū sannipatitā
honti, mahāattabhāvattā dassanūpacāraṃ savanūpacāraṃ pajahanti, dassanūpacāre ca
savanūpacāre ca ekajjhaṃ saṅkhipitvā bahukampi thokampi adhiṭṭhāti. Thokampi bahukaṃ
adhiṭṭhātīti sace mahāparivārena gantukāmo hoti, ekakattā thokaṃ attānaṃ bahukaṃ
adhiṭṭhahitvā mahāparivāro gacchatīti evamettha attho daṭṭhabbo. Evaṃ sati
catubbidhampi taṃ brahmalokagamane upakāro hoti.
Dibbena cakkhunā tassa brahmuno rūpaṃ passatīti idha ṭhito ālokaṃ
vaḍḍhetvā yassa brahmuno rūpaṃ daṭṭhukāmo, dibbena cakkhunā tassa brahmuno
rūpaṃ passati. Idheva ṭhito dibbāya sotadhātuyā tassa brahmuno bhāsamānassa
saddaṃ suṇāti. Cetopariyañāṇena tassa brahmuno cittaṃ pajānāti.
Dissamānenāti cakkhunā pekkhiyamānena. Kāyavasena cittaṃ pariṇāmetīti
rūpakāyassa vasena cittaṃ pariṇāmeti. Pādakajjhānacittaṃ gahetvā kāye āropeti,
kāyānugatikaṃ karoti 1- dandhagamanaṃ. Kāyagamanaṃ hi dandhaṃ hoti. Adhiṭṭhātīti tasseva
vevacanaṃ, sanniṭṭhāpetīti attho. Sukhasaññañca lahusaññañca okkamitvāti
pādakajjhānārammaṇena iddhicittena sahajātaṃ sukhasaññañca lahusaññañca
@Footnote: 1 ka. lahusaññākāyānugatikaṃ
Okkamitvā pavisitvā phusitvā pāpuṇitvā. Sukhasaññā ca nāma upekkhāsampayutta-
saññā. Upekkhā hi santaṃ sukhanti vuttā, sāyeva saññā nīvaraṇehi ceva
vitakkādipaccanīkehi ca vimuttattā lahusaññātipi veditabbā. Taṃ okkantassa panassa
karajakāyopi tūlapicu viya sallahuko hoti. So evaṃ vātakkhittatūlapicunā viya sallahukena
dissamānena kāyena brahmalokaṃ gacachati. Evaṃ gacchanto ca sace icchati,
paṭhavīkasiṇavasena ākāse maggaṃ nimminitvā padasā gacchati. Sace icchati, ākāse
paṭhavīkasiṇavaseneva pade pade padumaṃ nimminitvā padume padume padaṃ nikkhipanto padasā
gacchati. Sace icchati, vāyokasiṇavasena vātaṃ adhiṭṭhahitvā tūlapicu viya vāyunā
gacchati. Apica gantukāmatāva ettha pamāṇaṃ. Sati hi gantukāmatāya
evaṃkatacittādhiṭṭhāno adhiṭṭhānavegakkhittova so jiyāvegakkhitto saro viya
dissamāno gacchati.
Cittavasena kāyaṃ pariṇāmetīti karajakāyaṃ gahetvā pādakajjhānacitte
āropeti, cittānugatikaṃ karoti sīghagamanaṃ. Cittagamanaṃ hi sīghaṃ hoti. Sukhasaññañca
lahusaññañca okkamitvāti rūpakāyārammaṇena iddhicittena sahajātaṃ sukhasaññañca
lahusaññañca. Sesaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Idampana cittagamanameva hoti. Evaṃ
adissamānena kāyena gacchanto panāyaṃ kiṃ tassādhiṭṭhānacittassa uppādakkhaṇe
gacchati, udāhu ṭhitikkhaṇe bhaṅgakkhaṇe vāti vutte "tīsupi khaṇesu gacchatī"ti thero
āha. Kiṃ pana so sayaṃ gacchati, nimmitaṃ pesetīti? yathāruci karoti. Idha panassa
sayaṃ gamanameva āgataṃ.
Manomayanti adhiṭṭhānamanena nimmitattā manomayaṃ. Sabbaṅgapaccaṅganti
sabbaaṅgapaccaṅgavantaṃ. Ahīnindriyanti idaṃ cakkhusotādīnaṃ saṇṭhānavasena vuttaṃ,
nimmitarūpe pana pasādo nāma natthi. Sace so iddhimā caṅkamati, nimmitopi tattha
caṅkamatītiādi sabbaṃ sāvakanimmitaṃ sandhāya vuttaṃ. Buddhanimmitā pana yaṃ yaṃ
Bhagavā karoti 1-, taṃ tampi karonti, bhagavato cittavasena aññampi karontīti 2-.
Dhūmāyati, pajjalatīti tejokasiṇavasena. Dhammaṃ bhāsatītiādīni tīṇi aniyametvā vuttāni.
Santiṭṭhatīti saṅgamma tiṭṭhati. Sallapatīti saṅgamma lapati. Sākacchaṃ samāpajjatīti
aññamaññassa uttarapaccuttaradānavasena saṃkathaṃ 3- karoti. Ettha ca yaṃ so iddhimā
idheva ṭhito dibbena cakkhunā rūpaṃ passati, dibbāya sotadhātuyā saddaṃ suṇāti,
cetopariyañāṇena cittaṃ pajānāti, yampi so idheva ṭhito tena brahmunā
saddhiṃ santiṭṭhati, sallapati, sākacchaṃ samāpajjati, yampissa "dūrepi santike
adhiṭṭhātī"tiādikaṃ adhiṭṭhānaṃ, yampi so dissamānena vā adissamānena vā kāyena
brahmalokaṃ gacchati, ettāvatā na kāyena vasaṃ vatteti. Yañca kho "so tassa
brahmuno purato rūpiṃ abhinimminātī"tiādinā nayena vuttavidhānaṃ āpajjati,
ettāvatā kāyena vasaṃ vatteti nāma. Sesaṃ pana kāyena vasavattanāya
pubbabhāgadassanatthaṃ vuttanti. Ayaṃ tāva adhiṭṭhānā iddhi.
[13] Vikubbaniddhiniddese likhissa bhagavato sāvakanidassanaṃ vikubbaniddhiyā
kāyasakkhipuggaladassanatthaṃ vuttaṃ. Tampi dassento paṭhamaṃ tāva brahmaloke ṭhito
sahassilokadhātuṃ sarena viññāpesīti ativiya acchariyaabbhutabhūtaṃ sahassilokadhātuyā
saddasavanaṃ adhiṭṭhāniddhiṃ dassesi. Idāni tassa vatthussa paridīpanatthaṃ idaṃ
vuccati:- imasmā hi kappā ekatiṃse kappe sikhī bhagavā anantarajātiyā
tusitapurato cavitvā aruṇavatīnagare aruṇavato rañño pabhāvatiyā nāma mahesiyā
kucchismiṃ nibbattitvā paripakkañāṇo mahābhinikkhamanaṃ nikkhamitvā bodhimaṇḍe
sabbaññutaññāṇaṃ paṭivijjhitvā pavattavaradhammacakko aruṇavatiṃ nissāya viharanto
ekadivasaṃ pātova sarīrapaṭijagganaṃ katvā mahābhikkhusaṃghaparivāro "aruṇavatiṃ piṇḍāya
pavisissāmī"ti nikkhamitvā vihāradvārakoṭṭhakasamīpe ṭhito abhibhuṃ nāma aggasāvakaṃ
@Footnote: 1 i. buddhanimmitaṃ pana....karoti 2 i. karotīti 3 i. kathaṃ
Āmantesi "atippago kho bhikkhu aruṇavatiṃ piṇḍāya pavisituṃ. Nayena aññataro
brahmaloko tenupasaṅkamissāmā"ti. Yathāha:-
"atha kho bhikkhave sikhī bhagavā arahaṃ sammāsambuddho abhibhuṃ
bhikkhuṃ āmantesi `āyāma brāhmaṇa yena aññataro brahmaloko,
tenupasaṅkamissāma yāva bhattassa kālo bhavissatī'ti. `evaṃ Bhante'ti
kho bhikkhave abhibhū bhikkhu sikhissa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
paccassosi. Atha kho bhikkhave sikhī ca bhagavā abhibhū ca bhikkhu yena
aññataro brahmaloko, tenupasaṅkamiṃsū"ti. 1-
Tattha mahābrahmā sammāsambuddhaṃ disvā attamano paccuggamanaṃ katvā
brahmāsanaṃ paññāpetvā adāsi. Therassāpi anucchavikaṃ āsanaṃ paññāpayiṃsu.
Nisīdi bhagavā paññatte āsane, theropi attano pattāsane nisīdi. Mahābrahmāpi
dasabalaṃ vanditvā ekamantaṃ nisīdi. Tenāha:- atha kho bhikkhave sikhī bhagavā
arahaṃ sammāsambuddho abhibhuṃ bhikkhuṃ āmantesi "paṭibhātu brāhmaṇa taṃ brahmuno
ca brahmaparisāya ca brahmapārisajjānañca dhammī kathā"ti. "evaṃ bhante"ti kho
bhikkhave abhibhū bhikkhu sikhissa bhagavato arahato sammāsambuddhassa paṭissuṇitvā
brahmuno ca brahmaparisāya ca brahmapārisajjānañca dhammakathaṃ kathesi. There dhammakathaṃ
kathente brahmagaṇā 2- ujjhāyiṃsu "cirassañca mayaṃ satthu brahmalokāgamanaṃ labhimhā,
ayañca bhikkhu ṭhapetvā satthāraṃ sayaṃ dhammakathaṃ ārabhī"ti. Satthā tesaṃ anattamanabhāvaṃ
ñatvā abhibhuṃ bhikkhuṃ etadavoca "ujjhāyanti kho te brāhmaṇa brahmā ca
brahmaparisā ca brahmapārisajjā ca. Tena hi tvaṃ brāhmaṇa bhiyyoso mattāya
saṃvejehī"ti. Thero satthu vacanaṃ sampaṭicchitvā anekavihitaṃ iddhivikubbanaṃ katvā
sahassilokadhātuṃ sarena viññāpento:-
@Footnote: 1 saṃ.sa. 15/185/187 2 cha.Ma. brahmāno
"ārambhatha nikkhamatha yuñjatha buddhasāsane
dhunātha maccuno senaṃ naḷāgāraṃva kuñjaro.
Yo imasmiṃ dhammavinaye appamatto vihassati
pahāya jātisaṃsāraṃ dukkhassantaṃ karissatī"ti 1-
imaṃ gāthādvayaṃ abhāsi.
Kiṃ pana katvā thero sahassilokadhātuṃ sarena viññāpesīti? nīlakasiṇaṃ
Tāva samāpajjitvā vuṭṭhāya abhiññāñāṇena cakkavāḷasahasse sabbattha
andhakāraṃ phari. Tato "kimidaṃ andhakāran"ti sattānaṃ ābhoge uppanne ālokakasiṇaṃ
samāpajjitvā vuṭṭhāya ālokaṃ dassesi. "kiṃ āloko ayan"ti vicinantānaṃ attānaṃ
dassesi. Cakkavāḷasahasse ca devamanussā añjaliṃ paggaṇhitvā theraṃyeva namassamānā
aṭṭhaṃsu. Thero "mahājano mayhaṃ dhammaṃ desentassa saddaṃ suṇātū"ti imā gāthā
abhāsi. Sabbe osaṭāya parisāya majjhe nīsīditvā dhammaṃ desentassa viya saddaṃ
assosuṃ. Atthopi tesaṃ pākaṭo ahosi. Taṃ viññāpanaṃ sandhāya "sarena viññāpesī"ti
vuttaṃ. Tena kataṃ anekavihitaṃ iddhivikubbanaṃ sandhāya puna so dissamānenapītiādi
vuttaṃ. Tattha dhammaṃ desesīti paṭhamaṃ vuttappakāraṃ iddhivikubbanaṃ dassento dhammaṃ
desesi, tato yathāvuttakkamena dve gāthā bhāsanto sarena viññāpesīti
veditabbaṃ. Dissamānenapi kāyenātiādīsu ca itthambhūtalakkhaṇe karaṇavacanaṃ,
evaṃbhūtakāyo hutvāti attho.
Idāni taṃ vatthuṃ dassetvā 2- aññassāpi iddhimato vikubbaniddhikaraṇavidhānaṃ
dassento so pakativaṇṇaṃ vijahitvātiādimāha. Tattha soti heṭṭhā vuttavidhānena
mudukammaññakatacitto so iddhimā bhikkhu. Sace vikubbaniddhiṃ kātukāmo hoti,
@Footnote: 1 saṃ.sa. 15/185/188 2 i. dassento
Attano pakativaṇṇaṃ pakatisaṇṭhānaṃ vijahitvā kumārakavaṇṇaṃ vā dasseti. Kathaṃ?
paṭhavīkasiṇārammaṇābhiññāpādakacatutthajjhānato vuṭṭhāya "evarūpo kumārako homī"ti 1-
nimminitabbaṃ kumārakavaṇṇaṃ āvajjitvā kataparikammāvasāne puna samāpajjitvā
vuṭṭhāya "evarūpo nāma kumārako homī"ti abhiññāñāṇena adhiṭṭhāti, 2- saha
adhiṭṭhānena kumārako hotīti. Visuddhimagge 3- kasiṇaniddese "paṭhavīkasiṇavasena ekopi
hutvā bahudhā hotītiādibhāvo .pe. Evamādīni ijjhantī"ti vacanena idha
paṭhavīkasiṇārammaṇaṃ pādakajjhānaṃ yujjati. Tattheva pana abhiññāniddese 4-
vikubbaniddhiyā "paṭhavīkasiṇādīsu aññatarārammaṇato abhiññāpādakajjhānato vuṭṭhāyā"ti
vuttaṃ, tattheva ca "attano kumārakavaṇṇo āvajjitabbo"ti vuttaṃ, taṃ nāgādinimmāne
na yujjati viya. Nāgavaṇṇādinimmānepi eseva nayo.
Tattha nāgavaṇṇanti sappasaṇṭhānaṃ. Supaṇṇavaṇṇanti 5- garuḷasaṇṭhānaṃ.
Indavaṇṇanti sakkasaṇṭhānaṃ. Devavaṇṇanti sesadevasaṇṭhānaṃ. Samuddavaṇṇaṃ pana
āpokasiṇavasena ijjhati. Pattinti padātiṃ. Vividhampi senābyūhanti hatthiādīnaṃ
vasena anekavihitaṃ senāsamūhaṃ. Visuddhimagge 6- pana "hatthimpi dassetītiādi panettha
bahiddhāpi hatthiādidassanavasena vuttaṃ. Tattha `hatthī homī'ti anadhiṭṭhahitvā `hatthī
hotū'ti adhiṭṭhātabbaṃ. Assādīsupi eseva nayo"ti vuttaṃ, taṃ "pakativaṇṇaṃ
vijahitvā"ti vuttamūlapadena ca vikubbaniddhibhāvena ca virujjhati. Pāḷiyaṃ vuttakkamena
hi pakativaṇṇaṃ avijahitvā adhiṭṭhānavasena aññassa dassanaṃ adhiṭṭhāniddhi nāma,
pakativaṇṇaṃ vijahitvā adhiṭṭhānavasena attano aññathā dassanaṃ vikubbaniddhi nāma.
@Footnote: 1 Ma. hotūti 2 ka. () etthantare saha adhiṭṭhātīti pāṭhā dissanti
@3 visuddhi. 1/224 4 visuddhi. 2/147
@5 pu.pāḷiyaṃ. antarā ca supaṇṇavaṇṇapadaṃ antarā indavaṇṇapadaṃ yakkhavaṇñca
@asuravaṇṇañca dissanti 6 visuddhi. 2/35
[14] Manomayiddhiñāṇaniddese imamhā kāyā aññaṃ kāyaṃ abhinimminātīti-
ādīsu iddhimā bhikkhu manomayiddhiṃ kātukāmo ākāsakasiṇārammaṇapādakajjhānato
vuṭṭhāya attano rūpakāyaṃ tāva āvajjitvā vuttanayeneva "susiro hotū"ti adhiṭṭhāti,
susiro hoti. Atha tassa abbhantare paṭhavīkasiṇavasena aññaṃ kāyaṃ āvajjitvā
parikammaṃ katvā vuttanayeneva adhiṭṭhāti, tassa abbhantare añño kāyo hoti.
So taṃ mukhato abbūhitvā 1- bahi ṭhapeti. Idāni tamatthaṃ upamāhi pakāsento
seyyathāpītiādimāha. Tattha muñjamhāti muñjatiṇamhā īsikaṃ pavāheyyāti kaḷīraṃ
luñceyya. Kosiyāti kosakato. Karaṇḍāti karaṇḍāya, purāṇatacakañcukatoti attho.
Tattha ca uddhareyyāti cittenevassa uddharaṇaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ hi ahi nāma sajātiyaṃ
ṭhito, kaṭṭhantaraṃ vā rukkhantaraṃ vā nissāya, tacato sarīraṃ nikkaḍḍhanapayogasaṅkhātena
thāmena, sarīraṃ khādayamānaṃ 2- viya purāṇatacaṃ jigucchanto imehi catūhi kāraṇehi
sayameva kañcukaṃ pajahāti.
Ettha ca yathā īsikādayo muñjādīhi sadisā honti, evamidaṃ manomayaṃ
rūpaṃ iddhimatā 3- sabbākārehi sadisameva hotīti dassanatthaṃ imā upamā vuttāti.
"manomayena kāyena, iddhiyā upasaṅkamī"ti 4- ettha abhiññāmanena katakāyo
manomayakāyo nāma. "aññataraṃ manomayaṃ kāyaṃ upapajjatī"ti 5- ettha jhānamanena
nibbattitakāyo tena manena katattā manomayakāyo nāma. Idha pana abhiññāmanena
uppāditakāyo tena manena katattā manomayakāyo nāma. Evaṃ sati adhiṭṭhāniddhiyā
vikubbaniddhiyā ca kato manomayakāyo nāma hotīti ce? hotiyeva. Idha
pana tāsaṃ visuṃ visuṃ visesena visesetvā adhiṭṭhāniddhi vikubbaniddhīti ca vuttattā
abbhantarato nimmānameva manomayiddhi nāma.
@Footnote: 1 Ma. abbahitvā, ka. abbhāhitvā 2 i. saṅkhādamānaṃ 3 i. iddhimato
@4 khu.thera. 26/901/387 5 upapannoti (vi.cūḷa. 7/333/118)
[15] Ñāṇavipphāriddhiniddese ñāṇassa vipphāro vego assā atthīti
ñāṇavipphāRā. Ettha ca sattaanupassanāvaseneva iddhiṃ dassetvā sesā yāva
arahattamaggā saṅkhittāti veditabbā.
Āyasmato bākulassa 1- ñāṇavipphārā iddhītiādīsu bākulatthero tāva dvīsu
kulesu vaḍḍhitattā evaṃ laddhanāmo pubbabuddhesu katādhikāro puññasampadāya
sampanno thero. So hi mahāsampattiṃ anubhavamāno devamanussesu saṃsaranto amhākaṃ
dasabalassa nibbattito puretarameva kosambiyaṃ seṭṭhikule nibbatti. Taṃ jātakāle
maṅgalatthāya mahāparivārena yamunaṃ netvā saparivārā dhātī nimujjanummujjanavasena
kīḷāpentī nhāpeti. Eko mahāmaccho "bhakkho me ayan"ti maññamāno mukhaṃ
vivaritvā upagato. Dhātī dārakaṃ chaḍḍetvā palātā. Mahāmaccho taṃ gili. Puññavā
satto sayanagabbhaṃ pavisitvā nipanno viya na kiñci dukkhaṃ pāpuṇi. Maccho dārakassa
tejena tattakapālaṃ 2- gilitvā 3- viya ḍayhamāno vegena tiṃsayojanaṃ gantvā
bārāṇasivāsino macchabandhassa jālaṃ pāvisi. So dārakassa tejena jālato nīhaṭamattova
mato. Macchabandhā taṃ sakalameva antarakājena ādāya "sahassena demā"ti nagare
carantā asītikoṭidhanassa aputtakassa seṭṭhissa gharadvāraṃ gantvā seṭṭhibhariyāya
ekena kahāpaṇena adaṃsu. Sā taṃ sayameva phalake ṭhapetvā piṭṭhito phālentī
macchakucchiyaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ dārakaṃ disvā "macchakucchiyaṃ me putto laddho"ti nādaṃ
naditvā dārakaṃ ādāya sāmikaṃ upagacchi. Seṭṭhi tāvadeva bheraṃ carāpetvā dārakaṃ
ādāya rañño santikaṃ ānetvā tamatthaṃ ārocesi. Rājā "puññavā dārako,
posehi nan"ti āha. Itarampi seṭṭhikulaṃ taṃ pavattiṃ sutvā tattha gantvā "amhākaṃ
putto"ti taṃ dārakaṃ gaṇhituṃ vivadi. Ubhopi rājakulaṃ agamaṃsu. Rājā "dvinnampi
aputtakaṃ 4- kātuṃ na sakkā, dvinnampi dāyādo hotū"ti āha. Tato paṭṭhāya
@Footnote: 1 Sī. bakkulassa, bākkulassa, visuddhi. 2/208 (syā), Ma.A. 4/138, aṅ.A. 1/270
@2 cha.Ma. tattakaṃ phālaṃ, Ma.A. 4/138 3 Ma. gilito 4 i. aputtataṃ
Dvepi kulāni lābhaggayasaggappattāni ahesuṃ. Tassa dvīhi kulehi vaḍḍhitattā
"bākulakumāro"ti nāmamakaṃsu. Tassa viññutaṃ pattassa dvīsupi nagaresu tayo tayo pāsāde
kāretvā nāṭakāni paccupaṭṭhapesuṃ. Ekekasmiṃ nagare cattāro cattāro māse
vasi. 1- Tahiṃ ekasmiṃ nagare cattāro māse vuṭṭhassa 2- saṅghāṭanāvāsu maṇḍapaṃ
kāretvā tattha naṃ nāṭakehi saddhiṃ āropetvā mahāsampattiṃ anubhavamānaṃ dvīhi māsehi
itaraṃ nagaraṃ upaḍḍhapathaṃ nenti. Itaranagaravāsino nāṭakāpi "dvīhi māsehi upaḍḍhapathaṃ
āgato bhavissatī"ti tatheva paccuggantvā dvīhi māsehi attano nagaraṃ ānenti.
Itaranāṭakā majjhe nivattitvā attano nagarameva gacchanti. Tattha cattāro māse
vasitvā teneva niyāmena puna itaranagaraṃ gacchati. Evamassa sampattiṃ anubhavantassa
asīti vassāni paripuṇṇāni.
Tasmiṃ samaye amhākaṃ bodhisatto sabbaññutaṃ pāpuṇitvā pavattavaradhammacakko
anukkamena cārikaṃ caranto kosambiṃ pāpuṇi. "bārāṇasin"ti majjhimabhāṇakā.
Bākulaseṭṭhipi kho "dasabalo āgato"ti sutvā bahuṃ gandhamālaṃ ādāya satthu
santikaṃ gantvā dhammakathaṃ sutvā paṭiladdhasaddho pabbaji. So sattāhameva puthujjano
hutvā aṭṭhame aruṇe saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Athassa dvīsu nagaresu
paricitamātugāmā attano kulagharāni āgantvā tattheva vasamānā cīvarāni karitvā 3-
pahiṇiṃsu. Thero ekaṃ aḍḍhamāsaṃ kosambivāsīhi pahitacīvaraṃ paribhuñjati, ekaṃ aḍḍhamāsaṃ
bārāṇasivāsīhīti eteneva niyāmena dvīsupi 4- nagaresu yaṃ yaṃ uttamaṃ, taṃ taṃ
therasseva āharīyati. Pabbajitassāpissa sukheneva asīti vassāni agamaṃsu.
Ubhayatthāpissa muhuttamattampi appamattakopi ābādho na uppannapubbo. So pacchime
kāle bākulasuttaṃ 5- kathetvā parinibbāyīti. Evaṃ macchakucchiyaṃ arogabhāvo āyasmato
bākulassa pacchimabhavikassa tena attabhāvena paṭilabhitabbaarahattañāṇānubhāvena
@Footnote: 1 ka. vasati 2 Ma. vutthatthaṃ 3 ka. kārāpetvā
@4 cha.Ma. dvīsu 5 i. bakkulasuttantaṃ, Ma.u. 14/209/174
Nibbattattā ñāṇavipphārā iddhi nāma. Sucaritakammaphalappattassa
paṭisambhidāñāṇassa ānubhāvenātipi vadanti.
Saṅkiccattheropi 1- pubbe katapuñño dhammasenāpatittherassa upaṭṭhākassa
sāvatthiyaṃ aḍḍhakulassa dhītu kucchismiṃ nibbatti. Sā tasmiṃ kucchite ekena
byādhinā taṃkhaṇaṃyeva kālamakāsi, tassā sarīre jhāpiyamāne ṭhapetvā gabbhamaṃsaṃ sesamaṃsaṃ
jhāpayi. Athassā gabbhamaṃsaṃ citakato otāretvā dvīsu tīsu ṭhānesu sūlehi vijjhiṃsu.
Sūlakoṭi dārakassa akkhikoṭiṃ phusi. Evaṃ gabbhamaṃsaṃ vijjhitvā aṅgārarāsimhi
pakkhipitvā aṅgāreheva paṭicchādetvā pakkamiṃsu. Gabbhamaṃsaṃ jhāyi, aṅgāramatthake
pana suvaṇṇabimbasadiso dārako padumagabbhe nipanno viya ahosi. Pacchimabhavikasattassa hi
sinerunā otthariyamānassāpi arahattaṃ appatvā jīvitakkhayo nāma natthi. Punadivase
"citakaṃ nibbāpessāmā"ti āgatā tathā nipannaṃ dārakaṃ disvā
acchariyabbhutacittajātā dārakaṃ ādāya nagaraṃ gantvā nemittake pucchiṃsu. Nemittakā
"sace ayaṃ dārako agāraṃ ajjhāvasissati 2-, yāva sattamā kulaparivaṭṭā ñātakā duggatā
bhavissanti. Sace pabbajissati, pañcahi samaṇasatehi parivuto carissatī"ti āhaṃsu.
Ayyakā taṃ dārakaṃ vaḍḍhesi. Ñātakāpi vaḍḍhitakāle "amhākaṃ ayyassa santike
pabbājessāmā"ti posayiṃsu. So sattavassikakāle "tava kucchiyā vasanakāle mātā
te kālamakāsi, tassā sarīre jhāpiyamānepi tvaṃ na jhāyī"ti kumārakānaṃ kathaṃ
sutvā "ahaṃ kira evarūpā bhayā mutto, kiṃ me gharāvāsena, pabbajissāmī"ti
ñātakānaṃ ārocesi. Te "sādhu tātā"ti taṃ dhammasenāpatittherassa santikaṃ netvā
"bhante imaṃ pabbājethā"ti adaṃsu. Thero tacapañcakakammaṭṭhānaṃ datvā pabbājesi.
So khuraggeyeva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇi. Paripuṇṇavasso ca
upasampadaṃ labhitvā dasavasso hutvā pañcasatabhikkhuparivāro vicarīti. Evaṃ vuttanayeneva
dārucitakāya arogabhāvo āyasmato saṅkiccassa ñāṇavipphārā iddhi nāma.
@Footnote: 1 visuddhi. 2/209 (syā) 2 i. ajjhāvasati
Bhūtapālattheropi 1- pubbahetusampanno. Tassa pitā rājagahe daliddamanusso.
So taṃ dārakaṃ gahetvā dārūnaṃ atthāya sakaṭena aṭaviṃ gantvā dārubhāraṃ katvā
sāyaṃ nagaradvārasamīpaṃ patto. Athassa goṇā yugaṃ ossajitvā nagaraṃ pavisiṃsu.
So sakaṭamūle puttakaṃ nisīdāpetvā goṇānaṃ anupadaṃ gacchanto nagarameva pāvisi.
Tassa anikkhantasseva dvāraṃ pidahi. Dārako sakalarattiṃ sakaṭassa heṭṭhā nipajjitvā
niddaṃ okkami. Rājagahaṃ pakatiyāpi amanussabahulaṃ, idaṃ pana susānasamīpaṭṭhānaṃ 2-.
Na ca koci yakkho tassa pacchimabhavikassa dārakassa upaddavaṃ kātumasakkhi. So
aparena samayena pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇitvā bhūtapālatthero nāma ahosīti.
Evaṃ vāḷayakkhānucaritepi padese vuttanayeneva arogabhāvo āyasmato bhūtapālassa
ñāṇavipphārā iddhi nāma.
[16] Samādhivipphāriddhiniddese āyasmato sāriputtassa samādhivipphārā
iddhītiādīsu āyasmato sāriputtassa mahāmoggallānattherena saddhiṃ kapotakandarāyaṃ
viharato juṇhāya rattiyā navoropitehi kesehi ajjhokāse nisinnassa eko
duṭṭhayakkho sahāyakena yakkhena vāriyamānopi sīse pahāraṃ adāsi. Yassa meghassa
viya gajjato 3- saddo ahosi, thero tassa paharaṇasamaye samāpattiṃ appetvā nisinno
hoti. Athassa tena pahārena na koci ābādho ahosi. Ayaṃ tassa āyasmato
samādhivipphārā iddhi. Yathāha:-
evaṃ me sutaṃ 4-:- ekaṃ samayaṃ bhagavā rājagahe viharati veḷuvane
kalandakanivāpe. Tena kho pana samayena āyasmā ca sāriputto āyasmā
ca mahāmoggallāno kapotakandarāyaṃ viharanti. Tena kho pana samayena
@Footnote: 1 visuddhi 2/209 (syā) 2 i. susānaṭṭhānasamīpaṭṭhānaṃ
@3 Ma. gajjito 4 khu.u. 25/34/146
Āyasmā sāriputto juṇhāya rattiyā navoropitehi kesehi abbhokāse
nisinno hoti aññataraṃ samādhiṃ samāpajjitvā.
Tena kho pana samayena dve yakkhā sahāyakā uttarāya disāya
dakkhiṇaṃ disaṃ gacchanti kenacideva karaṇīyena. Addasaṃsu kho te yakkhā
āyasmantaṃ sāriputtaṃ juṇhāya rattiyā navoropitehi kesehi abbhokāse
nisinnaṃ, disvāna eko yakkho dutiyaṃ yakkhaṃ etadavoca "paṭibhāti maṃ
samma imassa samaṇassa sīse pahāraṃ dātun"ti. Evaṃ vutte so
yakkho taṃ yakkhaṃ etadavoca "alaṃ samma mā samaṇaṃ āsādesi, uḷāro
so samma samaṇo mahiddhiko mahānubhāvo"ti.
Dutiyampi kho .pe. Tatiyampi kho so yakkho taṃ yakkhaṃ etadavoca
"paṭibhāti maṃ samma imassa samaṇassa sīse pahāraṃ dātun"ti. Tatiyampi
kho so yakkho taṃ yakkhaṃ etadavoca "alaṃ samma mā samaṇaṃ āsādesi,
uḷāro so samma samaṇo mahiddhiko mahānubhāvo"ti.
Atha kho so yakkho taṃ yakkhaṃ anādiyitvā āyasmato sāriputtassa
sīse pahāraṃ adāsi. Tāva mahāpahāro ahosi, api tena pahārena
sattaratanaṃ vā aḍḍhaṭṭhamaratanaṃ vā nāgaṃ osāreyya, mahantaṃ vā
pabbatakūṭaṃ padāleyya. Atha ca pana so yakkho "ḍayhāmi ḍayhāmī"ti
tattheva mahānirayaṃ apatāsi. 1-
Addasā kho āyasmā mahāmoggallāno dibbena cakkhunā
visuddhena atikkantamānusakena tena yakkhena āyasmato sāriputtassa
sīse pahāraṃ dīyamānaṃ, disvā yenāyasmā sāriputto tenupasaṅkami,
@Footnote: 1 Ma.,Sī. avatthāsi
Upasaṅkamitvā āyasmantaṃ sāriputtaṃ etadavoca "kacci te āvuso
sāriputta khamanīyaṃ, kacci yāpanīyaṃ, kacci na kiñci dukkhan"ti. Khamanīyaṃ
me āvuso moggallāna, yāpanīyaṃ me āvuso moggallāna, apica
me sīsaṃ thokaṃ dukkhanti.
Acchariyaṃ āvuso sāriputta, abbhutaṃ āvuso sāriputta, yāva
mahiddhiko āyasmā sāriputto mahānubhāvo, idha te āvuso sāriputta
aññataro yakkho sīse pahāraṃ adāsi. Tāva mahā pahāro ahosi,
api tena pahārena sattaratanaṃ vā aḍḍhaṭṭhamaratanaṃ vā nāgaṃ osāreyya,
mahantaṃ vā pabbatakūṭaṃ padāleyya. Atha ca panāyasmā sāriputto
evamāha "khamanīyaṃ me āvuso moggallāna, yāpanīyaṃ me āvuso
moggallāna, apica me sīsaṃ 1- thokaṃ dukkhan"ti.
Acchariyaṃ āvuso moggallāna, abbhutaṃ āvuso moggallāna, yaṃ 2-
mahiddhiko āyasmā mahāmoggallāno mahānubhāvo, yatra hi nāma
yakkhampi passissati, mayaṃ panetarahi paṃsupisācakampi na passāmāti.
Assosi kho bhagavā dibbāya sotadhātuyā visuddhāya atikkanta-
mānusikāya tesaṃ ubhinnaṃ mahānāgānaṃ imaṃ evarūpaṃ kathāsallāpaṃ.
Atha kho bhagavā etamatthaṃ viditvā tāyaṃ velāyaṃ imaṃ udānaṃ
udānesi:-
"yassa selūpamaṃ cittaṃ ṭhitaṃ nānupakammapati
virattaṃ rajanīyesu kopanīye na kuppati
yassevaṃ bhāvitaṃ cittaṃ kuto taṃ dukkhamessatī"ti 3-.
@Footnote: 1 Ma. sīse 2 cha.Ma. yāva 3 khu.u. 25/34/147
Ettha ca "kuto taṃ dukkhamessatī"ti bhagavatā vuttavacanena "tena pahārena
na koci ābādho ahosī"ti aṭṭhakathāvacanaṃ ativiya sameti. Tasmā "apica me
sīsaṃ thokaṃ dukkhan"ti vacanena dukkhavedanā na hoti, sīsassa pana akammaññabhāvaṃ
sandhāya "dukkhan"ti vuttaṃ. Lokepi hi akicchena pariharituṃ sakkuṇeyyo sukhasīlo,
kicchena pariharituṃ sakkuṇeyyo dukkhasīloti vuccati. Tampi kho akammaññataṃ
samāpattito vuṭṭhitasamayattā ahosīti veditabbo. Samāpattiappitasamaye hi tampi na
bhaveyyāti. "etarahi paṃsupisācakampi na passāmā"ti daṭṭhuṃ asamatthatāya na vuttaṃ,
abhiññāsu byāpārābhāvena vuttaṃ. Thero kira "pacchimā janatā pothujjanikāya iddhiyā
sārasaññā māhesun"ti pacchimaṃ janataṃ anukampamāno yebhuyyena iddhiṃ na valañjesi.
Theragāthāya ca:-
"neva pubbenivāsāya napi dibbassa cakkhuno
cetopariyāya iddhiyā cutiyā upapattiyā
sotadhātuvisuddhiyā paṇidhī me na vijjatī"ti 1-
therena sayameva abhiññāsu patthanābhāvo vutto. Thero pana sattasaṭṭhiyā
sāvakapāramīñāṇesu pāramippattoti.
Sañjīvattheraṃ pana kakusandhassa bhagavato dutiyaaggasāvakaṃ nirodhasamāpannaṃ
"kālaṅkato"ti sallakkhetvā gopālakādayo tiṇakaṭṭhādīni saṅkaḍḍhitvā aggiṃ adaṃsu.
Therassa cīvare aṃsumattampi na jhāyittha. Ayamassāyasmato anupubbasamāpattivasena
pavattasamathānubhāvanibbattattā samādhivipphārā 2- iddhi. Yathāha:-
tena kho pana samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho
loke uppanno hoti. Kakusandhassa kho pana pāpima bhagavato arahato
@Footnote: 1 khu.thera. 26/996/396 2 i. samādhivipphāro
Sammāsambuddhassa vidhurasañjīvaṃ nāma sāvakayugaṃ ahosi aggaṃ bhaddayugaṃ.
Yāvatā pana pāpima kakusandhassa bhagavato arahato sammāsambuddhassa
sāvakā. Tesu na ca koci āyasmatā vidhurena samasamo hoti yadidaṃ
dhammadesanāya. Iminā kho etaṃ pāpima pariyāyena āyasmato vidhurassa
vidhurotveva 1- samaññā udapādi. Āyasmā pana pāpima sañjīvo
araññagatopi rukkhamūlagatopi suññāgāragatopi appakasireneva saññā-
vedayitanirodhaṃ samāpajjati.
Bhūtapubbaṃ pāpima āyasmā sañjīvo aññatarasmiṃ rukkhamūle
saññāvedayitanirodhaṃ samāpanno nisinno hoti. Addasaṃsu kho pāpima
gopālakā pasupālakā kassakā pathāvino āyasmantaṃ sañjīvaṃ
aññatarasmiṃ rukkhamūle saññāvedayitanirodhaṃ samāpannaṃ. Disvāna tesaṃ
etadahosi "acchariyaṃ vata bho, abbhutaṃ vata bho, ayaṃ samaṇo nisinnako
kālaṅkato, hanada naṃ dahāmā"ti.
Atha kho te pāpima gopālakā pasupālakā kassakā pathāvino
tiṇañca kaṭṭhañca gomayañca saṅkaḍḍhitavā āyasmato sañjīvassa kāye
upacinitvā aggiṃ datvā pakkamiṃsu. Atha kho pāpima āyasmā sañjīvo
tassā rattiyā accayena tāya samāpattiyā vuṭṭhahitvā cīvarāni
papphoṭetvā pubbaṇhasamayaṃ nivāsetvā pattacīvaramādāya gāmaṃ
piṇḍāya pāvisi. Addasaṃsu kho te pāpima gopālakā pasupālakā
kassakā pathāvino āyasmantaṃ sañjīvaṃ piṇḍāya carantaṃ, disvāna
nesaṃ etadahosi "acchariyaṃ vata bho, abbhutaṃ vā bho, ayaṃ samaṇo
@Footnote: 1 cha.Ma. vidhuroteva
Nisinnakova kālaṅkato, svāyaṃ paṭisañjīvito"ti. Iminā kho evaṃ pāpima
pariyāyena āyasmato sañjīvassa sañjīvotveva 1- samaññā udapādīti 2-.
Khāṇukoṇḍaññatthero pana pakatiyāva samāpattibahulo, so aññatarasmiṃ
araññe rattiṃ samāpattiṃ appetvā nisīdi, pañcasatā corā bhaṇḍakaṃ thenetvā
gacchantā "idāni amhākaṃ anupadaṃ gacchantā natthī"ti vissamitukāmā bhaṇḍakaṃ
oropayamānā 3- "khānuko ayan"ti maññamānā therasseva upari sabbabhaṇḍakāni
ṭhapesuṃ. Tesaṃ vissamitvā gacchantānaṃ paṭhamaṃ ṭhapitabhaṇḍakassa gahaṇakāle kālaparicchedavasena
thero vuṭṭhāsi. Te therassa calanākāraṃ disvā bhītā viraviṃsu. Thero "mā
bhāyatha upāsakā, bhikkhu ahan"ti āha. Te āgantvā vanditvā theragatena
pasādena pabbajitvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tato pabhuti ca thero
khāṇukoṇḍaññatthero nāma ahosi. Ayamettha pañcahi bhaṇḍakasatehi ajjhotthaṭassa
tassāyasmato ābādhābhāvo samādhivipphārā iddhi.
Uttarā 4- pana upāsikā rājagahe mahādhanassa puṇṇaseṭṭhino dhītā,
kumārikakāleyeva saddhiṃ mātāpitūhi sotāpattiphalaṃ pattā, sā vayappattā rājagahaseṭṭhino
mahatā nibandhena tassa puttassa micchādiṭṭhikassa dinnā. Sā buddhadassanāya
dhammassavanāya buddhappamukhassa bhikkhusaṃghassa dānañca dātuṃ dhammañca sotuṃ okāsaṃ
alabhamānā upaddutā hutvā tasmiṃyeva nagare sirimaṃ nāma gaṇikaṃ pakkosāpetvā
okāsakaraṇatthameva pitu gharāva ānītāni pañcadasakahāpaṇasahassāni tassā datvā
"ime kahāpaṇe gahetvā imaṃ aḍḍhamāsaṃ seṭṭhiputtaṃ paricarāhī"ti taṃ sāmikassa
appetvā sayuṃ uposathaṅgāni adhiṭṭhāya "imaṃ aḍḍhamāsaṃ buddhadassanādīni
labhissāmī"ti
@Footnote: 1 cha.Ma. sañjīvoteva 2 Ma.mū. 12/507/451
@3 i. oropayamānaṃ 4 aṅ.A. 1/390
Tuṭṭhamānasā yāva pavāraṇāya buddhappamukhaṃ bhikkhusaṃghaṃ nimantāpetvā aḍḍhamāsaṃ
mahādānaṃ adāsi, pacchābhattaṃ mahānase khajjabhojjādīni saṃvidahāpeti. Tassa
sāmiko ca "sve pavāraṇā"ti sirimāya saha vātapāne ṭhatvā bahi olokento
taṃ tathāvicarantiṃ sedakilinnaṃ chārikāya okiṇṇaṃ aṅgāramasimakkhitaṃ disvā "attano
sampattiṃ abhuñjitvā kusalaṃ nāma karoti bālā"ti hasi. Uttarāpi taṃ oloketvā
"samparāyatthaṃ kusalaṃ na karoti bālo"ti hasi.
Sirimā abhinnampi taṃ kiriyaṃ disvā "ahaṃ gharasāminī"ti maññamānā issāpakatā
uttarāya kujjhitvā "dukkhaṃ uppādessāmī"ti pāsādā otarati. Uttarā taṃ ñatvā
pīṭhake nisīditvā taṃ mettena cittena phari. Sirimā pāsādā oruyha mahānasaṃ
pavisitvā pūvapacanato uḷuṅkapūraṃ pakkutthitaṃ 1- sappiṃ gahetvā tassā matthake
okiri. Taṃ paduminipaṇṇe sītūdakaṃ viya vinivaṭṭetvā agamāsi. Dāsiyo sirimaṃ
hatthehi ca pādehi ca pothetvā bhūmiyaṃ pātesuṃ. Uttarā mettājhānato vuṭṭhāya dāsiyo
vāresi. Sirimā uttaraṃ khamāpesi. Uttarā "sve satthu purato khamāpehī"ti vatvā
tāya kāyaveyyāvaṭikaṃ yācitāya byañjanasampādanaṃ ācikkhi. Sā taṃ sampādetvā
attano parivārā pañcasatā gaṇikāyo sasaṃghaṃ satthāraṃ parivisitvā "khamāpanasahāyikā
hothā"ti vatvā punadivase tathā tāhi gaṇikāhi saddhiṃ satthu bhattakiccāvasāne
satthāraṃ vanditvā "ahaṃ bhagavā uttarāya aparajjhiṃ, khamatu me uttarā"ti āha.
Satthā "khama uttare"ti vatvā "khamāmi bhagavā"ti vutte "akkodhena jine kodhan"ti-
ādikaṃ 2- dhammaṃ desesi. Uttarā puretarameva sāmikañca sassure 3- ca satthu santike
upanesi. Desanāvasāne te ca tayo janā, sabbā ca gaṇikāyo sotāpattiphale
patiṭṭhahiṃsūti. Evaṃ uttarāya upāsikāya pakkutthitasappinā pīḷābhāvo
samādhivipphārā iddhi.
@Footnote: 1 cha.Ma. pakkuthitaṃ evamuparipi 2 khu.dha. 25/223/56 3 cha.Ma. sassusasure
Sāmāvatī upāsikā nāma kosambiyaṃ udenassa rañño aggamaheSī. Tassa
hi rañño pañcasatapañcasataitthiparivārā tisso aggamahesiyo ahesuṃ. Tāsaṃ sāmāvatī
bhaddiyanagare bhaddiyaseṭṭhino dhītā. Pitari kālaṅkate pitu sahāyassa kosambiyaṃ
ghositaseṭṭhino ghare pañcasataitthiparivārāvaḍḍhitaṃ 1- vayappattaṃ taṃ 2- rājā disvā
sañjātasineho saparivāraṃ attano gharaṃ netvā abhisekaṭṭhānaṃ adāsi.
Caṇḍapajjotassa rañño dhītā vāsuladattā nāma ekā maheSī. Māgandiyabrāhmaṇassa
dhītā bhagavato pādaparicārikaṃ katvā pitarā dīyamānā:-
disvāna taṇhaṃ aratiñca rāgaṃ 3-
nāhosi chando api methunasmiṃ
kimevidaṃ muttakarīsapuṇṇaṃ
pādāpi naṃ samphusituṃ na iccheti 4-
bhagavatā bhāsitaṃ gāthaṃ sutvā bhagavati āghātaṃ bandhi. Tassā mātāpitaro
māgandiyasuttadesanāvasāne anāgāmiphalaṃ patvā pabbajitvā arahattaṃ pāpuṇiṃsu. Tassā
cūḷapitā māgandiyo taṃ kosambiṃ netvā rañño adāsi. Sā rañño ekā maheSī.
Atha kho ghositaseṭṭhī kukkuṭaseṭṭhī pāvārikaseṭṭhīti tayo seṭṭhino loke
tathāgatuppādaṃ sutvā jetavanaṃ satthu santikaṃ gantvā dhammaṃ sutvā sotāpattiphalaṃ
patvā aḍḍhamāsaṃ buddhappamukhassa bhikkhusaṃghassa mahādānaṃ datvā satthu kosambigamanaṃ
āyācitvā kosambiṃ gantvā ghositārāmo kukkuṭārāmo pāvārikārāmoti tayo
janā tayo ārāme kārāpetvā anupubbena tattha āgataṃ satthāraṃ paṭipāṭiyā
ekekasmiṃ divase ekekasmiṃ vihāre vasāpetvā ekeko sasaṃghassa bhagavato
mahādānamadāsi. Athekadivasaṃ tesaṃ upaṭṭhāko sumano nāma mālākāro seṭṭhino
@Footnote: 1 Sī. pañcasataitthiparivārāva vaḍḍhitā 2 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
@3 cha.Ma. aratiṃ ragañca 4 khu.su. 25/842/498
Āyācitvā sasaṃghaṃ satthāraṃ bhojetuṃ attano ghare nisīdāpesi. Tasmiṃ khaṇe sāmāvatiyā
paricāriyā khujjuttarā nāma dāsī aṭṭha kahāpaṇe gahetvā tassa gharaṃ agamāsi.
So "sasaṃghassa tāva satthuno parivesanasahāyā hohī"ti āha. Sā tathā katvā
satthu bhattakiccāvasāne dhammadesanaṃ sutvā sotāpannā hutvā aññadā cattāro
kahāpaṇe attano ādiyantī adinnaṃ ādiyituṃ 1- abhabbattā aṭṭhahi kahāpaṇehi
pupphāni ādāya sāmāvatiyā upanāmesi. Tāya pupphānaṃ bahubhāvakāraṇaṃ puṭṭhā
musā bhaṇituṃ abhabbattā yathāsabhāvaṃ āha. "ajja kasmā na gaṇhī"ti vuttā
"sammāsambuddhassa dhammaṃ sutvā amataṃ sacchākāsin"ti āha. Amma uttare taṃ
dhammaṃ amhākampi kathehīti. "tena hi maṃ nhāpetvā suddhaṃ vatthayugaṃ datvā
ucce āsane nisīdāpetvā sabbā nīcāsanesu nisīdathā"ti āha. Tā sabbāpi
tathā kariṃsu. Sā sekhapaṭisambhidappattā ariyasāvikā ekaṃ vatthaṃ nivāsetvā ekaṃ
uttarāsaṅgaṃ katvā vījaniṃ gahetvā tāsaṃ dhammaṃ desesi. Sāmāvatī ca pañcasatā
ca itthiyo sotāpattiphalaṃ pāpuṇiṃsu. Tā sabbāpi khujjuttaraṃ vanditvā "amma
ajjato paṭṭhāya veyyāvaccaṃ akatvā amhākaṃ mātuṭṭhāne ācariyaṭṭhāne ca ṭhatvā
satthārā desitadesitaṃ dhammaṃ sutvā amhākaṃ kathehī"ti āhaṃsu. Sā tathā karontī
aparabhāge tipiṭakadharā hutvā satthārā bahussutānaṃ upāsikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapitā
aggaṭṭhānaṃ labhi. Sāmāvatimissikā buddhassa dassanaṃ pihenti, dasabale antaravīthiṃ
paṭipanne vātapānesu appahontesu bhittiṃ bhinditvā satthāraṃ olokenti,
vandanapūjanañca karonti.
Māgandiyā tattha gatā tāni chiddāni disvā tattha kāraṇaṃ pucchantī satthu
āgatabhāvaṃ ñatvā bhagavati āghātena tāsampi kujjhitvā "mahārāja sāmāvatimissikānaṃ
bahiddhā patthanā atthi, bhittiṃ bhinditvā samaṇaṃ gotamaṃ olokenti,
@Footnote: 1 Ma. ādātuṃ
Katipāhena taṃ māressantī"ti rājānaṃ āha. Rājā chiddāni disvāpi tassā
vacanaṃ na saddahi, uddhacchiddakavātapānāni kārāpesi. Puna māgandiyā rājānaṃ
tāsu bhinditukāmā aṭṭha sajīvakukkuṭe āharāpetvā "mahārāja tāsaṃ vīmaṃsanatthaṃ
ime kukkuṭe māretvā mamatthāya pacāhīti pesehī"ti āha. Rājā tathā pesesi.
Tāya "pāṇātipātaṃ na karomā"ti vutte puna "tassa samaṇassa gotamassa pacitvā
pesehī"ti āha. Raññā tathā pesite māgandiyā aṭṭha māritakukkuṭe tathā
vatvā pesesi. Sāmāvatī pacitvā dasabalassa pāhesi. Māgandiyā tenapi rājānaṃ
kopetuṃ nāsakkhi.
Rājā pana tīsu mahesīsu ekekissā vasanaṭṭhāne satta satta divasāni
vasati. Rājā attano gamanaṭṭhānaṃ hatthikantavīṇaṃ ādāya gacchati. Māgandiyā rañño
sāmāvatiyā pāsādagamanakāle dāṭhā agadena dhovāpetvā veḷupubbe pakkhipāpetvā
ekaṃ kaṇhasappapotakaṃ āharāpetvā antovīṇāya pakkhipitvā mālaguḷakena chiddaṃ
pidahi. Taṃ rañño tattha gatakāle aparāparaṃ vicarantī viya hutvā vīṇāchiddato
mālāguḷakaṃ apanesi. Sappo nikkhamitvā passasanto phaṇaṃ katvā sayanapiṭṭhe nipajji.
Sā āha 1- "dhī sappo"ti mahāsaddamakāsi. Rājā sappaṃ disvā kujjhi. Sāmāvatī
rañño kuddhabhāvaṃ ñatvā pañcannaṃ itthisatānaṃ saññamadāsi "ajja odhisakamettāpharaṇena
rājānaṃ pharathā"ti. Sayampi tathā akāsi. Rājā sahassathāmadhanuṃ ādāya
jiyaṃ poṭhetvā sāmāvatiṃ dhure katvā sabbā tā itthiyo paṭipāṭiyā ṭhapāpetvā 2-
visapītaṃ khurappaṃ sannayhitvā dhanuṃ pūretvā aṭṭhāsi. Khurappaṃ neva khipituṃ, na
oropituṃ sakkoti, gattehi sedā muccanti, sarīraṃ vedhati, mukhato kheḷo patati,
gaṇhitabbaggahaṇaṃ na passati. Atha naṃ sāmāvatī "kiṃ mahārāja kilamasī"ti āha.
Āma devi 3- kilamāmi, avassayo me hohīti. Sādhu mahārāja khurappaṃ paṭhavīmukhaṃ karohīti.
@Footnote: 1 Sī. hanta 2 Ma. vasāpetvā 3 Ma. āma bhadde devi
Rājā tathā akāsi. Sā "rañño hatthato khurappaṃ muccatū"ti adhiṭṭhāsi. Tasmiṃ
khaṇe khurappaṃ mucci. Rājā taṃkhaṇaññeva udake nimujjitvā allavattho allakeso
sāmāvatiyā pādesu nipatitvā "khama devi mayhaṃ:-
"sammuyhāmi pamuyhāmi sabbā muyhanti me disā
sāmāvatī maṃ tāyassu tvañca me saraṇaṃ bhavā"ti 1-
āha.
Sāmāvatī:-
"mā maṃ tvaṃ saraṇaṃ gaccha yamahaṃ saraṇaṃ gatā
saraṇaṃ gaccha taṃ buddhaṃ tvañca me saraṇaṃ bhavā"ti 1-
āha. Rājā "tena hi tañca 2- saraṇaṃ gacchāmi satthārañca, varañca te dammī"ti
āha. Sā "varo gahito hotu mahārājā"ti āha. Rājā satthāraṃ upasaṅkamitvā
saraṇaṃ gantvā nimantetvā buddhappamukhassa saṃghassa sattāhaṃ mahādānaṃ datvā
"sāmāvatiṃ varaṃ gaṇhāhī"ti āha. "sādhu mahārāja imaṃ me varaṃ dehi, satthā
pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ idhāgacchatu, dhammaṃ sossāmī"ti āha. Rājā satthāraṃ
vanditvā "bhante pañcahi bhikkhusatehi saddhiṃ nibaddhaṃ idhāgacchatha, sāmāvatimissikā
dhammaṃ sossāmāti vadantī"ti āha. Satthā "mahārāja buddhānaṃ nāma ekaṭṭhānaṃ
nibaddhaṃ gantuṃ na vaṭṭati, mahājanopi paccāsiṃsatī"ti āha. Tena hi bhante bhikkhū
āṇāpethāti. Satthā ānandattheraṃ āṇāpesi. Thero pañca bhikkhusatāni ādāya
nibaddhaṃ rājakulaṃ gacchati. Tāpi devīpamukhā itthiyo theraṃ bhojetvā dhammaṃ suṇiṃsu.
Sāmāvatiñca satthā mettāvihārīnaṃ upāsikānaṃ aggaṭṭhāne ṭhapesīti. Evaṃ rañño
khurappaṃ muñcituṃ avisahanabhāvo sāmāvatiyā upāsikāya samādhivipphārā iddhīti. Ettha
@Footnote: 1 dhamMa.A. 2/54 2 cha.Ma. ca-saddo na dissati
Ca aveccappasādena vā okappanapasādena vā ratanattayasaraṇagamanena vā ratanattayaṃ
upāsatīti upāsikāti vuccatīti.
[17] Ariyiddhiniddese ariyā iddhīti cetovasippattānaṃ khīṇāsavaariyānaṃyeva
sambhavato ariyā iddhīti vuccatīti. Idha bhikkhūti imasmiṃ sāsane khīṇāsavo
bhikkhu. Aniṭṭhasmiṃ 1- vatthusminti ārammaṇapakatiyā amanāpe vatthusmiṃ satte vā
saṅkhāre vā. Mettāya vā pharatīti satto ce hoti, mettābhāvanāya pharati.
Dhātuto vā upasaṃharatīti saṅkhāro ce hoti, "dhātumattan"ti dhātumanasikāraṃ
upasaṃharati. Sattepi dhātūpasaṃhāro vaṭṭati. Asubhāya vā pharatīti satto ce,
asubhabhāvanāya pharati. Aniccato vā upasaṃharatīti saṅkhāro ce, "aniccan"ti
manasikāraṃ upasaṃharati. Tadubhayanti taṃ ubhayaṃ. Upekkhakoti chaḷaṅgupekkhāya upekkhako.
Satoti sativepullappattattā. Sampajānoti paññāya sampajānakārittā. Cakkhunā rūpaṃ
disvāti kāraṇavasena cakkhūti laddhavohārena rūpadassanasamatthena cakkhuviññāṇena
rūpaṃ disvā. Porāṇā panāhu "cakkhu rūpaṃ na passati acittakattā, cittaṃ na
passati acakkhukattā, dvārārammaṇasaṃghaṭṭane pana pasādavatthukena cittena passati.
Īdisī panesā `dhanunā vijjhatī'tiādīsu viya sasambhārakathā nāma hoti. Tasmā
cakkhuviññāṇena rūpaṃ disvāti ayamettha attho"ti. 2- Atha vā cakkhunā kāraṇattena 3-
rūpaṃ disvāti attho. Neva sumano hotīti gehasitasomanassapaṭikkhepo, na
kiriyabhūtāya somanassavedanāya. Na dummanoti sabbadomanassapaṭikkhePo. Upekkhako
viharatīti iṭṭhāniṭṭhārammaṇāpāthe parisuddhapakatibhāvāvijahanākārabhūtāya chasu dvāresu
pavattanato "../../bdpicture/chaḷaṅgupekkhā"ti laddhanāmāya tatramajjhattupekkhāya upekkhako
viharati. Sotena saddaṃ sutvātiādīsupi aseva nayo.
@Footnote: 1 cha.Ma. aniṭṭhe 2 abhi.A. 1/456 3 Ma. kāraṇabhūtena
[18] Kammavipākajiddhiniddese sabbesaṃ pakkhīnanti sabbesaṃ pakkhijātānaṃ
jhānābhiññā vināyeva ākāsena gamanaṃ. Tathā sabbesaṃ devānaṃ ākāsagamanaṃ
dassanādīni. Ekaccānaṃ manussānanti paṭhamakappikānaṃ manussānaṃ. Ekaccānaṃ
vinipātikānanti piyaṅkaramātā punabbasumātā phussamittā dhammaguttātievamādīnaṃ
sukhasamussayato vinipatitattā vinipātikānaṃ aññesañca petānaṃ nāgasupaṇṇānañca
ākāsagamanādikaṃ kammavipākajā iddhi.
Puññavato iddhiniddese rājāti dhammena paresaṃ rañjanato rājā. Ratanacakkaṃ
vattetīti cakkavattī. Vehāsaṃ gacchatīti accantasaṃyogatthe upayogavacanaṃ.
Caturaṅginiyāti hatthiassarathapattisaṅkhātacatuaṅgavatiyā. Senāti tesaṃ samūhamattameva.
Antamasoti heṭṭhimantato. Assabandhā nāma assānaṃ rakkhakā. Gopurisā nāma gunnaṃ
rakkhakā. Upādāyāti avissajjetvā evaṃ tesaṃ vehāsagamanañca puññavato
iddhīti attho.
Jotikassa gahapatissa puññavato iddhīti jotiko nāma pubbe paccekabuddhesu
katādhikāro rājagahanagare seṭṭhī. Tassa kira jātadivase sakalanagare sabbāvudhāni
jaliṃsu, sabbesaṃ kāyāruḷhāni ābharaṇānipi pajjalitāni viya obhāsaṃ muñciṃsu,
nagaraṃ ekapajjotaṃ ahosi. Athassa nāmaggahaṇadivase sakalanagarassa ekajotibhūtattā
jotikoti nāmaṃ kariṃsu. Athassa vayappattakāle gehakaraṇatthāya bhūmitale sodhiyamāne sakko
devarājā āgantvā soḷasakarīsamatte ṭhāne paṭhaviṃ bhinditvā sattaratanamayaṃ sattabhūmikaṃ
pāsādaṃ uṭṭhāpesi, pāsādaṃ parikkhipitvā sattaratanamaye sattadvārakoṭṭhakayutte
satta pākāre uṭṭhāpesi, pākārapariyante catusaṭṭhi kapparukkhe uṭṭhāpesi,
pāsādassa catūsu kaṇṇesu yojanikatigāvutikadvigāvutikaekagāvutikā catasso
nidhikumbhiyo uṭṭhāpesi. Pāsādassa catūsu kaṇṇesu taruṇatālakkhandhappamāṇā
Catasso suvaṇṇamayā ucchuyaṭṭhiyo nibbattiṃsu. Tāsaṃ maṇimayāni pattāni
suvaṇṇamayāni pabbāni ahesuṃ. Sattasu dvārakoṭṭhakesu ekekasamiṃ
ekadviticatupañcachasattayakkhasahassaparivārā satta yakkhā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu.
Bimbisāramahārājā pāsādādīnaṃ uṭṭhānaṃ sutvā seṭṭhichattaṃ pahiṇi. So
jotikaseṭṭhīti sakalajambudīpe pākaṭo hutvā uttarakuruto devatāhi ānetvā
sirigabbhe nisīdāpitāya ekañca taṇḍulanāḷiṃ tayo ca jotipāsāṇe gahetvā āgatāya
bhariyāya saddhiṃ tasmiṃ pāsāde mahāsampattiṃ anubhavanto vasi. Tesaṃ yāvajīvaṃ tāya
ekataṇḍulanāḷiyā bhattaṃ pahosi. Sace kira te sakaṭasatampi taṇḍulānaṃ pūretukāmā
honti. Sā taṇḍulanāḷiyeva hutvā tiṭṭhati. Bhattapacanakāle taṇḍule ukkhaliyaṃ
pakkhipitvā tesaṃ pāsāṇānaṃ upari ṭhapenti. Pāsāṇā tāvadeva pajjalitvā bhatte
pakkamatte nibbāyanti. Teneva saññāṇena bhattassa pakkabhāvaṃ jānanti.
Sūpeyyādipacanakālepi eseva nayo. Evaṃ tesaṃ jotipāsāṇehi āhāro paccati,
maṇiālokena vasanti. Aggissa vā dīpassa vā obhāsameva na jāniṃsu. Jotikassa
kira evarūpā sampattīti sakalajambudīpe pākaṭo 1- ahosi. Mahājano yānādīhi
dassanatthāya āgacchati. Jotikaseṭṭhī āgatāgatānaṃ uttarakurutaṇḍulānaṃ bhattaṃ dāpeti,
"kapparukkhehi vatthābharaṇāni gaṇhantū"ti āṇāpeti, "gāvutikanidhikumbhiyā mukhaṃ
vivarāpetvā yāpanamattaṃ gaṇhantū"ti āṇāpeti. Sakalajambudīpavāsikesu dhanaṃ gahetvā
gacchantesu nidhikumbhiyā aṅgulamattampi ūnaṃ nāhosīti ayamassa puññavato iddhi.
Jaṭilassa gahapatissa puññavato iddhīti jaṭilo nāma kassapassa bhagavato
dhātucetiye katādhikāro takkasilāyaṃ seṭṭhī. Tassa kira mātā bārāṇasiyaṃ seṭṭhidhītā
abhirūpā ahosi. Taṃ paṇṇarasasoḷasavassuddesikakāle ārakkhaṇatthāya sattabhūmikassa
@Footnote: 1 Sī.,Ma. evarūpo "sampattīti sakalajambudīpe pākaṭo, cha.Ma. evarūpā sampattīti
@sakalajambudīpe pāṭo
Pāsādassa uparitale vāsayiṃsu. Taṃ ekadivasaṃ vātapānaṃ vivaritvā bahi olokiyamānaṃ
ākāsena gacchanto vijjādharo disvā uppannasineho vātapānena pavisitvā
tāya saddhiṃ santhavamakāsi. Sā tena gabbhaṃ gaṇhi. Atha naṃ dāsī disvā "amma
kiṃ idan"ti vatvā "hotu, kassaci mā ācikkhī"ti vuttā bhayena tuṇhī ahosi.
Sāpi dasame māse puttaṃ vijāyitvā navabhājanaṃ āharāpetvā tattha taṃ dārakaṃ
nipajjāpetvā taṃ bhājanaṃ pidahitvā upari pupphadāmāni ṭhapetvā "imaṃ sīsena
ukkhipitvā gantvā gaṅgāya vissajjehi, `kiṃ idan'ti ca puṭṭhā `ayyāya me
balikamman'ti vadeyyāsī"ti dāsiṃ āṇāpesi. Sā tathā akāsi. Heṭṭhāgaṅgāyapi
dve itthiyo nhāyamānā taṃ bhājanaṃ udakena āhariyamānaṃ disvā ekā "mayhetaṃ
bhājanan"ti āha. Ekā "yaṃ etassa anto. Taṃ mayhan"ti vatvā bhājane sampatte
taṃ ādāya thale ṭhapetvā vivaritvā dārakaṃ disvā ekā "mama bhājanan"ti
vuttattā "dārako mameva 1- hotī"ti āha. ekā "yaṃ bhājanassa anto, taṃ
mamā"ti vuttattā "mama dārako"ti āha. Tā vivadamānā vinicchayaṃ gantvā
amaccesu vinicchituṃ asakkontesu rañño santikaṃ agamaṃsu. Rājā tāsaṃ vacanaṃ
sutvā "tvaṃ dārakaṃ gaṇha, tvaṃ bhājanan"ti āha. Yāya pana dārako laddho,
sā mahākaccāyanattherassa upaṭṭhāyikā hoti. Sā taṃ dārakaṃ "therassa santike
pabbājessāmī"ti posesi. Tassa jātadivase gabbhamalassa dhovitvā anapanītattā
kesā jaṭitā hutvā aṭṭhaṃsu. Tenassa jaṭilotveva 2- nāma akaṃsu.
Tassa padasā vicaraṇakāle thero taṃ gehaṃ piṇḍāya pāvisi. Upāsikā
theraṃ nisīdāpetvā āhāramadāsi. Thero dārakaṃ disvā "upāsike dārako te
laddho"ti pucchi. "āma bhante imāhaṃ tumhākaṃ santike pabbājessanti posesin"ti
āha. Thero "sādhū"ti taṃ ādāya gacchanto "atthi nu kho imassa gihisampattimanubhavituṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. mama gehassa 2 cha.Ma. jaṭiloteva
Puññakamman"ti olokento "mahāpuñño satto mahāsampattiṃ anubhavissati,
daharo eva ca tāva, ñāṇampi tāvassa paripākaṃ na gacchatī"ti cintetvā taṃ
ādāya takkasilāyaṃ ekassa upaṭṭhākassa gehaṃ agamāsi. So theraṃ vanditvā
ṭhito dārakaṃ disvā "dārako bhante laddho"ti pucchi. Āma upāsaka pabbajissati,
daharo tāva tava santike hotū"ti. So "sādhu bhante"ti taṃ puttaṭṭhāne ṭhapetvā
paṭijaggi. Tassa pana gehe dvādasa vassāni bhaṇḍakaṃ ussannaṃ hoti. So gāmantaraṃ
gacchanto sabbampi taṃ bhanḍakaṃ āpaṇaṃ āharitvā tassa tassa bhaṇḍakassa mūlaṃ
ācikkhitvā "idañcidañca ettakaṃ nāma dhanaṃ gahetvā dadeyyāsī"ti vatvā pakkāmi.
Taṃ divasaṃ nagarapariggāhikā devatā antamaso jīrakamaricamattakenāpi atthike
tasseva āpaṇābhimukhe kariṃsu. So dvādasa vassāni ussannabhaṇḍakaṃ ekadivaseneva
vikkiṇi. Kuṭambiko āgantvā āpaṇe kiñci adisvā "sabbaṃ te tāta bhaṇḍaṃ
nāsitan"ti āha. "na nāsitaṃ tāta, sabbaṃ tumhehi vuttanayena vikkiṇitaṃ, idaṃ
asukassa mūlaṃ, idaṃ asukassa mūlan"ti sabbamūlaṃ tassa 1- appesi. Kuṭambiko
pasīditvā "anaggho puriso yattha katthaci jīvituṃ samattho"ti attano vayappattaṃ dhītaraṃ
tassa datvā "gehamassa karothā"ti purise āṇāpetvā niṭṭhite gehe "gacchatha tumhe,
attano gehe vasathā"ti āha. Athassa gehapavisanakāle ekena pādena ummāre 2-
akkantamatte gehassa pacchimabhāge bhūmiṭṭhāne asītihattho suvaṇṇapabbato uṭṭhahi.
Rājā kira "jaṭilassa gehe bhūmiṃ bhinditvā suvaṇṇapabbato uṭṭhito"ti sutvā
tassa seṭṭhichattaṃ pesesi. So jaṭilaseṭṭhī nāma ahosīti ayamassa puññavato iddhi.
Meṇḍakassa seṭṭhissa 3- puññavato iddhīti meṇḍako 4- nāma vipassimhi
bhagavati katādhikāro magadharaṭṭhe bhaddiyanagare seṭṭhī. Tassa kira pacchimagehe
@Footnote: 1 cha.Ma. tasseva 2 i. ummāraṃ
@3 ka. gahapatissa 4 vi.mahā. 5/196/76, dhamMa.A. 8/174 (syā)
Aṭṭhakarīsamattaṭṭhāne hatthiassausabhappamāṇā suvaṇṇameṇḍakā paṭhaviṃ bhinditvā
piṭṭhiyā piṭṭhiṃ paharamānā uṭṭhahiṃsu, tesaṃ mukhesu pañcavaṇṇānaṃ suttānaṃ geṇḍukā
pakkhittā honti. Sappitelamadhuphāṇitādīhi ca 1- vatthacchādanahiraññasuvaṇṇādīhi ca
atthe sati tesaṃ mukhato geṇḍukaṃ apanenti. Ekassapi meṇḍakassa mukhato
sakalajambudīpavāsīnaṃ pahonakaṃ sappitelamadhuphāṇitavatthacchādanahiraññasuvaṇṇaṃ nikkhamati. Tato
paṭṭhāyesa meṇḍakaseṭṭhīti paññāyīti ayamassa puññavato iddhi.
Ghositassa gahapatissa puññavato iddhīti ghosito 2- nāma paccekasambuddhe
katādhikāro sakkaraṭṭhe kosambiyaṃ seṭṭhī. So kira devalokato cavitvā kosambiyaṃ
nagarasobhiniyā kucchismiṃ nibbatti. Sā taṃ vijātadivase suppe sayāpetvā saṅkārakūṭe
chaḍḍāpesi. Dārakaṃ kākasunakhā parivāretvā nisīdiṃsu. Eko puriso taṃ disvāva
puttasaññaṃ paṭilabhitvā "putto me laddho"ti gehaṃ nesi. Tadā kosambikaseṭṭhī
purohitaṃ disvā "kiṃ ācariya ajja te tithikaraṇanakkhattādayo olokitā"ti pucchitvā
"āma mahāseṭṭhī"ti vutte "janapadassa kiṃ bhavissatī"ti pucchi. "imasmiṃ nagare ajja
jātadārako jeṭṭhaseṭṭhī bhavissatī"ti āha. Tadā seṭṭhino bhariyā garugabbhā hoti,
tasmā so sīghaṃ gehaṃ pesesi "gaccha, jānāhi naṃ vijātā vā, na vā"ti.
"na vijātā"ti sutvā gehaṃ gantvā kāḷiṃ nāma dāsiṃ pakkositvā sahassaṃ
datvā "gaccha, imasmiṃ nagare upadhāretvā ajja jātadārakaṃ gaṇhitvā ehī"ti
āha. Sā upadhārentī taṃ gehaṃ gantvā taṃ dārakaṃ taṃ divasaṃ jātabhāvaṃ 3- ñatvā
sahassaṃ datvā ānetvā seṭṭhino dassesi. Seṭṭhī "sace me dhītā jāyissati,
tāya naṃ saddhiṃ nivāsetvā seṭṭhiṭṭhānassa sāmikaṃ karissāmi. Sace putto jāyissati,
ghātessāmi nan"ti cintetvā taṃ gehe vaḍḍhāpesi.
@Footnote: 1 ka. vā 2 aṅ.A. 1/368 3 cha.Ma. jātaṃ
Athassa bhariyā katipāhaccayena puttaṃ vijāyi. Seṭṭhī "imasmiṃ asati mama
putto seṭṭhiṭṭhānaṃ labhissati. "idāneva naṃ māretuṃ vaṭṭatī"ti kāḷiṃ āmantetvā
"gaccha je, vajato gunnaṃ nikkhamanavelāya vajadvāramajjhe imaṃ tiriyaṃ nipajjāpehi,
gāviyo naṃ madditvā māressanti, madditāmadditabhāvaṃ panassa ñatvā ehī"ti
āha. Sā gantvā gopālakena vajadvāre vivaṭamatteyeva taṃ tathā nipajjāpesi.
Gogaṇajeṭṭhako usabho aññasmiṃ kāle sabbapacchā nikkhamantopi taṃdivasaṃ sabbapaṭhamaṃ
nikkhamitvā dārakaṃ catunnaṃ pādānaṃ antare katvā aṭṭhāsi. Anekasatā gāvo
usabhassa dve passāni ghaṃsantiyo nikkhamiṃsu. Gopālakopi "ayaṃ usabho pubbe
sabbapacchā nikkhamati, ajja pana paṭhamaṃ nikkhamitvā dvāramajjhe niccalova ṭhito,
kinnu kho etan"ti cintetvā gantvā tassa heṭṭhā nipannaṃ dārakaṃ disvā
puttasinehaṃ paṭilabhitvā "putto me laddho"ti gehaṃ nesi.
Kāḷī gantvā seṭṭhinā pucchitā tamatthaṃ ārocetvā "gaccha, naṃ puna
imaṃ sahassaṃ datvā ānehī"ti vuttā puna ānetvā adāsi. Atha naṃ seṭṭhī
āha "amma kāḷi imasmiṃ nagare pañca sakaṭasatāni paccūsakāle uṭṭhāya vāṇijjāya
gacchanti, tvaṃ imaṃ netvā cakkamagge nipajjāpehi, goṇā vā naṃ maddissanti,
cakkaṃ vā chindissati 1-, pavattiñcassa ñatvā āgaccheyyāsī"ti. Sā gantvā
cakkamagge nipajjāpesi. Sākaṭikajeṭṭhako purato ahosi. Athassa goṇā taṃ ṭhānaṃ patvā
dhuraṃ chaḍḍesuṃ, punappunaṃ āropetvā pājiyamānāpi purato na gacchiṃsu. Evaṃ tassa
tehi saddhiṃ vāyamantasseva aruṇaṃ uṭṭhahi. So "kinnāma goṇā kariṃsū"ti maggaṃ
olokento dārakaṃ disvā "bhāriyaṃ vata kamman"ti cintetvā "putto me laddho"ti
tuṭṭhamānaso taṃ gehaṃ nesi.
Kāḷīpi gantvā seṭṭhinā pucchitā taṃ pavattiṃ ācikkhitvā "gaccha, naṃ
puna sahassaṃ datvā ānehī"ti vuttā tathā akāsi. Atha naṃ seṭṭhī āha "idāni
@Footnote: 1 i. bhindissati
Naṃ āmakasusānaṃ netvā gacchantare nipajjāpehi, tattha sunakhādīhi khādito,
amanussena vā pahaṭo marissati, matāmatabhāvañcassa jānitvā āgaccheyyāsī"ti.
Sā taṃ netvā tattha nipajjāpetvā ekamante aṭṭhāsi. Taṃ sunakhādayo vā
amanusso vā upasaṅkamituṃ nāsakkhiṃsu. Atheko ajapālo ajā gocaraṃ nento
susānapassena gacchati. Ekā ajā paṇṇāni khādamānā gacchantaraṃ pavisitvā
dārakaṃ disvā jaṇṇukehi ṭhatvā dārakassa thanaṃ adāsi. Ajapālakena "he he"ti
sadde katepi na nikkhami. So "yaṭṭhiyā naṃ paharitvā nīharissāmī"ti gacchantaraṃ
paviṭṭho jaṇṇukehi ṭhatvā dārakaṃ khīraṃ pāyantiṃ disvā dārake puttasinehaṃ paṭilabhitvā
"putto me laddho"ti ādāya pakkāmi.
Kāḷī gantvā seṭṭhinā pucchitā taṃ pavattiṃ ācikkhitvā "gaccha, naṃ puna
sahassaṃ datvā ānehī"ti vuttā tathā akāsi. Atha naṃ seṭṭhī āha "amma
imaṃ ādāya corapapātapabbataṃ abhiruhitvā papāte khipa, pabbatakucchiyaṃ paṭihaññamāno
khaṇḍākhaṇḍiko hutvā bhūmiyaṃ patissati, matāmatabhāvañcassa ñatvā āgaccheyyāsī"ti.
Sā taṃ tathā netvā pabbatamatthake ṭhatvā khipi. Taṃ kho pana pabbatakucchiṃ
nissāya mahāveḷugumbo pabbatānusāreneva vaḍḍhi. Tassa matthakaṃ ghanajāto
jiñjukagumbo avatthari. Dārako patanto kojave viya tasmiṃ pati. Taṃ divasañca
naḷakārajeṭṭhakassa veṇubali patto hoti. So puttena saddhiṃ gantvā taṃ veḷugumbaṃ
chindituṃ ārabhi. Tasmiṃ calite dārako saddamakāsi. So dārakasaddo viyāti ekena
passena abhiruhitvā taṃ disvā "putto me laddho"ti tuṭṭhacitto ādāya gato.
Kāḷī gantvā seṭṭhinā pucchitā taṃ pavattiṃ ācikkhitvā "gaccha, naṃ puna sahassaṃ
datvā ānehī"ti vuttā tathā akāsi.
Seṭṭhino idañcidañca karontasseva dārako vaḍḍhito. Mahāghosavacanattā cassa
ghositotveva 1- nāmaṃ ahosi. So seṭṭhino akkhimhi kaṇṭako viya khāyi, ujukaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. ghositoteva
Oloketumpi na visahi. Athassa maraṇūpāyaṃ cintento attano kumbhakārassa santikaṃ
gantvā tassa "kadā āvāpaṃ 1- ālimpessī"ti pucchitvā "sve"ti vutte "tena
hi idaṃ sahassaṃ gaṇhitvā mamekaṃ kammaṃ karohī"ti āha. Kiṃ sāmīti. Eko me
avajātaputto atthi, taṃ tava santikaṃ pesissāmi, atha naṃ gabbhaṃ pavesetvā tiṇhāya
vāsiyā khaṇḍākhaṇḍikaṃ chinditvā cāṭiyaṃ pakkhipitvā āvāpe 2- paveseyyāsīti.
Idaṃ te sahassaṃ saccakārasadisaṃ, uttaraṃ pana te kattabbayuttakaṃ pacchā karissāmīti.
Kumbhakāro "sādhū"ti sampaṭicchi.
Seṭṭhī punadivase ghositaṃ pakkositvā "hiyyo mayā kumbhakāro ekaṃ kammaṃ
āṇatto, ehi tvaṃ tāta tassa santikaṃ gantvā evaṃ vadehi `hiyyo kira me
pitarā āṇattaṃ kammaṃ nipphādehī"ti pahiṇi. So "sādhū"ti agamāsi. Taṃ tattha
gacchantaṃ itaro seṭṭhino putto dārakehi saddhiṃ guḷakakīḷaṃ kīḷanto disvā
pakkositvā "kuhiṃ gacchasī"ti pucchitvā pitu sāsanaṃ gahetvā "kumbhakārakassa
santikan"ti vutte "ahaṃ tattha gamissāmi, ime maṃ dārakā bahulakkhaṃ jiniṃsu, taṃ
me paṭijinitvā dehī"ti āha. "ahaṃ pitu bhāyāmī"ti. "mā bhāyi bhātika, ahaṃ
taṃ sāsanaṃ harissāmī"ti. Bahūhi jito yāvāhaṃ āgacchāmi, tāva me lakkhaṃ paṭijināhīti.
Ghosito kira guḷakakīḷāyaṃ 3- cheko, tena naṃ evaṃ nibandhi. Sopi taṃ "tena hi
gantvā kumbhakāraṃ vadehi `pitarā kira me hiyyo ekaṃ kammaṃ āṇattaṃ, taṃ
nipphādehī'ti uyyojesi. So tassa santikaṃ gantvā tathā avaca. Atha naṃ bhumbhakāro
seṭṭhinā vuttaniyāmena māretvā āvāpe khipi. Ghositopi divasabhāgaṃ kīḷitvā
sāyanhasamayeva gehaṃ gantvā "kiṃ tāta na gatosī"ti vutte attano agatakāraṇañca
kaniṭṭhassa gatakāraṇañca ārocesi. Seṭṭhī "dhī dhī"ti 4- mahāviravaṃ viravitvā sakalasarīre
pakkuthitalohito viya hutvā "ambho kumbhakāra mā nāsayi, mā nāsayī"ti bāhā
@Footnote: 1 Ma. āvāṭaṃ, aṅ.A. 1/372 2 Ma. āvāṭe 3 cha.Ma. guḷakakīḷāyaṃ 4 Sī. handhīti
Paggayha kandanto tassa santikaṃ agamāsi. Kumbhakāro taṃ tathā āgacchantaṃ disvā
"sāmi mā saddaṃ kari, kammaṃ nipphannan"ti āha. So pabbatena viya mahantena
sokena avatthaṭo hutvā anappakaṃ domanassaṃ paṭisaṃvedesi.
Evaṃ santepi pana seṭṭhī taṃ ujukaṃ oloketuṃ na sakkoti. "kinti
na māreyyan"ti cintento "mama gāmasate āyuttakassa santikaṃ pesetvā
mārāpessāmī"ti upāyaṃ disvā "ayaṃ me avajātaputto, imaṃ māretvā vaccakūpe
khipatu, evañca kate ahaṃ mātulassa kattabbayuttakaṃ jānissāmī"ti tassa paṇṇaṃ
likhitvā "tāta ghosita amhākaṃ gāmasate āyuttako atthi, imaṃ paṇṇaṃ haritvā
tassa dehī"ti vatvā paṇṇaṃ tassa dussante 1- bandhi. So pana akkharasamayaṃ na
jānāti. Daharakālato paṭṭhāya hi taṃ mārāpentova seṭṭhī māretuṃ nāsakkhi,
kiṃ akkharasamayaṃ sikkhāpessati. So attano maraṇapaṇṇameva dussante bandhitvā
nikkhamanto āha "pātheyyaṃ me tāta natthī"ti. Pātheyyena kammaṃ natthi,
antarāmagge asukagāme nāma mama sahāyako seṭṭhī atthi, tassa ghare pātarāsaṃ
katvā purato 2- gacchāti. So "sādhū"ti pitaraṃ vanditvā nikkhanto taṃ gāmaṃ patvā
seṭṭhigharaṃ pucchitvā gantvā seṭṭhijāyaṃ passi. "kuto āgatosī"ti ca vutte
"antonagarato"ti āha. "kassa puttosī"ti. "tumhākaṃ sahāyakaseṭṭhino 3- ammā"ti
"tvaṃsi ghosito nāmā"ti. "āma ammā"ti. Tassā saha dassaneneva tasmiṃ puttasineho
uppajji. Seṭṭhino panekā dhītā atthi paṇṇarasasoḷasavassuddesikā abhirūpā
pāsādikā, taṃ rakkhituṃ ekameva pesanakārikaṃ dāsiṃ datvā sattabhūmikassa pāsādassa
uparimatale sirigabbhe vasāpenti. Seṭṭhidhītā tasmiṃ khaṇe taṃ dāsiṃ antarāpaṇaṃ
pesesi. Atha naṃ seṭṭhijāyā disvā "kuhiṃ gacchasī"ti pucchitvā "ayyadhītāya
pesanenā"ti vutte "ito tāva ehi, tiṭṭhatu pesanaṃ, puttassa me pīṭhakaṃ attharitvā
@Footnote: 1 Sī.,i. dasante evamuparipi 2 i. parato 3 cha.Ma. sahāyaseṭṭhino
Udakaṃ āharitvā pāde dhovitvā telaṃ makkhitvā sayanaṃ attharitvā dehi, pacchā
pesanaṃ karissasī"ti āha. Sā tathā akāsi.
Atha naṃ cirenāgataṃ seṭṭhidhītā santajjesi. Atha naṃ sā āha "mā me
kujjhi, seṭṭhiputto ghosito āgato, tassa idañcidañca katvā tattha gantvā
āgatāmhī"ti. Seṭṭhidhītāya "seṭṭhiputto ghosito"ti nāmaṃ sutvāva pubbasannivāsa-
vasena pemaṃ chaviādīni chinditvā aṭṭhimiñjaṃ āhacca ṭhitaṃ. Atha naṃ pucchi "kuhiṃ
so ammā"ti. "sayane nipanno niddāyatī"ti. "atthi panassa hatthe kiñcī"ti.
"dussante paṇṇaṃ atthī"ti. Sā "kiṃ paṇṇaṃ nu kho etan"ti. Tasmiṃ niddāyante
mātāpitūnaṃ aññavihitatāya apassantānaṃ otaritvā tassa santikaṃ gantvā taṃ
paṇṇaṃ mocetvā ādāya attano gabbhaṃ pavisitvā dvāraṃ pidhāya vātapānaṃ
vivaritvā akkharasamaye kusalatāya taṃ paṇṇaṃ vācetvā "aho vata bālo attano
maraṇapaṇṇaṃ dussante bandhitvā vicarati, sace mayā na diṭṭhaṃ assa, natthi tassa
jīvitan"ti taṃ paṇṇaṃ phāletvā nāsetvā seṭṭhissa vacanena aparaṃ paṇṇaṃ likhi
"ayaṃ mama putto ghosito nāma, gāmasatato paṇṇākāraṃ āharāpetvā imassa
janapadaseṭṭhino dhītarā saddhiṃ maṅgalaṃ katvā attano vasanagāmassa majjhe dvibhūmikaṃ
gehaṃ kāretvā pākāraparikkhepena ceva purisaguttīhi ca susaṃvihitārakkhaṃ kāreteu 1-,
mayhaṃ idañcidañca mayā katanti sāsanaṃ pesetu. Evaṃ kate ahaṃ mātulassa
kattabbayuttakaṃ jānissāmī"ti likhitvā ca paṇṇaṃ saṃharitvā 2-
dussanteyevassa bandhi.
So divasabhāgaṃ niddāyitvā uṭṭhāya bhuñjitvā pakkāmi, punadivase pātova
gāmaṃ gantvā āyuttakaṃ gāmakiccaṃ karontameva passi. So taṃ disvā "kiṃ tātā"ti
pucchitvā "pitarā me tumhākaṃ paṇṇaṃ pesitan"ti vutte paṇṇaṃ gahetvā vācetvā
@Footnote: 1 cha.Ma. karotu, 2 cha.Ma. saṃgharitvā
Tuṭṭhamānaso "passatha bho, mama sāmino mayi sinehaṃ katvā jeṭṭhaputtassa maṅgalaṃ
karotū"ti mama santikaṃ pahiṇi. "sīghaṃ dāruādīni āharathā"ti gahapatike āṇāpetvā
gāmamajjhe vuttappakāraṃ gehaṃ kāretvā 1- gāmasatato paṇṇākāraṃ āharāpetvā
janapadaseṭṭhino dhītaraṃ ānetvā maṅagalaṃ katvā seṭṭhissa sāsanaṃ pahiṇi "idañcidañca
mayā katan"ti.
Taṃ sutvā seṭṭhino "yaṃ kāremi, taṃ na hoti. Yaṃ na kāremi, taṃ hotī"ti
mahantaṃ domanassaṃ uppajji. Puttasokena saddhiṃ so soko ekato hutvā kucchiḍāhaṃ
uppādetvā atisāraṃ janesi. Seṭṭhidhītāpi "sace koci seṭṭhino santikā āgacchati,
mama akathetvā seṭṭhiputtassa paṭhamataraṃ mā kathethā"ti āṇāpesi. Seṭṭhīpi kho
"na dāni duṭṭhaputtaṃ mama sāpateyyassa sāmikaṃ karissāmī"ti cintetvā ekaṃ
āyuttakaṃ āha "mātula puttaṃ me daṭṭhukāmomhi, ekaṃ pādamūlikaṃ pesetvā ekaṃ
paṇṇaṃ likhitvā pesetvā mama puttaṃ pakkosāpehī"ti. So "sādhū"ti paṇṇaṃ
datvā ekaṃ purisaṃ pesesi. Seṭṭhidhītā seṭṭhissa balavagilānakāle ghositakumāraṃ
ādāya agamāsi. Seṭṭhī kālamakāsi. Rājā pitari kālaṅkate pitarā bhuttabhogaṃ
datvā sabbasatena seṭṭhiṭṭhānaṃ adāsi. Ghositaseṭṭhī nāma hutvā mahāsampattiyaṃ
ṭhito seṭṭhidhītāya kāḷiyā ca vacanena ādito paṭṭhāya sattasu ṭhānesu attano
maraṇamuttabhāvaṃ ñatvā devasikaṃ sahassaṃ 2- vissajjetvā dānaṃ paṭṭhapesīti. Evamassa
sattasu ṭhānesu arogabhāvo puññavato iddhi. Tattha gahanti gehaṃ vuccati, gahe
pati gahapati. Mahāsālakule adhipatissetaṃ nāmaṃ. Kesuci potthakesu ghositānantaraṃ
meṇḍako likhito.
Pañcannaṃ mahāpuññānaṃ puññavato iddhīti ettha puññiddhi pañcannaṃ
mahāpuññānaṃ daṭṭhabbāti attho. Pañca mahāpuññā nāma meṇḍakaseṭṭhī, tassa
@Footnote: 1 cha.Ma. kārāpetvā 2 cha.Ma. satasahassaṃ
Bhariyā candapadumā, putto dhanañjayaseṭṭhī, suṇisā sumanadevī, 1- dāso puṇṇo
nāmāti ime pañca janā paccekabuddhe 2- katādhikāRā. Tesu meṇḍakaseṭṭhī
aḍḍhaterasāni koṭṭhasatāni sodhāpetvā sīsaṃ nhāno 3- dvāre nisīditvā uddhaṃ
ulloketi, 4- ākāsato rattasālidhārā opatitvā sabbakoṭṭhesu 5- pūreti. Tassa
bhariyā taṇḍulaṃ ekanāḷimattaṃ gahetvā bhattaṃ 6- pacāpetvā ekasmiṃ sūpabyañjanake
sūpaṃ kāretvā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā dvārakoṭṭhake paññattāsane nisīditvā "sabbe
bhattena atthikā āgacchatū"ti ghosāpetvā pakkosāpetvā suvaṇṇakaṭacchuṃ ādāya
āgatāgatānaṃ upanītabhājanāni pūretvā deti, sakaladivasampi dentiyā kaṭacchunā
sakiṃ gahitaṭṭhānamattameva paññāyati. Tassa putto sīsaṃ nhāto sahassatthavikaṃ ādāya
"kahāpaṇehi atthikā āgacchantū"ti ghosāpetvā āgatāgatānaṃ gahitabhājanāni
pūretvā deti. Thavikāya kahāpaṇasahassameva hoti. Suṇisā sabbālaṅkārapaṭimaṇḍitā
catudoṇikaṃ vīhipiṭakaṃ ādāya āsane nisinnā "bījabhattena atthikā āgacchantū"ti
ghosāpetvā āgatāgatānaṃ gahitabhājanāni pūretvā deti, piṭakaṃ yathāpūritameva
hoti. Tassa dāso sabbālaṅkārapaṭimaṇḍito suvaṇṇayuge suvaṇṇayottehi goṇe
yojetvā suvaṇṇapatodayaṭṭhiṃ 7- ādāya goṇānaṃ gandhapañcaṅgulikāni datvā visāṇesu
suvaṇṇakosake paṭimuñcitvā khettaṃ gantvā pājeti, ito tisso, ito tisso,
majjhe ekāti satta sītāyo bhijjitvā gacchati 8-. Jambudīpavāsino
bhattabījahiraññasuvaṇṇādīsu yathārucitaṃ seṭṭhigehatoyeva gaṇhiṃsu. Anukkamena pana
bhaddiyanagaraṃ anuppatte bhagavati bhagavato dhammadesanāya pañca mahāpuññā ca dhanañjayaseṭṭhissa
dhītā visākhā ca sotāpattiphalaṃ pāpuṇiṃsu. Ayaṃ pana senaṃ pañcannaṃ mahāpuññānaṃ
puññavato iddhi. Saṅkhepena pana paripākagate puññasambhāre ijjhanakaviseso
puññavato iddhi.
@Footnote: 1 i. samanādevī 2 cha.Ma. paccekasambuddhe 3 cha.Ma. nhāto 4 i. oloketi
@5 cha.Ma. sabbakoṭṭhe 6 Ma. tehi bhattaṃ 7 Sī. suvaṇṇapatodalaṭṭhiṃ 8 cha.Ma. gacchanti
Vijjāmayiddhiniddese ijjhanākāraṃ gandhārivijjaṃ vā upacārasiddhiṃ
patthitasiddhaṃ 1- aññaṃ vā vijjaṃ dhārentīti vijjādhaRā. Vijjaṃ parijappetvāti
yathopacāraṃ vijjaṃ mukhena parivattetvā. Sesaṃ vuttatthamevāti.
Sammāpayogiddhiniddese ijjhanākāraṃ 2- pucchitvā aññassa visesassa abhāvato
"katamā"ti apucchitvā pakāramattameva pucchantena "kathan"ti pucchā katā 3-, tatheva
"evan"ti nigamanaṃ kataṃ. Ettha ca paṭipattisaṅkhātasseva sammāpayogassa dīpanavasena
purimapāḷisadisāva pāḷi āgatā. Aṭṭhakathāyaṃ 4- pana sakaṭabyūhādikaraṇavasena yaṃ kiñci
saṃvidahanaṃ yaṃ kiñci sippakammaṃ yaṃ kiñci vejjakammaṃ tiṇṇaṃ vedānaṃ uggahaṇaṃ
tiṇṇaṃ piṭakānaṃ uggahaṇaṃ, antamaso kasanavapanādīni upādāya taṃ taṃ kammaṃ katvā
nibbattaviseso tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhīti āgatāti.
Iddhikathāvaṇṇanā niṭṭhitā.
-------------
The Pali Atthakatha in Roman Book 48 page 308-352.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6954
อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=6954
อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=679
เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=10090
พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11835
The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11835
Contents of The Tipitaka Volume 31
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31
        |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]