|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
9. Mahāsatipaṭṭhānasutta. Uddesavārakathāvaṇṇanā [372] Evamme sutanti mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ. Tatrāyaṃ anupubbapadavaṇṇanā:- [373] Ekāyano ayaṃ bhikkhave maggoti kasmā bhagavā idaṃ suttamabhāsi? kururaṭṭhavāsīnaṃ gambhīradesanāpaṭiggahaṇasamatthatāya. Kururaṭṭhavāsino kira bhikkhubhikkhuniyo upāsakaupāsikāyo ca utusappāyādisampannattā tassa raṭṭhassa sappāyautupaccayasevanena niccaṃ kallasarīrā kallacittā ca honti. Te cittasarīra- kallatāya anuggahitapaññābalā gambhīrakathaṃ paṭiggahetuṃ samatthā honti. Tena tesaṃ bhagavā imaṃ gambhīradesanāpaṭiggahaṇasamatthataṃ sampassanto ekavīsatiyā ṭhānesu kammaṭṭhānaṃ arahatte pakkhipitvā idaṃ gambhīratthaṃ mahāsatipaṭṭhānasuttaṃ abhāsi. Yathā hi puriso suvaṇṇacaṅkoṭakaṃ labhitvā tattha nānāpupphāni pakkhipeyya, suvaṇṇamañjusaṃ vā pana labhitvā satta ratanāni pakkhipeyya, evaṃ bhagavāpi kururaṭṭhavāsiparisaṃ labhitvā gambhīradesanaṃ ṭhapesi. Tenevettha aññānipi gambhīratthāni imasmiṃ dīghanikāye mahānidānaṃ, majjhimanikāye satipaṭṭhānaṃ, sāropamaṃ, rukkhopamaṃ, raṭṭhapālaṃ, māgaṇḍiyaṃ, āneñjasappāyanti aññānipi suttāni desesi. Apica tasmiṃ janapade catasso parisā pakatiyāva satipaṭṭhāna- bhāvanānuyogamanuyuttā viharanti, antamaso dāsakammakarāpi satipaṭṭhānapaṭisaṃyuttameva kathaṃ kathenti. Udakatitthasuttakantanaṭṭhānādīsupi niratthakakathā nāma nappavattati. Sace kāci itthī "amma tvaṃ kataraṃ satipaṭṭhānaṃ 1- manasikarosī"ti pucchitā "na kiñcī"ti vadati, taṃ garahanti "dhiratthu tava jīvitaṃ, jīvamānāpi tvaṃ matasadisā"ti. Atha naṃ "mādāni puna evamakāsī"ti ovaditvā aññataraṃ satipaṭṭhānaṃ uggaṇhāpenti. Yā pana "ahaṃ asukaṃ satipaṭṭhānaṃ nāma manasikaromī"ti vadati, tassā "sādhu sādhū"ti sādhukāraṃ datvā 2- "sujīvitaṃ tava jīvitaṃ, tvaṃ nāma manussattaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. satipaṭṭhānabhāvanaṃ 2 cha.Ma. katvā--------------------------------------------------------------------------------------------- page358.
Pattā, tavatthāya sammāsambuddho uppanno"ti ādīhi pasaṃsanti. Na kevalaṃ cettha manussajātikāva satipaṭṭhānamanasikārayuttā, te nissāya viharantā tiracchānagatāpi. Tatrīdaṃ vatthu:- eko kira naṭako suvapotakaṃ gahetvā sikkhāpento vicarati. So bhikkhunūpassayaṃ upanissāya vasitvā gamanakāle suvapotakaṃ pammussitvā gato. Taṃ sāmaṇeriyo gahetvā paṭijaggiṃsu. Buddharakkhitotissa nāmaṃ akaṃsu. Taṃ ekadivasaṃ purato nisinnaṃ disvā mahātherī āha "buddharakkhitā"ti. Kiṃ ayyeti. Atthi te koci bhāvanāmanasikāroti. Natthi ayyeti. Āvuso pabbajitānaṃ santike vasantena nāma visaṭṭhaattabhāvena vasituṃ na vaṭṭati, kocideva manasikāro icchitabbo, tvaṃ pana aññaṃ na sakkhissasi, "aṭṭhi aṭṭhī"ti sajjhāyaṃ karohīti. So theriyā ovāde ṭhatvā "aṭṭhi aṭṭhī"ti sajjhāyaṃ karonto carati. Taṃ ekadivasaṃ pātova toraṇagge nisīditvā bālātapaṃ tappamānaṃ ekā 1- sakuṇagghī 1- nakhapañjarena aggahesi. So "kiri kirī"ti saddamakāsi. Sāmaṇeriyo sutvā "ayye buddharakkhito sakuṇena gahito, mocema nan"ti leḍḍuādīni gahetvā anubandhitvā mocesuṃ. Taṃ ānetvā purato ṭhapitaṃ therī āha "buddharakkhita sakuṇena gahitakāle kiṃ cintesī"ti. Ayye ahaṃ na kiñci cintemi, 2- aṭṭhipuñjova aṭṭhipuñjaṃ gahetvā gacchati, katarasmiṃ ṭhāne vippakirissatīti evaṃ ayye aṭṭhipuñjameva cintesinti. Sādhu sādhu buddharakkhita anāgate bhavakkhayassa te paccayo bhavissatīti. Evaṃ tattha tiracchānagatāpi satipaṭṭhānamanuyuttā. 4- Tasmā nesaṃ bhagavā satipaṭṭhānavuḍḍhimeva 5- jānanto idaṃ suttaṃ abhāsi. Tattha ekāyanoti ekamaggo. Maggassa hi:- maggo pantho patho pajjo añjasaṃ vaṭumāyanaṃ nāvā uttarasetu ca kullo ca bhisisaṅkamoti @Footnote: 1-1 cha.Ma. i. eko sakuṇo 2 cha.Ma.,i. cintesiṃ 3 cha.Ma. satipaṭṭhānamanasikārayuttā @4 cha.Ma. satipaṭṭhānabuddhimeva janento--------------------------------------------------------------------------------------------- page359.
Bahūni nāmāni. Svāyamidha ayananāmena vutto, tasmā ekāyano ayaṃ bhikkhave maggoti ettha ekamaggo ayaṃ bhikkhave maggo na dvedhā 1- pathabhūtoti evamattho daṭṭhabbo, athavā ekena ayitabboti ekāyano. Ekenāti gaṇasaṅgaṇikaṃ pahāya vūpakaṭṭhena pavivittena. 2- Ayitabboti paṭipajjitabbo, ayanti vā etenāti ayano, saṃsārato nibbānaṃ gacchantīti attho. Ekassa ayano ekāyano. Ekassāti seṭṭhassa. Sabbasattaseṭṭho ca so bhagavā, tasmā bhagavatoti vuttaṃ hoti. Kiñcāpi hi tena aññepi ayanti, evaṃ santepi bhagavatova so ayano tena uppāditattā. Yathāha "so hi brāhmaṇa bhagavā anuppannassa maggassa uppādetā"ti 3- ādi. Ayatīti vā ayano, gacchati pavattatīti attho. Ekasmiṃ ayanoti ekāyano, imasmiṃyeva dhammavinaye pavattati, na aññatthāti vuttaṃ hoti. Yathāha "imasmiṃ kho subhadda dhammavinaye ariyo aṭṭhaṅgiko maggo upalabbhatī"ti 4- desanābhedoyeva heso, atthato panekova. Apica ekaṃ ayatīti ekāyano. Pubbabhāge nānāmukhabhāvanānayappavattopi aparabhāge ekaṃ nibbānameva gacchatīti vuttaṃ hoti. Yathāha brahmā sahampati:- ekāyanaṃ jātikhayantadassī maggaṃ pajānāti hitānukampī etena maggena tariṃsu pubbe tarissanti 5- ye ca taranti oghanti 5- keci pana "na pāraṃ diguṇaṃ yantī"ti 6- gāthānayena yasmā ekavāraṃ nibbānaṃ gacchati, tasmā "ekāyano"ti vadanti, taṃ na yujjati. Imassa hi atthassa sakiṃ ayanoti iminā byañjanena bhavitabbaṃ. Yadi pana ekaṃ ayanamassa ekā gati pavattatīti evaṃ atthaṃ yojetvā vucceyya, byañjanaṃ yujjeyya, attho @Footnote: 1 cha.Ma. dvidhā 2 cha.Ma. pavivittacittena 3 Ma. upari. 14/79 gopakamoggallānasutta @4 dī.mahā. 10/214 mahāparinibbānasutta 5-5 ka. tarissare ceva taranti coghanti. @(saṃ.mahā. 19/389 brahmasutta, 19/409 maggasutta) 6 khu,su. 25/720 nālakasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page360.
Pana ubhayathāpi na yujjati. Kasmā? idha pubbabhāgamaggassa adhippetattā. Kāyādicatuārammaṇappavatto hi pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggo idha adhippeto, na lokuttaro, so ca anekavāraṃpi ayati, anekañcassa ayanaṃ hoti. Pubbepi ca imasmiṃ pade mahātherānaṃ sākacchā ahosi. Tipiṭakacūḷanāgatthero pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggoti āha. Ācariyo panassa tipiṭakacūḷasumanatthero missakamaggoti āha. Pubbabhāgo bhanteti. Missako āvusoti. Ācariye pana punappunaṃ bhaṇante bhaṇante apaṭibāhitvā tuṇhī ahosi. Pañhaṃ avinicchinitvāva uṭṭhahiṃsu. Athācariyatthero nhānakoṭṭhakaṃ gacchanto "mayā missakamaggo kathito, cūḷanāgo pubbabhāgamaggoti ādāya voharati, ko nukho ettha vinicchayo"ti suttantaṃ ādito paṭṭhāya parivattento "yo hi koci bhikkhave ime cattāro satipaṭṭhāne evaṃ bhāveyya satta vassānī"ti imasmiṃ ṭhāne sallakkhesi. Lokuttaramaggo uppajjitvā satta vassāni tiṭṭhamāno nāma natthi, mayā vutto missakamaggo na labbhati. Cūḷanāgena diṭṭho pubbabhāgamaggo ca labbhatīti ñatvā aṭṭhamiyaṃ dhammassavane saṅghuṭṭhe agamāsi. Porāṇakattherā kira piyadhammassavanā honti, saddaṃ sutvā ca "ahaṃ paṭhamaṃ ahaṃ paṭhaman"ti ekappahāreneva osaranti. Tasmiṃpi divase cūḷanāgattherassa vāro, tena dhammāsane nisīditvā vījaniṃ gahetvā pubbagāthāsu vuttāsu therassa āsanapiṭṭhiyaṃ ṭhitassa etadahosi "raho nisīditvā na vakkhāmī"ti. Porāṇakattherā hi anusuyyakā honti. Na attano rucimeva ucchubhāraṃ viya evaṃ ukkhipitvā vicaranti, kāraṇameva gaṇhanti, akāraṇaṃ visajjenti. Tasmā thero "āvuso cūḷanāgā"ti āha. So ācariyassa viya saddoti dhammaṃ ṭhapetvā "kiṃ bhante"ti āha. Āvuso cūḷanāga mayā vutto missakamaggo na labbhati, tayā vutto pubbabhāgasatipaṭṭhānamaggova labbhatīti. Thero cintesi "amhākaṃ ācariyo sabbapariyattidharo tepiṭakasutabuddho, evarūpassapi nāma bhikkhuno ayaṃ pañho āluḷeti, anāgate dhammakathikā 1- imaṃ pañhaṃ āluḷessantīti suttaṃ gahetvā imaṃ pañhaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. mama bhātikā--------------------------------------------------------------------------------------------- page361.
Niccalaṃ karissāmī"ti paṭisambhidāmaggato "ekāyano maggo vuccati pubbabhāga- satipaṭṭhānamaggo. Maggānaṭṭhaṅgiko seṭṭho saccānaṃ caturo padā virāgo seṭṭho dhammānaṃ dipadānañca 1- cakkhumā. Eseva maggo natthañño dassanassa visuddhiyā etañhi tumhe paṭipajjatha mārassetaṃ pamohanaṃ 2- etaṇhi tumhe paṭipannā dukkhassantaṃ karissathā"ti 3- suttaṃ āharitvā ṭhapesi. Maggoti kenaṭṭhena maggo? nibbānagamanaṭṭhena nibbānatthikehi Magganīyaṭṭhena ca. Sattānaṃ visuddhiyāti rāgādīhi malehi abhijjhāvisamalobhādīhi ca upakkilesehi saṅkiliṭaṭhacittānaṃ sattānaṃ visuddhatthāya. Tathā hi imināva maggena ito satasahassakappādhikānaṃ catunnaṃ asaṅkheyyāyaṃ upari ekasmiṃyeva kappe nibbatte taṇhaṅkaramedhaṅkarasaraṇaṅkaradīpaṅkaranāmake buddhe ādiṃ katvā sakyanibbatte taṇhaṅkaramedhaṅkarasaraṇaṅkaradīpaṅkaranāmake buddhe ādiṃ katvā sakyamunipariyosānā aneke sammāsambuddhā anekasatā paccekabuddhā gaṇanapathaṃ vītivattā ariyasāvakā cāti ime sattā sabbe cittamale 4- pavāhetvā paramavisuddhiṃ pattā. Rūpamalavasena pana saṅkilesavodānapaññattiyeva natthi. Tathā hi rūpena saṅkiliṭṭhena saṅkilissanti māṇavā rūpe suddhe visujjhanti anakkhātaṃ mahesinā. Cittena saṅkiliṭṭhena saṅkilissanti māṇavā citte suddhe visujjhanti iti vuttaṃ mahesinā. Yathāha "cittasaṅkilesā bhikkhave sattā saṅkilissanti, cittavodānā sattā visujjhantī"ti. 5- Tañca cittavodānaṃ iminā satipaṭṭhānamaggena hoti. Tenāha "sattānaṃ visuddhiyā"ti @Footnote: 1 cha.Ma. dvipadānañca 2 cha.Ma.,ka. mārasenappamaddanaṃ 3 khu.dha. 25/273-275/64 @ pañcasatabhikkhuvatthu 4 cha.Ma.,i. cittamalaṃ 5 saṃ. khandha. 17/100/119 @ dutiyagaddūlabaddhasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page362.
Sokaparidevānaṃ samatikkamāyāti sokassa ca paridevassa ca samatikkamāya, pahānāyāti attho, ayaṃ hi maggo bhāvito santatimahāmattādīnaṃ viya sokasamatikkamāya paṭācārādīnaṃ viya paridevasamatikkamāya saṃvattati. Tenāha "sokaparidevānaṃ samatikkamāyā"ti. Kiñcāpi hi santatimahāmatto yaṃ pubbe taṃ visosehi 1- pacchā te māhu kiñcanaṃ majjhe ce no gahessasi upasanto carissasīti 2- imaṃ gāthaṃ sutvāva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patto. Paṭācārā na santi puttā tāṇāya na pitā napi bandhavā antakenādhipannassa natthi ñātīsu tāṇatāti 3- imaṃ gāthaṃ sutvā sotāpattiphale patiṭṭhitā. Yasmā pana kāyavedanācittadhammesu kiñci dhammaṃ anāmasitvā bhāvanā nāma natthi, tasmā tepi imināva maggena sokaparidevasamatikkantāti veditabbā. Dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamāyāti kāyikadukkhassa ca cetasikadomanassassa cāti imesaṃ dvinnaṃ atthaṅgamāya, nirodhāyāti attho. Ayaṃ hi maggo bhāvito tissattherādīnaṃ viya dukkhassa sakkādīnaṃ viya ca domanassassa atthaṅgamāya saṃvattati. Tatrāyaṃ atthadīpanā:- sāvatthiyaṃ kira tisso nāma kuṭumbiyaputto cattālīsahiraññakoṭiyo pahāya pabbajitvā ekakova 4- agāmake araññe viharati. Tassa kaniṭṭhābhātu bhariyā "gacchatha. Naṃ jīvitā voropethā"ti pañcasate core pesesi. Te gantvā theraṃ parivārayiṃsu. 5- Thero āha "kasmā āgatattha upāsakā"ti. Taṃ jīvitā voropessāmāti. Pāṭibhogaṃ me upāsakā gahetvā ajjekarattiṃ jīvitaṃ dethāti. Ko te samaṇa imasmiṃ ṭhāne pāṭibhogo bhavissatīti. Thero mahantaṃ pāsāṇaṃ gahetvā dve ūruṭṭhīni bhinditvā "vaṭṭati upāsakā @Footnote: 1 cha.Ma.,ka. visodhehi 2 khu.su. 25/956/520 attadañḍasutta. 25/1106/552 @ jatukaṇṇīmāṇavakapañhā 3 khu.dha. 25/288/66 paṭācārāvatthu @4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 5 cha.Ma. parivāretvā nisīdiṃsu--------------------------------------------------------------------------------------------- page363.
Pāṭibhogo"ti āha. Te apakkamitvā caṅkamanasīse aggiṃ katvā nipajjiṃsu. Therassa vedanaṃ vikkhambhetvā sīlaṃ paccavekkhato parisuddhasīlaṃ nissāya pītipāmojjaṃ uppajji tato anukkamena vipassanaṃ vaḍḍhento tīsu yāmesu rattiṃ samaṇadhammaṃ katvā aruṇuggamane arahattaṃ patto imaṃ udānaṃ udānesi:- ubho pādāni bhinditvā saññamissāmi vo ahaṃ aṭṭiyāmi harāyāmi sarāgamaraṇe 1- ahaṃ. Evāhaṃ cintayitvāna yathābhūtaṃ vipassisaṃ sampatte aruṇuggamhi arahattaṃ apāpuṇinti. Aparepi tiṃsa bhikkhū bhagavato santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā araññavihāre vassaṃ upagantvā "āvuso tiyāmarattiṃ samaṇadhammo ca kātabbo, na aññamaññassa santikaṃ āgantabban"ti vatvā vihariṃsu. Tesaṃ samaṇadhammaṃ katvā paccūsasamaye capalāyantānaṃ eko byaggho āgantvā ekekaṃ bhikkhuṃ gahetvā gacchati. Na koci "byaggho maṃ gaṇhī"ti vācampi nicchāresi. Evaṃ pañcadasasu bhikkhūsu khāditesu uposathadivase "itare āvuso kuhin"ti pucchitvā ñatvā ca "idāni gahitena gahitomhīti vattabban"ti vatvā vihariṃsu. Atha aññataraṃ daharabhikkhuṃ purimanayeneva byaggho gaṇhi. So "byaggho bhante"ti āha. Bhikkhū kattaradaṇḍe ca ukkāyo ca gahetvā mocessāmāti anubandhiṃsu. Byaggho bhikkhūnaṃ agatipathaṃ chinnataṭaṭṭhānaṃ āruyha taṃ bhikkhuṃ pādaṅguṭṭhato paṭṭhāya khādituṃ ārabhi. Itarepi "idāni sappurisa amhehi kattabbaṃ natthi, bhikkhūnaṃ viseso nāma evarūpe ṭhāne paññāyatī"ti āhaṃsu. So byagghamukhe nipannova taṃ vedanaṃ vikkhambhetvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā 2- yāva gopphakā khāditasamaye sotāpanno hutvā yāva jannukā khāditasamaye sakadāgāmī hutvā yāva nābhiyā khāditasamaye anāgāmī htuvā hadayarūpe akhāditeyeva saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā imaṃ udānaṃ udānesi:- @Footnote: 1 cha.Ma. sarāgamaraṇaṃ 2 cha.Ma., i. vaḍḍhento.--------------------------------------------------------------------------------------------- page364.
Sīlavā vattasampanno paññavā susamāhito muhuttaṃ pamādamanvāya byagghe no ruddhamānaso. Pañjarasmiṃ so gahetvā silāya uparī kato kāmaṃ khādatu maṃ byaggho aṭṭhiyā ca nhārussa ca kilese khepayissāmi phusissāmi vimuttiyanti. Aparopi pītimallatthero 1- nāma gihikāle tīsu rajjesu paṭākaṃ gahetvā tāmbapaṇṇidīpaṃ āgamma rājānaṃ passitvā raññā katānuggaho ekadivasaṃ kilañjakāsanasāladvārena 2- gacchanto "rūpaṃ bhikkhave na tumhākaṃ taṃ pajahatha, taṃ vo pahīnaṃ dīgharattaṃ hitāya sukhāya bhavissatī"ti 3- natumhākavaggaṃ sutvā cintesi "neva kira rūpaṃ attano na vedanā"ti. So taṃyeva aṅkusaṃ katvā nikkhamitvā mahāvihāraṃ gantvā pabbajjaṃ yācitvā pabbajito upasampanno dve mātikā paguṇā katvā tiṃsa bhikkhū gahetvā 4- gavaparapāliyaṃ aṅgaṇaṃ 4- gantvā samaṇadhammaṃ akāsi. Pādesu avahantesu jannukehi caṅkamati. Tamenaṃ rattiṃ eko migaluddhako migoti maññamāno pahari, satti vinivijjhitvā gatā. So taṃ sattiṃ harāpetvā pahāramukhāni tiṇavaṭṭiyā pūrāpetvā pāsāṇapiṭṭhiyaṃ atnānaṃ nidīdāpetvā okāsaṃ kāretvā vipassanaṃ vaḍḍhetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ patvā ukkāsitasaddena āgatānaṃ bhikkhūnaṃ byākaritvā imaṃ udānaṃ udānesi:- bhāsitaṃ buddhaseṭṭhassa sabbalokaggavādino na tumhākamidaṃ rūpaṃ taṃ jaheyyātha bhikkhavo. Aniccā vata saṅkhārā uppādavayadhammino uppajjitvā nirujjhanti tesaṃ vūpasamo sukhoti. Evaṃ tāva ayaṃ maggo tissattherādīnaṃ viya dukkhassa atthaṅgamāya saṃvattati. @Footnote: 1 cha.Ma.,i. pītamallatthero 2 cha.Ma. kilañjakāpaṇasāla......i. kilañjakāpaṇṇasāla.... @3 saṃ.khandha. 17/34/28 dutiyanatumhākasutta 4-4 cha.Ma. gabalavāliyaaṅgaṇaṃ, @ i. gāravakāraṇāyaaṅgaṇaṃ.--------------------------------------------------------------------------------------------- page365.
Sakko pana devānamindo attano pañcavidhaṃ pubbanimittaṃ disvā maraṇabhayasantajjito domanassajāto bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchi. So upekkhāpañhavisajjanāvasena 1- asītisahassāhi devatāhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Sā cassa upapatti puna pākatikāva ahosi. Subrahmāpi devaputto accharāsahassaparivuto saggasampattiṃ anubhoti. Tattha pañcasatā accharāyo rukkhato pupphāni ocinantiyo cavitvā niraye uppannā. So "kiṃ imā cirāyantī"ti upadhārento tāsaṃ niraye nibbattabhāvaṃ ñatvā "kittakaṃ nu kho mama āyun"ti upaparikkhanto attano āyuparikkhayaṃ viditvā tattheva niraye nibbattanabhāvaṃ viditvā bhīto ativiya domanassajāto hutvā "imaṃ me domanassaṃ satthāva vināsessati, na añño"ti avasesā pañcasatā accharāyo gahetvā bhagavantaṃ upasaṅkamitvā pañhaṃ pucchi:- niccamutrastamidaṃ cittaṃ niccamubbiggamidaṃ mano anuppannesu kicchesu 2- atho uppattitesu ca sace atthi anutrastaṃ taṃ me akkhāhi pucchitoi. 3- Tato naṃ bhagavā āha:- nāññatra bojjhaṅgatapasā nāññatra indriyasaṃvarā nāññatra sabbanissaggā 4- sotthiṃ passāmi pāṇinanti. So desanāpariyosāne pañcahi accharāsatehi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāya taṃ sampattiṃ thāvaraṃ katvā devalokameva agamāsīti. Evamayaṃ maggo bhāvito sakkādīnaṃ viya domanassassa atthaṅgamāya saṃvattatīti veditabbo. Ñāyassa adhigamāyāti ñāyo vuccati ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, tassa adhigamāya, pattiyāti vuttaṃ hoti. Ayaṃ hi pubbabhāge lokiyo satipaṭṭhānamaggo bhāvito lokuttaramaggassa adhigamāya saṃvattati. Tenāha "ñāyassa adhigamāyā"ti. @Footnote: 1 cha.Ma., i.......vasāne. 2 ka. kiccesu @3 saṃ. sagā. 15/98/63 subrahmasutta 4 ka. sabbapaṭinissaggā--------------------------------------------------------------------------------------------- page366.
Nibbānassa sacchikiriyāyāti taṇhāvānavirahitattā nibbānanti laddhanāmassa amatassa sacchikiriyāya, attapaccakkhatāyāti vuttaṃ hoti. Ayaṃ hi maggo bhāvito anupubbena nibbānasacchikiriyaṃ sādheti. Tenāha "nibbānassa sacchikiriyāyā"ti. Tattha kiñcāpi "sattānaṃ visuddhiyā"ti vutte sokaparidevānaṃ 1- samatikkamāyāti ādīni 1- atthato siddhāneva honti, ṭhapetvā pana sāsanayuttikovide aññesaṃ na pākaṭāni, na ca bhagavā paṭhamaṃ sāsanayuttikovidajanaṃ katvā pacchā dhammaṃ deseti. Tena teneva pana suttena taṃ taṃ atthaṃ ñāpesi. Tasmā idha yaṃ yaṃ atthaṃ ekāyanamaggo sādheti, taṃ taṃ pākaṭaṃ katvā desento "sokaparidevānaṃ samatikkamāyā"ti ādimāha. Yasmā vā yā sattānaṃ visuddhi ekāyanamaggena saṃvattati, sā sokaparidevānaṃ samatikkamena hoti. Sokaparidevānaṃ samatikkamo dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamena, dukkhadomanassānaṃ atthaṅgamo ñāyassa adhigamena, ñāyassa adhigamo nibbānassa sacchikiriyāya. Tasmā imampi kamaṃ dassento "sattānaṃ visuddhiyā"ti vatvā "sokaparidevānaṃ samatikkamāyā"ti ādimāha. Apica vaṇṇabhaṇanametaṃ ekāyanamaggassa. Yatheva hi bhagavā "dhammaṃ vo bhikkhave desissāmi ādikalyāṇaṃ majjhekalyāṇaṃ pariyosānakalyāṇaṃ sātthaṃ sabyañjanaṃ kevalaparipuṇṇaṃ parisuddhaṃ brahmacariyaṃ pakāsissāmi yadidaṃ cha cakkānī"ti 2- chachakkadesanāya aṭṭhahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi, yathā ca ariyavaṃsadesanāya "cattārome bhikkhave ariyavaṃsā aggaññā rattaññā vaṃsaññā porāṇā, asaṅkiṇṇā asaṅkiṇṇapubbā na saṅkīyanti na saṅkīyissanti appaṭikuṭṭhā samaṇehi brāhmaṇehi viññūhī"ti 3- navahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi, evaṃ imassāpi ekāyanamaggassa sattānaṃ visuddhiyāti ādīhi sattahi padehi vaṇṇaṃ abhāsi. Kasmāti ce, tesaṃ bhikkhūnaṃ ussāhajananatthaṃ. Vaṇṇabhāsanaṃ hi sutvā te bhikkhū "ayaṃ kira maggo hadayasantāpabhūtaṃ sokaṃ, vācāvippalāpabhūtaṃ paridevaṃ, kāyikaṃ asātabhūtaṃ dukkhaṃ, @Footnote: 1-1 cha.Ma., i. sokasamatikkamādīni. 2 Ma. upari. 14/420/360 chachakkasutta @3 aṃ. catukka. 21/28/32 ariyavaṃsasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page367.
Cetasikaṃ asātabhūtaṃ domanassanti cattāro upaddave harati, 1- visuddhiṃ ñāyaṃ nibbānanti tayo visese āvahatī"ti ussāhajātā imaṃ dhammadesanaṃ uggahetabbaṃ pariyāpuṇitabbaṃ dhāretabbaṃ vācetabbaṃ, imañca maggaṃ bhāvetabbaṃ maññissanti. Iti tesaṃ bhikkhūnaṃ ussāhajananatthaṃ vaṇṇaṃ abhāsi, kambalavāṇijādayo kambalādīnaṃ vaṇṇaṃ viya, yathā hi satasahassagghanikapaṇḍukambalavāṇijena kambalaṃ gaṇhathāti ugghositepi asukakambaloti na tāva manussā jānanti. Kesakambalavālakambalādayopi hi duggandhā kharasamphassā kambalātveva vuccanti. Yadā pana tena gandhārako rattakambalo sukhumo ujjalo sukhasamphassoti ugghositaṃ hoti, tadā ye pahonti, te gaṇhanti. Ye nappahonti, tepi dassanakāmā honti, evameva "ekāyano bhikkhave ayaṃ maggo"ti vuttepi asukamaggoti na tāva pākaṭo hoti. Nānappakārakā hi aniyyānikamaggāpi maggātveva vuccanti. "sattānaṃ visuddhiyā"ti ādimhi pana vutte "ayaṃ kira maggo cattāro upaddave harati, tayo visese āvahatī"ti ussāhajātā imaṃ dhammadesanaṃ uggahetabbaṃ pariyāpuṇitabbaṃ dhāretabbaṃ vācetabbaṃ, imañca maggaṃ bhāvetabbaṃ maññissantīti vaṇṇaṃ bhāsanto "sattānaṃ visuddhiyā"ti ādimāha. Yathā ca satasahassagghanikapaṇḍukambalavāṇijūpamā, evaṃ rattajambū- nadasuvaṇṇaudakappasādakamaṇiratanasuvisuddhamuttaratanaromakapavāḷādivāṇijūpamāpettha āharitabbā. Yadidanti nipāto, ye imeti ayamassa attho. Cattāroti gaṇanaparicchedo, tena na tato heṭṭhā na uddhanti satipaṭṭhānaparicchedaṃ dīpeti. Satipaṭṭhānāti tayo satipaṭṭhānā satigocaropi tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatāpi satipi. "catunnaṃ bhikkhave satipaṭṭhānānaṃ samudayañca atthaṅgamañca desissāmi, taṃ suṇātha. Ko ca bhikkhave kāyassa samudayo, āhārasamudayā kāyassa samudayo"ti 2- ādīsu hi satigocaro satipaṭṭhānanti vuccati. Tathā "kāyo upaṭṭhānaṃ no sati, sati pana upaṭṭhānañceva sati cā"ti 3- ādīsupi. Tassattho:- @Footnote: 1 cha.Ma. hanati. evamuparipi 2 saṃ. mahā. 19/408/161 samudayasutta @3 khu. paṭi. 31/727/623 (sayā) satipaṭṭhānakathā--------------------------------------------------------------------------------------------- page368.
Patiṭṭhāti asminti paṭṭhānaṃ. Kā patiṭṭhāti? sati. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭaṭhānaṃ, padhānaṃ ṭhānanti vā paṭṭhānaṃ. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ hatthiṭṭhānaassaṭṭhānādīni viya. "tayo satipaṭṭhanā yadariyo sevati, yadariyo sevamāno satthā gaṇamanusāsituṃ arahatī"ti 1- ettha tidhā paṭipannesu sāvakesu satthuno paṭighānunayavītivattatā "satipaṭṭhānan"ti vuccati. 2- Tassattho:- paṭṭhapetabbato paṭṭhānaṃ, pavattayitabbatoti attho. Kena paṭṭhapetabbatoti? satiyā. Satiyā paṭṭhānaṃ satipaṭṭhānaṃ "cattāro satipaṭṭhānā bhāvitā bahulīkatā satta sambojjhaṅge paripūrentī"ti 3- ādīsu pana satiyeva "satipaṭṭhānan"ti vuccati. Tassattho:- paṭṭhātīti paṭṭhānaṃ, upaṭṭhāti okkanditvā pakkhanditvā pattharitvā pavattīti attho. Satiyeva satipaṭṭhānaṃ. Athavā saraṇaṭṭhena sati, upaṭṭhānaṭṭhena paṭṭhānaṃ. Iti sati ca sā paṭṭhānañcātipi satipaṭṭhānaṃ. Idamidha adhippetaṃ. Yadi evaṃ kasmā "satipaṭṭhānā"ti bahuvacanaṃ? satibahuttā. Ārammaṇabhedena Hi bahukā etā satiyo. Atha maggoti kasmā ekavacanaṃ? maggaṭṭhena ekattā. Catassopi hi etā satiyo maggaṭṭhena ekattaṃ gacchanti. Vuttaṃ hetaṃ "maggoti kenaṭṭhena maggo, nibbānagamanaṭṭhena, nibbānatthikehi magganīyaṭṭhena cā"ti. Catassopi cetā aparabhāge kāyādīsu ārammaṇesu kiccaṃ sādhayamānā nibbānaṃ gacchanti, ādito paṭṭhāya ca nibbānatthikehi maggiyanti, tasmā catassopi eko maggoti vuccanti. Evañca sativacanānusandhinā sānusandhikāva desanā hoti, "mārasenappamaddanaṃ vo bhikkhave maggaṃ desessāmi, taṃ suṇātha. Katamo ca bhikkhave mārasenappamaddano maggo? yadidaṃ satta sambojjhaṅgā"ti 4- ādīsu viya. Yathā mārasenappamaddanoti ca satta sambojjhaṅgāti ca atthato ekaṃ, byañjanameva nānaṃ, evaṃ "ekāyanamaggo"ti ca "cattāro satipaṭṭhānā"ti ca atthato ekaṃ, byañjanameva nānaṃ, tasmā maggaṭṭhena ekattā ekavacanaṃ, ārammaṇabhedena satibahuttā bahuvacanaṃ veditabbaṃ. @Footnote: 1 Ma. upari. 14/311/284 saḷāyatanavibhaṅgasutta 2 cha.Ma. vuttā, i. vuttaṃ @3 saṃ. mahā. 19/989/285 paṭhamaānandasutta 4 saṃ. mahā. 19/224/89 mārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page369.
Kasmā pana bhagavatā cattārova satipaṭṭhānā vuttā anūnā anadhikāti. Veneyyahitattā. Taṇhācaritadiṭṭhicaritasamathayānikavipassanāyānikesu hi mandatikkhavasena dvedhā dvedhā pavattesu veneyyesu mandassa taṇhācaritassa oḷārikaṃ kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa sukhumaṃ vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ. Diṭṭhicaritassapi mandassa nātippabhedagataṃ cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa atippabhedagataṃ dhammānupassanāsatipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo. Samathayānikassa ca mandassa akicchena adhigantabbanimittaṃ paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ visuddhimaggo, tikkhassa oḷārikārammaṇe asaṇṭhahanato dutiyaṃ. Vipassanāyānikassāpi mandassa nātippabhedagatārammaṇaṃ tatiyaṃ, tikkhassa atippabhedagatārammaṇaṃ catutthaṃ. Iti cattārova vuttā anūnā anadhikāti. Subhasukhaniccaattabhāvavipallāsappahānatthaṃ vā. Kāyo hi asubho, tattha ca subhavipallāsavipallatthā sattā. Tesaṃ tattha asubhabhāvadassanena tassa vipallāsassa pahānatthaṃ paṭhamaṃ satipaṭṭhānaṃ vuttaṃ. Sukhaṃ niccaṃ attāti gahitesupi ca vedanādīsu vedanā dukkhā cittaṃ aniccaṃ dhammā anattā, etesu ca sukhaniccaattavipallāsa- vipallatthā sattā. Tesaṃ tattha dukkhādibhāvadassanena tesaṃ vipallāsānaṃ pahānatthaṃ sesāni tīṇi vuttāniti evaṃ subhasukhaniccaattabhāvavipallāsappahānatthaṃ cattārova vuttā anūnā anadhikāti veditabbā. Na kevalañca vipallāsappahānatthameva, athakho caturoghayogāsavagaṇṭhaupādānaagatippahānatthaṃpi catubbidhāhārapariññatthaṃ ca cattārova vuttāti veditabbā. Ayaṃ tāva pakaraṇanayo. Aṭṭhakathāyaṃ pana saraṇavasena ceva ekattasamosaraṇavasena ca ekameva satipaṭṭhānaṃ ārammaṇavasena cattāroti etadeva vuttaṃ. Yathā hi catudvāre nagare pācīnato āgacchantā pācīnadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pācīnadvārena nagarameva pavisanti, dakkhiṇato. Pacchimato. Uttarato āgacchantā uttaradisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā uttaradvārena nagarameva pavisanti, evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Nagaraṃ viya hi nibbānamahānagaraṃ, dvāraṃ viya aṭṭhaṅgiko lokuttaramaggo, pācīnadisādayo viya kāyādayo.--------------------------------------------------------------------------------------------- page370.
Yathā hi pācīnato āgacchantā pācīnadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pācīnadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ kāyānupassanāmukhena āgacchantā cuddasavidhena kāyānupassanaṃ bhāvetvā kāyānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā dakkhiṇto āgacchantā dakkhiṇadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā dakkhiṇadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ vedanānupassanāmukhena āgacchantā navavidhena vedanānupassanaṃ bhāvetvā vedanānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā pacchimato āgacchantā pacchimadisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā pacchimadvārena nagarameva pavisanti, evaṃ cittānupassanāmukhena āgacchantā soḷasavidhena cittānupassanaṃ bhāvetvā cittānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Yathā uttarato āgacchantā uttaradisāya uṭṭhānakaṃ bhaṇḍaṃ gahetvā uttaradvārena nagarameva pavisanti, evaṃ dhammānupassanāmukhena āgacchantā pañcavidhena dhammānupassanaṃ bhāvetvā dhammānupassanābhāvanānubhāvanibbattena ariyamaggena ekaṃ nibbānameva osaranti. Evaṃ saraṇavasena ceva ekattasamosaraṇavasena ca ekameva satipaṭṭhānaṃ ārammaṇavasena cattārova vuttāti veditabbā. Katame cattāroti kathetukamyatāpucchā. Idhāti imasmiṃ sāsane. Bhikkhaveti dhammapaṭiggāhakapuggalānamālapanametaṃ. Bhikkhūti paṭipattisampādakapuggalanidassanametaṃ. Aññepi ca devamanussā paṭipattiṃ sampādentiyeva, seṭṭhattā pana paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanato ca "bhikkhū"ti āha. Bhagavato hi anusāsaniṃ sampaṭicchantesu bhikkhu seṭṭho, sabbappakārāya anusāsaniyā bhājanabhāvato. Tasmā seṭṭhattā "bhikkhū"ti āha. Tasmiṃ gahite pana sesā gahitāva honti rājagamanādīsu rājaggahaṇena sesaparisā viya. Yo ca imaṃ paṭipattiṃ paṭipajjati, so bhikkhu nāma hotīti paṭipattiyā bhikkhubhāvadassanatopi "bhikkhū"ti āha. Paṭipannako hi devo vā hotu manusso vā bhikkhūti saṅkhyaṃ gacchatiyeva. Yathāha:---------------------------------------------------------------------------------------------- page371.
"alaṅkato cepi samaṃ careyya santo danto niyato brahmacārī sabbesu bhūtesu nidhāya daṇḍaṃ so brāhmaṇo so samaṇo sa bhikkhū"ti. 1- Kāyeti rūpakāye. Rūpakāyo hi idha aṅgapaccaṅgānaṃ kesādīnañca dhammānaṃ samūhaṭṭhena hatthikāyarathakāyādayo viya kāyoti adhippeto. Yathā ca samūhaṭṭhena, evaṃ kucchitānaṃ āyaṭṭhena. Kucchitānaṃ hi paramajegucchānaṃ so kāyotipi kāyo. Āyoti uppattideso. Tatthāyaṃ vacanaṭṭho. Āyanti tatoti āyo. Ke āyanti? kucchitā kesādayo. Iti kucchitānaṃ āyoti āyo. Kāyānupassīti kāye anupassanasīlo kāyaṃ vā anupassamāno. Kāyeti ca vatvāpi puna kāyānupassīti dutiyakāyaggahaṇaṃ asammissato vavatthānaghanavinibbhogādidassanatthaṃ katanti veditabbaṃ. Tena na kāye vedanānupassī vā, cittadhammānupassī vā, athakho kāyānupassīyevāti kāyasaṅkhāte vatthusmiṃ kāyānupassanākārasseva dassanena asammissato vavatthānaṃ dassitaṃ hoti. Tathā na kāye aṅgapaccaṅga- vinimuttaekadhammānupassī, nāpi kesalomādivinimuttaitthīpurisānupassī, yopi cettha kesalomādiko bhūtūpādāyasamūhasaṅkhāto kāyo, tatthapi na bhūtūpādāyavinimutta- ekadhammānupassī, athakho rathasambhārānupassako viya aṅgapaccaṅgasamūhānupassī, nagarāvayavānupassako viya kesalomādisamūhānupassī, kadalikkhandhapattavaṭṭivinibbhujjako viya rittamuṭṭhivinibbedhako viya ca bhūtūpādāyasamūhānupassīyevāti nānappakārato samūhavaseneva kāyasaṅkhātassa ca vatthuno dassanena ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathāvuttasamūhavinimutto kāyo vā puriso vā itthī vā añño vā koci dhammo dissati, yathāvuttadhammasamūhamatteyeva pana tathā tathā sattā micchābhinivesaṃ karonti. Tenāhu porāṇā:- "yaṃ passati na taṃ diṭṭhaṃ yaṃ diṭṭhaṃ taṃ na passati apassaṃ bajjhate muḷho bajjhamāno na muccatī"ti. @Footnote: 1 khu.dha. 25/142/42 santatimahāmattavatthu--------------------------------------------------------------------------------------------- page372.
Ghanavinibbhogādidassanatthaṃ etaṃ vuttaṃ, ādisaddena cettha ayaṃpi attho veditabbo:- ayaṃ hi etasmiṃ kāye kāyānupassīyeva. Na aññadhammānupassīti vuttaṃ hoti. Yathā anudakabhūtāyapi marīciyā udakānupassino honti, na evaṃ aniccadukkhānattā asubhabhūteyeva imasmiṃ kāye niccasukhaattasubhabhāvānupassī, athakho kāyānupassī aniccadukkhānattā asubhākārasamūhānupassīyevāti vuttaṃ hoti. Athavā yvāyaṃ pana purato "idha bhikkhave bhikkhu araññagato vā .pe. So satova assasatī"ti ādinā nayena assāsapassāsādicuṇṇikajātaaṭṭhikapariyosāno kāyo vutto, yo ca "idhekacco paṭhavīkāyaṃ aniccato anupassati .pe. Āpokāyaṃ tejokāyaṃ vāyokāyaṃ kesakāyaṃ lomakāyaṃ chavikāyaṃ cammakāyaṃ maṃsakāyaṃ ruhirakāyaṃ nhārukāyaṃ aṭṭhikāyaṃ aṭṭhimiñjakāyan"ti 1- paṭisambhidāyaṃ kāyo vutto, tassa sabbassa imasmiṃyeva kāye anupassanato kāye kāyānupassīti evaṃpi attho daṭṭhabbo. Athavā kāye ahanti vā mamanti vā evaṃ gahetabbassa yassa kassaci ananupassanato, tassa tasseva pana kesalomādikassa nānādhammasamūhassa anupassanato kāye kesādidhammasamūhasaṅkhātakāyānupassīti evaṃ attho daṭṭhabbo. Apica "imasmiṃ kāye aniccato anupassati, no niccato"ti ādinā 1- anukkamena paṭisambhidāyaṃ āgatanayassa sabbasseva aniccalakkhaṇādino ākāra- samūhasaṅkhātassa kāyassa anupassanatopi kāye kāyānupassīti evaṃpi attho daṭṭhabbo. Tathā hi ayaṃ kāye kāyānupassanāpaṭipadaṃ paṭipanno bhikkhu imaṃ kāyaṃ aniccānupassanādīnaṃ sattannaṃ anupassanānaṃ vasena aniccato anupassati no niccato. Dukkhato anupassati no sukhato. Anattato anupassati no attato. Nibbindati no nandati. Virajjati no rajjati. Nirodheti no samudeti. Paṭinissajjati no ādiyati. So taṃ aniccato anupassanto niccasaññaṃ pajahati, dukkhato anupassanto sukhasaññaṃ pajahati, anattato anupassanto attasaññaṃ pajahati, nibbindanto nandiṃ pajahati, virajjanto rāgaṃ pajahati, nirodhento samudayaṃ pajahati, paṭinissajjanto ādānaṃ pajahatīti veditabbo. @Footnote: 1 khu. paṭi. 31/727/622-3 satipaṭṭhānakathā (sayā)--------------------------------------------------------------------------------------------- page373.
Viharatīti iriyati. Ātāpīti tīsu bhavesu kilese ātappatīti 1- ātāpo, viriyassetaṃ nāmaṃ. Ātāpo assa atthīti ātāpī. Sampajānoti sampajaññasaṅkhātena ñāṇena samannāgato. Satimāti kāyapariggāhikāya satiyā samannāgato. Ayaṃ pana yasmā satiyā ārammaṇaṃ pariggahetvā paññāya anupassati, na hi sativirahitassa anupassanā nāma atthi, tenevāha "satiñca khvāhaṃ bhikkhave sabbatthikaṃ vadāmī"ti. 2- Tasmā ettha "kāye kāyānupassī viharatī"ti. Ettāvatā kāyānupassanā- satipaṭṭhānaṃ vuttaṃ hoti. Athavā yasmā anātāpino anto saṅkhepo antarāyakaro hoti, asampajāno upāyapariggahe ca anupāyaparivajjane ca sammuyhati, muṭṭhassati upāyapariggahe anupāyapariccāge ca asamattho hoti, tenassa taṃ kammaṭṭhānaṃ na sampajjati. Tasmā yesaṃ dhammānaṃ ānubhāvena taṃ sampajjati, tesaṃ dassanatthaṃ "ātāpī sampajāno satimā"ti idaṃ vuttanti veditabbaṃ. Iti kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ sampayogaṅgañca dassetvā idāni pahānaṅgaṃ dassetuṃ vineyya loke abhijjhādomanassanti vuttaṃ. Tattha vineyyāti tadaṅgavinayena vā vikkhambhanavinayena vā vinayitvā. Loketi tasmiṃyeva kāye. Kāyo hi idha lujjanapalujjanaṭṭhena lokoti adhippeto. Yasmā panassa na kāyamatteyeva abhijjhādomanassaṃ pahiyyati, vedanādīsupi pahiyyatiyeva. Tasmā pañcapi upādānakkhandhā lokoti 3- vibhaṅge vuttaṃ. Lokasaṅkhātattā vā tesaṃ dhammānaṃ atthuddhāranayenetaṃ vuttaṃ. Yaṃ panāha "tattha katamo loko, sveva kāyo loko"ti, ayamevettha attho. Tasmiṃ loke abhijjhādomanassaṃ vineyyāti evaṃ sambandho daṭṭhabbo. Yasmā panettha abhijjhāgahaṇena kāmacchando domanassaggahaṇena byāpādo saṅgahaṃ gacchati, tasmā nīvaraṇapariyāpannabalavadhammadvayadassanena nīvaraṇappahānaṃ vuttaṃ hotīti veditabbaṃ. Visesena cettha abhijjhāvinayena kāyasampattimūlakassa anurodhassa, domanassavinayena kāyavipattimūlakassa virodhassa, abhijjhāvinayena ca kāye abhiratiyā, domanassavinayena kāyabhāvanāya anabhiratiyā, abhijjhāvinayena kāye abhūtānaṃ @Footnote: 1 cha.Ma., i. ātāpetīti 2 saṃ. mahā. 19/234/102 aggisutta @3 abhi. vi. 35/373/241 satipaṭṭhānavibhaṅga--------------------------------------------------------------------------------------------- page374.
Subhasukhabhāvādīnaṃ pakkhepassa, domanassavinayena kāye bhūtānaṃ asubhadukkhabhāvādīnaṃ apanayanassa ca pahānaṃ vuttaṃ. Tena yogāvacarassa yogānubhāvo yogasamatthatā ca dīpitā hoti. Yogānubhāvo hi esa, yadidaṃ anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho abhūtapakkhepabhūtāpanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho abhūtaṃ apakkhipanto bhūtañca anapanento yogasamattho hotīti. Aparo nayo "kāye kāyānupassī"ti ettha anupassanāya kammaṭṭhānaṃ vuttaṃ, "viharatī"ti ettha vuttavihārena kammaṭṭhānikassa kāyapariharaṇaṃ, "ātāpi"ti ādīsu pana ātāpena sammappadhānaṃ, satisampajaññena sabbatthakakammaṭṭhānaṃ, kammaṭṭhānapariharaṇūpāyo vā. Satiyā vā kāyānupassanāvasena paṭiladdhasamatho, sampajaññena vipassanā, abhijjhādomanassavinayena bhāvanāphalaṃ vuttanti veditabbaṃ. Vibhaṅge pana anupassīti tattha katamā anupassanā. Yā paññā pajānanā .pe. Sammādiṭṭhi, ayaṃ vuccati anupassanā. Imāya anupassanāya upeto hoti samupeto upagato samupagato upapanno samupapanno 1- samannāgato, tena vuccati anupassīti. Viharatīti. Iriyati vattati pāleti yapeti yāpeti carati viharati, tena vuccati viharatīti. Ātāpīti tattha katamaṃ ātāpaṃ. Yo cetasiko viriyārambho .pe. Sammāvāyāmo, idaṃ vuccati ātāpaṃ. Iminā ātāpena upeto hoti .pe. Samannāgato, tena vuccati ātāpīti. Sampajānoti tattha katamaṃ sampajaññaṃ. Yā paññā pajānanā .pe. Sammādiṭṭhi, idaṃ vuccati sampajaññaṃ. Iminā sampajaññena upeto hoti .pe. Samannāgato, tena vuccati sampajānoti. Satimāti tattha katamā sati. Yā sati anussati .pe. Sammāsati, ayaṃ vuccati sati. Imāya satiyā upeto hoti .pe. Samannāgato, tena vuccati satimāti. Vineyya loke abhijjhādomanassanti tattha katamo loko. Sveva kāyo loko. Pañcapi upādānakkhandhā loko, ayaṃ vuccati loko. Tattha katamā @Footnote: 1 cha.Ma. i. ayaṃ pāṭho na dissati--------------------------------------------------------------------------------------------- page375.
Abhijjhā. Yo rāgo sārāgo anunayo anurodho nandi nandirāgo cittassa sārāgo, ayaṃ vuccati abhijjhā. Tattha katamaṃ domanassaṃ. Yaṃ cetasikaṃ asātaṃ cetasikaṃ dukkhaṃ .pe. Cetosamphassajā asātā dukkhā vedanā, idaṃ vuccati domanassaṃ. Iti ayañca abhijjhā, idañca domanassaṃ imasmiṃ loke vinītā honti paṭivinītā santā samitā vūpasantā atthaṅgatā abbhatthaṅgatā appitā byappitā sositā visositā byantīkatā, tena vuccati vineyya loke abhijjhādomanassan"ti. 1- Evametesaṃ padānaṃ attho vutto. Tena saha ayaṃ aṭṭhakathānayo yathā saṃsandati, evaṃ veditabbo. Ayaṃ tāva kāyānupassanāsatipaṭṭhānuddesassa atthavaṇṇanā. Idāni vedanāsu citte dhammesu dhammānupassī viharati .pe. Vineyya loke abhijjhādomanassanti ettha vedanāsu vedanānupassīti evamādīsu vedanādīnaṃ puna kathane payojanaṃ kāyānupassanāyaṃ vuttanayeneva veditabbaṃ. Vedanāsu vedanānupasSī. Citte cittānupasSī. Dhammesu dhammānupassīti ettha pana vedanāti tisso vedanā, tā ca lokiyāeva. Cittaṃpi lokiyaṃ, tathā dhammā. Tesaṃ vibhāgo niddesavāre pākaṭo bhavissati. Kevalaṃ panīdha yathā vedanā anupassitabbā, tathā tā anupassanto "vedanāsu vedanānupassī"ti veditabbo. Eseva nayo cittadhammesupi. Kathañca vedanā anupassitabbāti. Sukhā tāva vedanā dukkhato, dukkhā sallato, adukkhamasukhā aniccato. Yathāha:- "yo sukhaṃ dukkhato adda dukkhamaddakkhi sallato adukkhamasukhaṃ santaṃ addakkhi naṃ aniccato save sammaddaso bhikkhu parijānāti vedanā"ti 2- sabbāeva cetā dukkhatopi 3- anupassitabbā. Vuttaṃ hetaṃ "yaṃkiñci vedayitaṃ, sabbantaṃ dukkhasminti vadāmī"ti. 4- Sukhadukkhatopi ca anupassitabbā. Yathāha "sukhā vedanā uppādasukhā ṭhitisukhā vipariṇāmadukkhā"ti 5- sabbaṃ @Footnote: 1 abhi.vi. 35/362/232 satipaṭṭhānavibhaṅga 2 saṃ.saḷā. 18/368/257 daṭṭhabbasutta @3 cha.Ma.,i. dukkhātipi 4 saṃ saḷā. 18/391/268 rahogatasutta @5 Ma.mū. 12/465/414 cūḷavedallasututa--------------------------------------------------------------------------------------------- page376.
Vitthāretabbaṃ. Apica aniccādisattaanupassanāvasenapi anupassitabbā. Sesaṃ niddesavāreyeva pākaṭaṃ bhavissati. Cittadhammesupi cittaṃ tāva ārammaṇādhipatisahajātabhūmikammavipākakiriyā- dinānattabhedānaṃ aniccādianupassanānaṃ niddesavāre āgatānaṃ sarāgādibhedānaṃ ca vasena anupassitabbaṃ. Dhammā salakkhaṇasāmaññalakkhaṇānaṃ suññatadhammassa aniccādisattānupassanānaṃ niddesavāre āgatānaṃ santādibhedānaṃ ca vasena anupassitabbā. Sesaṃ vuttanayameva. Kāmañcettha yassa kāyasaṅkhāte loke abhijjhādomanassaṃ pahīnaṃ, tassa vedanādilokesupi 1- taṃ pahīnameva. Nānāpuggalavasena pana nānācittakkhaṇika- satipaṭṭhānabhāvanāvasena ca sabbattha vuttaṃ. Yato vā ekattha pahīnaṃ sesesupi pahīnaṃeva hoti, tenevassa tattha pahānadassanatthaṃpi etaṃ vuttanti veditabbanti. Uddesavārakathā niṭṭhitā. --------- Kāyānupassanā ānāpānapabbavaṇṇanā [374] Idāni seyyathāpi nāma cheko visibbakārako 2- thūlakilañja- saṇhakilañjacaṅkoṭakapeḷāpuṭādīni upakaraṇāni kattukāmo ekaṃ mahāveḷuṃ 3- labhitvā catudhā bhinditvā tato ekekaṃ veḷukkhandhaṃ gahetvā phāletvā taṃ taṃ upakaraṇaṃ kareyya, evameva bhagavā satipaṭṭhānadesanāya sattānaṃ nānappakāraṃ 4- visesādhigamaṃ kattukāmo ekameva sammāsatiṃ "cattāro satipaṭṭhānā. Katame cattāro. Idha bhikkhave bhikkhu kāye kāyānupassī viharatī"ti ādinā nayena ārammaṇavasena catudhā bhinditvā tato ekekaṃ satipaṭṭhānaṃ gahetvā kāyaṃ vibhajanto "kathañca bhikkhave"ti ādinā nayena niddesavāraṃ vattumāraddho. @Footnote: 1 cha.Ma.,i. vedanādīsupi 2 cha.Ma.,i. vilīvakārako. 3 cha.Ma. mahāveṇuṃ @4 cha.Ma. anekappakāraṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page377.
Tattha kathañcāti ādi vitthāretukamyatāpucchā. Ayaṃ panettha saṅkhepattho:- bhikkhave kena ca pakārena bhikkhu kāye kāyānupassī viharatīti. Esa nayo sabbattha pucchāvāresu. Idha bhikkhave bhikkhūti bhikkhave imasmiṃ sāsane bhikkhu. Ayaṃ hettha idhasaddo sabbappakārakāyānupassanānibbattakassa puggalassa sannissayabhūtasāsanaparidīpano aññasāsanassa tathābhāvapaṭisedhano ca. Vuttaṃ hetaṃ "idheva bhikkhave samaṇo .pe. Suññā parappavādā samaṇehi aññebhī"ti. 1- Tena vuttaṃ "imasmiṃ sāsane bhikkhū"ti. Araññagato vā rukkhamūlagato vā suññāgāragato vāti idamassa satipaṭṭhānabhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanaṃ. Imassa hi bhikkhuno dīgharattaṃ rūpādīsu ārammaṇesu anuvisaṭaṃ cittaṃ kammaṭṭhānavīthiṃ otarituṃ na icchati, kūṭagoṇayuttaratho viya uppathameva dhāvati. Tasmā seyyathāpi nāma gopo kūṭdhenuyā sabbaṃ khīraṃ pivitvā vaḍḍhitaṃ kūṭavacchaṃ dametukāmo dhenuto apanetvā ekamante mahantaṃ thambhaṃ nikkhaṇitvā tattha yottena bandheyya. Athassa so vaccho ito cito ca pariphanditvā palāyituṃ asakkonto tameva thambhaṃ upanisīdeyya vā upanipajjeyya vā, evameva iminā bhikkhunā dīgharattaṃ rūpārammaṇādirasapānavaḍḍhitaṃ duṭṭhacittaṃ dametukāmena rūpādiārammaṇato apanetvā araññaṃ vā rukkhamūlaṃ vā suññāgāraṃ vā pavisitvā tattha satipaṭṭhānārammaṇatthambhe satiyottena bandhitabbaṃ. Evamassa taṃ cittaṃ ito cito ca vipphanditvāpi pubbe āciṇṇārammaṇaṃ alabhamānaṃ satiyottaṃ chinditvā palāyituṃ asakkontaṃ tamevārammaṇaṃ upacārappanāvasena upanisīdati ceva upanipajjati ca. Tenāhu porāṇā:- "yathā thambhe nibandheyya vacchaṃ damaṃ naro idha bandheyyevaṃ sakaṃ cittaṃ satiyārammaṇe daḷhan"ti. Evamassetaṃ senāsanaṃ bhāvanānurūpaṃ hoti. Tena vuttaṃ "idamassa satipaṭṭhānabhāvanānurūpasenāsanapariggahaparidīpanan"ti. @Footnote: 1 Ma.mū. 12/139/98 cūḷasīhanādasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page378.
Apica yasmā idaṃ kāyānupassanāya muddhabhūtaṃ sabbabuddhapaccekabuddha- sāvakānaṃ visesādhigamadiṭṭhadhammasukhavihārapadaṭṭhānaṃ ānāpānasatikammaṭṭhānaṃ itthīpurisahatthiassādisaddasamākulaṃ gāmantaṃ apariccajitvā na sukaraṃ sampādetuṃ saddakaṇṭakattā jhānassa. Agāmake pana araññe sukaraṃ yogāvacarena idaṃ kammaṭṭhānaṃ pariggahetvā ānāpānacatutthajjhānaṃ nibbattetvā tadeva jhānaṃ pādakaṃ katvā saṅkhāre sammasitvā aggaphalaṃ arahattaṃ pāpuṇituṃ, tasmā assa bhikkhuno anurūpasenāsanaṃ dassento bhagavā "araññagato vā"ti ādimāha. Vatthuvijjācariyo viya hi bhagavā. So yathā vatthuvijjācariyo nagarabhūmiṃ passitvā suṭṭhu upaparikkhitvā "ettha nagaraṃ māpetheā"ti upadisati, so sotthinā ca nagare niṭṭhite rājakulato mahāsakkāraṃ labhati, evameva yogāvacarassa anurūpaṃ senāsanaṃ upaparikkhitvā "ettha kammaṭṭhānaṃ anuyuñjitabban"ti upadisati, tato tattha kammaṭṭhānamanuyuñjantena yoginā anukkamena arahatte patte "sammāsambuddho vata so bhagavā"ti mahantaṃ sakkāraṃ labhati. Ayaṃ hi bhikkhu dīpisadisoti vuccati. Yathā hi mahādīpirājā araññe tiṇgahanaṃ vā vanagahanaṃ vā pabbatagahanaṃ vā nissāya nilīyitvā vanamahisagokaṇṇasūkarādayo mige gaṇhāti, evameva ayaṃ araññādīsu kamamaṭṭhānaṃ anuyuñjanto bhikkhu yathākkamena cattāro magge ceva cattāri ariyaphalāni ca gaṇhāti. Tenāhu porāṇā:- "yathā dīpiko nāma nilīyitvā gaṇhatī mige tathevāyaṃ buddhaputto yuttayogo vipassako araññaṃ pavisitvāna gaṇhati phalamuttaman"ti. Tenassa parakkamajavayoggabhūmiṃ araññasenāsanaṃ dassento bhagavā "araññagato vā"ti ādimāha. Ito paraṃ imasmiṃ tāva ānāpānapabbe yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ visuddhimagge vuttameva. Seyyathāpi bhikkhave dakkho bhamakāro vāti idaṃ hi upamāmattameva. Iti ajjhattaṃ vā kāyeti idaṃ appanāmattameva. Tattha anāgataṃ, sesaṃ āgatameva.--------------------------------------------------------------------------------------------- page379.
Yaṃ pana anāgataṃ, tattha dakkhoti cheko. Dīghaṃ vā añchantoti mahantānaṃ bheripokkharādīnaṃ vilikhanakāle hatthe ca pāde ca pasāretvā dīghaṃ kaḍḍhanto. Rassaṃ vā añchantoti khuddakānaṃ dantasūcivedhakādīnaṃ vilekhanakāle mandamandaṃ rassaṃ kaḍḍhanto. Evameva khoti evaṃ ayaṃpi bhikkhu addhānavasena ittaravasena ca pavattānaṃ assāsapassāsānaṃ vasena dīghaṃ vā assasanto dīghaṃ assasāmīti pajānāti .pe. Passasissāmīti sikkhatīti. Tassevaṃ sikkhato assāsapassāsanimitte cattāri jhānāni uppajjanti, so jhānā vuṭṭhahitvā assāsapassāse vā pariggaṇhati jhānaṅgāni vā. Tattha assāsapassāsakammiko "ime assāsapassāsā kiṃnissitā, vatthunissitā, vatthu nāma karajakāyo, karajakāyo nāma cattāri ca mahābhūtāni upādārūpañcā"ti evaṃ rūpaṃ pariggaṇhati. Tato tadārammaṇe phassapañcamake nāmanti. Evaṃ nāmarūpaṃ pariggahetvā tassa paccayaṃ pariyesanto avijjādipaṭiccasamuppādaṃ disvā "paccayapaccayuppannadhammamattamevetaṃ, añño satto vā puggalo vā natthī"ti vitiṇṇakaṅkho sapaccayanāmarūpe tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanaṃ vaḍḍhento anukkamena arahattaṃ pāpuṇāti. Idamekassa bhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhaṃ. Jhānakammikopi "imāni jhānaṅgāni kiṃnissitāni, vatthunissitāni, vatthu nāma karajakāyo, jhānaṅgāni nāmaṃ karajakāyo rūpan"ti nāmarūpaṃ vavatthapetvā tassa paccayaṃ pariyesanto avijjādipaccayākāraṃ disvā "paccayapaccayuppannadhammamattamevetaṃ, añño satto vā puggalo vā natthī"ti vitiṇṇakaṅkho sapaccayanāmarūpe tilakkhaṇaṃ āropetvā vipassanaṃ vaḍḍhento anukkamena arahattaṃ pāpuṇāti. Idamekassa bhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhaṃ. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā assāsapassāsakāye kāyānupassī viharati. Bahiddhā vāti parassa vā assāsapassāsakāye. Ajjhattabahiddhā vāti kālena attano, kālena parassa assāsapassāsakāye. Etenassa--------------------------------------------------------------------------------------------- page380.
Paguṇakammaṭṭhānaṃ aṭṭhapetvā aparāparaṃ sañcaraṇakālo kathito. Ekakāle pana idaṃ ubhayaṃ na labbhati. Samudayadhammānupassī vāti yathā nāma kammārassa bhastañca gaggaranāḷiñca tajjañca vāyāmaṃ paṭicca vāto aparāparaṃ sañcarati, evaṃ bhikkhuno karajākāyañca nāsapuṭañca cittañca paṭicca assāsapassāsakāyo aparāparaṃ sañcarati. Kāyādayo dhammā samudayadhammā te passanto "samudayadhammānupassī vā kāyasmiṃ viharatī"ti vuccati. Vayadhammānpassī vāti yathā bhastāya apanītāya gaggaranāḷiyā bhinnāya tajje ca vāyāme asati so vāto nappavattati, evameva kāye bhinne nāsapuṭe viddhaste citte ca niruddhe assāsapassāsakāyo nāma nappavattīti. Kāyādinirodhā assāsapassāsanirodhoti evaṃ passanto "vayadhammānupassī vā kāyasmiṃ viharatī"ti vuccati. Samudayavayadhammānupasusī vāti kālena samudayaṃ kālena vayaṃ anupassanto. Atthi kāyoti vā panassāsīti kāyova atthi, na satto na puggalo na itthī na puriso na attā na attanīyaṃ nāhaṃ na mama na koci na kassacīti evamassa sati paccupaṭṭhitā hoti. Yāvadevāti payojanaparicchedavavatthapanametaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti:- yā sā sati paccupaṭṭhitā hoti, sā na aññatthāya. 1- Athakho yāvadeva ñāṇamattāya aparāparaṃ uttaruttariñāṇapamāṇattāya ceva satipamāṇattāya ca, satisampajaññānaṃ vaḍḍhattāyāti attho. Anissito ca viharatīti taṇhānissayadiṭṭhinissayānaṃ vasena anissito viharati. Na ca kiñci loke upādiyatīti lokasmiṃ kiñci rūpaṃ vā .pe. Viññāṇaṃ vā "ayaṃ me attā vā attanīyaṃ vā"ti na gaṇhāti. Evampīti. Upari atthaṃ upādāya sampiṇḍanaṭṭhe 2- pikāro. Iminā pana padena bhagavā ānāpānapabbadesanaṃ niyyātetvā dasseti. Tattha assāsapassāsapariggādikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano @Footnote: 1 cha.Ma. aññadatthāya 2 cha.Ma. sampiṇḍanaṭṭho--------------------------------------------------------------------------------------------- page381.
Samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti. Idamekassa assāsapassāsānaṃ vasena abhiviniṭṭhabhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhanti. Kāyānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- Iriyāpathapabbavaṇṇanā [375] Evaṃ assāsapassāsānaṃ vasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni iriyāpathavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha kāmaṃ soṇasigālādayopi gacchantā "gacchāmā"ti jānanti, na panetaṃ evarūpaṃ jānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Evarūpaṃ hi jānanaṃ sattupaladdhiṃ na pajahati, sattasaññaṃ 1- na ugghāteti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno jānanaṃ sattūpaladdhiṃ pajahati, sattasaññaṃ ugghāteti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idaṃ hi "ko gacchati, kassa gamanaṃ, kiṃkāraṇā gacchatī"ti evarūpaṃ pajānanaṃ sandhāya vuttaṃ. Ṭhānādīsupi eseva nayo. Tattha ko gacchatīti na koci satto vā puggalo vā gacchati. Kassa gamananti na kassaci sattassa vā puggalassa vā gamanaṃ. Kiṃkāraṇā gacchatīti cittakiriyāvāyodhātuvipphārena gacchati. Tasmā esa evaṃ pajānāti:- "gacchāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti, vāyo viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena sakalakāyassa purato abhinīhāro gamananti vuccati. Ṭhānādīsupi eseva nayo. Tatrāpi hi "tiṭṭhāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti, vāyo viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena sakalakāyassa koṭito paṭṭhāya ussitabhāvo ṭhānanti vuccati. "nisīdāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti, vāyo viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena heṭṭhimakāyassa sammiñjanaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. attasaññaṃ evamuparipi--------------------------------------------------------------------------------------------- page382.
Uparimakāyassa ussitabhāvo nisajjāti vuccati. "sayāmī"ti cittaṃ uppajjati, taṃ vāyaṃ janeti, vāyo viññattiṃ janeti, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena sakalasarīrassa tiriyato pasāraṇaṃ sayananti vuccatīti. Etassa evaṃ pajānato evaṃ hoti "satto gacchati, satto tiṭṭhatī"ti vuccati, atthato pana koci satto gantā vā ṭhātā vā natthi. Yathā pana "sakaṭaṃ gacchati, sakaṭaṃ tiṭṭhatī"ti vuccati, na ca kiñca sakaṭaṃ nāma gacchantaṃ vā tiṭṭhantaṃ vā atthi, cattāro pana goṇe yojetvā chekasmiṃ sārathimhi pājente "sakaṭaṃ gacchati, sakaṭaṃ tiṭṭhatī"ti vohāramattaṃ hoti, evameva ajānanaṭṭhena sakaṭaṃ viya kāyo goṇā viya cittajavātā sārathī viya cittaṃ. "gacchāmi tiṭṭhāmī"ti citte uppanne vāyodhātu viññattiṃ janayamānā uppajjati, cittakiriyāvāyodhātuvipphārena gamanādīni pavattanti, tato "satto gacchati, satto tiṭṭhati, ahaṃ gacchāmi, ahaṃ tiṭṭhāmī"ti vohāramattaṃ hoti. Tenāha;- "nāvā mālutavegena jiyāvegena tejanaṃ yathā yāti tathā kāyo yāti vātāhato ayaṃ. Yantaṃ suttavaseneva cittasuttavasenidaṃ payuttaṃ kāyayantampi yāti ṭhāti nisīdati ko nāma ettha so satto yo vinā hetupaccaye attano ānubhāvena tiṭṭhe vā yadi vā vaje"ti. Tasmā evaṃ hetupaccayavaseneva pavattāni gamanādīni sallakkhento esa "gacchanto vā gacchāmīti pajānāti, ṭhito vā nisinno vā sayāno vā sayānomhīti pajānātī"ti veditabbo. Yathā yathā vā panassa kāyo paṇihito hoti, tathā tathā nampajānātīti sabbasaṅgāhikavacanametaṃ. Idi vuttaṃ hoti:- yena yena vā ākārenassa kāyo ṭhito hoti, tena tena naṃ pajānāti. Gamanākārena ṭhitaṃ gacchāmīti 1- pajānāti. Ṭhānanisajjāsayanākārena 2- ṭhitaṃ sayānomhīti 3- pajānātīti. @Footnote: 1 cha.Ma. gacchatīti. 2 cha.Ma. ṭhānanisajjasayanākārena. 3 cha.Ma. sayānoti.--------------------------------------------------------------------------------------------- page383.
Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā catuiriyāpathapariggaṇhaṇena kāye kāyānupassī viharati. Bahiddhā vāti parassa vā catuiriyāpathapariggaṇhaṇena. Ajjhattabahiddhā vāti kālena attano kālena parassa catuiriyāpathapariggaṇhaṇena kāye kāyānupassī viharati. Samudayadhammānupassī vāti ādīsu pana avijjāsamudayā rūpasamudayoti ādinā nayena pañcahākārehi rūpakkhandhassa samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Taṃ hi sandhāya idha "samudayadhammānupassī vā"ti ādi vuttaṃ. Atthi kāyoti vā panassāti ādi vuttasadisameva. Idhāpi catuiriyāpathapariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti idamekassa catuiriyāpathapariggāhikassa bhikkhuno yāva arahattā niyyānamukhanti. Iriyāpathapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------- Catusampajaññapabbavaṇṇanā [376] Evaṃ iriyāpathavasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni catusampajaññavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha abhikkanteti ādīni sāmaññaphale vaṇṇitāni. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ catusampajaññapariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Idhāpi samudayadhammānupassīti ādīsu rūpakkhandhasseva samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Sesaṃ vuttasadisameva. Idha catusampajaññapariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, vuttappakāro ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti. Idamekassa catusampajaññapariggāhikassa bhikkhuno vasena yāva arahattā niyyānamukhanti. Catusampajaññapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------------------------------------------------------------------------------------------------- page384.
Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā [377] Evaṃ catusampajaññavasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni paṭikūlamanasikāravasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha imameva kāyanti ādīsu yaṃ vattabbaṃ siyā, taṃ sabbaṃ sabbākārena vitthārato visuddhimagge kāyagatāsatikammaṭṭhāne vuttaṃ. Ubhatomukhāti heṭṭhā ca upari cāti dvīhi mukhehi yuttā, nānāvihitassāti nānāvidhassa. Idaṃ panettha opammasaṃsandanaṃ:- ubhatomukhā putoḷī 1- viya hi cātummahābhūtiko kāyo, tattha missetvā pakkhittanānāvidhadhaññaṃ viya kesādayo dvattiṃsākārā, cakkhumā puriso viya yogāvacaro, tassa taṃ putoḷiṃ muñcitvā paccavekkhato nānāvidhadhaññassa pākaṭakālo viya yogino dvattiṃsākārassa vibhūtākāro 2- veditabbo, iti ajjhattaṃ vāti evaṃ kesādipariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha dvattiṃsākārapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ purimasadisamevāti. Paṭikūlamanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------- Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā [378] Evaṃ paṭikūlamanasikāravasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni dhātumanasikāravasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tatrāyaṃ 3- opammasaṃsandanena saddhiṃ atthavaṇṇanā:- yathā koci 4- goghātako vā tasseva bhattavettanabhaṭo antevāsiko vā gāviṃ vadhitvā vinivijjhitvā catasso disā gatānaṃ mahāpathānaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. putoḷi, Ma.mū 12/110/79 mūtoḷī 2 cha.Ma. vibhūtakālo. @3 cha.Ma. tatthāyaṃ 4 Ma. eko--------------------------------------------------------------------------------------------- page385.
Vemajjhaṭṭhānasaṅkhāte cātummahāpathe 1- koṭṭhāsaṃ koṭṭhāsaṃ katvā nisinno assa, evameva bhikkhu catunnaṃ iriyāpathānaṃ yena kenaci ākārena ṭhitattā yathāṭhitaṃ yathāṭhitattā ca yathāpaṇihitaṃ kāyaṃ "atthi imasmiṃ kāye paṭhavīdhātu .pe. Vāyodhātū"ti evaṃ paccavekkhati. Kiṃ vuttaṃ hoti:- yathā goghātakassa gāviṃ posantassāpi āghātanaṃ āharantassāpi āharitvā tattha bandhitvā ṭhapentassāpi vadhentassāpi vadhitaṃ mataṃ passantassāpi tāvadeva gāvīti saññā na antaradhāyati, yāva naṃ padāletvā bīlaso 2- na vibhajati. Vibhajitvā nisinnassa 3- pana gāvīsaññā 3- antaradhāyati, maṃsasaññāva pavattati. Nāssa evaṃ hoti "ahaṃ gāviṃ vikkiṇāmi. Ime gāviṃ harantī"ti. Athakhvassa "ahaṃ maṃsaṃ vikkiṇāmi, ime maṃsaṃ haranti"ccevaṃ hoti, evameva imassāpi bhikkhuno pubbe bālaputhujjanakāle gihībhūtassāpi pabbajitassāpi tāvadeva sattoti vā puggaloti vā saññā na antaradhāyati, yāva imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ ghanavinibbhogaṃ katvā dhātuso na paccavekkhati. Dhātuso paccavekkhato panassa sattasaññā antaradhāyati, dhātuvaseneva cittaṃ santiṭṭhāti. Tenāha bhagavā "imameva kāyaṃ yathāṭhitaṃ yathāpaṇihitaṃ dhātuso paccavekkhati `atthi imasmiṃ kāye paṭhavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātū'ti. Seyyathāpi bhikkhave dakkho goghātako vā .pe. Vāyodhātū"ti goghātako viya hi yogī, gāvīsaññā viya sattasaññā, cātummahāpatho viya catuiriyāpatho. Bīlaso vibhajitvā nisinnabhāvo viya dhātuso paccavekkhaṇanti ayamettha pālivaṇṇanā. Kammaṭṭhānakathā pana visuddhimagge vitthāritā. Iti ajtteṃ vāti evaṃ catudhātupariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha catudhātupariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā catudhātupariggāhikassa 4- bhikkhuno 4- niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ purimasadisamevāti. Dhātumanasikārapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------- @Footnote: 1 cha.Ma. catumahāpathe evamuparipi 2 cha.Ma. bisaso evamuparipi @3-3 cha.Ma. panassa gāvītisaññā 4-4 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti--------------------------------------------------------------------------------------------- page386.
Navasīvathikāpabbavaṇṇanā [379] Evaṃ dhātumanasikāravasena kāyānupassanaṃ vibhajitvā idāni navahi sivaṭṭhikāpabbehi vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha seyyathāpi passeyayāti yathāpi passeyya. Sarīranti matasarīraṃ. Sīvathikāya 1- chadḍitanti susāne apaviddhaṃ. Ekāhaṃ mataṃ 2- assāti ekāhamataṃ. Dvīhaṃ mataṃ assāti dvīhamataṃ. Tīhaṃ mataṃ 2- assāti tīhamataṃ. Kammārabhastā viya vāyunā uddhaṃ jīvitapariyādānā yathānukkamaṃ samuggatena sūnabhāvena uddhumātattā uddhumātaṃ, uddhumātameva uddhumātakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ uddhumātanti uddhumātakaṃ. Vinīlaṃ vuccati viparibhinnavaṇṇaṃ, vinīlameva vinīlakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ vinīlanti vinīlakaṃ. Maṃsussadaṭṭhānesu rattavaṇṇassa pubbasannicayaṭṭhānesu setavaṇṇassa yebhuyyena ca nīlavaṇṇassa nīlaṭṭhānesu nīlasāṭakapārutasseva chavasarīrassetaṃ adhivacanaṃ. Paribhinnaṭṭhānehi navahi vā vaṇamukhehi vissandamānapubbaṃ vipubbaṃ, vipubbameva vipubbakaṃ. Paṭikūlattā vā kucchitaṃ vipubbanti vipubbakaṃ. Vipubbakaṃ jātaṃ tathābhāvaṃ gatanti vipubbakajātaṃ. So imameva kāyanti so bhikkhu imaṃ attano kāyaṃ tena kāyena saddhiṃ ñāṇeneva 3- upasaṃharati upaneti. Kathaṃ? ayampi kho kāyo evaṃdhammo evaṃbhāvī evaṃanatītoti. Idaṃ vuttaṃ hoti:- āyu usmā viññāṇanti imesaṃ tiṇṇaṃ dhammānaṃ atthitāya ayaṃ kāyo ṭhānagamanādikhamo hoti, imesaṃ pana vigamā ayaṃ kāyopi evaṃdhammoti 4- evaṃpūtikasabhāvoyeva. Evaṃbhāvīti 5- evameva uddhumātādibhedo bhavissati, evaṃ anatītoti 6- evaṃ uddhumātādibhāvaṃ anatikkanto. 7- Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ uddhumātādipariggaṇhaṇena attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Khajjamānanti udarādīsu nisīditvā udaramaṃsaoṭṭhamaṃsaakkhikūṭādīni luñcitvā luñcitvā khādiyamānaṃ. Samaṃsalohitanti sāvasesamaṃsalohitayuttaṃ. @Footnote: 1 ka. sivaṭṭhikāya cha.Ma. sivathikāya 2-2 cha.Ma. matassa evamuparipi 3 cha.Ma. ñāṇena @4 cha.Ma. evaṃdhammo 5 cha.Ma. evaṃbhāvī 6 cha.Ma. evaṃanatīto 7 cha.Ma. anatikkantoti--------------------------------------------------------------------------------------------- page387.
Nimmaṃsalohitamakkhitanti maṃse khīṇepi lohitaṃ na sussati, taṃ sandhāya vuttaṃ "nimmaṃsalohitamakkhitan"ti. Aññenāti aññena disābhāgena. Hatthaṭṭhikanti catusaṭṭhibhedaṃpi hatthaṭṭhikaṃ pāṭiyekkaṃ vippakiṇṇaṃ. Pādaṭṭhikādīsupi eseva nayo. Terovassikānīti atikkantasaṃvaccharāni. Pūtīnīti abbhokāse ṭhitāni vātātapavuṭṭhisamphassena terovassikāni pūtīni honti, antobhūmigatāni pana cirataraṃ tiṭṭhanti. Cuṇṇakajātānīti cuṇṇacuṇṇaṃ hutvā vippakiṇṇāni. Sabbattha so imamevāti vuttanayeneva khajjamānādīnaṃ vasena yojanā kātabbā. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ khajjamānādipariggaṇhaṇena yāva cuṇṇakabhāvā attano vā kāye parassa vā kāye kālena vā attano kālena vā parassa kāye kāyānupassī viharati. Idha pana ṭhatvā nava sīvathikā samodhānetabbā. Ekāhamataṃ vāti ādinā nayena vuttā sabbāpi ekā, kākehi vā khajjamānanti ādikā ekā, aṭṭhikasaṅkhalikaṃ samaṃsalohitaṃ nhārusambandhanti ekā, nimmaṃsalohitamakkhitaṃ nhārusambandhanti nhārusambandhanti ekā, aṭṭhikāni apagatasambandhānīti ādikā ekā, aṭṭhikāni setāni saṅkhavaṇṇapaṭibhāgānīti ekā, puñjakitāni terovassikānīti ekā, pūtīni cuṇṇakajātānīti ekā. 1- Evampi kho bhikkhaveti idaṃ nava sīvathikā dassetvā kāyānupassanaṃ niṭṭhapento āha. Tattha navasīvathikāpariggāhikā sati dukkhasaccaṃ, tassā samuṭṭhāpikā purimataṇhā samudayasaccaṃ, ubhinnaṃ appavatti nirodhasaccaṃ, dukkhaparijānano samudayapajahano nirodhārammaṇo ariyamaggo maggasaccaṃ. Evaṃ catusaccavasena ussakkitvā nibbutiṃ pāpuṇātīti idaṃ navasīvathikāpariggāhikānaṃ bhikkhūnaṃ yāva arahattā niyyānamukhanti. Navasīvathikāpabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ----------- Ettāvatā ca ānāpānapabbaṃ iriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ paṭikūlamanasikārapabbaṃ dhātumanasikārapabbaṃ nava sīvathikāpabbānīti cuddasapabbā @Footnote: 1 cha.Ma. ekāti--------------------------------------------------------------------------------------------- page388.
Kāyānupassanā niṭṭhitā hoti. Tattha ānāpānapabbaṃ paṭikūlamanasikārapabbanti imāneva dve appanākammaṭṭhānāni, sīvathikānaṃ pana ādīnavānupassanāvasena vuttattā sesāni dvādasāpi upacārakammaṭṭhānānevāti. Kāyānupassanā niṭṭhitā. ---------- Vedanānupassanāvaṇṇanā [380] Evaṃ bhagavā cuddasavidhena kāyānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni navavidhena vedanānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Tattha sukhaṃ vedananti kāyikaṃ vā cetasikaṃ vā sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "ahaṃ sukhaṃ vedanaṃ vediyāmī"ti pajānātīti attho. Tattha kāmaṃ uttānaseyyakāpi dārakā thaññapivanādikāle sukhaṃ vediyamānā "sukhaṃ vedanaṃ vediyāmā"ti pajānanti, na panetaṃ evarūpaṃ pajānanaṃ 1- sandhāya vuttaṃ. Evarūpaṃ hi pajānanaṃ sattūpaladdhiṃ na pajahati, 2- sattasaññaṃ na ugaghāteti, kammaṭṭhānaṃ vā satipaṭṭhānabhāvanā vā na hoti. Imassa pana bhikkhuno pajānanaṃ sattūpaladdhiṃ pajahati, sattasaññaṃ ugghāteti, kammaṭṭhānañceva satipaṭṭhānabhāvanā ca hoti. Idaṃ hi "ko vediyati, kassa vedanā, kiṃkāraṇā vedanā"ti evaṃ sampajānavediyanaṃ sandhāya vuttaṃ. Tattha ko vediyatīti na koci satto vā puggalo vā vediyati. Kassa vedanāti na kassaci sattassa vā puggalassa vā vedanā. Kiṃkāraṇā vedanāti vatthuārammaṇāva panassa vedanā, tasmā esa evaṃ pajānāti "taṃ taṃ sukhādīnaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyati taṃ pana vedanāpavattiṃ upādāya `ahaṃ vedanaṃ vediyāmī'ti vohāramattaṃ hotī"ti. Evaṃ vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatīti sallakkhento esa "sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātī"ti veditabbo cittalapabbate aññataro thero viya. @Footnote: 1 cha.Ma. jānanaṃ. evamuparipi 2 cha.Ma. jahati. evamuparipi--------------------------------------------------------------------------------------------- page389.
Thero kira aphāsukakāle balavavedanāya nitthunanto aparāparaṃ parivattati, tameko daharo āha "kataraṃ vo bhante ṭhānaṃ rujjatī"ti. Āvuso pāṭiyekkaṃ rujjanaṭṭhānaṃ nāma natthi, vatthuṃ ārammaṇaṃ katvā vedanāva vediyatīti. Evaṃ pajānanakālato 1- paṭṭhāya adhivāsetuṃ vaṭṭati no bhanteti. Adhivāsemi āvusoti. Adhivāsanā bhante seyyoti. Thero adhivāseti. Vāto yāva hadayaṃ 2- phālesi, mañacake antāni rāsikatāni ahesuṃ. Thero daharassa dassesi "vaṭṭatāvuso ettakā adhivāsanā"ti. Daharo tuṇhī ahosi. Thero viriyasamataṃ yojetvā saha paṭisambhidāhi arahattaṃ pāpuṇitvā samasīsī hutvā parinibbāyi. Yathā ca sukhaṃ, evaṃ dukkhaṃ .pe. Nirāmisaṃ vā 3- adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "nirāmisaṃ adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vediyāmī"ti pajānāti. Iti bhagavā rūpakammaṭṭhānaṃ kathetvā arūpakammaṭṭhānaṃ kathento yasmā phassavasena cittavasena vā kathiyamānaṃ na pākaṭaṃ hoti, andhakāraṃ viya khāyati, vedanānaṃ pana uppatti 4- pākaṭā 4- vedanāvasena pākaṭaṃ hoti, tasmā sakkapañhe viya idhāpi vedanāvasena arūpakammaṭṭhānaṃ kathesi. Tattha "duvidhaṃ hi kammaṭṭhānaṃ rūpakammaṭṭhānaṃ arūpakammaṭṭhānañcā"ti ādi kathāmaggo sakkapañhe vuttanayeneva veditabbo. Tattha sukhaṃ vedanantiādīsu ayaṃ aparopi pajānanapariyāyo, sukhaṃ vedanaṃ vediyāmīti pajānātīti sukhavedanākkhaṇe dukkhāya vedanāya abhāvato sukhaṃ vedanaṃ vediyamāno "sukhaṃ vedanaṃ 5- vediyāmī"ti pajānāti. Tena yā pubbe bhūtapubbā dukkhā vedanā, tassā 6- idāni abhāvato imissā ca sukhāya vedanāya ito paṭhamaṃ abhāvato vedanā nāma aniccā addhuvā vipariṇāmadhammā, iti 6- tattha sampajāno hoti. Vuttampi cetaṃ bhagavatā:- "yasmiṃ aggivessana samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, neva tasmiṃ samaye dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, na adukkhamasukhaṃ vedanaṃ vedeti, sukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Yasmiṃ aggivessana samaye dukkhaṃ .pe. Adukkhamasukhaṃ vedanaṃ @Footnote: 1 cha.Ma. jānanakālato. 2 cha.Ma. hadayā 3 cha.Ma. vā saddo na dissati @4-4 cha.Ma. uppattipākaṭatāYu. 5 cha.Ma. vedanaṃyeva 6 cha.Ma. tassa. 7 cha.Ma. itiha.--------------------------------------------------------------------------------------------- page390.
Vedeti, neva tasmiṃ samaye sukhaṃ vedanaṃ vedeti, na dukkhaṃ vedanaṃ vedeti, adukkhamasukhaṃyeva tasmiṃ samaye vedanaṃ vedeti. Sukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā saṅkhatā paṭiccasamuppannā khayadhammā vayadhammā virāgadhammā nirodhadhammā, dukkhāpi kho .pe. Adukkhamasukhāpi kho aggivessana vedanā aniccā .pe. Nirodhadhammā. Evaṃ passaṃ aggivessana sutvā ariyasāvako sukhāyapi vedanāya nibbindati, dukkhāyapi vedanāya nibbindati, adukkhamasukhāyapi vedanāya nibbindati, nibbindaṃ virajjati, virāgā vimuccati, vimuttasmiṃ vimuttamiti ñāṇaṃ hoti, `khīṇā jāti, vusitaṃ brahmacariyaṃ, kataṃ karaṇīyaṃ, nāparaṃ itthattāyā'ti pajānātī"ti. 1- Sāmisaṃ vā sukhanti ādīsu sāmisā sukhā nāma pañcakāmaguṇāmisasannissitā cha gehasitā somanassavedanā. Nirāmisā sukhā nāma cha nekkhammasitā somanassavedanā. Sāmisā dukkhā nāma cha gehasitā domanassavedanā. Nirāmisā dukkhā nāma cha nekkhammasitā domanassavedanā. Sāmisā adukkhamasukhā nāma cha gehasitā upekkhā vedanā. Nirāmisā adukkhamasukhā nāma cha nekkhammasitā upekkhā vedanā. Tāsaṃpi 2- vibhāgo sakkapañhe vuttoyeva. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ sukhavedanādipariggaṇhaṇena attano vā vedanāsu, parassa vā vedanāsu, kālena vā attano kālena vā parassa vedanāsu vedanānupassī viharati. Samudayadhammānupassī vāti ettha pana avijjāsamudayā vedanāsamudayoti ādīhi pañcahi pañcahi ākārehi vedanānaṃ samudayañca vayañca passanto "samudayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, vayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, kālena samudayadhammānupassī vā vedanāsu viharati, kālena vayadhammānupassī vā vedanāsu viharatī"ti veditabbo. Ito paraṃ kāyānupassanāya vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha vedanāpariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā vedanāpariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti. Vedanānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- @Footnote: 1 Ma.Ma. 13/205/182 dīghanakhasutta 2 cha.Ma. tāsaṃ.--------------------------------------------------------------------------------------------- page391.
Cittānupassanāvaṇṇanā [381] Evaṃ navavidhena vedanānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni soḷasavidhena cittānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Tattha sarāganti aṭṭhavidhaṃ lobhasahagataṃ. Vītarāganti lokiyakusalābyākataṃ. Idaṃ pana yasmā sammasanaṃ na dhammasamodhānaṃ, tasmā idha ekapadepi lokuttaraṃ na labbhati. Sesāti cattāri akusalacittāni neva purimapadaṃ na pacchimapadaṃ bhajanti. Sadosanti duvidhaṃ domanassasahagataṃ. Vītadosanti lokiyakusalābyākataṃ. Sesāni dasa akusalacittāti neva purimapadaṃ na pacchimapadaṃ bhajanti. Samohanti vicikicchāsahagatañceva uddhaccasahagatañcāti duvidhaṃ. Yasmā pana moho sabbākusalesu uppajjati, tasmā sesānipi idha vaṭṭantiyeva. Imasmiṃyeva hi dukke 1- dvādasākusalacittāni pariyādinnānīti. Vītamohanti lokiyakusalābyākataṃ. Saṅkhittanti thīnamiddhānupatitaṃ. Etaṃ hi saṅkucitacittaṃ nāma. Vikkhittanti uddhaccasahagataṃ, etaṃ hi pasaṭacittaṃ nāma mahaggatanti rūpārūpāvacaraṃ. Amahaggatanti kāmāvacaraṃ. Sauttaranti kāmāvacaraṃ. Anuttaranti rūpāvacarañca arūpāvacarañca. Tatrāpi sauttaraṃ rūpāvacaraṃ, anuttaraṃ arūpāvacarameva. Samāhitanti yassa appanāsamādhi vā upacārasamādhi vā atthi. Asamāhitanti ubhayasamādhivirahitaṃ. Vimuttanti tadaṅgavikkhambhanavimuttīhi vimutataṃ. Avimuttanti ubhayavimuttivirahitaṃ. Samucchedapaṭipassaddhinissaraṇavimuttīnaṃ pana idha okāsova natthi. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ sarāgādipariggaṇhaṇena yasmiṃ yasmiṃ khaṇe yaṃ yaṃ cittaṃ pavattati, taṃ taṃ sallakkhento attano vā citte, parassa vā citte, kālena vā attano, kālena vā parassa citte cittānupassī viharati. Samudayadhammānupassīti ettha pana avijjāsamudayā viññāṇasamudayoti evaṃ pañcahi pañcahi ākārehi viññāṇassa samudayo ca vayo ca nīharitabbo. Ito paraṃ @Footnote: 1 cha.Ma. duke--------------------------------------------------------------------------------------------- page392.
Vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha cittapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ 1- katvā cittapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti 2- veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti. Cittānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. --------- Dhammānupassanā nīvaraṇapabbavaṇṇanā [382] Evaṃ soḷasavidhena cittānupassanāsatipaṭṭhānaṃ kathetvā idāni pañcavidhena dhammānupassanaṃ kathetuṃ kathañca bhikkhaveti ādimāha. Apica bhagavatā kāyānupassanāya suddharūpapariggaho kathito, vedanācittānupassanāhi suddhaarūpapariggaho. Idāni rūpārūpamissakaṃ pariggahaṃ kathetuṃ "kathañca bhikkhave"ti ādimāha. Kāyānupassanāya vā rūpakkhandhapariggahova kathito, vedanānupassanāya vedanākkhandhapariggahova, cittānupassanāya viññāṇakkhandhapariggahova. Idāni saññākkhandhasaṅkhārakkhandhapariggahaṃpi kathetuṃ "kathañca bhikkhave"ti ādimāha. Tattha santanti abhiṇhasamudācāravasena saṃvijjamānaṃ. Asantanti asamudācāravasena vā pahīnattā vā asaṃvijjamānaṃ. Yathā cāti yena kāraṇena kāmacchandassa uppādo hoti. Tañca pajānātīti tañca kāraṇaṃ pajānāti. Iti imināva nayena sabbapadesu attho veditabbo. Tattha subhanimitte ayonisomanasikārena kāmacchandassa uppādo hoti. Subhanimittaṃ nāma 3- subhaṃpi subhārammaṇaṃpi. 3- Ayonisomanasikāro nāma anupāyamanasikāro uppathamanasikāro anicce niccanti vā, dukkhe sukhanti vā, anattani attāti vā, asubhe subhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando uppajjati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave subhanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa uppādāya uppannassa vā kāmacchandassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 4- @Footnote: 1 cha.Ma. padayojanaṃ 2 cha.Ma. niyyānamukhaṃ 3-3 cha.Ma. subhampi subhanimittaṃ, @ subhārammaṇampi subhanimittaṃ 4 saṃ. mahā. 19/232/91 āhārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page393.
Asubhanimitte pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Asubhanimittaṃ nāma asubhaṃpi asubhārammaṇaṃpi. Yonisomanasikāro nāma upāyamanasikāro pathamanasikāro anicce aniccanti vā, dukkhe dukkhanti vā, anattani anattāti vā, asubhe asubhanti vā manasikāro. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato kāmacchando pahiyyati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave asubhanimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā kāmacchandassa anuppādāya uppannassa vā kāmacchandassa pahānāyā"ti. 1- Apica cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattanti asubhanimittassa uggaho asubhabhāvanānuyogo indriyesu guttadvāratā bhojane mattaññutā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Dasavidhaṃ hi asubhanimittaṃ uggaṇhantassāpi kāmacchando pahiyyati. Bhaventassāpi indriyesu pihitadvārassāpi catunnaṃ pañcannaṃ ālopānaṃ okāse sati udakaṃ pivitvā yāpanasīlatāya bhojane mattaññunopi. Tena vuttaṃ:- cattāro pañca ālope abhutvā udakaṃ pive alaṃ phāsuvihārāya pahitattassa bhikkhunoti. 2- Asubhakammikatissattherasadise asubhabhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi kāmacchando pahiyyati, ṭhānanisajjādīsu dasaasubhanissitasappāyakathāyapi kāmacchando pahiyyati, tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā kāmacchandassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa kāmacchandassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Paṭighanimitte ayonisomanasikārena pana byāpādassa uppādo hoti. Tattha paṭighanimittaṃ 3- nāma paṭighaṃpi paṭighārammaṇaṃpi. 3- Ayonisomanasikāro sabbattha ekalakkhaṇova. Taṃ tasmiṃ nimitte bahulaṃ pavattayato byāpādo uppajjati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave paṭighanimittaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā byāpādassa uppādāya uppannassa vā byāpādassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti 1-:- @Footnote: 1-1 saṃ. mahā. 19/232/94 āhārasutta (pālinayo) 2 khu. thera 26/983/395 @sāriputtattheragāthā 3-3 cha.Ma. paṭighampi paṭighanimittaṃ, paṭighārammaṇampi paṭighanimittaṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page394.
Mettāya pana cetovimuttiyā yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Tattha mettāti vutte appanāpi upacāropi vaṭṭati. Cetovimuttīti appanāva. Yonisomanasikāro, vuttalakkhaṇova. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato byāpādo pahiyyati. Tenāha bhagavā "atthi bhikkhave mettācetovimutti, tattha yonisomamanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā byāpādassa anuppādāya uppanssa vā byāpādassa pahānāyā"ti. 1- Apica cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattanti mettānimittassa uggaho mettābhāvanānuyogo kammassakatāpaccavekkhaṇā paṭisaṅkhānabahulīkatā 2- kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Odissakaanodissakadisāpharaṇānañhi aññataravasena mettaṃ uggaṇhantassāpi byāpādo pahiyyati, odiso anodiso disāpharaṇavasena 3- mettaṃ bhāventassāpi. "tvaṃ etassa kuddho kiṃ karissasi, kiṃ tassa sīlādīni vināsetuṃ sakkhissasi, nanu tvaṃ attano kammena āgantvā attano kammeneva gamissasi, parassa kujajhanaṃ nāma vītaccitaṅgāratattaayasalākagūthādīni gahetvā paraṃ paharitukāmatāya sadisaṃ hoti. Esopi tava kuddho kiṃ karissati, kiṃ te sīlādīni vināsetuṃ sakkhissati, esa attano kammena āgantvā attano kammeneva gamissati, apaṭicchitapaharaṇakaṃ 4- viya paṭivāte 5- khittarajamuṭṭhi viya ca etassevesa kodho matthake patissatī"ti evaṃ attano ca parassa ca kammassakataṃ paccavekkhantassapi, ubhayaṃ kammasasakataṃ paccavekkhitvā paṭisaṅkhāne ṭhitassāpi, assaguttattherasadise mettābhāvanārate kalyāṇamitte sevantassāpi byāpādo pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu mettānissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā byāpādassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa byāpādassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Aratiādīsu ayonisomanasikārena thīnamiddhassa uppādo hoti. Arati nāma ukkaṇṭhitā. Tandī nāma kāyālasiyatā. Vijambhitā nāma kāyavinamanā. Bhattasammado nāma bhattamucchā bhattapariḷāho. Cetaso līnattaṃ nāma cittassa @Footnote: 1 saṃ. mahā 19/232/94 āhārasutta (pālinayo) 2 cha.Ma. paṭisaṅkhānabahulatā @3 cha.Ma. pharaṇavasena 4 cha.Ma. appaṭicchitapaheṇakaṃ 5 cha.Ma. paṭivātaṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page395.
Līnākāro. Imesu aratiādīsu ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave arati tandi vijambhikā 1- bhattasammado cetaso ca līnattaṃ, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā thīnamiddhassa uppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti 2- ārabhadhātuādīsu pana yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Ārambhadhātu nāma paṭhamārabhaviriyaṃ. Nikkamadhātu nāma kosajjato nikkhantatāya tato balavataraṃ. Parakkamadhātu nāma paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanato tatopi balavataraṃ. Imasmiṃ tippabhede viriye yonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato thīnamiddhaṃ pahiyyati. Tenāha "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā thīnamiddhassa anuppādāya uppannassa vā thīnamiddhassa pahānāyā"ti. Apica cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattanti atibhojane nimittaggāho iriyāpathasamparivattanatā ālokasaññāmanasikāro abbhokāsavāso kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Āharahatthaka tatravaṭṭaka alaṃsāṭaka kākamāsaka bhuttavamitakabhojanaṃ bhuñjitvā rattiṭṭhānadivāṭṭhāne nisinnassa hi samaṇadhammaṃ karoto thīnamiddhaṃ mahāhatthī viya ottharantaṃ āgacchati catupañcālopaokāsaṃ pana ṭhapetvā pānīyaṃ pivitvā yāpanasīlassa bhikkhuno taṃ na hotīti evaṃ atibhojane nimittaṃ gaṇhantassāpi thīnamiddhaṃ pahiyyati. Yasmiṃ iriyāpathe thīnamiddhaṃ okkamati, tato aññaṃ parivattentassāpi, rattiṃ candālokaṃ dīpālokaṃ ukkālokaṃ divā suriyālokaṃ manasikarontassāpi, abbhokāse vasantassāpi, mahākassapattherasadise pahīnathīnamiddhe kalyāṇamitte sevantassāpi thīnamiddhaṃ pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu dhutaṅganissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā thīnamiddhassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnassa thīnamiddhassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. @Footnote: 1 ka. cha.Ma. vijambhitā 2 saṃ. mahā. 19/232/92 āhārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page396.
Cetaso avūpasame ayonisomanasikārena uddhaccakukkuccassa uppādo hoti. Avūpasamo nāma avūpasantākāro, uddhaccakukkuccamevetaṃ atthato. Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato uddhaccakukkuccaṃ uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave cetaso avūpasamo, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppa- nnassa vā uddhaccakukkuccassa uppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 1- Samādhisaṅkhāte pana cetaso vūpasame yonisomanasikārenassa pahānaṃ hoti. Tenāha "atthi bhikkhave cetaso vūpasamo, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā uddhaccakukkuccassa anuppādāya uppannassa vā uddhaccakukkuccassa pahānāyā"ti. 2- Apica ca dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattanti bahussuttā paripucchakatā vinaye pakataññutā vuḍḍhasevitā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccenapi hi ekaṃ vā dve vā tayo vā cattāro vā pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahiyyati. Kappiyākappiyaparipucchābahulassāpi, vinayapaññattiyaṃ ciṇṇavasibhāvatāya pakataññunopi, vuḍḍhe mahallakatthere upasaṅkamantassāpi, upālittherasadise vinayadhare kalyāṇamitte sevantassāpi uddhaccakukkuccaṃ pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu kappiyākappiyanissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā uddhaccakukkuccassa pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīne uddhaccakukkucce uddhaccassa arahattamaggena kukkuccassa anāgāmimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Vicikicchāṭhānīyesu dhammesu ayonisomanasikārena vicikicchāya uppādo hoti. Vicikicchāṭhānīyā dhammā nāma punappunaṃ vicikicchāya kāraṇattā vicikicchāva. Tattha ayonisomanasikāraṃ bahulaṃ pavattayato vicikicchā uppajjati. Tenāha "atthi bhikkhave vicikicchaṭṭhānīyā dhammā, tattha ayonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannāya vā vicikicchāya uppādāya uppannāya vā vicikicchāya bhiyyobhāvāya vepullāyā"ti. 1- @Footnote: 1 saṃ. mahā 19/323/92 āhārasutta 2 saṃ. mahā. 19/323/94, 205/77 (pālinayo)--------------------------------------------------------------------------------------------- page397.
Kusalādidhammesu 1- yonisomanasikārena panassā pahānaṃ hoti. Tenāha "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā sāvajjānavajjā dhammā sevitabbāsevitabbā dhammā hīnapaṇītā dhammā kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannāya vā vicikicchāya anuppādāya uppannāya vā vicikicchāya pahānāyā"ti. 2- Apica cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattanti bahussutatā paripucchakatā vinaye pakataññutā adhimokkhabahulatā kalyāṇamittatā sappāyakathāti. Bāhusaccena hi ekaṃ vā .pe. Pañca vā nikāye pālivasena ca atthavasena ca uggaṇhantassāpi vicikicchā pahiyyati. Tīṇi ratanāni ārabbha paripucchābahulassāpi, vinaye ciṇṇavasibhāvassāpi, tīsu ratanesu okappaniyasaddhāsaṅkhātaadhimokkhabahulassāpi, saddhādhimutte vakkalittherasadise kalyāṇamitte sevantassāpi vicikicchā pahiyyati. Ṭhānanisajjādīsu tiṇṇaṃ ratanānaṃ guṇanissitasappāyakathāyapi pahiyyati. Tena vuttaṃ "../../bdpicture/cha dhammā vicikicchāya pahānāya saṃvattantī"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahīnāya vicikicchāya sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hotīti pajānāti. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ pañcanīvaraṇapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha subhanimittaasubhanimittādīsu ayonisomanasikārayonisomanasikāravasena pañcasu nīvaraṇesu vuttāyeva 3- nīharitabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha nīvaraṇapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā nīvaraṇapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Nīvaraṇapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. --------------- @Footnote: 1 i. kusalesu 2 saṃ.mahā. 19/232/92 (pālinayo) āhārasutta @3 cha.Ma., i. vuttanayena--------------------------------------------------------------------------------------------- page398.
Khandhapabbavaṇṇanā [383] Evaṃ pañcanīvaraṇavasena dhammānupassanaṃ vibhājitvā idāni pañcakkhandhavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha pañcasu upādānakkhandhesūti upādānassa khandhā upādānakkhandhā, upādānassa paccayabhūtā dhammapuñjā dhammarāsayoti attho. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge khandhakathāya vutto. Iti rūpanti idaṃ rūpaṃ, ettakaṃ rūpaṃ, na ito paraṃ rūpaṃ atthīti sabhāvato rūpaṃ pajānāti. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthārena pana rūpādīni visuddhimagge khandhakathāyameva vuttāni. Iti rūpassa samudayoti evaṃ avijjāsamudayādivasena pañcahākārehi rūpassa samudayo. Iti rūpassa atthaṅgamoti evaṃ avijjānirodhādivasena pañcahākārehi rūpassa atthaṅgamo. Vedanādīsupi eseva nayo. Ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana visuddhimagge udayabbayañāṇakathāya vutto. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ pañcakkhandhapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha "avijjāsamudayā rūpasamudayo"ti ādīnaṃ pañcasu khandhesu vuttānaṃ paññāsāya lakkhaṇānaṃ vasena nīharitabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha khandhapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā khandhapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Khandhapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ---------- Āyatanapabbavaṇṇanā [384] Evaṃ pañcakkhandhavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni āyatanavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha chasu ajjhattikabāhiresu--------------------------------------------------------------------------------------------- page399.
Āyatanesūti cakkhuṃ sotaṃ ghānaṃ jivhā kāyo manoti imesu chasu ajjhattikesu, rūpaṃ saddo gandho raso phoṭṭhabbo dhammoti imesu chasu bāhiresu. Cakkhuñca pajānātīti cakkhupasādaṃ yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Rūpe ca pajānātīti bahiddhā catusamuṭṭhānikarūpe ca yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Yañca tadubhayaṃ paṭicca uppajjati saññojananti 1- yaṃ ca taṃ cakkhuñceva rūpe cāti ubhayaṃ paṭicca kāmarāgasaññojanaṃpaṭighamānadiṭṭhivicikicchāsīlabbataparāmāsabhavarāgaissāmacchariya- avijjāsaññojananti dasavidhaṃ saññojanaṃ uppajjati, tañca yāthāvasarasalakkhaṇavasena pajānāti. Kathaṃ panetaṃ uppajjatīti? cakkhudvāre tāva āpāthagataṃ iṭṭhārammaṇaṃ Kāmassādavasena assādayato abhinandato kāmarāgasaññojanaṃ uppajjati. Aniṭṭhārammaṇe kujjhato paṭighasaññojanaṃ uppajjati. "ṭhapetvā maṃ na 2- añño koci etaṃ ārammaṇaṃ vibhāvetuṃ samattho atthī"ti maññato mānasaññojanaṃ uppajjati. Etaṃ rūpārammaṇaṃ niccaṃ dhuvanti gaṇhato diṭṭhisaññojanaṃ uppajjati. "etaṃ rūpārammaṇaṃ satto nu kho, sattassa nu kho"ti vicikicchato vicikicchāsaññojanaṃ uppajjati. "sampattibhave vata no idaṃ sulabhaṃ jātan"ti bhavaṃ patthentassa bhavarāgasaññojanaṃ uppajjati. "āyatiṃpi evarūpaṃ sīlabbataṃ samādiyitvā sakkā laddhun"ti sīlabbataṃ samādiyantassa sīlabbataparāmāsasaññojanaṃ uppajjati. "aho vatetaṃ rūpārammaṇaṃ aññe na labheyyun"ti ussuyyato issāsaññojanaṃ uppajjati. Attanā laddhaṃ rūpārammaṇaṃ aññassa maccharāyato macchariyasaññojanaṃ uppajjati. Sabbeheva sahajātaaññāṇavasena avijjānato 3- avijjāsaññojanaṃ uppajjati. Yathā ca anuppannassāti yena kāraṇena asamudācāravasena anuppannassa tassa dasavidhassāpi saññojanassa uppādo hoti, tañca kāraṇaṃ pajānāti. Yathā ca uppannassāti appahīnaṭṭhena pana samudācāravasena vā uppannassa tassa dasavidhassāpi saññojanassa yena kāraṇena pahānaṃ hoti, tañca kāraṇaṃ @Footnote: 1 ka.,cha.Ma. saṃyojananti 2 cha.Ma. ṭhapetvā maṃ ko añño etaṃ.... @3 cha.Ma.,i. ayaṃ saddo na dissati--------------------------------------------------------------------------------------------- page400.
Pajānāti. Yathā ca pahīnassāti tadaṅgavikkhambhanappahānavasena pahīnassāpi tassa dasavidhassa saññojanassa yena kāraṇena āyatiṃ anuppādo hoti, tañca kāraṇaṃ pajānāti. Kena kāraṇena panassa āyatiṃ anuppādo hoti? diṭṭhivicikicchā- sīlabbataparāmāsaissāmacchariyabhedassa tāva pañcavidhassa saññojanassa sotāpattimaggena āyatiṃ anuppādo hoti. Kāmarāgapaṭighasaññojanadvayassa oḷārikassa sakadāgāmimaggena, aṇusahagatassa anāgāmimaggena, mānabhavarāgaavijjāsaññojana- ttayassa arahattamaggena āyatiṃ anuppādo hoti. Sotañca pajānāti, sadde cāti ādīsupi eseva nayo. Apicettha āyatanakathā vitthārato visuddhimagge āyatananiddese vuttanayeneva veditabbā. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ ajjhattikāyatanapariggaṇhaṇena attano vā dhammesu bāhirāyatanapariggaṇhaṇena parassa vā dhammesu kālena vā attano kālena vā parassa dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha "avijjāsamudayā cakkhusamudayo"ti rūpāyatanassa rūpakkhandhe, arūpāyatanesu manāyatanassa viññāṇakkhandhe, dhammāyatanassa sesakkhandhesu vuttanayena nīharitabbā. Lokuttaradhammā na gahetabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha āyatanapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā āyatanapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Āyatanapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------ Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā [385] Evaṃ chaajjhattikabāhirāyatanavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni bojjhaṅgavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha bojjhaṅgesūti bujjhanakasattassa aṅgesu. Santanti paṭilābhavasena saṃvijjanānaṃ. Satisambojjhaṅganti--------------------------------------------------------------------------------------------- page401.
Satisaṅkhātaṃ sambojjhaṅgaṃ. Ettha 1- hi sambojjhaṅganti āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaro sambodhi. 1- Yāya vā so satiādikāya sattadhammasāmaggiyā sambujjhati kilesaniddāto uṭṭhāti, saccāni vā paṭivijjhati, sā dhammasāmaggī sambodhi. Tassa sambodhissa, tassā vā sambodhiyā aṅganti sambojjhaṅgaṃ. Tena vuttaṃ "satisaṅkhātaṃ sambojjhaṅgan"ti. Sesasambojjhaṅgesupi imināva nayena vacanaṭṭho veditabbo. Asantanti apaṭilābhavasena avijjamānaṃ. Yathā ca anuppannassāti ādīsu pana satisambojjhaṅgassa tāva "atthi bhikkhave satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā satisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā satisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 2- evaṃ uppādo hoti. Tattha satiyeva satisambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā. Yonisomanasikāro vuttalakkhaṇoyeva. Taṃ tattha bahulaṃ pavattayato satisambojjhaṅgo uppajjati. Apica cattāro dhammā satisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti satisampajaññaṃ muṭṭhassatipuggalaparivajjanatā upaṭṭhitassatipuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Abhikkantādīsu hi sattasu ṭhānesu satisampajaññena bhattanikkhittakākasadise muṭṭhassatipuggale parivajjanena tissadattattheraabhayattherādisadise 3- upaṭṭhitassatipuggale sevanena ṭhānanisajjādīsu satisamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapab- bhāracittatāya ca satisambojjhaṅgo uppajjati. Evaṃ catūhi kāraṇehi uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Dhammavicayasambojjhaṅgassa pana "atthi bhikkhave kusalākusalā dhammā .pe. Kaṇhasukkasappaṭibhāgā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā dhammavicayasambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 2- evaṃ uppādo hoti. @Footnote: 1-1 cha.Ma. ettha hi sambujjhati āraddhavipassakato paṭṭhāya yogāvacaroti sambodhi. @2 saṃ. mahā. 19/232/92 āhārasutta 3 cha.Ma., i. tissadattattheraabhayattherasadise--------------------------------------------------------------------------------------------- page402.
Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paripucchakatā vatthuvisadakiriyā indriyasamattapaṭipādanā duppaññapugagalaparivajjanā paññavantapuggalasevanā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇā tadadhimuttatāti. Tattha paripucchakatāti khandhadhātuāyatanaindriyabalabojjhaṅgamaggaṅgajhānaṅgasamathavipassanānaṃ atthasannissitaparipucchābahulatā. Vatthuvisadakiriyāti ajjhattikabāhirānaṃ vatthūnaṃ visadabhāvakaraṇaṃ. Yadā hissa kesanakhalomāni atidīghāni honti, sarīraṃ vā ussannadosañceva sedamalamakkhitaṃ ca. Tadā ajjhattikavatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Yadā pana cīvaraṃ jiṇṇaṃ kiliṭṭhaṃ duggandhaṃ hoti, senāsanaṃ vā ukkalāpaṃ, tadā bāhiravatthu avisadaṃ hoti aparisuddhaṃ. Tasmā kesādicchedanena uddhavirecanaadho- virecanādīhi sarīrasallahukabhāvakaraṇena ucchādananhānaduggandhavinodanena 1- ca ajjhattikavatthu visadaṃ kātabbaṃ. Sūcikammadhovanarajanaparibhaṇḍakaraṇādīhi bāhiravatthu visadaṃ kātabbaṃ. Etasmiṃ hi ajjhattikabāhire vatthumhi avisade uppannesu cittacetasikesu ñāṇaṃpi avisadaṃ hoti aparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Visade pana ajjhattikabāhire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu ñāṇaṃpi visadaṃ hoti suparisuddhāni dīpakapallikavaṭṭitelāni nissāya uppannadīpasikhāya obhāso viya. Tena vuttaṃ "vatthuvisadakiriyatā 2- dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattatī"ti. Indriyasamattapaṭipādanā nāma saddhādīnaṃ indriyānaṃ samabhāvakaraṇaṃ. Sace hissa saddhindriyaṃ balavaṃ hoti, itarāni mandāni, tato viriyindriyaṃ paggahakiccaṃ satindriyaṃ upaṭṭhānakiccaṃ samādhindriyaṃ avikkhepakiccaṃ paññindriyaṃ dassanakiccaṃ kātuṃ na sakkoti. Tasmā taṃ dhammasabhāvapaccavekkhaṇena vā yathā vā manasikaroto balavaṃ jātaṃ, tathā amanasikārena hāpetabbaṃ. Vakkalittheravatthu cettha nidassanaṃ. Sace pana viriyindriyaṃ balavaṃ hoti, atha saddhindriyaṃ adhimokkhakiccaṃ kātuṃ na sakkoti, na itarāni itarakiccabhedaṃ. Tasmā taṃ passaddhādibhāvanāya hāpetabbaṃ. Tatrāpi soṇattherassa vatathuṃ dassetabbaṃ. Evaṃ sesesupi ekassa balavabhāve sati itaresaṃ attano kiccesu asamatthatā veditabbā. @Footnote: 1 cha.Ma. ucchādananhāpanena 2 cha.Ma. vatthuvisadakiriyā--------------------------------------------------------------------------------------------- page403.
Visesato panettha saddhāpaññānaṃ samādhiviriyānaṃ ca samataṃ pasaṃsanti. Balavasaddho hi mandapañño muddhappasanno 1- hoti, avatthusmiṃ pasīdati. Balavapañño mandasaddho kerāṭikapakkhaṃ bhajati, bhesajjasamuṭṭhito viya rogo atekiccho hoti. Cittuppādamatteneva kusalaṃ hotīti atidhāvitvā dānādīni akaronto niraye uppajjati. Ubhinnaṃ samatāya vatthusmiṃyeva pasīdati. Balavasamādhiṃ pana mandaviriyaṃ samādhissa kosajjapakkhattā kosajjaṃ abhibhavati. Balavaviriyaṃ mandasamādhiṃ viriyassa uddhaccapakkhattā uddhaccaṃ abhibhavati. Samādhi pana viriyena saññojito kosajje patituṃ na labhati, viriyaṃ samādhinā saññojitaṃ uddhacce patituṃ na labhati. Tasmā tadubhayaṃ samaṃ kātabbaṃ. Ubhayasamatāya hi appanā hoti. Apica samādhikammikassa balavatīpi saddhā vaṭṭati. Evaṃ hi saddahanto okappanto appanaṃ pāpuṇissati. Samādhipaññāsu pana samādhikammikassa ekaggatā balavatī vaṭṭati. Evaṃ hi so appanaṃ pāpuṇāti. Vipassanākammikassa paññā balavatī vaṭṭati. Evaṃ hi so lakkhaṇapaṭivedhaṃ pāpuṇāti. Ubhinnaṃ pana samatāyapi appanā hotiyeva. Sati pana sabbattha balavatī vaṭṭati. Sati hi cittaṃ uddhaccapakkhikānaṃ saddhāviriyapaññānaṃ vasena uddhaccapātato kosajjapakkhikena ca samādhinā kosajjapātato rakkhati. Tasmā sā loṇadhūpanā 2- viya sabbabyañjanesu sabbakammikaamacco viya ca sabbarājakiccesu sabbattha icchitabbā. Tenāha "sati ca pana sabbatthikā vuttā bhagavatā, kiṃkāraṇā? cittaṃ hi satipaṭisaraṇaṃ, ārakkhapaccupaṭṭhānā ca sati, na vinā satiyā cittassa paggahaniggaho hotī"ti. Duppaññapuggalaparivajjanā nāma khandhādibhede anogāḷhapaññānaṃ dummedhapuggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Paññavantapuggalasevanā nāma samapaññāsalakkhaṇapariggāhikāya udayavayapaññāya samannāgatapuggalasevanā. Gambhīrañāṇacariya- paccavekkhaṇā nāma gambhīresu khandhādīsu pavattāya gambhīrapaññāya pabhedapaccavekkhaṇā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu dhammavicayasambojjhaṅgasamuṭṭhāpanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. @Footnote: 1 cha.Ma. mudhappasanno 2 cha.Ma. loṇadhūpanaṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page404.
Viriyasambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave ārambhadhātu nikkamadhātu parakkamadhātu, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā viriyasambojgaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Apica ekādasa dhammā viriyasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti apāyabhayapaccavekkhaṇatā ānisaṃsadassāvitā gamanavīthipaccavekkhaṇatā piṇḍapātāpacāyanatā dāyajjamahattapaccavekkhaṇatā satthumahattapaccavekkhaṇatā jātimahattapaccavekkhaṇatā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇatā kusītapuggalaparivajjanatā āraddhaviriyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha nirayesu pañcavidhabandhanakammakaraṇato paṭṭhāya mahādukkhaṃ anubhavanakālepi tiracchānayoniyaṃ jālakhipanakuminādīhi gahitakālepi pājanakaṇṭakādippahāratunnassa sakaṭavahanakālepi 2- pittivisaye anekānipi vassasahassāni ekaṃ buddhantaraṃpi khuppipāsāhi āturībhūtakālepi kālakañjikaasuresu saṭṭhihatthaasītihatthappamāṇena aṭṭhicammamatteneva attabhāvena vātātapādidukkhānubhavanakālepi na sakkā viriyasambojjhaṅgaṃ uppādetuṃ, ayameva te bhikkhu kālo viriyakaraṇāyāti evaṃ apāyabhayaṃ paccavekkhantassāpi viriyasambojjhaṅgo uppajjati. Na sakkā kusītena navalokuttaradhammaṃ laddhuṃ, āraddhaviriyeneva sakkā ayamānisaṃso viriyassāti evaṃ ānisaṃsadassāvinopi uppajjati. Sabbabuddhapacceka- buddhamahāsāvakeheva gatamaggo gantabbo. So ca na sakkā kusītena gantunti evaṃ gamanavīthiṃ paccavekkhantassāpi uppajjati. Ye taṃ piṇḍapātādīhi upaṭṭhahanti, ime te manussā neva ñātakā na dāsakammakarā, nāpi taṃ nissāya jīvissāmāti te paṇītāni cīvarādīni denti. Athakho attano kārānaṃ mahapphalataṃ paccāsiṃsamānā denti. Satthārāpi "ayaṃ ime paccaye paribhuñjitvā kāyadaḷhībahulo sukhaṃ viharissatī"ti na evaṃ sampassatā tuyhaṃ paccayā anuññātā. Athakho "ayaṃ ime paribhuñjamāno samaṇadhammaṃ katvā vaṭṭadukkhato muccissatī"ti tena paccayā @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232 āhārasutta 2 cha.Ma. sakaṭavahanādikālepi 3 cha.Ma. te--------------------------------------------------------------------------------------------- page405.
Anuññātā, sodāni tvaṃ kusīto viharanto na taṃ piṇḍaṃ apacāyissasi. 1- Āraddhaviriyasseva hi piṇḍāpacāyanā nāma hotīti evaṃ piṇḍapātāpacāyanaṃ paccavekkhantassāpi uppajjati ayyamittattherassa viya. Thero kira kasakaleṇe nāma paṭivasati. Tassa ca gocaragāme ekā mahāupāsikā theraṃ puttaṃ katvā paṭijaggati. Sā ekadivasaṃ araññaṃ gacchantī dhītaraṃ āha "amma asukasmiṃ ṭhāne purāṇataṇḍulā, asukasmiṃ khīraṃ, asukasmiṃ sappi, asukasmiṃ phāṇitaṃ, tava bhātikassa ayyamittassa āgatakāle bhattaṃ pacitvā khīrasappiphāṇitehi saddhiṃ dehīti. "tvaṃ ca kiṃ bhuñjeyyāsī"ti "ahaṃ pana hiyyo pakkaṃ pārivāsikabhattaṃ kañjiyeneva bhuttāmhī"ti. "divā kiṃ bhuñjissasi ammāti. "sākapaṇṇaṃ pakkhipitvā kaṇtaṇḍulehi ambilayāguṃ pacitvā ṭhapehi ammāti. Thero cīvaraṃ pārupitvā pattaṃ nīharantova taṃ saddaṃ sutvā attānaṃ ovadi "mahāupāsikā kira kañjiyena pārivāsikabhattaṃ paribhuñji, divāpi sākapaṇṇambilayāguṃ 2- bhuñjissati, tuyhaṃ atthāya pana purāṇataṇḍulādīni ācikkhati, taṃ nissāya kho panesā neva khettaṃ na vatthuṃ na bhattaṃ na vatthaṃ paccāsiṃsati, tisso pana sampattiyo patthayamānā deti, tvaṃ etissā tā sampattiyo dātuṃ sakkhissasi no sakkhissasīti, ayaṃ kho pana piṇḍapāto tayā sarāgena sadosena samohena na sakkā gaṇhitun"ti pattaṃ thavikāya pakkhipitvā gaṇṭhikaṃ muñcitvā nivattitvā kasakaleṇameva gantvā pattaṃ heṭṭhāmañce cīvaraṃ cīvaravaṃse ṭhapetvā "arahattaṃ apāpuṇitvā na nikkhamissāmī"ti viriyaṃ adhiṭṭhahitvā nisīdi. Dīgharattaṃ appamatto hutvā nivuṭṭhabhikkhu vipassanaṃ vaḍḍhetvā purebhattameva arahattaṃ patvā vikasamānamiva padumaṃ mahākhīṇāsavo sitaṃ karontova nisīdi. Leṇadvāre rukkhampi adhivaṭṭhā devatā namo te purisājañña namo te purisuttama yassa te āsavā khīṇā dakkhiṇeyyosi mārisāti. @Footnote: 1 cha.Ma. apacāyissati 2 cha.Ma. kaṇapaṇṇambilayāguṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page406.
Udānaṃ udānetvā "bhante piṇḍāya paviṭṭhānaṃ tumhādisānaṃ arahantānaṃ bhikkhaṃ datvā mahallakitthiyo dukkhā muccissantī"ti āha. Thero uṭṭhahitvā dvāraṃ vivaritvā kālaṃ olokento "pātoyevā"ti ñatvā pattacīvaraṃ ādāya gāmaṃ pāvisi. Dārikāpi bhattaṃ sampādetvā "idāni me bhātā āgamissati idāni āgamissatī"ti dvāraṃ olokayamānā nisīdi. Sā there gharadvāraṃ sampatte pattaṃ gahetvā sappiphāṇitayojitassa khīrapiṇḍapātassa pūretvā hatthe ṭhapesi. Thero "sukhaṃ hotū"ti anumodanaṃ katvā pakkāmi. Sā taṃ olokayamānāva aṭṭhāsi. Therassa hi tadā ativiya parisuddho chavivaṇṇo ahosi, vippasannāni indriyāni, mukhaṃ bandhanā muttatālapakkaṃ viya ativiya virocittha. Mahāupāsikā araññā āgantvā "kiṃ amma bhātiko te āgato"ti pucchi. Sā sabbaṃ taṃ pavattiṃ ārocesi. Upāsikā "ajja mama puttassa pabbajitakiccaṃ matthakaṃ pattan"ti ñatvā "abhiramati te amma bhātā buddhasāsane, na ukkaṇṭhatī"ti āha. Mahantaṃ kho panetaṃ satthu dāyajjaṃ yadidaṃ sattaariyadhanāni nāma, taṃ na sakkā kusītena gahetuṃ. Yathā hi vippaṭipannaṃ puttaṃ mātāpitaro "ayaṃ amhākaṃ aputto"ti paribāhiraṃ karonti, so tesaṃ accayena dāyajjaṃ na labhati, evaṃ kusītopi idaṃ ariyadhanadāyajjaṃ na labhati, āraddhaviriyova labhatīti dāyajjamahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Mahā kho pana te satthā, satthuno hi te mātu kucchimmiṃ paṭisandhiggahaṇakālepi abhinikkhamanepi abhisambodhiyaṃpi dhammacakkappavattanayamakapāṭihāriya- devorohaṇaāyusaṅkhāravossajjanesupi parinibbānakālepi dasasahassīlokadhātu akampittha, yuttaṃ nu te evarūpassa sutthu sāsane pabbajitvā kusītena bhavitunti evaṃ satthumahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Jātiyāpi tvaṃ idāni na lāmakajātiko, asambhinnāya mahāsammatapaveṇiyā āgate ukkākarājavaṃse jātosi, suddhodanamahārājassa ca mahāmāyādeviyā--------------------------------------------------------------------------------------------- page407.
Ca nattā rāhulabhaddassa kaniṭṭho, tayā nāma evarūpena jinaputtena hutvā na yuttaṃ kusītena viharitunti evaṃ jātimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Sāriputtamahāmoggallānā ceva asītimahāsāvakā ca viriyeneva lokuttaradhammaṃ paṭivijjhiṃsu, tvaṃ etesaṃ sabrahmacārīnaṃ maggaṃ paṭipajjasi na paṭipajjasīti evaṃ sabrahmacārimahattaṃ paccavekkhatopi uppajjati. Kucchiṃ pūretvā ṭhitaajagarasadise visaṭṭhakāyikacetasikaviriye kusītapuggale parivajjentassāpi āraddhaviriye pahitatte puggale sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu viriyuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Pītisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā pītisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā pītisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha pītiyeva pītisambojjhaṅgaṭṭhāniyā dhammā nāma. Tassā uppādakamanasikāro yonisomanasikāro nāma. Apica ekādasa dhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti buddhānussati dhammānussati saṃghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Buddhaguṇe anussarantassāpi hi yāva upacārā sakalasarīraṃ pharamāno pītisambojjhaṅgo uppajjati. Dhammasaṃghaguṇe anussarantassāpi, dīgharattaṃ akhaṇḍaṃ katvā rakkhitaṃ catupārisuddhisīlaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi dasasīlapañcasīlaṃ paccavekkhantassāpi, dubbhikkhabhayādīsu paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīnaṃ datvā "evaṃ nāma adamhā"ti cāgaṃ paccavekkhantassāpi, gihinopi evarūpe kāle sīlavantānaṃ dinnadānaṃ paccavekkhantassāpi, yehipi guṇehi samannāgatā devatā devattaṃ pattā, tathārūpānaṃ guṇānaṃ attani atthitaṃ paccavekkhantassāpi, samāpattiyāpi @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/95 āhārasutta--------------------------------------------------------------------------------------------- page408.
Vikkhambhitā kilesā saṭṭhīpi sattatipi vassāni na samudācarantīti paccavekkhantas- sāpi, cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyāya saṃsucitalūkhabhāve buddhādīsu pasādasinehābhāvena gadrabhapiṭṭhe rajasadise lūkhapuggale parivajjantassāpi, buddhādīsu pasādabahule muducitte siniddhapuggale sevantassāpi, ratanattayaguṇaparidīpake pasādanīyasuttante paccavekkhantassāpi, ṭhānanisajjādīsu pītiuppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Passaddhisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave kāyapassaddhi cittapassaddhi, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā passaddhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Apica satta dhammā passaddhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paṇītabhojanasevanatā utusukhasevanatā iriyāpathasukhasevanatā majjhatatapayogatā sāraddhakāyapuggalaparivajjanatā passaddhakāyapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Paṇītaṃ hi siniddhaṃ sappāyabhojanaṃ bhuñjantassāpi sītuṇhesu ca utūsu ṭhānādīsu ca iriyāpathesu sappāyaṃ utuñca iriyāpathañca sevantassāpi passaddhi uppajjati. Yo pana mahāpurisajātiko sukhautuiriyāpathakkhamo 2- hoti, na taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yassa sabhāgavisabhāgatā atthi, tasseva visabhāge utuiriyāpathe vajjetvā sabhāge sevantassāpi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca kammassakatā- paccavekkhaṇā. Iminā majjhattapayogena uppajjati. Yo leḍḍudaṇḍādīhi paraṃ viheṭhayamānova vicarati, evarūpaṃ sāraddhakāyapuggalaṃ parivajjentassāpi, saṃyatapādapāṇiṃ passaddhakāyapuggalaṃ sevantassāpi, ṭhānanisajjādīsu passaddhiuppādanatthāya ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. @Footnote: 1. saṃ. mahā. 19/232/95 āhārasutta 2 cha.Ma. sabbautuiriyāpathakkhamo--------------------------------------------------------------------------------------------- page409.
Samādhisambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave samathanimittaṃ abyagganimittaṃ, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā samādhisambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha samathova samathanimittaṃ avikkhepaṭṭhena ca abyagganimittanti. Apica ekādasa dhammā samādhisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti vatthuvisadakiriyatā indriyasamattapaṭipādanatā nimittakusalatā samaye cittassa paggaṇhaṇatā samaye cittassa niggaṇhaṇatā samaye sampahaṃsanatā samaye ajjhupekkhanatā asamāhitapuggalaparivajjanatā samāhitapuggalasevanatā jhānavimokkhapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti. Tattha vatthuvisadakiriyā ca indriyasamattapaṭipādanatā ca vuttanayeneva veditabbā. Nimittakusalatā nāma kasiṇanimittassa uggaṇhaṇakusalatā. Samaye cittassa paggaṇhaṇatāti yasmiṃ samaye atisithilaviriyatādīhi līnacittaṃ hoti, tasmiṃ samaye dhammavicayaviriyapītisambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa paggaṇhaṇaṃ. Samaye cittassa niggaṇhaṇatāti yasmiṃ samaye accāraddhaviriyatādīhi uddhatacittaṃ hoti, tasmiṃ samaye passaddhisamādhiupekkhāsambojjhaṅgasamuṭṭhāpanena tassa niggaṇhaṇaṃ. Samaye sampahaṃsanatāti yasmiṃ samaye cittaṃ paññāpayogamandatāya vā upasamasukhānadhigamena vā nirassādaṃ hoti, tasmiṃ samaye aṭṭhasaṃvegavatthupaccavekkhaṇena saṃvejeti. Aṭṭha saṃvegavatthūni nāma jātijarābayādhimaraṇāni cattāri, apāyadukkhaṃ pañcamaṃ, atīte vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, anāgate vaṭṭamūlakaṃ dukkhaṃ, paccuppanne āhārapariyeṭṭhimūlakaṃ dukakhanti. Ratanattayaguṇānussaraṇena ca pasādaṃ janeti, ayaṃ vuccati "samaye sampahaṃsanatā"ti. Samaye ajjhupekkhanatā nāma yasmiṃ samaye sammāpaṭipattiṃ āgamma alīnaṃ anuddhataṃ anirassādaṃ ārammaṇe samappavattaṃ samathavīthipaṭipannaṃ cittaṃ hoti, tadāssa paggahaniggahasampahaṃsanesu na byāpāraṃ āpajjati sārathī viya samappavattesu @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/96 āhārasutta (pālinayo)--------------------------------------------------------------------------------------------- page410.
Assesu. Ayaṃ vuccati "samaye ajjhupekkhanatā"ti. Asamāhitapuggalaparivajjanatā nāma upacāraṃ vā appanaṃ vā appattānaṃ vikkhittacittānaṃ puggalānaṃ ārakā parivajjanaṃ. Samāhitapuggalasevanā nāma upacārena vā appanāya vā samāhitacittānaṃ sevanā bhajanā payirupāsanā. Tadadhimuttatā nāma ṭhānanisajjādīsu samādhiuppādanatthaṃyeva ninnapoṇapabbhāracittatā. Evaṃ hi paṭipajjato esa uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Upekkhāsambojjhaṅgassa "atthi bhikkhave upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā, tattha yonisomanasikārabahulīkāro, ayamāhāro anuppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya uppannassa vā upekkhāsambojjhaṅgassa bhiyyobhāvāya vepullāya bhāvanāya pāripūriyā saṃvattatī"ti 1- evaṃ uppādo hoti. Tattha ca upekkhāva upekkhāsambojjhaṅgaṭṭhānīyā dhammā nāma. Apica pañca dhammā upekkhāsambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti sattamajjhattatā saṅkhāramajjhattatā sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatā satta- saṅkhāramajjhattapuggalasevanatā tadadhimuttatāti. Tattha dvīhākārehi sattamajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "tvaṃ attano kammena āgantvā attanova kammena gamissasi, esopi attano kammena āgantvā attanova kammena gamissati, tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ kammassakatāpaccavekkhaṇena ca "paramatthato sattoyeva natthi, so tvaṃ kaṃ kelāyasī"ti evaṃ nissattapaccavekkhaṇena cāti. Dvīhevākārehi saṅkhāramajjhattataṃ samuṭṭhāpeti "idaṃ cīvaraṃ anupubbena vaṇṇavikāratañceva jiṇṇabhāvañca upagantvā pādapuñchanacolakaṃ hutvā yaṭṭhikoṭiyā chaḍḍanīyaṃ bhavissati, sace panassa sāmiko bhaveyya, nāssa evaṃ vinassituṃ dadeyyā"ti evaṃ assāmikabhāvapaccavekkhaṇena ca "anaddhaniyaṃ idaṃ tāvakālikan"ti evaṃ tāvakālikabhāvapaccavekkhaṇena cāti. Yathā ca cīvare, evaṃ pattādīsupi yojanā kātabbā. @Footnote: 1 saṃ. mahā. 19/232/96 āhārasutta (pālinayo)--------------------------------------------------------------------------------------------- page411.
Sattasaṅkhārakelāyanapuggalaparivajjanatāti ettha yo puggalo gihī vā attano puttadhītādike pabbajito vā attano antevāsikasamānūpajjhāyakādike mamāyati, sahattheneva nesaṃ kesacchedanasūcikammacīvaradhovanarajanapattapacanādīni karoti, muhuttaṃpi apassanto "asuko sāmaṇero kuhiṃ gato asuko daharo kuhin"ti bhantamigo viya ito cito ca oloketi, aññena kesacchedanādīnaṃ atthāya "muhuttaṃ asukaṃ pesethā"ti yāciyamānopi "amhepi taṃ attano kammaṃ na kārema, tumhe naṃ gahetvā kilamissathā"ti na deti, ayaṃ sattakelāyano nāma. Yo pana cīvarapattathālakakattarayaṭṭhiādīni mamāyati, aññassa hatthena parāmasituṃpi na deti, tāvakālikaṃ yācitopi "mayaṃpi imaṃ mamāyantā na paribhuñjāma, tumhākaṃ kiṃ dassāmā"ti vadati, ayaṃ saṅkhārakelāyano nāma. Yo pana tesu dvīsupi vatthūsu majjhatto udāsino, ayaṃ sattasaṅkhāramajjhatto nāma. Iti ayaṃ upekkhāsambojjhaṅgo evarūpaṃ sattasaṅkhārakelāyanapuggalaṃ ārakā parivajjentassāpi sattasaṅkhāramajjhattapuggalaṃ sevantassāpi ṭhānanisajjādīsu taduppādanatthaṃ ninnapoṇapabbhāracittassāpi uppajjati. Evaṃ uppannassa panassa arahattamaggena bhāvanāpāripūri hotīti pajānāti. Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā sattasambojjhaṅge pariggaṇhitvā parassa vā kālena vā attano kālena vā parassa satta sambojjhaṅge pariggaṇhitvā dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha sambojjhaṅgānaṃ nibbattinirodhavasena veditabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha bojjhaṅgapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā bojjhaṅgapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ. Sesaṃ tādisamevāti. Bojjhaṅgapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. ------------------------------------------------------------------------------------------------------- page412.
Catusaccapabbavaṇṇanā [386] Evaṃ sattabojjhaṅgavasena dhammānupassanaṃ vibhajitvā idāni catusaccavasena vibhajituṃ puna caparanti ādimāha. Tattha idaṃ dukkhanti yathābhūtaṃ pajānātīti ṭhapetvā taṇhaṃ tebhūmikadhamme "idaṃ dukkhan"ti yathāsabhāvato pajānāti, tasseva kho pana dukkhassa janikaṃ samuṭṭhāpikaṃ purimataṇhaṃ "ayaṃ dukkhasamudayo"ti, ubhinnaṃ appavattinibbānaṃ "ayaṃ dukkhanirodho"ti, dukkhaparijānanaṃ samudayapajahanaṃ nirodhasacchikaraṇaṃ ariyamaggaṃ "ayaṃ dukkhanirodhagāminī paṭipadā"ti yathāsabhāvato pajānātīti attho. Avasesā ariyasaccakathā ṭhapetvā jātiādīnaṃ padabhājanakathaṃ visuddhimagge vitthāritāyeva. Dukkhasaccaniddesavaṇṇanā [388] Padabhājane pana katamā ca bhikkhave jātīti bhikkhave yā jātipi dukkhāti evaṃ vuttā jāti, sā katamāti evaṃ sabbapucchāsu attho veditabbo. Yā tesaṃ tesaṃ sattānanti idaṃ "imesaṃ nāmā"ti niyamābhāvato sabbasattapariyādānavacanaṃ. Tamhi tamhi sattanikāyeti idaṃpi sabbasattanikāyapariyādānavacanaṃ. Jananaṃ jāti, savikārānaṃ paṭhamābhinibbattakkhandhānametaṃ adhivacanaṃ. Sañjātīti idaṃ tassāeva upasaggamaṇḍitaṃ vevacanaṃ. Sāeva anupaviṭṭhākārena okkamanaṭṭhena okkanti. Nibbattisaṅkhātena abhinibbattanaṭṭhena abhinibbatti. Iti ayaṃ catubbidhāpi sammatikathā nāma. Khandhānaṃ pātubhāvoti ayaṃ pana paramatthakathā. Ekavokārabhavādīsu ekacatupañcabhedānaṃ khandhānaṃyeva pātubhāvo na puggalassa, tasmiṃ pana sati puggalo pātubhūtoti vohāramattaṃ hoti. Āyatanānaṃ paṭilābhoti āyatanāni pātubhavantāneva paṭiladdhāni nāma honti, so tesaṃ pātubhāvasaṅkhāto paṭilābhoti attho. Jarāti sabhāvaniddeso. Jīraṇatāti ākārabhāvaniddeso. Khaṇḍiccanti ādi vikārabhāvaniddeso. Daharakālasmiṃ hi dantā samasetā honti, teyeva paripaccante anukkamena vaṇṇavikāraṃ āpajjitvā tattha tattha patanti. Atha patitañca--------------------------------------------------------------------------------------------- page413.
Ṭhitañca upādāya khaṇḍitadantā khaṇḍitā nāma. Khaṇḍitānaṃ bhāvo khañḍiccanti vuccati. Anukkamena pajajjarībhūtāni 1- kesalomāni palitāni nāma. Palitāni sañjātāni assāti palito, palitassa bhāvo pāliccaṃ. Jarāvātappahārena sositamaṃsalohitatāya valiyo tacamhi assāti valittaco, tassa bhāvo valittacatā. Ettāvate dantakesalomatacesu vikāradassanavasena pākaṭībhūtā pākaṭajarā dassitā. Yathā 2- udakassa vā vātassa vā aggino vā tiṇarukkhādīni 3- sambhaggaparibhaggatāya vā jhāmatāya vā gatamaggo pākaṭo hoti, na ca so gatamaggova pākaṭo tāneva udakādīni, evameva jarāya dantādīnaṃ 4- khaṇḍiccādivasena gatamaggo pākaṭo, cakkhuṃ ummilitvāpi na 5- gaṇhāti, 6- na ca khaṇḍiccādīneva jaRā. Na hi jarā cakkhuviññeyyā hoti. Yasmā pana jaraṃ pattassa āyu hāyati, tasmā jarā "āyuno saṃhānī"ti phalūpacārena vuttā. Yasmā ca daharakāle supasannāni sukhumampi attano visayaṃ sukheneva ca gaṇhaṇasamatthāni cakkhvādīni indriyāni jaraṃ pattassa paripakkāni āḷulitāni avisadāni oḷārikaṃpi attano visayaṃ gahetuṃ asamatthāni honti, tasmā "indriyānaṃ paripāko"tipi phalūpacāreneva vuttā. [390] Maraṇaniddese yanti maraṇaṃ sandhāya napuṃsakaniddeso, yaṃ maraṇaṃ cutīti vuccati, cavanatāti vuccatīti ayamettha atthayojanā. Tattha cutīti sabhāvaniddeso. Cavanatāti ākārabhāvaniddeso. Maraṇaṃ pattassa khandhā bhijjanti ceva antaradhāyanti ca adassanaṃ gacchanti, tasmā taṃ bhedo antaradhānanti vuccati. Maccumaraṇanti maccumaraṇaṃ na khaṇikamaraṇaṃ. Kālakiriyāti maraṇakālakiriyā. Ayaṃ sabbāpi sammatikathāva. Khandhānaṃ bhedoti ayaṃ pana paramatthakathā. Ekavokārabhavādīsu ekacatupañcabhedānaṃ khandhānaṃyeva bhedo na puggalassa, tasmiṃ pana sati puggalo matoti vohāramattaṃ hoti. Kaḷevarassa nikkhepoti attabhāvassa nikkhePo. Maraṇampattassa hi niratthaṃva kaliṅgaraṃ attabhāvo patti, tasmā taṃ kaḷevarassa nikkhepoti vuttaṃ. @Footnote: 1 cha.Ma.,i. paṇḍarabhūtāni. 2 cha.Ma.,i. yatheva hi. 3 cha.Ma., i. tiṇarukkhādīnaṃ. @4 Ma.,i. dantādīsu. 5 cha.Ma.,i. nasaddo na dissati. 6 cha.Ma.,i. gayhati.--------------------------------------------------------------------------------------------- page414.
Jīvitindriyassa upacchedo pana sabbākārato paramatthato maraṇaṃ. Etadeva sammatimaraṇanti vuccati. Jīvitindriyūpacchedameva hi gahetvā lokiyā "tisso mato, phusso mato"ti vadanti. [391] Byasanenāti ñātibyasanādīsu yena kenaci byasanena. Dukkhadhammenāti vadhabandhanādinā dukkhakāraṇena. Phuṭṭhassāti ajjhotthaṭassa abhibhūtassa. Sokoti yo ñātibyasanādīsu vā vadhabandhanādīsu vā aññatarasmiṃ sati tena abhibhūtassa uppajjati socanalakkhano soko. Socitattanti socitabhāvo. Yasmā panesa abbhantaraṃ 1- sosento parisosento uppajjati, tasmā antosoko antoparisokoti vuccati. [392] "mayhaṃ dhītā, mayhaṃ putto"ti evaṃ ādiya 2- devanti paridevanti etenāti ādevo. Taṃ taṃ vaṇṇaṃ parikittentā 3- devanti etenāti paridevo. Tato parā dve tasseva bhāvaniddesā. [393] Kāyikanti kāyappasādavatthukaṃ. Dukkhamanaṭṭhena dukkhaṃ. Asātanti amadhuraṃ. Kāyasamphassajaṃ dukkhanti kāyasamphassato jātaṃ dukkhaṃ. Asātaṃ vedayitanti amadhuraṃ vedayitaṃ. [394] Cetasikanti cittasampayuttaṃ. Sesaṃ dukkhe vuttanayameva. [395] Āyāsoti saṃsīdanavisīdanākārappatto cittakilamatho. Balavabhāvena 4- āyāso upāyāso. Tato parā dve attattaniyā bhāvadīpakā bhāvaniddesā. [398] Jātidhammānanti jātisabhāvānaṃ. Icchā uppajjatīti taṇhā uppajjati. Aho vatāti patthanā. Na kho panetaṃ icchāyāti etaṃ 5- jātiyā anāgamanaṃ vinā maggabhāvanaṃ na icchāya pattabbaṃ. Idampīti etaṃpi upari sesāni @Footnote: 1 cha.Ma. abbhantare 2 cha.Ma.,i. ādissa ādissa. 3 cha.Ma.,i. parikittetvā. @4 cha.Ma.,i. balavataraṃ. 5 cha.Ma.,i. evaṃ.--------------------------------------------------------------------------------------------- page415.
Upādāya pikāro. Yampicchanti yenapi dhammena alabbhaneyyavatthuṃ icchanto na labhati, taṃ alabbhaneyyavatthumhi icchanaṃ dukkhanti. Eseva nayo sabbattha. [399] Khandhaniddese rūpañca taṃ upādānakkhandho cāti rūpūpādānakkhandho. Evaṃ sabbattha. Samudayasaccaniddesavaṇṇanā [400] Yāyaṃ taṇhāti yā ayaṃ taṇhā. Ponobbhavikāti punabbhavakaraṇaṃ punobbhavo, punobbhavo sīlaṃ assāti ponobbhavikā. Nandirāgasahagatāti nandirāgena sahagatā. Nandirāgena saddhiṃ atthato ekattameva gatāti vuttaṃ hoti. Tatratatrābhinandinīti yatra yatra attabhāvo, abhinibbatti, 1- tatra tatra abhinandinī. Rūpādīsu vā ārammaṇesu tatra tatra abhinandinī, rūpābhinandinī saddagandharasaphoṭṭhabbadhammābhinandinīti attho. Seyyathīdanti nipāto, tassa sā katamāti ceti attho. Kāmataṇhāti kāme taṇhā, pañcakāmaguṇikarāgassetaṃ nāmaṃ. Bhave taṇhā bhavataṇhā, bhavapatthanāvasena uppannassa sassatadiṭṭhisahagatassa rūpārūpabhavarāgassa ca jhānanikkantiyā cetaṃ adhivacanaṃ. Vibhave taṇhā vibhavataṇhā, ucchedadiṭṭhisahagatarāgassetaṃ adhivacanaṃ. Idāni tassā taṇhāya vatthuṃ vitthārato dassetuṃ sā kho panesāti ādimāha. Tattha uppajjatīti jāyati. Nivīsatīti punappunaṃ pavattivasena patiṭṭhahati. Yaṃ loke piyarūpaṃ sātarūpanti yaṃ lokasmiṃ piyasabhāvañceva madhurasabhāvañca. Cakkhuṃ 2- loketi ādīsu lokasmiṃ hi cakkhvādīsu mamattena abhiniviṭṭhā sattā sampattiyaṃ patiṭṭhitā attano cakkhuṃ ādāsādīsu nimittaggahaṇānusārena vippasannapañcappasādaṃ suvaṇṇavimāne ugghātitamaṇisīhapañjaraṃ viya maññanti, sotaṃ rajatapanāḷikaṃ viya pāmaṅgasuttaṃ viya ca maññanti, "tuṅganāsā"ti laddhavohāraṃ ghānaṃ vaṭṭitvā ṭhapitaharitālavaṭṭaṃ viya maññanti, jivhaṃ rattakambalapaṭalaṃ viya mudusiniddhaṃ madhurasadaṃ 3- maññanti, kāyaṃ sālalaṭṭhikaṃ viya suvaṇṇatoraṇaṃ viya ca maññanti, manaṃ aññesaṃ @Footnote: 1 cha.Ma.,i. ayaṃ saddo na dissati 2 cha.Ma. cakkhu. evamuparipi @3 Ma. mudusiniddhamadhurasanti ca--------------------------------------------------------------------------------------------- page416.
Manena asadisaṃ uḷāraṃ maññanti. Rūpaṃ suvaṇṇakaṇṇikārapupphādivaṇṇaṃ viya, saddaṃ mattakaravīkakokilamandadhamitamaṇivaṃsanigghosaṃ viya, attanā paṭiladdhāni catusamuṭṭhānikagandhārammaṇādīni "kassa aññassa evarūpāni atthī"ti maññanti. Tesaṃ evaṃ maññamānānaṃ tāni cakkhvādīni piyarūpāni ceva sātarūpāni ca honti. Atha nesaṃ tattha anuppannā ceva taṇhā uppajjati, uppannā ca taṇhā punappunaṃ pavattivasena nivīsati. Tasmā bhagavā "cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā uppajjamānā uppajjatī"ti ādimāha. Tattha uppajjamānā uppajjatīti yadā uppajjamānā hoti, tadā ettha uppajjatīti attho. Esa nayo sabbattha. Nirodhasaccaniddesavaṇṇanā [401] Asesavirāganirodhoti ādīni sabbāni nibbānasseva vevacanāneva. Nibbānaṃ hi āgamma taṇhā asesā virajjati nirujjhati, tasmā taṃ "tassāyeva taṇhāya asesavirāganirodho"ti vuccati. Nibbānañca āgamma taṇhā cajiyati paṭinissajjiyati vimuccati na allīyati, tasmā nibbānaṃ cāgo paṭinissaggo mutti anālayo"ti vuccati, ekameva hi nibbānaṃ, nāmāni panassa sabbasaṅkhatānaṃ nāmapaṭipakkhavasena anekāni honti. Seyyathīdaṃ, asesavirāgo asesanirodho cāgo paṭinissaggo mutti anālayo rāgakkhayo dosakkhayo mohakkhayo taṇhakkhayo anuppādo appavattaṃ animittaṃ appaṇihitaṃ anāyūhanaṃ apaṭisandhi appavatti 1- agati ajātaṃ ajaraṃ abyādhi amataṃ asokaṃ aparidevaṃ anupāyāsaṃ asaṃkiliṭṭhanti ādīni. Idāni maggena chinnāya nibbānaṃ āgamma appavattipattāya sabbataṇhāya yesu vatthūsu tassā uppatti dassitā, tattheva abhāvaṃ dassetuṃ sā kho panesāti ādimāha. Tattha yathā puriso khette jātaṃ tittaalāvuvalliṃ disvā aggato paṭṭhāya mūlaṃ pariyesitvā chindeyya, sā anupubbena milāyitvā apaññattiṃ gaccheyya, tato tasmiṃ khette tittaalāvu 2- niruddhā pahīnāti @Footnote: 1 cha.Ma. anupapatti 2 cha.Ma. tittaalābu evamuparipi--------------------------------------------------------------------------------------------- page417.
Vucceyya, evameva khette tittaalāvu viya cakkhvādīsu taṇhā. Sā arahattamaggena mūlacchinnā nibbānaṃ āgamma appavattiṃ gacchati. Evaṃ gatā pana tesu vatthūsu khette tittaalāvu viya na paññāyati. Yathā ca aṭavito core ānetvā nagarassa dakkhiṇadvāre ghāteyyuṃ tato aṭviyaṃ corā matāti vā māritāti vā vucceyyuṃ, evameva aṭviyaṃ corā viya cakkhvādīsu taṇhā. Sā dakkhiṇadvāre corā viya nibbānaṃ āgamma niruddhattā nibbāne niruddhāva. Evaṃ niruddhā pana tesu vatthūsu aṭviyaṃ corā viya na paññāyati, tenassā tattheva nirodhaṃ dassento "cakkhuṃ loke piyarūpaṃ sātarūpaṃ, etthesā taṇhā pahīyamānā pahīyati, ettha nirujjhamānā nirujjhatī"ti ādimāha. Maggasaccaniddesavaṇṇanā [402] Ayamevāti aññamaggapaṭikkhepanatthaṃ niyamanaṃ. Ariyoti taṃtaṃmaggavajjhehi kilesehi ārakattā ca ariyabhāvakarattā ca ariyo. Dukkhe ñāṇanti ādinā catusaccakammaṭṭhānaṃ dassitaṃ. Tattha purimāni dve saccāni vaṭṭaṃ, pacchimāni vivaṭṭaṃ. Tesu bhikkhuno vaṭṭe kammaṭṭhānābhiniveso hoti, vivaṭṭe natthi abhiniveso. Purimāni hi dve saccāni "pañcakkhandhā dukkhaṃ, taṇhā samudayo"ti evaṃ saṅkhepena ca "katame pañcakkhandhā, rūpakkhandho"ti ādinā nayena vitthārena ca ācariyassa santike uggaṇhitvā vācāya punappunaṃ parivattento yogāvacaro kammaṃ karoti. Itaresu pana dvīsu saccesu nirodhasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ, maggasaccaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpanti evaṃ savaneneva kammaṃ karoti. So evaṃ karonto cattāri saccāni ekapaṭivedhena paṭivijjhati, ekābhisamayena abhisameti. Dukkhaṃ pariññāpaṭivedhena paṭivijjhati, samudayaṃ pahānapaṭivedhena, nirodhaṃ sacchikiriyāpaṭivedhena, maggaṃ bhāvanāpaṭivedhena paṭivijjhati. Dukkhaṃ pariññābhisamayena .pe. Maggaṃ bhāvanābhisamayena abhisameti. Evamassa pubbabhāge dvīsu saccesu uggahaparipucchāsavanadhāraṇasammasanapaṭivedho hoti, dvīsu pana savanapaṭivedhoyeva. Aparabhāge--------------------------------------------------------------------------------------------- page418.
Tīsu kiccato paṭivedho hoti, nirodhe ārammaṇapaṭivedho hoti. Paccavekkhaṇā pana pattasaccassa hoti ayañca ādikammiko, tasmā sā idha na vuttā. Imassa ca bhikkhuno pubbe pariggaṇhato "dukkhaṃ parijānāmi, samudayaṃ pajahāmi, nirodhaṃ sacchikaromi, maggaṃ bhāvemī"ti ābhogasamannāhāramanasikārapaccavekkhaṇā natthi, pariggaṇhaṇato paṭṭhāya hoti. Aparabhāge pana dukkhaṃ pariññātameva .pe. Maggo bhāvitova hoti. Tattha dve saccāni duddasattā gambhīrāni, dve gambhīrattā duddasāni. Dukkhasaccaṃ hi uppattito pākaṭaṃ, khāṇukaṇṭakapahārādīsu "aho dukkhan"ti vattabbatampi āpajjati. Samudayampi khāditukāmatābhuñjitukāmatādivasena uppattito pākaṭaṃ. Lakkhaṇapaṭivedhato pana ubhayampi taṃ gambhīraṃ. Iti tāni duddasattā gambhīrāni. Itaresaṃ pana dvinnaṃ dassanatthāya payogo bhavaggagahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya avīciphusanatthaṃ pādappasāraṇaṃ viya sattadhā 1- bhinnassa vālassa koṭiyā koṭipaṭipādanaṃ viya ca hoti. Iti tāni gambhīrattā duddasāni. Evaṃ duddasattā gambhīresu gambhīrattā ca duddasesu catūsu saccesu uggahādivasena pubbabhāgañāṇuppattiṃ sandhāya idaṃ dukkhe ñāṇanti ādi vuttaṃ. Paṭivedhakkhaṇe pana ekameva taṃ ñāṇaṃ hoti. Nekkhammasaṅkappādayo kāmabyāpādavihiṃsāviramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannassa akusalasaṅkappassa padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamāno ekova kusalasaṅkappo uppajjati. Ayaṃ sammāsaṅkappo nāma. Musāvādāveramaṇīādayopi musāvādādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu catūsu ṭhānesu uppannāya akusaladussīlyacetanāya padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāvācā nāma. Pāṇātipātāveramaṇīādayopi pāṇātipātādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesu tīsu ṭhānesu uppannāya @Footnote: 1 cha.Ma., i. satadhā.--------------------------------------------------------------------------------------------- page419.
Akusaladussīlyacetanāya akiriyato padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammākammanto nāma. Micchāājīvanti khādanīyabhojanīyādīnaṃ atthāya pavattitaṃ kāyavacīduccaritaṃ. Pahāyāti vajjetvā. Sammāājīvenāti buddhappasatthena ājīvena. Jīvikaṃ 1- kappetīti jīvitavuttiṃ 2- pavatteti. Sammāāvīvoti kuhanādīhi viramaṇasaññānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesuyeva sattasu ṭhānesu uppannāya micchājīvadussīlyacetanāya padapacchedato anuppattisādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva kusalaveramaṇī uppajjati. Ayaṃ sammāājīvo nāma. Anuppannānanti ekasmiṃ vā bhave tathārūpe vā ārammaṇe attano na uppannānaṃ. Parassa pana uppajjamāne disvā "aho vata me evarūpā pāpakā akusalā dhammā na uppajjeyyun"ti evaṃ anuppannānaṃ vā pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya. Chandaṃ janetīti tesaṃ anuppādakapaṭipattisādhakaṃ viriyacchandaṃ janeti. Vāyamatīti vāyāmaṃ karoti. Viriyaṃ ārabhatīti viriyaṃ pavatteti. Cittaṃ paggaṇhātīti viriyena cittaṃ paggahitaṃ karoti. Padahatīti kāmaṃ taco nahāru ca, aṭṭhi ca avasissatūti padhānaṃ pavatteti. Uppannānanti samudācāravasena attano uppannapubbānaṃ. Idāni tādise na uppādessāmīti tesaṃ pahānāya chandaṃ janeti. Anuppannānaṃ kusalānanti apaṭiladdhānaṃ paṭhamajjhānādīnaṃ. Uppannānanti tesaṃyeva paṭiladdhānaṃ. Ṭhitiyāti punappanaṃ uppattibandhavasena ṭhitatthaṃ. Asammosāyāti avināsanatthaṃ. Bhiyyobhāvāyāti uparibhāvāya. Vepullāyāti vipulabhāvāya. Bhāvanāya pāripūriyāti bhāvanāya paripūraṇatthaṃ. Ayampi sammāvāyāmo anuppannānaṃ akusalānaṃ anuppādanādicittānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana imesuyeva catūsu ṭhānesu kiccasādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānaṃ ekameva kusalaviriyaṃ uppajjati. Ayaṃ sammāvāyāmo nāma. @Footnote: 1 cha.Ma., ka. jīvitaṃ 2 cha.Ma., i. jīvitappavattiṃ--------------------------------------------------------------------------------------------- page420.
Sammāsatipi kāyādipariggāhakacittānaṃ nānattā pubbabhāge nānā, maggakkhaṇe pana catūsu ṭhānesu kiccasādhanavasena maggaṅgaṃ pūrayamānā ekāva sati uppajjati. Ayaṃ sammāsati nāma. Jhānāni pubbabhāgepi maggakkhaṇepi nānā, pubbabhāge samāpattivasena nānā, maggakkhaṇe nānā maggavasena. Ekassa hi paṭhamamaggo paṭhamajjhāniko hoti, dutiyamaggādayopi paṭhamajjhānikā vā dutiyajjhānādīsu aññatarajjhānikā vā. Ekassapi paṭhamamaggo dutiyādīnaṃ aññatarajjhāniko hoti, dutiyādayopi dutiyādīnaṃ aññatarajjhānikā vā paṭhamajjhānikā vā. Evaṃ cattāropi maggā jhānavasena sadisā vā asadisā vā ekaccasadisā vā honti. Ayaṃ panassa viseso pādakajjhānaniyamena hoti. Pādakajjhānaniyamena tāva paṭhamajjhānalābhino paṭhamajjhānā vuṭṭhāya vipassantassa uppanno maggo paṭhamajjhāniko hoti. Maggaṅgabojjhaṅgāni cettha paripuṇṇāneva honti. Dutiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno dutiyajjhāniko hoti. Maggaṅgāni panettha satta honti. Tatiyajjhānato vuṭṭhāya vipassantassa uppanno tatiyajjhāniko. Maggaṅgāni panettha satta honti, bojjhaṅgāni pana cha honti. Eseva nayo catutthajjhānato vuṭṭhāya yāva nevasaññānāsaññāyatanaṃ. Arūpe catukkapañcakajjhānaṃ uppajjati, tañca lokuttaraṃ, na lokiyanti vuttaṃ, ettha kathanti. Etthāpi paṭhamajjhānādīsu yato vuṭṭhāya sotāpattimaggaṃ paṭilabhitvā arūpasamāpattiṃ bhāvetvā so āruppe uppanno, tajjhānikāvassa tattha tayo maggā uppajjanti. Evaṃ pādakajjhānameva niyameti. Keci pana therā "vipassanāya ārammaṇabhūtā khandhā niyamentī"ti vadanti. Keci "puggalajjhāsayo niyametī"ti vadanti. Keci "vuṭṭhānagāminī vipassanā niyametī"ti vadanti. Tesaṃ vādavinicchayo visuddhimagge vuṭṭhānagāminīvipassanādhikāre--------------------------------------------------------------------------------------------- page421.
Vuttanayeneva veditabbo. Ayaṃ vuccati bhikkhave sammāsamādhīti ayaṃ pubbabhāge lokiyo aparabhāge lokuttaro sammāsamādhīti vuccati. [403] Iti ajjhattaṃ vāti evaṃ attano vā cattāri saccāni pariggaṇhitvā parassa vā kālena vā attano kālena vā parassa cattāri saccāni pariggaṇhitvā dhammesu dhammānupassī viharati. Samudayavayā panettha catunnaṃ saccānaṃ yathāsambhavato uppattinivattivasena veditabbā. Ito paraṃ vuttanayameva. Kevalaṃ hi idha catusaccapariggāhikā sati dukkhasaccanti evaṃ yojanaṃ katvā saccapariggāhakassa bhikkhuno niyyānamukhanti veditabbaṃ, sesaṃ tādisamevāti. Catusaccapabbavaṇṇanā niṭṭhitā. Dhammānupassanāvaṇṇanā niṭṭhitā. ----------- [404] Ettāvatā ānāpānapabbaṃ catuiriyāpathapabbaṃ catusampajaññapabbaṃ dvattiṃsākāraṃ catudhātuvavatthānaṃ navasīvathikā vedanānupassanā cittānupassanā nīvaraṇapariggaho khandhapariggaho āyatanapariggaho bojjhaṅgapariggaho saccapariggahoti ekavīsati kammaṭṭhānāni. Tesu ānāpānaṃ dvattiṃsākāraṃ navasīvathikāti ekādasa appanākammaṭṭhānāni honti. Dīghabhāṇakamahāsīvatthero pana "navasīvathikā ādīnavānupassanāvasena vuttā"ti āha. Tasmā tassa matena dveyeva appanākammaṭṭhānāni, sesāni upacārakammaṭṭhānāni. Kiṃ panetesu sabbesu abhiniveso jāyati. Na jāyatīti. Iriyāpathasampajaññanīvaraṇabojjhaṅgesu hi abhiniveso na jāyati, sesesu jāyatīti. Mahāsīvatthero panāha "etesupi abhiniveso jāyati. Ayaṃ hi `atthi nukho me cattāro iriyāpathā udāhu natthi, atthi nukho me catusampajaññaṃ udāhu natthi, atthi nukho me pañca nīvaraṇā udāhu natthi, atthi nukho me satta bojjhaṅgā udāhu natthī'ti evaṃ pariggaṇhāti. Tasmā sabbattha abhiniveso jāyatī"ti.--------------------------------------------------------------------------------------------- page422.
Yo hi koci bhikkhaveti yo hi koci bhikkhave bhikkhu vā bhikkhunī vā upāsako vā upāsikā vā. Evaṃ bhāveyyāti ādito paṭṭhāya vuttena bhāvanānukkamena bhāveyya. Pāṭikaṅkhanti paṭikaṅkhitabbaṃ icchitabbaṃ avassaṃbhāvīti attho. Aññāti arahattaṃ. Sati vā upādiseseti upādisese 1- vā sati aparikkhīṇe. Anāgāmitāti anāgāmibhāvo. Evaṃ sattannaṃ vassānaṃ vasena sāsanassa niyyānikabhāvaṃ dassetvā puna tato appatarepi kāle dassento tiṭṭhantu bhikkhaveti ādimāha. Sabbampi cetaṃ majjhimassa veneyyapuggalassa vasena vuttaṃ, tikkhapaññaṃ pana sandhāya "pātova anusiṭṭho sāyaṃ visesaṃ adhigamissati, sāyaṃ anusiṭṭho pāto visesaṃ adhigamissatī"ti vuttaṃ. Iti bhagavā "evaṃ niyyānikaṃ bhikkhave mama sāsanan"ti dassetvā ekavīsatiyāpi ṭhānesu arahattanikūṭena desitaṃ desanaṃ niyyātento "ekāyano ayaṃ bhikkhave maggo .pe. Iti yantaṃ vuttaṃ, idametaṃ paṭicca vuttan"ti āha. Sesaṃ uttānatthamevāti. Desanāpariyosāne pana tiṃsabhikkhusahassāni arahatte patiṭṭhahiṃsūti. Mahāsatipaṭṭhānasuttavaṇṇanā niṭṭhitā. ---------------- @Footnote: 1 cha.Ma., i. upādānaseseThe Pali Atthakatha in Roman Book 5 page 357-422. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=5&A=9140&pagebreak=1 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=5&A=9140&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=10&i=273 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=10&A=6257 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=10&A=6842 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=10&A=6842 Contents of The Tipitaka Volume 10 http://84000.org/tipitaka/read/?index_10
        |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]