AtthaPali Vol.53

Kāmāvacarakusalavaṇṇanā kāmāvacarakusalapadabhājanīyavaṇṇanā [1] Idāni yathānikkhittāya mātikāya saṅgahite dhamme pabhedato dassetuṃ "katame dhammā kusalā"ti idaṃ padabhājanīyaṃ āraddhaṃ. Tattha yadetaṃ "yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī"ti paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ kusalaṃ dassitaṃ, tassa tāva niddese dhammavavaṭṭhānavāro saṅgahavāro suññatavāroti tayo mahāvārā honti. Tesu dhammavavaṭṭhānavāro uddesaniddesavasena dvidhā ṭhito, tesu uddesavārassa @Footnote: ¹ ka. sīlavināsakā. evamuparipi ² cha.Ma. visuddhibhāvaṃ sampattā ³ cha. saṃvijjanaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page102.

Pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti cattāro paricchedā. Tesu katame dhammā kusalāti ayaṃ pucchā nāma. Yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti .pe. Tasmiṃ samayeti ayaṃ samayaniddeso nāma. Phasso hoti .pe. Avikkhepo hotīti ayaṃ dhammuddeso nāma. Ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā, ime dhammā kusalāti ayaṃ appanā nāma. Evaṃ catūhi paricchedehi ṭhitassa uddesavārassa yvāyaṃ paṭhamo pucchāparicchedo. Tattha "katame dhammā kusalā"ti ayaṃ kathetukamyatāpucchā. Pañcavidhā hi pucchā adiṭṭhajotanāpucchā diṭṭhasaṃsandanāpucchā vimaticchedanāpucchā anumatipucchā kathetukamyatāpucchāti. etāsaṃ idaṃ nānattaṃ:- katamā adiṭṭhajotanāpucchā ^1-? pakatiyā lakkhaṇaṃ aññātaṃ hoti adiṭṭhaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ, tassa ñāṇāya dassanāya tulanāya tīraṇāya vibhūtāya ^2- vibhāvanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ adiṭṭhajotanāpucchā. Katamā diṭṭhasaṃsandanāpucchā? pakatiyā lakkhaṇaṃ ñātaṃ hoti diṭṭhaṃ tulitaṃ Tīritaṃ vibhūtaṃ vibhāvitaṃ, so aññehi paṇḍitehi saddhiṃ saṃsandanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ diṭṭhasaṃsandanāpucchā. Katamā vimaticchedanāpucchā? pakatiyā saṃsayapakkhanto ^3- hoti vimatipakkhanto Dveḷhakajāto "evaṃ nu kho, nanu kho, kinnu kho, kathannu kho"ti, so vimaticchedanatthāya pañhaṃ pucchati. Ayaṃ vimaticchedanāpucchā. Katamā anumatipucchā? bhagavā bhikkhūnaṃ anumatiyā pañhaṃ pucchati "taṃ kiṃ maññatha Bhikkhave rūpaṃ niccaṃ vā aniccaṃ vā"ti. Aniccaṃ bhante. Yaṃ panāniccaṃ, dukkhaṃ vā taṃ sukhaṃ vāti. Dukkhaṃ bhante. Yaṃ panāniccaṃ dukkhaṃ vipariṇāmadhammaṃ, kallaṃ nu taṃ samanupassituṃ "etaṃ mama, esohamasmi, eso me attā"ti. No hetaṃ bhanteti. ^4- Ayaṃ anumatipucchā. @Footnote: ¹ khu. mahā. 29/150 (tuvaṭṭakasuttaniddesa), @khu. cūḷa. 30/12 (puṇṇakamāṇavapañhāniddesa) @² cha. vibhūtatthāya ³ cha.Ma. saṃsayapakkhando. evamuparipi @⁴ vinaYu. 4/21/18, saṃ.kha. 17/79/72

--------------------------------------------------------------------------------------------- page103.

Katamā kathetukamyatāpucchā? bhagavā bhikkhūnaṃ kathetukamyatāya pañhaṃ pucchati "cattārome bhikkhave satipaṭṭhānā, katame cattāro"ti. ^1- Ayaṃ kathetukamyatāpucchāti. Tattha buddhānaṃ purimā tisso pucchā natthi, kasmā? buddhānaṃ hi tīsu addhāsu Kiñci saṅkhataṃ addhāvinimuttaṃ vā asaṅkhataṃ adiṭṭhaṃ anaññātaṃ ajotitaṃ atulitaṃ atīritaṃ avibhūtaṃ avibhāvitaṃ nāma natthi, tena tesaṃ adiṭṭhajotanāpucchā natthi. Yaṃ pana bhagavatā attano ñāṇena paṭividdhaṃ, tassa aññena samaṇena vā brāhmaṇena vā devena vā mārena vā brahmunā vā saddhiṃ saṃsandanakiccaṃ natthi, tenassa diṭṭhasaṃsandanā pucchā natthi. Yasmā panesa akathaṃkathī tiṇṇavicikiccho sabbadhammesu vihatasaṃsayo, tenassa vimaticchedanāpucchā natthi. Itarā pana dve pucchā bhagavato atthi. Tāsu ayaṃ "kathetukamyatāpucchā"ti veditabbā. Tattha "katame"ti padena niddisitabbadhamme pucchati, "dhammā kusalā"ti hi vacanamattena "kiṃ katā, kiṃ vā karontī"ti na sakkā ñātuṃ. "katame"ti vutte pana nesaṃ puṭṭhabhāvo paññāyati, tena vuttaṃ "katameti padena niddisitabbadhamme pucchatī"ti. "dhammā kusalā"ti padadvayena pucchāya puṭṭhadhamme dasseti, tesaṃ attho heṭṭhā pakāsitoeva. Kasmā panettha mātikāya viya "kusalā dhammā"ti avatvā "dhammā kusalā"ti padānukkamo katoti. Pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā pabhedavantadassanatthaṃ. Imasmiṃ hi abhidhamme dhammāva desetabbā, te ca kusalādīhi pabhedehi anekappabhedā, tasmā dhammāeva idha desetabbā. Nāyaṃ vohāradesanā, te ca anekappabhedato desetabbā, na dhammamattato. Pabhedato hi desanā ghanavinibbhogapaṭisambhidāñāṇāvahā hotīti "kusalā dhammā"ti evaṃ pabhedato dhammānaṃ desanaṃ dīpetvā idāni ye tena pabhedena desetabbā dhammā, te dassetuṃ ayaṃ "katame dhammā kusalā"ti padānukkamo katoti veditabbo. Pabhedavantesu hi dassitesu pabhedo dassiyamāno yujjati, suviññeyyo ca hotīti. Idāni yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittanti ettha:- @Footnote: ¹ dī.Ma. 10/373/248

--------------------------------------------------------------------------------------------- page104.

Samaye niddisi cittaṃ cittena samayaṃ muni niyametvāna dīpetuṃ dhamme tattha pabhedato. "yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittan"ti hi niddisanto bhagavā samaye cittaṃ niddisi. Kiṃkāraṇā? tena samayaniyamitena cittena pariyosāne "tasmiṃ samaye"ti evaṃ samayaṃ niyamitvā ^1- atha vijjamānepi samayanānatte yasmiṃ samaye cittaṃ hoti, tasmiṃyeva samaye phasso hoti vedanā hotīti evaṃ tasmiṃ cittaniyamite samaye ete santatisamūhakiccārammaṇaghanavasena duranubodhappabhede phassavedanādayo dhamme bodhetunti attho. Idāni yasmiṃ samayetiādīsu ayaṃ anupubbapadavaṇṇanā:- yasminti aniyamato bhummaniddeso. Samayeti aniyamaniddiṭṭhaparidīpanaṃ. Ettāvatā aniyamato samayo niddiṭṭho hoti. Tattha samayasaddo:- samavāye khaṇe kāle samūhe hetudiṭṭhisu paṭilābhe pahāne ca paṭivedhe ca dissati. Tathā hissa "appeva nāma svepi upasaṅkameyyāma kālañca samayañca upādāyā"ti ^2- evamādīsu samavāyo attho. "ekova kho bhikkhave khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā"tiādīsu ^3- khaṇo. "uṇhasamayo pariḷāhasamayo"tiādīsu ^4- kālo. "mahāsamayo pavanasmin"tiādīsu ^5- samūho. "samayopi kho te bhaddāli appaṭividdho ahosi, bhagavā kho sāvatthiyaṃ viharati, bhagavāpi maṃ jānissati `bhaddāli nāma bhikkhu satthu sāsane sikkhāya aparipūrakārī'ti. ^6- Ayampi kho te bhaddāli samayo appaṭividdho ahosī"tiādīsu ^7- hetu. "tena kho pana samayena uggāhamāno paribbājako samaṇamuṇḍikāputto ^8- samayappavādake tindukācīre ^9- ekasālake mallikāya ārāme paṭivasatī"tiādīsu ^10- diṭṭhi. @Footnote: ¹ cha.Ma. niyametvāna ² dī.Sī. 9/447/197 ³ aṅ. aṭṭhaka. 23/29/186 @⁴ vinaYu. 2/358/282 ⁵ dī.Ma. 10/332/216 ⁶ ka. aparipūrīkārīti @⁷ Ma.Ma. 13/135/111 ⁸ Sī. samaṇamaṇḍikāputto ⁹ ka. tiṇḍukācire @¹⁰ Ma.Ma. 13/260/234

--------------------------------------------------------------------------------------------- page105.

"diṭṭhe dhamme ca yo attho yo cattho samparāyiko atthābhisamayā dhīro paṇḍitoti pavuccatī"ti- ādīsu ^1- paṭilābho. "sammā mānābhisamayā antamakāsi dukkhassā"tiādīsu ^2- pahānaṃ. "dukkhassa pīḷanaṭṭho saṅkhataṭṭho santāpaṭṭho vipariṇāmaṭṭho abhisamayaṭṭho"tiādīsu ^3- paṭivedho. Evamanekesu samayesu:- samavāyo khaṇo kālo samūho hetuyeva ca ete pañcāpi viññeyyā samayā idha viññunā. "yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalan"ti imasmiṃ hi kusalādhikāre tesu navasu samayesu ete samavāyādayo pañca samayā paṇḍitena veditabbā. Tesu paccayasāmaggī samavāyo khaṇo pana eko ca navamo ñeyyo cakkāni caturopi vā. Yā hi esā sādhāraṇaphalanipphādakattena saṇṭhitā paccayānaṃ sāmaggī, sā idha "samavāyo"ti ñātabbā. "ekova kho bhikkhave khaṇo ca samayo ca brahmacariyavāsāyā"ti ^4- evaṃ vutto pana navamo khaṇo "eko khaṇo"ti veditabbo. Yāni vā panetāni "cattārimāni bhikkhave cakkāni, yehi samannāgatānaṃ devamanussānaṃ catucakkaṃ pavattatī"ti ettha paṭirūpadesavāso sappurisūpassayo ^5- attasammāpaṇidhi pubbe ca katapuññatāti ^6- cattāri cakkāni vuttāni, tāni vā ekajjhaṃ katvā okāsaṭṭhena "khaṇo"ti veditabbāni. ^7- Tāni hi catucakkāni kusaluppattiyā okāsabhūtāni. Evaṃ samavāyañca khaṇañca ñatvā itaresu:- taṃ taṃ upādāya paññatto kālo vohāramattako puñjo phassādidhammānaṃ samūhoti vibhāvito. "cittakālo rūpakālo"tiādinā nayena dhamme vā "atīto anāgato"tiādinā nayena dhammavuttiṃ vā "vījakālo aṅkurakālo"tiādinā nayena dhammapaṭipāṭiṃ @Footnote: ¹ saṃ.sa. 15/129/106 ² Ma.mū. 12/28/16 ³ khu.paṭi. 31/8/318 @⁴ aṅ. aṭṭhaka. 23/29/186 ⁵ cha.Ma. sappurisūpanissayo @⁶ aṅ. catukka. 21/31/37 ⁷ Sī. veditabbo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page106.

Vā "uppādakālo jarākālo"tiādinā nayena dhammalakkhaṇaṃ vā "vedayitakālo ^1- sañjānanakālo"tiādinā nayena dhammakiccaṃ vā "nhānakālo pānakālo"tiādinā nayena sattakiccaṃ vā "gamanakālo ṭhānakālo"tiādinā nayena iriyāpathaṃ vā "pubbaṇho sāyaṇho divā rattī"tiādinā nayena candimasuriyādiparivattanaṃ vā "aḍḍhamāso māso"tiādinā nayena ahorattādisaṅkhātaṃ kālasañcayaṃ vāti evaṃ taṃ taṃ upādāya paññatto kālo nāma. So panesa sabhāvato avijjamānattā paññattimattakoevāti veditabbo. Yo panesa phassavedanādīnaṃ dhammānaṃ puñjo, so idha "samūho"ti vibhāvito. Evaṃ kālasamūhepi ñatvā itaro pana:- hetūti paccayo cettha ^2- tassa dvāravasena vā anekabhāvopi viññeyyo paccayānaṃ vasena vā. Ettha hi paccayova hetu nāma. Tassa dvārānaṃ vā paccayānaṃ vā vasena anekabhāvo veditabbo. Kathaṃ? cakkhudvārādīsu hi uppajjamānānaṃ cakkhuviññāṇādīnaṃ cakkhurūpaālokamanasikārādayo paccayā. Mahāpakaraṇe ca "hetupaccayo ārammaṇapaccayo"ti- ādinā nayena catuvīsati paccayā vuttā, tesu ṭhapetvā vipākapaccayañca pacchājātapaccayañca sesā kusaladhammānaṃ paccayā hontiyeva. Te sabbepi idha hetūti adhippetā. Evamassa iminā dvāravasena vā paccayavasena vā anekabhāvo veditabbo. Evamete samavāyādayo pañca atthā idha samayasaddena pariggahitāti veditabbā. Kasmā pana etesu yaṅkiñci ekaṃ apariggahetvā sabbesaṃ pariggaho katoti? Tena tena tassa tassa atthavisesassa dīpanato. Etesu hi samavāyasaṅkhāto samayo anekahetuto vuttiṃ dīpeti. Tena ekakāraṇavādo paṭisedhito hoti. Samavāyo ca nāma sādhāraṇaphalanipphādane aññamaññāpekkho hoti. Tasmā "eko kattā nāma natthī"ti imampi atthaṃ dīpeti, sabhāvena hi kāraṇe sati kāraṇantarāpekkhā ayuttāti. Evaṃ ekassa kassaci kārakassa abhāvadīpanena "sayaṃ kataṃ sukhadukkhan"tiādi paṭisedhitaṃ hoti. @Footnote: ¹ cha.Ma. vediyanakālo ² cha.Ma. paccayovettha

--------------------------------------------------------------------------------------------- page107.

Tattha siyā "yaṃ vuttaṃ `anekahetuto vuttiṃ dīpetī'ti, taṃ na yuttaṃ. Kiṃkāraṇā? asāmaggiyaṃ ahetūnaṃ sāmaggiyampi ahetubhāvāpattito, na hi ekasmiṃ andhe Daṭṭhuṃ asakkonte andhasataṃ passatī"ti. No na yuttaṃ. Sādhāraṇaphalanipphādakattena ^1- hi ṭhitabhāvo sāmaggī, na anekesaṃ samodhānamattaṃ, na ca andhānaṃ dassanaṃ nāma sādhāraṇaphalaṃ. Kasmā? andhasate satipi tassa abhāvato. Cakkhādīnaṃ pana taṃ sādhāraṇaphalaṃ, tesaṃ bhāve bhāvato. Asāmaggiyaṃ ahetūnampi ca sāmaggiyaṃ hetubhāvo siddho. Svāyaṃ asāmaggiyaṃ phalābhāvena sāmaggiyañcassa bhāvena veditabbo, cakkhādīnaṃ hi vekalle cakkhuviññāṇādīnaṃ abhāvo avekalle ca bhāvo paccakkhasiddho lokassāti. Ayaṃ tāva samavāyasaṅkhātena samayena attho dīpito. Yo panesa aṭṭhahi akkhaṇehi vivajjito ^2- navamo khaṇo paṭirūpadesavāsādiko ca catucakkasaṅkhāto okāsaṭṭhena khaṇo vutto, so manussattabuddhuppādasaddhammassavana- sammādiṭṭhītiādikaṃ ^3- khaṇasāmaggiṃ vinā natthi, manussattādīnaṃ ca kāṇakacchapopamādīhi ^4- dullabhabhāvo. iti khaṇassa dullabhattā suṭṭhutaraṃ khaṇāyattaṃ lokuttaradhammānaṃ upakārabhūtaṃ kusalaṃ dullabhameva. Evametesu khaṇasaṅkhāto samayo kusaluppattiyā dullabhabhāvaṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena ṭhānena ^5- adhigatakhaṇānaṃ khaṇāyattassa tassa kusalassa anuṭṭhānena moghakhaṇaṃ kurumānānaṃ pamādavihāro paṭisedhito hoti. Ayaṃ khaṇasaṅkhātena samayena attho dīpito. Yo panetassa kusalassa cittassa pavattikālo nāma hoti, so atiparitto, sā cassa atiparittatā "yathā ca bhikkhave tassa purisassa javo, yathā ca candimasuriyānaṃ javo, yathā ca yā devatā candimasuriyānaṃ purato dhāvanti, tāsaṃ devatānaṃ javo, tato sīghataraṃ āyusaṅkhārā khīyantī"ti ^6- imassa suttassa aṭṭhakathāvasena veditabbā. Tatra hi so rūpajīvitindriyassa tāva parittako kālo vtto. Yāva paccppannaṃ ^7- @Footnote: ¹ Ma. sādhāraṇaphalanipphādakaṭṭhena ² cha.Ma. parivajjito @³ cha.Ma. manussattabuddhuppādasaddhammaṭṭhitiādikaṃ, @Sī. manussattabuddhuppādasammādiṭṭhiādikaṃ ⁴ Ma.u. 14/252/220 @⁵ cha.Ma. anena ⁶ saṃ.ni. 16/228/252 ⁷ cha.Ma. paṭuppannaṃ, Sī. panuppannaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page108.

Rūpaṃ tiṭṭhati, tāva soḷasa cittāni uppajjitvā bhijjanti. Iti tesaṃ kālaparittatāya upamāpi natthi. Tenevāha "yāvañcidaṃ bhikkhave upamāpi na sukarā, yāva lahuparivattaṃ cittan"ti. ^1- Evametesu kālasaṅkhāto samayo kusalacittappavattikālassa atiparittataṃ dīpeti. Evaṃ dīpentena ṭhānena atiparittakālatāya vijjutobhāsena ^2- muttāvuṇanaṃ viya duppaṭividdhamidaṃ cittaṃ, tasmā etassa paṭivedhe mahāussāho ca ādaro ca kattabboti ovādo dinno hoti. Ayaṃ kālasaṅkhātena samayena attho dīpito. Samūhasaṅkhāto pana samayo anekesampi sahuppattiṃ dīpeti. Phassādīnaṃ hi dhammānaṃ puñjo "samūho"ti vutto. Tasmiñca uppajjamānaṃ cittaṃ saha tehi dhammehi uppajjatīti anekesaṃ sahuppatti dīpitā. Evaṃ dīpentena ṭhānena ekasseva dhammassa uppatti paṭisedhitā hoti, ayaṃ samūhasaṅkhātena samayena attho dīpito. Hetusaṅkhāto pana samayo parāyattavuttitaṃ dīpeti. "yasmiṃ samaye"ti hi padassa yasmā "yamhi hetumhi sati uppannaṃ hotī"ti ayamattho, tasmā hetumhi sati pavattito parāyattavuttitā dīpitā. Evaṃ dīpentena ṭhānena dhammānaṃ vasavattitādhimāno ^3- paṭisedhito hoti, ayaṃ hetusaṅkhātena samayena attho dīpito hoti. Tattha yasmiṃ samayeti kālasaṅkhātassa samayassa vasena yasmiṃ kāleti attho, samūhasaṅkhātassa yasmiṃ samūheti, khaṇasamavāyahetusaṅkhātānaṃ yasmiṃ khaṇe sati, yāyaṃ sāmaggiyā sati, yamhi hetumhi sati kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva sati phassādayopīti ayamattho veditabbo. Adhikaraṇaṃ hi kālasaṅkhāto samūhasaṅkhāto ca samayo tattha vuttadhammānanti adhikaraṇavasenettha bhummaṃ, khaṇasamavāyahetusaṅkhātassa ca samayassa bhāvena tesaṃ bhāvo lakkhiyatīti bhāvenabhāvalakkhaṇavasenettha bhummaṃ. Kāmāvacaranti "katame dhammā kāmāvacarā, heṭṭhato avīcinirayaṃ pariyantaṃ karitvā uparito paranimmitavasavattī deve anto karitvātiādinā ^4- nayena vuttesu kāmāvacaradhammesu pariyāpannaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho:- udānato dve kāmā vatthukāmo ca kilesakāmo ca. Tattha kilesakāmo atthato chandarāgova, vatthukāmo tebhūmikavaṭṭaṃ. @Footnote: ¹ aṅ. ekaka. 20/48/9 ² cha.Ma. vijjulatobhāsena @³ cha.Ma. savasavattitābhimāno ⁴ abhi. 34/1287/294

--------------------------------------------------------------------------------------------- page109.

Kilesakāmo cettha kāmetīti kāmo, itaro pana kāmiyatīti kāmo. Yasmiṃ pana padese duvidhopeso kāmo pavattivasena avacarati, so catunnaṃ apāyānaṃ manussānaṃ channañca devalokānaṃ vasena ekādasavidho padeso "kāmo ettha avacaratī"ti kāmāvacaro sasatthāvacaro viya. Yathā hi yasmiṃ padese sasatthapurisā avacaranti, so vijjamānesupi aññesu dvippadacatuppadesu avacarantesu tesaṃ abhilakkhitattā "sasatthāvacaro"tveva vuccati. Evaṃ vijjamānesupi aññesu rūpāvacarādīsu tattha avacarantesu tesaṃ abhilakkhitattā ayaṃ padeso "kāmāvacaro"tveva vuccati. Svāyaṃ yathā rūpabhavo rūpaṃ, evaṃ uttarapade lopaṃ katvā "kāmo"tveva vuccati. Evamidaṃ cittaṃ imasmiṃ ekādasapadesasaṅkhāte kāme avacaratīti kāmāvacaraṃ. Kiñcāpi hi etaṃ rūpārūpabhavesupi avacarati, yathā pana saṅgāme avacaraṇato "saṅgāmāvacaro"ti laddhanāmo nāgo nagare carantopi "saṅgāmāvacaro"tveva vuccati. Thalajalacarā ca bahū pāṇādayo athale ajale ca ṭhitāpi "thalaccarā jalaccarā"tveva vuccanti. Evamidaṃ aññattha avacarantampi kāmāvacaramevāti veditabbaṃ. Ārammaṇakaraṇavasena vā ettha kāmo avacaratītipi kāmāvacaraṃ. Kāmañcesa rūpārūpāvacaresupi avacarati. Yathā pana "vadatīti vaccho, mahiyaṃ setīti mahiso"ti vutte na sattā yattakā vadanti, mahiyaṃ vā senti, sabbesaṃ taṃ nāmaṃ hoti, evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Apica kāmabhavasaṅkhāte kāme paṭisandhiṃ avacāretītipi kāmāvacaraṃ. Kusalanti kucchitānaṃ salanādīhi atthehi kusalaṃ. Apica ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhena ca kusalaṃ, yatheva hi "kacci nu bhoto kusalan"ti ^1- rūpakāye anāturatāya agelaññena nibyādhitāya ārogyaṭṭhena kusalaṃ vuttaṃ. Evaṃ arūpadhammeva kilesāturatāya kilesagelaññassa ca kilesabyādhino ca abhāvena ārogyaṭṭhena kusalaṃ veditabbaṃ. Kilesavajjassa pana kilesadosassa kilesadarathassa ca abhāvā anavajjaṭṭhena kusalaṃ, kosallaṃ vuccati paññā, kosallato sambhūtattā kosalyasambhūtaṭṭhena kusalaṃ. @Footnote: ¹ khu.jā. 27/146/345, khu.jā. 28/129/51

--------------------------------------------------------------------------------------------- page110.

Ñāṇasampayuttaṃ tāva evaṃ hotu, ñāṇavippayuttaṃ kathanti? tampi ruḷhisaddena kusalameva, yathā hi tālapaṇṇehi akatvā kilañjādīhi katampi taṃsarikkhattā ruḷhisaddena "tālapaṇṇan"tveva ^1- vuccati, evaṃ ñāṇavippayuttampi "kusalan"tveva veditabbaṃ. Nippariyāyena pana ñāṇasampayuttaṃ ārogyaṭṭhena anavajjaṭṭhena kosalyasambhūtaṭṭhenāti tividhenāpi "kusalan"ti nāmaṃ labhati, ñāṇavippayuttaṃ duvidheneva. Iti yañca jātakapariyāyena yañca bāhirakasuttapariyāyena yañca abhidhammapariyāyena kusalaṃ kathitaṃ, sabbantantīhipi atthehi imasmiṃ citte labbhati. Tadetaṃ lakkhaṇādivasena anavajjasukhavipākalakkhaṇaṃ, akusalaviddhaṃsanarasaṃ, vodānapaccupaṭṭhānaṃ, yonisomanasikārapadaṭṭhānaṃ. ^2- Anavajjapadaṭṭhānaṃ vā sāvajjapaṭipakkhattā ^2- vā anavajjalakkhaṇameva kusalaṃ, vodānabhāvarasaṃ, iṭṭhavipākapuccupaṭṭhānaṃ, yathāvuttapadaṭṭhānameva. Lakkhaṇādīsu hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ sabhāvo vā sāmaññaṃ vā lakkhaṇaṃ nāma, kiccaṃ vā sampatti vā raso nāma, upaṭṭhānākāro vā phalaṃ vā paccupaṭṭhānaṃ nāma. Āsannakāraṇaṃ padaṭṭhānaṃ nāma. Iti yattha yattha lakkhaṇādīni vakkhāma, tattha tattha imināva nayena tesaṃ nānattaṃ veditabbaṃ. Cittanti ārammaṇaṃ cintetīti cittaṃ, vijānātīti attho, yasmā vā cittanti sabbacittasādhāraṇo esa saddo, tasmā yadettha lokiyakusalākusalamahākiriyacittaṃ, taṃ javanavīthivasena attano santānaṃ cinotīti cittaṃ, vipākaṃ kammakilesehi citanti cittaṃ, apica sabbampi yathānurūpato cittatāya cittaṃ, cittakaraṇatāya cittanti evampettha attho veditabbo. Tattha yasmā aññadeva sarāgaṃ cittaṃ, aññaṃ sadosaṃ, aññaṃ samohaṃ, aññaṃ kāmāvacaraṃ, aññaṃ rūpāvacarādibhedaṃ, aññaṃ rūpārammaṇaṃ, aññaṃ saddādiārammaṇaṃ, rūpārammaṇesu cāpi aññaṃ nīlārammaṇaṃ, aññaṃ pītādiārammaṇaṃ, saddādiāramṇesu eseva nayo. Sabbesupi tesu aññaṃ hīnaṃ, aññaṃ majjhimaṃ, aññaṃ paṇītaṃ. Hīnādīsupi aññaṃ chandādhipateyyaṃ, aññaṃ viriyādhipateyyaṃ, aññaṃ cittādhipateyyaṃ, aññaṃ vīmaṃsādhipateyyaṃ, tasmāssa imesaṃ sampayuttabhūmiārammaṇahīnamajjhimapaṇītādhipatīnaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. tālavaṇṭantveva ^2-2 cha.Ma. avajjapaṭipakkhattā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page111.

Vasena cittatā veditabbā. Kāmañcettha ekameva etaṃ ^1- cittaṃ na hoti, cittānaṃ pana antogadhattā etesu yaṅkiñci ekampi cittatāya "cittan"ti vattuṃ vaṭṭati. Evaṃ tāva cittatāya cittaṃ. Kathaṃ cittakaraṇatāyāti? lokasmiṃ hi cittakammato uttariṃ aññaṃ cittaṃ nāma natthi, Tasmimpi caraṇaṃ nāma cittaṃ aticittameva ^2- hoti. Taṃ karontānaṃ cittakārānaṃ "evaṃvidhāni ettha rūpāni kattabbānī"ti ^3- cittasaññā uppajjati, tāya cittasaññāya lekhāgahaṇarañjanaujjotanavattanādinipphāditā cittakiriyā uppajjanti. Tato caraṇasaṅkhāte citte aññataraṃ vicittarūpaṃ nipphajjati. Tato "imassa rūpassa upari idaṃ hotu, heṭṭhā idaṃ hotu, ubhayapasse idan"ti cintetvā yathācintitena kammena ^4- sesacittarūpanipphādanaṃ hoti. Evaṃ yaṅkiñci loke vicittaṃ sippajātaṃ, sabbantaṃ citteneva kariyati. Evamimāya karaṇavicittatāya tassa tassa cittassa nipphādakaṃ cittampi tatheva cittaṃ hoti. Yathācintitassa vā anavasesassa abhinipphajjanato ^5- tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā:- "diṭṭhaṃ vo bhikkhave caraṇaṃ nāma cittanti. Evambhante. Tampi kho bhikkhave caraṇaṃ nāma cittaṃ citteneva cintitaṃ, tenapi kho bhikkhave caraṇena cittena cittaññeva cittataran"ti. ^6- Tathā yadetaṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ, tampi cittakatameva. Kāyakammādibhedaṃ hi dānasīlavihiṃsāsātheyyādi- nayappavattaṃ kusalākusalakammaṃ cittanipphāditaṃ kammanānattaṃ kammanānatteneva ca tāsu tāsu gatīsu hatthapādakaṇṇaudaragīvamukhādisaṇṭhānabhinnaṃ liṅganānattaṃ, liṅganānattato yathāgahitasaṇṭhānavasena "ayaṃ itthī, ayaṃ puriso"ti uppajjamānāya saññāya saññānānattaṃ, saññānānattato saññānurūpena "itthī"ti vā "puriso"ti vā voharantānaṃ vohāranānattaṃ, vohāranānattavasena pana yasmā "itthī bhavissāmi, puriso bhavissāmi, khattiyo bhavissāmi, brāhmaṇo bhavissāmī"ti evaṃ tassa tassa attabhāvassa janakakammaṃ kariyati, tasmā vohāranānattato kammanānattaṃ, taṃ panetaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. evaṃ ² Ma. adhicittameva ³ cha.Ma. kātabbānīti @⁴ cha.Ma. kamena ⁵ cha.Ma. anipphajjanato ⁶ saṃ.kha. 17/100/119

--------------------------------------------------------------------------------------------- page112.

Kammanānattaṃ yathāpatthitaṃ bhavaṃ nibbattentaṃ yasmā gativasena nibbatteti, tasmā kammanānattato gatinānattaṃ kammanānatteneva ca tesaṃ tesaṃ sattānaṃ tassā tassā gatiyā apādakadvippādakāditā, tassā tassā upapattiyā uccanīcāditā, tasmiṃ tasmiṃ attabhāve suvaṇṇadubbaṇṇāditā, lokadhammesu lābhālābhāditā ca paññāyati. Tasmā sabbameva taṃ devamanussanirayatiracchānabhedāsu gatīsu kammaliṅgasaññāvohārādibhedaṃ ajjhattikaṃ cittaṃ citteneva katanti veditabbaṃ. Soyamattho ^1- imassa saṅgītiṃ anāruḷhassa suttassa vasena veditabbo. Vuttañhetaṃ:- "kammanānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānavasena liṅganānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānaṃ bhavati, liṅganānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānavasena saññānānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānaṃ bhavati, saññānānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānavasena vohāranānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānaṃ bhavati, vohāranānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānavasena kammanānattaputhuttappabhedavavaṭṭhānaṃ bhavati, kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ gatiyā nānākaraṇaṃ paññāyati apadā duvippadā catuppadā bahuppadā rūpino arūpino saññino asaññino nevasaññīnāsaññino, kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ upapattiyā nānākaraṇaṃ paññāyati uccanīcatā hīnappaṇītatā sugataduggatatā, kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ attabhāve nānākaraṇaṃ paññāyati suvaṇṇadubbaṇṇatā sujātadujjātatā susaṇṭhitadussaṇṭhitatā, kammanānākaraṇaṃ paṭicca sattānaṃ lokadhamme nānākaraṇaṃ paññāyati lābhālābhe yasāyase nindāpasaṃsāya sukhadukkhe"ti. Aparampi vuttaṃ:- "kammato liṅgato ceva liṅgasaññā pavattare saññāto bhedaṃ gacchanti itthāyaṃ purisoti vā. Kammunā ^2- vattatī ^3- loko kammunā vattatī pajā kammanibandhanā sattā rathassāṇīva yāyato. ^4- @Footnote: ¹ cha.Ma. svāyamattho ² Sī. kammanā @³ cha. vattate. evamuparipi ⁴ Ma.Ma. 13/460/452

--------------------------------------------------------------------------------------------- page113.

Kammena kittiṃ labhate pasaṃsaṃ kammena jāniñca vadhañca bandhaṃ taṃ kammanānākaraṇaṃ viditvā kasmā vade natthi kammanti loke. ^1- Kammassakā māṇava sattā kammadāyādā kammayonī kammabandhū kammapaṭisaraṇā, kammaṃ satte vibhajati yadidaṃ hīnappaṇītatāyā"ti. ^2- Evaṃ imāya karaṇacittatāya cittassa cittatā veditabbā. Sabbānipi hi etāni vicitrāni citteneva katāni. Aladdhokāsassa pana cittassa, yaṃ vā pana avasesapaccayavikalaṃ, tassa ekaccacittakaraṇābhāvato yadetaṃ cittena kataṃ ajjhattikacittaṃ vuttaṃ, tatopi cittameva cittataraṃ. Tenāha bhagavā:- "nāhaṃ bhikkhave añañaṃ ekanikāyampi samanupassāmi evaṃ cittaṃ, yathayidaṃ bhikkhave tiracchānagatā pāṇā, tehipi kho bhikkhave tiracchānagatehi pāṇehi cittaññeva cittataran"ti. ^3- Uppannaṃ hotīti ettha vattamānabhūtāpagatokāsakatabhūmiladdhavasena uppannaṃ nāma anekappabhedaṃ, tattha sabbampi uppādajarābhaṅgasamaṅgīsaṅkhātaṃ vattamānuppannaṃ nāma, ārammaṇarasaṃ anubhavitvā niruddhaṃ anubhūtāpagatasaṅkhātaṃ kusalākusalaṃ, uppādādittayaṃ anupatvā niruddhaṃ bhūtāpagatasaṅkhātaṃ sesasaṅkhatañca bhūtāpagatuppannaṃ nāma, "yānissa tāni pubbe katāni kammānī"ti ^4- evamādinā nayena vuttaṃ kammaṃ atītampi samānaṃ aññaṃ vipākaṃ paṭibāhitvā attano vipākassokāsaṃ katvā ṭhitattā, tathā katokāsañca vipākaṃ anuppannampi samānaṃ evaṃ katokāse ekantena uppajjanato okāsakatuppannaṃ nāma, tāsu tāsu bhūmīsu asamūhataṃ akusalaṃ bhūmiladdhuppannaṃ nāma, ettha ca bhūmiyā bhūmiladdhassa ca nānattaṃ veditabbaṃ:- bhūmīti vipassanāya ārammaṇabhūtā tebhūmikā ^5- pañcakkhandhā. Bhūmiladdhaṃ nāma tesu khandhesu uppattirahaṃ ^6- kilesajātaṃ. Tena hesā bhūmi @Footnote: ¹ abhi. 37/785/453 ² Ma.u. 14/289/262 @³ saṃ.kha. 17/100/119 ⁴ Ma.u. 14/248/215 @⁵ cha.Ma. tebhūmakā ⁶ cha.Ma. uppattārahaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page114.

Laddhā nāma hoti. Tasmā "bhūmiladdhan"ti vuccati. Evametesu catūsu uppannesu idha vattamānuppannaṃ adhippetaṃ. Tatrāyaṃ vacanattho:- pubbantato uddhaṃ uppādādiabhimukhaṃ pannanti uppannaṃ. Uppannasaddo panesa atīte paṭiladdhe samuṭṭhite avikkhambhite asamucchinne khaṇattayagateti anekesu atthesu dissati. Ayañhi "tena kho pana bhikkhave samayena kakusandho bhagavā arahaṃ sammāsambuddho loke uppanno"ti ^1- ettha atīte āgato. "āyasmato ānandassa atirekacīvaraṃ uppannaṃ hotī"ti ^2- ettha paṭiladdhe. "seyyathāpi bhikkhave uppannaṃ mahāmeghaṃ, tamenaṃ mahāvāto antarāyeva antaradhāpetī"ti ^3- ettha samuṭṭhite. "uppannaṃ gamiyacittaṃ duppaṭivinodiyañca, ^4- uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antaradhāpetī"ti ^5- ettha avikkhambhite. "ariyaṃ aṭṭhaṅgikaṃ maggaṃ bhāvento bahulīkaronto uppannuppanne pāpake akusale dhamme ṭhānaso antarāyeva antaradhāpetī"ti ^6- ettha asamucchinne. "uppajjamānaṃ uppannanti, āmantā"ti ^7- ettha khaṇattayagate. Svāyamidhāpi khaṇattayagateva daṭṭhabbo. Tasmā uppannaṃ hotīti ettha khaṇattayagataṃ hoti, vattamānaṃ hoti, paccuppannaṃ hotīti ayaṃ saṅkhepattho. "cittaṃ uppannaṃ hotī"ti cetaṃ desanāsīsameva, na pana cittaṃ ekakameva uppajjati. Tasmā yathā "rājā āgato"ti vutte na parisaṃ pahāya ekakova āgato, rājaparisāya pana saddhiṃyeva āgatoti paññāyati, evamidaṃ cittampi paropaṇṇāsakusala- dhammehi saddhiṃyeva uppannanti veditabbaṃ. Pubbaṅgamaṭṭhena pana "cittaṃ uppannaṃ hoti"ccetaṃ ^8- vuttaṃ. Lokiyadhammañhi patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ cittaṃ dhuraṃ cittaṃ pubbaṅgamaṃ hoti, lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā paññā dhurā paññā pubbaṅgamā. Teneva bhagavā vinayapariyāyaṃ patvā pañhaṃ pucchanto "kiṃphassosi, kiṃvedanosi, kiṃsaññosi, @Footnote: ¹ saṃ.ni. 16/143/173 ² vinaYu. 2/461/2 ³ saṃ.Ma. 19/157/47 @⁴ vinaYu. 8/325/279, aṅ. pañcaka. 22/160 duppaṭivinodayasutta ⁵ vinaYu. 1/165/95 @⁶ saṃ.Ma. 19/156/47 ⁷ abhi. 39/81/18 ⁸ cha.Ma. hoticceva

--------------------------------------------------------------------------------------------- page115.

Kiṃcetanosī"ti apucchitvā "kiṃcitto tvaṃ bhikkhū"ti ^1- cittameva dhuraṃ katvā pucchati. "atheyyacitto ahaṃ bhagavā"ti ca vutte "anāpatti atheyyaphassassā"tiādīni avatvā "anāpatti bhikkhu atheyyacittassā"ti ^2- vadati. Na kevalañca vinayapariyāyaṃ, aññampi ^3- lokiyadesanaṃ desento cittameva dhuraṃ katvā deseti. Yathāha "ye keci bhikkhave dhammā akusalā akusalabhāgiyā akusalapakkhikā, sabbe te manopubbaṅgamā, mano tesaṃ dhammānaṃ paṭhamaṃ uppajjati. ^4- Manopubbaṅgamā dhammā manoseṭṭhā manomayā manasā ce paduṭṭhena bhāsati vā karoti vā tato naṃ dukkhamanveti cakkaṃva vahato padaṃ. Manopubbaṅgamā dhammā manoseṭṭhā manomayā manasā ce pasannena bhāsati vā karoti vā tato naṃ sukhamanveti chāyāva anupāyinī. ^5- Cittena nīyati loko cittena parikassati cittassa ekadhammassa sabbeva vasamanvagū. ^6- Cittasaṅkilesā bhikkhave sattā saṅkilissanti, cittavodānā visujjhanti. ^7- Pabhassaramidaṃ bhikkhave cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhaṃ. ^8- Citte gahapati arakkhite kāyakammampi arakkhitaṃ hoti, vacīkammampi arakkhitaṃ hoti, manokammampi arakkhitaṃ hoti. Citte gahapati rakkhite .pe. Citte gahapati byāpanne .pe. Citte gahapati abyāpanne .pe. Citte gahapati avassute .pe. Citte gahapati anavassute kāyakammampi anavassutaṃ hoti. Vacīkammampi anavassutaṃ hoti. Manokammampi anavassutaṃ hotī"ti. ^9- Evaṃ lokiyadhammaṃ patvā cittaṃ jeṭṭhakaṃ hoti, cittaṃ dhuraṃ hoti, cittaṃ pubbaṅgamaṃ hotīti veditabbaṃ. Imesu pana suttesu ekaṃ vā dve vā aggahetvā suttānurakkhanatthāya sabbānipi gahitānīti veditabbāni. @Footnote: ¹ vinaYu. 1/151/84 ² vinaYu. 1/153/86 ³ Ma. aparampi @⁴ aṅ. ekaka. 20/56/10 ⁵ khu.dha. 25/1-2/15 ⁶ saṃ.sa. 15/62/44 @⁷ saṃ.kha. 17/100/119 ⁸ aṅ. ekaka. 20/51/9 ⁹ aṅ. tika. 20/110/255

--------------------------------------------------------------------------------------------- page116.

Lokuttaradhammaṃ pucchanto pana "kataraṃ phassaṃ adhigatosi. Kataraṃ vedanaṃ. Kataraṃ saññaṃ. Kataraṃ cetanaṃ. Kataraṃ cittan"ti apucchitvā "kataraṃ paññaṃ tvaṃ bhikkhu adhigatosi. Kiṃ paṭhamaṃ maggapaññaṃ, udāhu dutiyaṃ .pe. Tatiyaṃ .pe. Catutthaṃ maggapaññaṃ adhigatosīti paññaṃ jeṭṭhikaṃ paññaṃ dhuraṃ katvā pucchati. Paññuttarā sabbe kusalā dhammā na parihāyanti. ^1- Paññā pana kimatthiyā. ^2- Paññavato bhikkhave ariyasāvakassa tadanvayā saddhā saṇṭhāti, tadanvayaṃ viriyaṃ saṇṭhāti, tadanvayā sati saṇṭhāti, tadanvayo samādhi saṇṭhātī"ti ^3- evamādīni panettha suttāni daṭṭhabbāni. Iti lokuttaradhammaṃ patvā paññā jeṭṭhikā hoti paññā dhurā hoti paññā pubbaṅgamā hotīti veditabbā. Ayaṃ pana lokiyadesanā, tasmā cittaṃ dhuraṃ katvā desento "cittaṃ uppannaṃ hotī"ti āha. Somanassasahagatanti sātamadhuravedayitasaṅkhātena somanassena saha ekuppādādibhāvaṃ gataṃ. Ayaṃ pana sahagatasaddo tabbhāve vokiṇṇe nissaye ārammaṇe saṃsaṭṭheti imesu atthesu dissati. Tattha "yāyaṃ taṇhā ponobbhavikā ^4- nandirāgasahagatā"ti ^5- tabbhāve veditabbo. Nandirāgabhūtāti attho. "yā bhikkhave vīmaṃsā kosajjasahagatā kosajjasampayuttā"ti ^6- vokiṇṇe veditabbo. Antarantarā uppajjamānena kosajjena vokiṇṇāti ayamettha attho. "aṭṭhikasaññāsahagataṃ satisambojjhaṅgaṃ bhāvetī"ti ^7- nissaye veditabbo. Aṭṭhikasaññaṃ nissāya aṭṭhikasaññaṃ bhāvetvā paṭiladdhanti attho. "lābhī hoti rūpasahagatānaṃ vā samāpattīnaṃ, arūpasahagatānaṃ vā"ti ^8- ārammaṇe veditabbo. Rūpārūpārammaṇānanti attho. "idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttan"ti ^9- saṃsaṭṭhe. Imasmiṃ pade ayameva attho adhippeto. Somanassasaṃsaṭṭhaṃ hi idha somanassasahagatanti vuttaṃ. Saṃsaṭṭhasaddopi cesa sadise avassute mittasanthave sahajāteti ca ^10- bahūsu atthesu dissati. Ayañhi "kise thūle ca vivajjetvā saṃsaṭṭhā yojitā hayā"ti ^11- @Footnote: ¹ aṅ. aṭṭhaka. 23/83/280, aṅ. dasaka. 24/58/85 ² Ma.mū. 12/451/403 @³ saṃ.Ma. 19/515/195 ⁴ cha. ponobhavibhā ⁵ abhi. 35/203/120 @⁶ saṃ.Ma. 19/832/245 ⁷ saṃ.Ma. 19/238/140 ⁸ abhi. 36/3/118 @⁹ abhi. 35/578/312 ¹⁰ cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati ¹¹ khu.jā. 28/1077 temiyajātaka

--------------------------------------------------------------------------------------------- page117.

Ettha sadise āgato. "saṃsaṭṭhāva tumhe ayye viharathā"ti ^1- avassute. "gihisaṃsaṭṭho viharatī"ti ^2- mittasanthave. "idaṃ sukhaṃ imāya pītiyā sahagataṃ hoti sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttan"ti ^3- sahajāte. Idhāpi sahajāte adhippeto. Tattha sahagataṃ asahajātaṃ asaṃsaṭṭhaṃ asampayuttaṃ nāma natthi, sahajātaṃ pana saṃsaṭṭhaṃ sampayuttaṃ hotipi na hotipi. Rūpārūpadhammesu hi ekato jātesu rūpaṃ arūpena sahajātaṃ hoti, na saṃsaṭṭhaṃ na sampayuttaṃ. Tathā arūpaṃ rūpena, rūpañca rūpena, arūpaṃ pana arūpena saddhiṃ niyamatova sahagataṃ sahajātaṃ saṃsaṭṭhaṃ sampayuttameva hotīti taṃ sandhāya vuttaṃ "somanassasahagatan"ti. Ñāṇasampayuttanti ñāṇena sampayuttaṃ, samaṃ ekuppādādipakārehi yuttanti attho. Yaṃ panettha vattabbaṃ siyā, taṃ mātikāvaṇṇanāya vedanāttike vuttanayameva. Tasmā ekuppādā ekanirodhā ekavatthukā ekārammaṇāti iminā lakkhaṇeneva taṃ sampayuttanti veditabbaṃ. Ukkaṭṭhaniddeso cesa, arūpe pana vināpi ekavatthukabhāvaṃ sampayogo labbhati. Ettāvatā kiṃ kathitaṃ? kāmāvacarakusalesu somanassasahagataṃ tihetukaṃ ñāṇasampayuttaṃ Asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ kathitaṃ. Katame dhammā kusalāti hi aniyamitapucchāya catubhūmikaṃ kusalaṃ gahitaṃ. "kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī"ti vacanena pana tebhūmikaṃ kusalaṃ pariccajitvā aṭṭhavidhaṃ kāmāvacarakusalameva gahitaṃ. "somanassasahagatan"ti vacanena tatova catubbidhaṃ upekkhāsahagataṃ pariccajitvā catubbidhaṃ somanassasahagatameva gahitaṃ. "ñāṇasampayuttan"ti vacanena tatova duvidhaṃ ñāṇavippayuttaṃ pariccajitvā dve ñāṇasampayuttāneva gahitāni. Asaṅkhārikabhāvo pana anābhaṭṭhatāyeva na gahito. Kiñcāpi na gahito, parato pana "sasaṅkhārenā"ti vacanato idha "asaṅkhārenā"ti avuttepi asaṅkhārikabhāvo veditabbo. Sammāsambuddho hi āditova idaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassetuṃ niyametvāva imaṃ desanaṃ ārabhīti evamettha sanniṭṭhānaṃ katanti veditabbaṃ. Idāni tameva cittaṃ ārammaṇato dassetuṃ "rūpārammaṇaṃ vā"tiādimāha. Bhagavā hi arūpadhamme ^4- dassento vatthunā vā dasseti ārammaṇena vā vatthārammaṇehi @Footnote: ¹ vinaYu. 3/730/49 ² saṃ.kha. 17/3/9 ³ abhi. 35/578/312 ⁴ cha.Ma. arūpadhammaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page118.

Vā sarasabhāvena vā. "cakkhusamphasso .pe. Manosamphasso. Cakkhusamphassajā vedanā .pe. Manosamphassajā vedanā. Cakkhuviññāṇaṃ .pe. Manoviññāṇan"ti- ādīsu hi vatthunā arūpadhammā dassitā. "rūpasaññā .pe. Dhammasaññā. Rūpasañcetanā .pe. Dhammasañcetanā"tiādīsu ārammaṇena. "cakkhuñca paṭicca rūpe ca uppajjati cakkhuviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso .pe. Manañca paṭicca dhamme ca uppajjati manoviññāṇaṃ, tiṇṇaṃ saṅgati phasso"tiādīsu ^1- vatthārammaṇehi. "avijjāpaccayā bhikkhave saṅkhāRā. Saṅkhārapaccayā viññāṇan"ti- ādīsu ^2- sarasabhāvena arūpadhammā dassitā. Idāni ^3- imasmiṃ ṭhāne ārammaṇena dassento "rūpārammaṇaṃ vā"tiādimāha. Tattha catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ rūpameva rūpārammaṇaṃ. Dvisamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno saddova saddārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno gandhova gandhārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhāno atītānāgatapaccuppanno rasova rasārammaṇaṃ. Catusamuṭṭhānaṃ atītānāgatapaccuppannaṃ phoṭṭhabbameva phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Ekasamuṭṭhānā dvisamuṭṭhānā tisamuṭṭhānā catusamuṭṭhānā na kutopi samuṭṭhitā ^4- atītānāgata- paccuppannā cittacetasikā ceva tathā navattabbā ca vuttāvasesā cittagocarasaṅkhātā dhammāyeva dhammārammaṇaṃ. Ye pana anāpāthagatā rūpādayopi dhammārammaṇamicceva vadanti, te iminā suttena paṭikkhipitabbā. Vuttaṃ hetaṃ:- "imesaṃ kho āvuso pañcannaṃ indriyānaṃ nānāvisayānaṃ nānāgocarānaṃ na aññamaññassa gocaravisayaṃ paccanubhontānaṃ mano paṭisaraṇaṃ manova nesaṃ gocaravisayaṃ paccanubhotī"ti. ^5- Etesaṃ hi rūpārammaṇādīni gocaravisayo nāma, tāni manena paccanubhaviyamānāni rūpārammaṇādīniyevāti ayamattho siddho hoti. Dibbacakkhuñāṇādīnañca rūpādiārammaṇattātipi ayamattho siddhoyeva hoti. Anāpāthagatāneva hi rūpārammaṇādīni @Footnote: ¹ saṃ.saḷā. 18/60/30 ² saṃ.ni. 16/1/1 @³ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁴ cha.Ma. nakutocisamuṭṭhānā ⁵ Ma.mū. 12/455/405

--------------------------------------------------------------------------------------------- page119.

Dibbacakkhuñāṇādīnaṃ ārammaṇāni, na ca tāni dhammārammaṇāni bhavantīti vuttanayeneva ārammaṇavavaṭṭhānaṃ veditabbaṃ. Tattha ^1- ekekaṃ ārammaṇaṃ dvīsu dvīsu dvāresu āpāthamāgacchati. Rūpārammaṇaṃ hi cakkhuppasādaṃ ghaṭetvā taṃkhaṇeyeva manodvāre āpāthamāgacchati, bhavaṅgacalanassa paccayo hotīti attho. Saddagandharasaphoṭṭhabbārammaṇesupi eseva nayo. Yathā hi sakuṇo ākāsenāgantvā rukkhagge nilīyamānova rukkhasākhañca ghaṭeti, chāyā cassa paṭhaviyaṃ paṭihaññati, sākhāghaṭanachāyāpharaṇāni apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva bhavanti. Evaṃ paccuppannarūpādīnaṃ cakkhuppasādādighaṭanañca bhavaṅgacalanasamatthatāya manodvāre āpāthagamanañca apubbaṃ acarimaṃ ekakkhaṇeyeva hoti. Tato bhavaṅgaṃ vicchinditvā cakkhudvārādīsu uppannānaṃ āvajjanādīnaṃ voṭṭhavanapariyosānānaṃ ^2- anantarā tesaṃ ārammaṇānaṃ aññatarasmiṃ idaṃ mahācittaṃ uppajjati. Suddhamanodvāre pana pasādaghaṭanakiccaṃ natthi, pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭha- vasenaeva etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchanti. Kathaṃ? idhekacco katasudhākammaṃ haritālamanosilādivaṇṇavicittaṃ paggahitanānappakāradhajapaṭākaṃ mālādāmavinaddhaṃ dīpamālāparikkhittaṃ atimanoramāya siriyā virocamānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ padakkhiṇaṃ katvā soḷasasu pādapiṭṭhikāsu ^3- pañcapatiṭṭhitena vanditvā añjaliṃ paggayha olokento ^4- buddhārammaṇaṃ pītiṃ gahetvā tiṭṭhati. Tassa evaṃ cetiyaṃ passitvā buddhārammaṇaṃ pītiṃ nibbattetvā aparabhāge yattha katthaci gatassa rattiṭṭhānadivāṭṭhānesu nisinnassa āvajjamānassa alaṅkatapaṭiyattaṃ mahācetiyaṃ cakkhudvāre āpāthaṃ āgatasadisameva hoti, padakkhiṇaṃ katvā cetiyavandanakālo viya hoti. Evaṃ tāva diṭṭhavasena rūpārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Madhurena pana sarena dhammakathikassa vā dhammakathaṃ kathentassa sarabhāṇakassa vā sarena bhaṇantassa saddaṃ sutvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa dhammakathā vā sarabhaññaṃ vā sotadvāre āpāthaṃ āgataṃ viya hoti, sādhukāraṃ datvā suṇanakālo viya hoti. Evaṃ sutavasena saddārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. @Footnote: ¹ Ma. ettha ² cha.Ma. voṭṭhabbanapariyosānānaṃ, Sī. votthapanapariyosānānaṃ @³ Sī. pādapiṭhikāsu ⁴ cha.Ma. ullokento

--------------------------------------------------------------------------------------------- page120.

Sugandhaṃ pana gandhaṃ vā mālaṃ vā labhitvā āsane vā cetiye vā gandhārammaṇena cittena pūjaṃ katvā aparabhāge yattha katthaci nisīditvā āvajjamānassa taṃ gandhārammaṇaṃ ghānadvāre āpāthaṃ āgataṃ viya hoti, pūjākaraṇakālo viya hoti. Evaṃ ghāyitavasena gandhārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Paṇītaṃ pana khādanīyaṃ vā bhojanīyaṃ vā sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci kudrūsakādibhojanaṃ labhitvā "asukakāle paṇītabhojanaṃ sabrahmacārīhi saddhiṃ saṃvibhajitvā paribhuttan"ti āvajjamānassa taṃ rasārammaṇaṃ jivhādvāre āpāthaṃ āgataṃ viya hoti, paribhuñjanakālo viya hoti. Evaṃ sāyitavasena rasārammaṇaṃ āpāthamāgacchati. Mudukaṃ pana sukhasamphassaṃ mañcapīṭhaṃ vā attharaṇaṃ vā pāpuraṇaṃ ^1- vā paribhuñjitvā aparabhāge yattha katthaci dukkhaseyyaṃ kappetvā "asukakāle me mudukaṃ mañcapīṭhaṃ attharaṇaṃ pāpuraṇaṃ paribhuttan"ti āvajjamānassa taṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ kāyadvāre āpāthaṃ āgataṃ viya hoti, sukhasamphassaṃ vediyanakālo ^2- viya hoti. Evaṃ phuṭṭhavasena phoṭṭhabbārammaṇaṃ āpāthamāgacchati:- evaṃ suddhamanodvāre pasādaghaṭanakiccaṃ natthi, pakatiyā diṭṭhasutaghāyitasāyitaphuṭṭhavasena etāni ārammaṇāni āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Idāni pakatiyā diṭṭhādīnaṃ vasena āpāthagamane ayamaparopi aṭṭhakathāmuttako nayo hoti:- diṭṭhaṃ sutaṃ ubhayasambandhanti ime tāva diṭṭhādayo veditabbā. Tattha diṭṭhaṃ nāma pañcadvāravasena gahitapubbaṃ. Sutanti paccakkhato adisvā anussavavasena gahitā rūpādayova. Etehi dvīhipi sambandhaṃ ubhayasambandhaṃ nāma. Iti imesampi diṭṭhādīnaṃ vasena etāni manodvāre āpāthamāgacchantīti veditabbāni. Tattha diṭṭhavasena tāva āpāthagamanaṃ heṭṭhā pañcahi nayehi vuttameva. Ekacco pana suṇāti "bhagavato puññātisayanibbattaṃ ^3- evarūpaṃ nāma rūpaṃ, atimadhuro saddo. Kasmiñci padese kesañci pupphānaṃ atimanuñño gandho. Kesañci @Footnote: ¹ cha.Ma. pāvuraṇaṃ ² cha.Ma. vedayitakālo ³ Sī.,Ma. puññātisayaphalanibbattaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page121.

Phalānaṃ atimadhuro raso. Kesañci pāpuraṇādīnaṃ atisukho samphasso"ti. Tassa cakkhuppasādādighaṭanaṃ vinā sutamattāneva tāni rūpādīni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassetaṃ cittaṃ tasmiṃ rūpe vā sadde vā pasādavasena gandhādīsu ariyānaṃ dātukāmatāvasena aññehi dinnesu anumodanāvasena vā pavattati. Evaṃ sutavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Aparena pana yathāvuttāni rūpādīni diṭṭhāni vā sutāni vā honti, tassa "īdisaṃ rūpaṃ āyatiṃ uppajjanakabuddhassāpi bhavissatī"tiādinā nayena cakkhuppasādādighaṭanaṃ vinā diṭṭhasutasambandheneva tāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Athassa ^1- heṭṭhā vuttanayeneva tesu aññatarārammaṇaṃ idaṃ mahācittaṃ pavattati. Evaṃ ubhayasambandhavasena etāni manodvāre āpāthamāgacchanti. Idampi ca mukhamattameva, saddhāruciākāraparivitakkadiṭṭhinijjhānakkhantiādīnaṃ pana vasena vitthārato etesaṃ manodvāre āpāthūpagamanaṃ ^2- veditabbameva. Yasmā pana evaṃ āpāthamāgacchantāni bhūtānipi honti abhūtānipi, tasmā ayaṃ nayo aṭṭhakathāyaṃ na gahito. Evaṃ ekekārammaṇaṃ javanaṃ dvīsu dvīsu dvāresu uppajjatīti veditabbaṃ. Rūpārammaṇaṃ hi javanaṃ cakkhudvārepi uppajjati manodvārepi. Saddādiārammaṇesupi eseva nayo. Tattha manodvāre uppajjamānaṃ rūpārammaṇaṃ javanaṃ dānamayaṃ sīlamayaṃ bhāvanāmayanti tividhaṃ hoti. Tesu ekekaṃ kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti tividhameva hoti. Saddagandharasaphoṭṭhabbadhammārammaṇesupi eseva nayo. Tattha rūpaṃ tāva ārammaṇaṃ katvā uppajjamānaṃ etaṃ mahākusalacittaṃ nīlapītalohitaodātavaṇṇesu pupphavatthudhātūsu ^3- aññataraṃ subhanimittasaṅkhātaṃ iṭṭhaṃ kantaṃ manāpaṃ rajanīyaṃ ^4- vaṇṇaṃ ārammaṇaṃ katvā uppajjati. Nanu cetaṃ iṭṭhārammaṇaṃ lobhassa vatthu, kathaṃ etaṃ cittaṃ kusalaṃ nāma jātanti? niyamitavasena, pariṇāmitavasena, samudācāravasena, ābhujitavasenāti. Yassa hi "kusalameva mayā kattabban"ti kusalakaraṇe @Footnote: ¹ Ma. tassa ² cha.Ma. āpāthagamanaṃ ³ cha.Ma. pupphavatthadhātūsu ⁴ Ma. rajjanīyaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page122.

Cittaṃ niyamitaṃ hoti, akusalapavattito nivattetvā kusalakaraṇeyeva pariṇāmitaṃ, abhiṇhakaraṇena kusalasamudācāreneva samudācaraṇaṃ, ^1- paṭirūpadesavāsasappurisūpa- nissayasaddhammassavanapubbekatapuññatādīhi ca upanissayehi yoniso ca ābhogo pavattati, tassa iminā niyamitavasena pariṇāmitavasena samudācāravasena ābhujitavasena ca kusalaṃ nāma jātaṃ hoti. Ārammaṇavasena panettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Iṭṭhārammaṇasmiṃ hi uppannattā etaṃ somanassasahagataṃ jātaṃ, saddhābahulatādīni cettha kāraṇāniyeva. Assaddhānaṃ hi micchādiṭṭhikānañca ^2- ekantaṃ iṭṭhārammaṇabhūtaṃ tathāgatarūpampi disvā somanassaṃ nuppajjati. Ye ca kusaluppattiyaṃ ^3- ānisaṃsaṃ na passanti, tesaṃ parehi ussāhitānaṃ kusalaṃ karontānampi somanassaṃ nuppajjati. Tasmā saddhābahulatā visuddhadiṭṭhitā ānisaṃsadassāvitāti evampettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Apica ekādasadhammā pītisambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti buddhānussati dhammānussati saṃghānussati sīlānussati cāgānussati devatānussati upasamānussati lūkhapuggalaparivajjanatā siniddhapuggalasevanatā pasādanīyasuttantapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti imehipi kāraṇehettha somanassasahagatabhāvo veditabbo. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge āvībhavissati. Kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi panettha kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Yo hi paresaṃ dhammaṃ deseti, anavajjāni sippāyatanakammāyatanavijjāṭṭhānāni sikkhāpeti, dhammakathikaṃ sakkāraṃ katvā dhammaṃ kathāpeti, "āyatiṃ paññavā bhavissāmī"ti patthanaṃ ṭhapetvā ^4- nānappakāraṃ dānaṃ deti, tassa evarūpaṃ kammaṃ upanissāya kusalaṃ uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Abyāpajjhe ^5- loke uppannassa vāpi tassa tattha sukhino dhammapadā plavanti, "dandho bhikkhave satuppādo, atha so satto khippaṃyeva visesagāmī ^6- hotī"ti ^7- iminā nayena upapattiṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Tathā indriyaparipākaṃ upagatānaṃ paññādasakappattānaṃ indriyaparipākaṃ nissāyapi kusalaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. samudācaritaṃ ² cha.Ma. micchādiṭṭhīnañca ³ cha.Ma. kusalappavattiyaṃ @⁴ cha.Ma. paṭṭhapetvā ⁵ cha.Ma. abyāpajje ⁶ ka. visesabhāgi @⁷ aṅ. catukka. 21/191/210

--------------------------------------------------------------------------------------------- page123.

Uppajjamānaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Yehi pana kilesā vikkhambhitā, tesaṃ kilesadūrībhāvaṃ nissāyapi uppajjamānaṃ kusalaṃ ñāṇasampayuttaṃ uppajjati. Vuttampi cetaṃ:- "yogā ve jāyate bhūri ayogā bhūrisaṅkhayo etaṃ dvidhā pathaṃ ñatvā bhavāya vibhavāya ca tathattānaṃ niveseyya yathā bhūri pavaḍḍhatī"ti. ^1- Evaṃ kammato upapattito indriyaparipākato kilesadūrībhāvatoti imehi kāraṇehi ñāṇasampayuttatā veditabbā. Apica satta dhammā dhammavicayasambojjhaṅgassa uppādāya saṃvattanti paripucchakatā vatthuvisadakiriyatā indriyasamattapaṭipādanatā duppaññapuggalaparivajjanatā paññavanta- puggalasevanatā gambhīrañāṇacariyapaccavekkhaṇatā tadadhimuttatāti imehi kāraṇehettha ñāṇasampayuttatā veditabbā. Imesaṃ pana vitthāro bojjhaṅgavibhaṅge āvībhavissati. Evaṃ ñāṇasampayuttaṃ hutvā uppannañcetaṃ asaṅkhārena appayogena anupāyacintanāya uppannattā asaṅkhārikaṃ ^2- nāma jātaṃ. Tayidaṃ rajanīyavaṇṇārammaṇaṃ hutvā uppajjamānameva tividhena niyamena uppajjati dānamayaṃ vā hoti sīlamayaṃ vā bhāvanāmayaṃ vā. Kathaṃ? yadā hi nīlapītalohitodātesu pupphādīsu aññataraṃ labhitvā vaṇṇavasena Ābhujitvā "vaṇṇadānaṃ mayhan"ti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hoti. Tatridaṃ vatthu:- bhaṇḍāgārikasaṃghamitto kira ekaṃ suvaṇṇakhacitaṃ vatthaṃ labhitvā "idampi vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇaṃ, sammāsambuddhopi suvaṇṇavaṇṇo, suvaṇṇavaṇṇaṃ vatthaṃ suvaṇṇavaṇṇasseva anucchavikaṃ, amhākañca vaṇṇadānaṃ bhavissatī"ti mahācetiye āropesi. Evarūpepi kāle dānamayaṃ hotīti veditabbaṃ. Yadā pana tathārūpameva deyyadhammaṃ labhitvā "mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇi esā, kulavattaṃ etan"tibuddharatanādīni pūjeti, tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā pana tādisena vatthunā ratanattayapūjaṃ katvā "ayaṃ vaṇṇo khayaṃ gacchissati, vayaṃ gacchissatī"ti khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti. @Footnote: ¹ khu.dha. 25/282/56 ² cha.Ma. asaṅkhāraṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page124.

Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā tīṇi ratanāni sahatthena pūjentassa pavattati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā tīṇi ratanāni pūjento puttadāradāsa- kammakaraporisādayopi āṇāpetvā pūjāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā tameva vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ ārabbha "vaṇṇadānaṃ dassāmī"ti cinteti, tadā manokammaṃ hoti. Vinayapariyāyaṃ patvā hi "dassāmi karissāmīti vācā bhinnā hotī"ti ^1- iminā lakkhaṇena dānaṃ nāma hoti. Abhidhammapariyāyaṃ patvā pana vijjamānakavatthuṃ ārabbha "dassāmī"ti manasā cintitakālato paṭṭhāya kusalaṃ hoti. Aparabhāge kāyena vā vācāya vā kattabbaṃ karissatīti vuttaṃ. Evaṃ dānamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā kulavaṃsādivasena sahatthā ratanattayaṃ pūjeti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā pūjāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā "mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇi esā, kulavattaṃ etan"ti vijjamānakavatthuṃ ārabbha "vaṇṇadānaṃ dassāmī"ti cinteti, tadā manokammaṃ hoti. Evaṃ sīlamayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Yadā pana taṃ vuttappakāraṃ vatthuṃ labhitvā tīṇi ratanāni pūjetvā caṅkamanto khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti. Vācāya sammasanaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva sammasanaṃ paṭṭhapentassa manokammameva hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evamettha ^2- rūpārammaṇaṃ kusalaṃ tividhapuññakiriyāvatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo. Bherisaddādīsu hi rajanīyasaddaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha saddaṃ kandamūlaṃ viya uppāṭetvā nīluppalahatthakaṃ viya ca hatthe ṭhapetvā dātuṃ nāma na sakkā, savatthukaṃ pana katvā dento saddadānaṃ deti nāma. Tasmā yadā "saddadānaṃ dassāmī"ti bherimudiṅgādīsu aññataraturiyena tiṇṇaṃ ratanānaṃ @Footnote: ¹ vinaYu. 2/659/100 ² cha.ma, evametaṃ. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page125.

Upahāraṃ karoti, "saddadānaṃ me"ti bheriādīni ṭhapāpeti, dhammakathikabhikkhūnaṃ sarabhesajjatelaphāṇitādīni deti, dhammassavanaṃ ghoseti, sarabhaññaṃ bhaṇati, dhammakathaṃ katheti, upanisinnakakathaṃ anumodanakathaṃ katheti, ^1- tadā dānamayaṃ hoti. Yadā etadeva vidhānaṃ kulavaṃsādivasena vattavasena karoti, tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā sabbametaṃ katvā "ayaṃ ettako saddo brahmalokappamāṇopi hutvā khayaṃ gamissati, vayaṃ gamissatī"ti sammasanaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti. Tattha dānamayaṃ tāva yadā bheriādīni gahetvā sahatthā upahāraṃ karoti, niccūpahāratthāya ṭhapentopi sahatthā ṭhapeti, "saddadānaṃ me"ti dhammassavanaṃ ghosetuṃ gacchati, dhammakathaṃ sarabhaññaṃ kātuṃ vā gacchati, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā "gacchatha tātā, amhākaṃ saddadānaṃ tiṇṇaṃ ratanānaṃ upahāraṃ karothā"ti āṇāpeti, "saddadānaṃ me"ti cetiyaṅgaṇe ^2- "imaṃ bheriṃ, imaṃ mudiṅgaṃ ṭhapethā"ti āṇāpeti, sayameva dhammassavanaṃ ghoseti, dhammakathaṃ katheti, sarabhaññaṃ bhaṇati, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā "saddadānaṃ dassāmī"ti vijjamānakavatthuṃ manasā pariccajati, tadā manokammaṃ hoti. Sīlamayampi "saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī"ti bheriādīni sahatthā upahāraṃ karontassa bheriādīni sahatthā cetiyaṅgaṇādīsu ṭhapentassa dhammakathikānaṃ sarabhesajjaṃ sahatthā dadantassa vattasīsena dhammassavanaghosanadhammakathākathanasarabhaññabhaṇanatthāya ca gacchantassa kāyakammaṃ hoti. "saddadānaṃ nāma amhākaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇi, gacchatha tātā, buddharatanādīnaṃ upahāraṃ karothā"ti āṇāpentassa kulavaṃsavaseneva attanā dhammakathaṃ vā sarabhaññaṃ vā karontassa ca vacīkammaṃ hoti. "saddadānaṃ nāma mayhaṃ kulavaṃso, saddadānaṃ dassāmī"ti kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva vijjamānakavatthuṃ pariccajantassa manokammaṃ hoti. Bhāvanāmayampi yadā caṅkamanto sadde khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā kāyakammaṃ hoti. Kāyaṅgaṃ vā pana acopetvā vācāya sammasantassa vacīkammaṃ hoti. Kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva saddāyatanaṃ sammasantassa manokammaṃ hoti. Evaṃ saddārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyāvatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. @Footnote: ¹ cha. karoti ² cha.Ma. cetiyaṅgaṇesu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page126.

Mūlagandhādīsupi rajanīyagandhaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlagandhādīsu yaṅkiñci gandhaṃ labhitvā gandhavasena ābhujitvā "gandhadānaṃ mayhan"ti buddharatanādīni pūjeti, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ gandhārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyāvatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Mūlarasādīsu pana rajanīyarasaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. Tattha yadā mūlarasādīsu yaṅkiñci rajanīyaṃ rasavatthuṃ labhitvā rasavasena ābhujitvā "rasadānaṃ mayhan"ti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Sīlamaye panettha "saṃghassa adatvā paribhuñjanaṃ nāma amhākaṃ na āciṇṇan"ti dvādasannaṃ bhikkhusahassānaṃ dāpetvā sādurasaṃ paribhuñjantassa ^1- duṭṭhagāmaṇiabhayarañño vatthuṃ ādiṃ katvā mahāaṭṭhakathāya vatthūni āgatāni, ayameva viseso. Evaṃ rasārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyāvatthuvaseneva navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Phoṭṭhabbārammaṇepi paṭhavīdhātu tejodhātu vāyodhātūti tīṇi mahābhūtāni phoṭṭhabbārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā mañcapīṭhādivasena kātabbā, yadā hi mañcapīṭhādīsu yaṅkiñci rajanīyaṃ phoṭṭhabbavatthuṃ labhitvā phoṭṭhabbavasena ābhujitvā "phoṭṭhabbadānaṃ mayhan"ti deti pariccajati, tadā dānamayaṃ hotīti sabbaṃ vaṇṇadāne vuttanayeneva vitthārato veditabbaṃ. Evaṃ phoṭṭhabbārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyāvatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Dhammārammaṇe pana ^2- cha ajjhattikāyatanāni, tīṇi lakkhaṇāni, tayo arūpino khandhā, paṇṇarasa sukhumarūpāni, nibbānapaññattīti ime dhammāyatane pariyāpannā ca apariyāpannā ca dhammā dhammārammaṇaṃ nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne etesaṃ vasena yojanaṃ akatvā ojadānapānadānajīvitadānavasena kātabbā. Ojādīsu hi rajanīyaṃ dhammārammaṇaṃ ārammaṇaṃ katvā heṭṭhā vuttanayeneva tīhi niyamehetaṃ kusalaṃ uppajjati. @Footnote: ¹ cha.Ma. paribhuttassa ² cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page127.

Tattha yadā "ojadānaṃ mayhan"ti sappinavanītādīni deti, "pānadānan"ti aṭṭha pānāni deti, "jīvitadānan"ti salākabhattapakkhiyabhattasaṃghabhattādīni ^1- deti, aphāsukabhikkhūnaṃ bhesajjaṃ deti, vejjaṃ paccupaṭṭhāpeti, jālaṃ jālāpeti, ^2- kuminaṃ ^3- viddhaṃsāpeti, sakuṇapañjaraṃ viddhaṃsāpeti, bandhanamokkhaṃ kārāpeti, māghātabheriṃ cārāpeti, ^4- aññānipi jīvitaparittāṇatthaṃ evarūpāni kammāni karoti, tadā dānamayaṃ hoti. Yadā pana "ojadānapānadānajīvitadānāni mayhaṃ kulavaṃso kulatanti kulappaveṇī"ti vattasīsena ojadānādīni pavatteti, tadā sīlamayaṃ hoti. Yadā dhammārammaṇasmiṃ khayavayaṃ paṭṭhapeti, tadā bhāvanāmayaṃ hoti. Dānamayaṃ pana hutvā vattamānampi yadā ojadānapānadānajīvitadānāni sahatthā deti, tadā kāyakammaṃ hoti. Yadā puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā "ojadānapānadānajīvitadānavasena vijjamānakavatthuṃ dassāmī"ti manasā cinteti, tadā manokammaṃ hoti. Yadā pana vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ kulavaṃsādivasena sahatthā deti, tadā sīlamayaṃ kāyakammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva puttadārādayo āṇāpetvā dāpeti, tadā vacīkammaṃ hoti. Yadā kulavaṃsādivaseneva "vuttappakāraṃ vijjamānakavatthuṃ dassāmī"ti manasāva cinteti, tadā manokammaṃ hoti. Caṅkamitvā dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa pana bhāvanāmayaṃ kāyakammaṃ hoti, kāyaṅgaṃ acopetvā vācāya khayavayaṃ paṭṭhapentassa vacīkammaṃ hoti, kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva dhammārammaṇe khayavayaṃ paṭṭhapentassa manokammaṃ hoti. Evaṃ bhāvanāmayaṃ kāyavacīmanokammavasena tividhaṃ hoti. Evamettha dhammārammaṇampi kusalaṃ tividhapuññakiriyāvatthuvasena navahi kammadvārehi bhājetvā dassesi dhammarājā. Evamidaṃ cittaṃ nānāvatthūsu nānārammaṇavasena dīpitaṃ. Idaṃ pana ekavatthusmiṃ nānārammaṇavasena labbhatiyeva. Kathaṃ? catūsu hi paccayesu cīvare cha ārammaṇāni labbhanti. Navarattassa hi cīvarassa vaṇṇo manāpo dassanīyo hoti, idaṃ vaṇṇārammaṇaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. salākabhattasaṃghabhattādīni ² cha.Ma. phālāpeti @³ cha.Ma. kumīnaṃ ⁴ cha.Ma. carāpeti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page128.

Paribhogakāle pana paṭapaṭasaddaṃ karoti, idaṃ saddārammaṇaṃ. Yo tattha kāḷakacchakādigandho, ^1- idaṃ gandhārammaṇaṃ. Rasārammaṇaṃ pana paribhogarasavasena kathitaṃ. Yā tattha sukhasamphassatā, idaṃ phoṭṭhabbārammaṇaṃ. Cīvaraṃ paṭicca uppannā sukhā vedanā, idaṃ dhammārammaṇaṃ. Piṇḍapāte rasārammaṇaṃ nippariyāyeneva labbhati, evaṃ catūsu paccayesu nānārammaṇavasena yojanaṃ katvā dānamayādibhedo veditabbo. Imassa pana cittassa ārammaṇameva nibandhaṃ ^2- vinā ārammaṇena anuppajjanato. Dvāraṃ pana anibandhaṃ. Kasmā? kammassa anibandhattā, kammasmiñhi anibandhe Dvārampi anibandhameva hoti. Kāmāvacarakusaladvārakathā kāyakammadvāravaṇṇanā imassa panatthassa pakāsanatthaṃ imasmiṃ ṭhāne mahāaṭṭhakathāyaṃ dvārakathā kathitā. Tattha tīṇi kammāni, tīṇi kammadvārāni, pañca viññāṇāni, pañca viññāṇadvārāni, cha phassā, cha phassadvārāni, aṭṭha asaṃvarā, aṭṭha asaṃvaradvārāni, aṭṭha saṃvarā, aṭṭha saṃvaradvārāni, dasa kusalakammapathā, dasa akusalakammapathāti idaṃ ettakaṃ dvārakathāya mātikāṭhapanaṃ nāma. Tattha kiñcāpi tīṇi kammāni paṭhamaṃ vuttāni, tāni pana ṭhapetvā ādito tāva tīṇi kammadvārāni bhājetvā dassitāni. Katamāni tīṇi? kāyakammadvāraṃ vacīkammadvāraṃ manokammadvāranti. Tattha catubbidho kāyo upādinnako āhārasamuṭṭhāno utusamuṭṭhāno cittasamuṭṭhānoti. Tattha cakkhāyatanādīni jīvitindriyapariyantāni aṭṭha kammasamuṭṭhānarūpānipi, kammasamuṭṭhānāneva catasso dhātuyo vaṇṇo gandho raso ojāti aṭṭha upādinnakakāyo nāma. Tāneva aṭṭha āhārajāni āhārasamuṭṭhānikakāyo nāma, aṭṭha utujāni utusamuṭṭhānikakāyo nāma, aṭṭha citatjāni cittasamuṭṭhānikakāyo nāma. @Footnote: ¹ Ma. kāḷagacchakādigandho ² cha.Ma. nibaddhaṃ. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page129.

Tesu kāyakammadvāranti neva upādinnakakāyassa nāmaṃ, na itaresaṃ. Cittasamuṭṭhānesu pana aṭṭhasu rūpesu ekā viññatti atthi, idaṃ kāyakammadvāraṃ nāma, yaṃ sandhāya vuttaṃ "katamantaṃ rūpaṃ kāyaviññatti? yā kusalacittassa vā akusalacittassa vā abyākatacittassa vā abhikkamantassa vā paṭikkamantassa vā ālokentassa vā vilokentassa vā sammiñjentassa ^1- vā pasārentassa vā kāyassa thambhanā santhambhanā santhambhitattaṃ viññatti viññāpanā viññāpitattaṃ, idantaṃ rūpaṃ kāyaviññattī"ti. ^2- "abhikkamissāmi paṭikkamissāmī"ti hi cittaṃ uppajjamānaṃ rūpaṃ samuṭṭhāpeti. Tattha yā paṭhavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātu tannissito vaṇṇo gandho raso ojāti imesaṃ aṭṭhannaṃ rūpakalāpānaṃ abbhantare cittasamuṭṭhānā vāyodhātu, sā attanā sahajātaṃ rūpakāyaṃ santhambheti saṇṭhāreti ^3- cāleti abhikkamāpeti paṭikkamāpeti. Tattha ekāvajjanavīthiyaṃ sattasu javanesu paṭhamacittasamuṭṭhitā vāyodhātu attanā sahajātaṃ rūpakāyaṃ santhambhetuṃ saṇṭhāretuṃ sakkoti, aparāparaṃ pana cāletuṃ na sakkoti. Dutiyādīsupi eseva nayo. Sattamacittena pana samuṭṭhitā vāyodhātu heṭṭhā chahi cittehi samuṭṭhitaṃ vāyodhātuṃ upatthambhanapaccayaṃ labhitvā attanā sahajātaṃ rūpakāyaṃ santhambhetuṃ saṇṭhāretuṃ cāletuṃ abhikkamāpetuṃ paṭikkamāpetuṃ ālokāpetuṃ vilokāpetuṃ sammiñjāpetuṃ pasārāpetuṃ sakkoti, tena gamanaṃ nāma jāyati, āgamanaṃ nāma jāyati, gamanāgamanaṃ nāma jāyati, "yojanaṃ gato, dasayojanaṃ gato"ti vattabbataṃ āpajjāpeti. Yathā hi sattahi yugehi ākaḍḍhitabbe sakaṭe paṭhamayuge yuttagoṇā yugaṃ tāva santhambhetuṃ saṇṭhāretuṃ sakkonti, cakkaṃ pana nappavattenti. Dutiyādīsupi eseva nayo. Sattamayuge pana goṇe yojetvā yadā cheko sārathi dhure nisīditvā yottāni ādāya sabbapurimato paṭṭhāya patodayaṭṭhiyā goṇe ākoṭeti. Tadā sabbeva ekabalā hutvā dhurañca saṇṭhārenti, cakkāni ca pavattenti "sakaṭaṃ gahetvā dasayojanaṃ gatā vīsatiyojanaṃ gatā"ti vattabbataṃ āpādenti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. @Footnote: ¹ cha. samiñjentassa, Ma. samañchantassa, ka. sammiñjantassa. evamuparipi @² abhi. 34/635/195 ³ cha.Ma. sandhāreti. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page130.

Tattha yo cittasamuṭṭhānikakāyo, na so viññatti. Cittasamuṭṭhānāya pana vāyodhātuyā sahajātaṃ rūpakāyaṃ santhambhetuṃ saṇṭhāretuṃ cāletuṃ paccayo bhavituṃ samattho eko ākāravikāro atthi, ayaṃ viññatti nāma. Sā aṭṭha rūpāni viya na cittasamuṭṭhānā. Yathā pana aniccādibhedānaṃ dhammānaṃ jarāmaraṇattā "jarāmaraṇaṃ bhikkhave aniccaṃ saṅkhatan"tiādi ^1- vuttaṃ, evaṃ cittasamuṭṭhānānaṃ rūpānaṃ viññattitāya sāpi cittasamuṭṭhānā nāma hoti. Viññāpanattā panesā viññattīti vuccati. Kiṃ viññāpetīti? ekaṃ kāyikakaraṇaṃ. Cakkhupathasmiṃ hi ṭhito hatthaṃ vā pādaṃ vā ukkhipati, sīsaṃ vā bhamukaṃ vā cāleti. Ayaṃ hatthādīnaṃ ākāro cakkhuviññeyyo hoti, viññatti pana na cakkhuviññeyyā, manoviññeyyāeva. Cakkhunā hi hatthavikārādivasena vipphandamānaṃ vaṇṇārammaṇameva passati, viññattiṃ pana manodvārikacittena cintetvā "idañcidañca esa kāreti maññe"ti jānāti. Yathā hi araññe nidāghasamaye udakaṭṭhāne manussā "imāya saññāya idha udakassa atthibhāvaṃ jānissantī"ti rukkhagge tālapaṇṇādīni bandhāpenti, surāpānadvāre dhajaṃ ussāpenti, uccaṃ vā pana rukkhaṃ vāto paharitvā cāleti, antoudake maccheva calante upari pubbuḷakāni uṭṭhahanti, mahoghassa gatamaggapariyante tiṇapaṇṇakasaṭaṃ ^2- ussāditaṃ ^3- hoti. Tattha tālapaṇṇadhajasākhācalanapubbuḷakatiṇapaṇṇakasaṭe disvā yathā cakkhunā adiṭṭhampi "ettha udakaṃ bhavissati, surā bhavissati, ayaṃ rukkho vātena pahato bhavissati, antoudake maccho bhavissati, ettakaṃ ṭhānaṃ ajjhottharitvā ogho gato bhavissatī"ti manoviññāṇena jānāti, evameva viññattipi na cakkhuviññeyyā, manoviññeyyāva. Cakkhunā hi hatthavikārādivasena vipphandamānaṃ vaṇṇārammaṇameva passati, viññattiṃ pana manodvārikacittena cintetvā "idañcidañca esa kāreti maññe"ti jānāti. Na kevalañcesā viññāpanatova viññatti nāma, viññeyyatopi pana viññattiyeva nāma. Ayañhi paresaṃ antamaso tiracchānagatānampi pākaṭā hoti, tattha tattha @Footnote: ¹ saṃ.ni. 16/20/26 ² Sī. tiṇapaṇṇasaṭaṃ ³ cha.Ma. ussāritaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page131.

Sannipatitā hi soṇasiṅgālakākagoṇādayo daṇḍaṃ vā leḍḍuṃ vā gahetvā paharaṇākāre dassite "ayaṃ no paharitukāmo"ti ñatvā yena vā tena vā palāyanti. Pākārakuḍḍādiantarikassa ^1- pana parassa apākaṭakālopi atthi, kiñcāpi tasmiṃ khaṇe apākaṭā, sammukhībhūtānaṃ pana pākaṭattā viññattiyeva nāma hoti. Cittasamuṭṭhānikakāye calante tisamuṭṭhāniko calati na calatīti. Sopi tatheva calati, taṃgatiko tadanuvattikova hoti. Yathā hi udake gacchante udake patitāni sukkhadaṇḍakatiṇapaṇṇādīnipi udakagatikāneva bhavanti, tasmiṃ gacchante gacchanti, tiṭṭhante tiṭṭhanti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Evamesāpi cittasamuṭṭhānesu rūpesu viññatti kāyakammadvāraṃ nāmāti veditabbā. Yā pana tasmiṃ dvāre siddhā cetanā, yāya pāṇaṃ hanati, ^2- adinnaṃ ādiyati, micchācāraṃ carati, pāṇātipātādīhi viramati. Idaṃ kāyakammaṃ nāma. Evaṃ paravādimhi sati kāyo dvāraṃ, tamhi dvāre siddhā cetanā kāyakammaṃ kusalaṃ vā akusalaṃ vāti ṭhapetabbaṃ. Paravādimhi pana asati kusalaṃ vā akusalaṃ vā abyākataṃ vāti tikaṃ pūretvāva ṭhapetabbaṃ. Tattha yathā nagaradvāraṃ kataṭṭhāneyeva tiṭṭhati, aṅgulimattampi ^3- aparāparaṃ na saṅkamati, tena tena pana dvārena mahājano sañcarati, evameva dvāre dvāraṃ na carati, ^4- kammaṃ pana tasmiṃ tasmiṃ dvāre uppajjanato carati. Tenāhu porāṇā:- "dvāre caranti kammāni na dvārā dvāracārino tasmā dvārehi kammāni aññamaññaṃ vavaṭṭhitā"ti. Tattha kammenapi dvāraṃ nāmaṃ labhati, dvārenapi kammaṃ. Yathā hi viññāṇādīnaṃ uppajjanaṭṭhānāni viññāṇadvāraṃ phassadvāraṃ asaṃvaradvāraṃ saṃvaradvāranti nāmaṃ labhanti, evaṃ kāyakammassa uppajjanaṭṭhānaṃ "kāyakammadvāran"ti nāmaṃ labhati. Vacīkammamanokammadvāresupi eseva nayo. Yathā pana tasmiṃ tasmiṃ rukkhe adhivatthā devatā simbalidevatā palāsadevatā pucimandadevatā phandanadevatāti tena tena rukkhena @Footnote: ¹ Sī. pākārakuḍḍādiantaritassa, cha.Ma. pākārakuṭṭādiantarikassa ² Ma. hanti @³ cha.Ma. aṅgulamattampi ⁴ cha.Ma. sañcarati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page132.

Nāmaṃ labhati, evameva kāyadvārena kataṃ kammaṃ kāyakammanti dvārena nāmaṃ labhati, vacīkammamanokammesupi eseva nayo. Tattha añño kāyo aññaṃ kammaṃ, kāyena pana katattātaṃ "kāyakamman"ti vuccati. Tenāhu aṭṭhakathācariyā:- "kāyena ce kataṃ kammaṃ kāyakammanti vuccati kāyo ca kāyakammañca aññamaññaṃ vavaṭṭhitā. Sūciyā ce kataṃ kammaṃ sūcikammanti vuccati sūci ca sūcikammañca aññamaññaṃ vavaṭṭhitā. Vāsiyā ce kataṃ kammaṃ vāsikammanti vuccati vāsi ca vāsikammañca aññamaññaṃ vavaṭṭhitā. Purisena ce kataṃ kammaṃ purisakammanti vuccati puriso ca purisakammañca aññamaññaṃ vavaṭṭhitā. Evamevaṃ. Kāyena ce kataṃ kammaṃ kāyakammanati vuccati kāyo ca kāyakammañca aññamaññaṃ vavaṭṭhitā"ti. Evaṃ sante neva dvāravavaṭṭhānaṃ yujjati, na kammavavaṭaṭhānaṃ. Kathaṃ? kāyaviññattiyaṃ Hi "dvāre caranti kammānī"ti vacanato vacīkammampi pavattati, tenassā "kāyakammadvāran"ti vavaṭṭhānaṃ na yuttaṃ. Kāyakammañca vacīviññattiyampi pavattati, tenassa "kāyakamman"ti vavaṭṭhānaṃ na yujjatīti. No na yujjati. Kasmā? yebhuyyavuttitāya ceva tabbahulavuttitāya ca. Kāyakammameva hi yebhuyyena kāyaviññattiyaṃ pavattati, na itarānīti. ^1- Tasmā kāyakammassa yebhuyyena pavattito tassā kāyakammadvārabhāvo siddho, brāhmaṇagāmaambavananāgavanādīnaṃ brāhmaṇagāmādibhāvo viyāti dvāravavaṭṭhānaṃ yujjati. Kāyakammaṃ pana kāyadvāreyeva bahulaṃ pavattati, appaṃ vacīdvāre. Tasmā kāyadvāre bahulaṃ pavattito etassa kāyakammabhāvo siddho, vanacarakathūlakumārikādigocarānaṃ vanacarakādibhāvo viyāti evaṃ kammavavaṭṭhānampi yujjatīti. Kāyakammadvārakathā niṭṭhitā @Footnote: ¹ cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page133.

Vacīkammadvārakathā vacīkammadvārakathāyaṃ pana cetanāviratisaddavasena tividhā vācā nāma. Tattha "catūhi bhikkhave aṅgehi samannāgatā vācā subhāsitā hoti, no dubbhāsitā, anavajjā ca ananuvajjā ca viññūnan"ti ^1- ayaṃ cetanāvācā nāma. "yā catūhi vacīduccaritehi ārati virati .pe. Ayaṃ vuccati sammāvācā"ti ^2- ayaṃ virativācā nāma. "vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo"ti ^3- ayaṃ saddavācā nāma. Tāsu vacīkammadvāranti neva cetanāya nāmaṃ, na viratiyā. Sahasaddā pana ekā viññatti atthi, idaṃ vacīkammadvāraṃ nāma. Yaṃ sandhāya vuttaṃ "katamantaṃ rūpaṃ vacīviññatti? yā kusalacittassa vā akusalacittassa vā abyākatacittassa vā vācā girā byappatho udīraṇaṃ ghoso ghosakammaṃ vācā vacībhedo, ayaṃ vuccati vācā. Yā tāya vācāya viññatti viññāpanā viññāpitattaṃ, idantaṃ rūpaṃ vacīviññattī"ti. ^4- "idaṃ vakkhāmi, etaṃ vakkhāmī"ti hi vitakkayato vitakkavipphārasaddo nāma uppajjati. Ayaṃ na sotaviññeyyo, manoviññeyyoti mahāaṭṭhakathāyaṃ āgato. Āgamaṭṭhakathāsu pana "vitakkavipphārasaddanti vitakkavipphāravasena uppannaṃ vippalapantānaṃ ^5- suttappamattādīnaṃ saddaṃ. Sutvāti taṃ sutvā, yaṃ vitakkayato tassa so saddo uppanno, tassa vasena `evampi te mano, itthampi te mano'ti ādisatī"ti vatvā vatthūnipi kathitāni. Paṭṭhānepi "cittasamuṭṭhānaṃ saddāyatanaṃ sotaviññāṇassa ārammaṇapaccayena paccayo"ti āgataṃ. Tasmā vinā viññattighaṭanāya uppajjamāno asotaviññeyyo vitakkavipphārasaddo nāma natthi. "idaṃ vakkhāmi, etaṃ vakkhāmī"ti uppajjamānaṃ pana cittaṃ paṭhavīdhātu āpodhātu tejodhātu vāyodhātu vaṇṇo gandho raso ojāti aṭṭha rūpāni samuṭṭhāpeti. Tesaṃ abbhantare cittasamuṭṭhānā paṭhavīdhātu upādinnakaṃ ghaṭiyamānāva uppajjati. Tena paṭhavīdhātusaṅghaṭanena ^1- saheva saddo uppajjatīti ayaṃ cittasamuṭṭhāno saddo nāma. Ayaṃ na viññatti, tassā pana @Footnote: ¹ saṃ.sa. 15/213/228 ² abhi. 35/206/127 ³ abhi. 34/722/206 @⁴ abhi. 34/636/195 ⁵ Ma. vilapantānaṃ ⁶ cha.Ma. dhātusaṅghaṭṭanena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page134.

Cittasamuṭṭhānāya paṭhavīdhātuyā upādinnakaghaṭanassa paccayabhūto eko ākāravikāro atthi. Ayaṃ vacīviññatti nāma. Ito paraṃ "sā aṭṭha rūpāni viya na cittasamuṭṭhānā"ti- ādi sabbaṃ heṭṭhā vuttanayeneva veditabbaṃ. Idhāpi hi "tissa, datta, mittā"ti pakkosantassa saddaṃ sutvā viññattiṃ manodvārikacittena cintetvā "idañcidañca esa kāreti maññe"ti jānāti. Kāyaviññatti viya ca ayampi tiracchānagatānampi pākaṭā hoti. "ehi yāhī"ti hi saddaṃ sutvā tiracchānagatāpi "idaṃ nāmesa kāreti maññe"ti ñatvā āgacchanti ceva gacchanti ca. "tisamuṭṭhānikakāyaṃ ^1- cāleti na cāletī"ti ayaṃ pana vāro idha na labbhati. Purimacittasamuṭṭhānāya upatthambhanakiccampi natthi. Yā pana tasmiṃ vacīdvārepi siddhā cetanā, yāya musā katheti, pesuññaṃ katheti, pharusaṃ katheti, samphaṃ palapati, ^2- musāvādādīhi viramati. Idaṃ vacīkammaṃ nāma. Ito paraṃ sabbaṃ kammavavaṭṭhānaṃ dvāra vavaṭṭhānañca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti. Vacīkammadvārakathā niṭṭhitā. -------------- Manokammadvārakathā manokammadvārakathāyaṃ pana kāmāvacarā divasena catubbidho mano mano nāma. Tattha kāmāvacaro catupaññāsavidho hoti, rūpāvacaro paṇṇarasavidho, arūpāvacaro dvādasavidho, lokuttaro aṭṭhavidhoti sabbopi ekūnanavutividho hoti. Tattha "ayaṃ nāma mano manodvāraṃ na hotī"ti na vattabbo. Yathā hi ayaṃ nāma cetanā kammaṃ na hotīti na vattabbā, antamaso pañcaviññāṇasampayuttāpi hi cetanā mahāpakaraṇe "kamman"tveva niddiṭṭhā, evameva ayaṃ nāma mano manodvāraṃ na hotīti na vattabboti. ^3- Etthāha:- kammaṃ nāmetaṃ kiṃ karotīti? āyūhati abhisaṅkharoti, piṇḍaṃ karoti, ceteti kappeti pakappetīti, evaṃ sante pañcaviññāṇacetanā kiṃ āyūhati @Footnote: ¹ ka. tesamuṭṭhānikakāyaṃ ² ka. samphappalāpaṃ lapati ³ cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page135.

Abhisaṅkharoti, piṇḍaṃ karoti, ceteti kappeti pakappetīti? sahajātadhamme. Sāpi hi sahajāte sampayuttakkhandhe āyūhati abhisaṅkharoti, piṇḍaṃ karoti, ceteti kappeti pakappetīti. Kiṃ vā iminā vādena, ^1- sabbasaṅgāhikavasena hetaṃ vuttaṃ. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ:- tebhūmikakusalākusalavasena ^2- ekūnatiṃsatividho mano manokammadvāraṃ nāma. Yā pana tasmiṃ manodvāre siddhā cetanā, yāya abhijjhābyāpādamicchādassanāni ceva anabhijjhāabyāpādasammādassanāni ca gaṇhāti. Idaṃ manokammaṃ nāma. Ito paraṃ sabbaṃ kammavavaṭṭhānaṃ dvāravavaṭṭhānañca heṭṭhā vuttanayeneva veditabbanti. Imāni tīṇi kammadvārāni nāma. Manokammadvārakathā niṭṭhitā. ------------ Kammakathā idāni yāni tīṇi kammāni ṭhapetvā imāni kammadvārāni dassitāni, tāni ādiṃ katvā avasesassa dvārakathāya mātikāṭhapanassa vitthārakathā hoti, tīṇi hi kammāni kāyakammaṃ vacīkammaṃ manokammanti, kiṃ panetaṃ kammaṃ nāmāti? cetanā ceva ekacce ca cetanāsampayuttakā dhammā. Tattha cetanāya kammabhāve imāni suttāni:- "cetanāhaṃ bhikkhave kammaṃ vadāmi, cetayitvā kammaṃ karoti kāyena vācāya manasā. ^3- Kāye vā hānanda sati kāyasañcetanāhetu uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkhaṃ. Vācāya vā ānanda sati vacīsañcetanāhetu uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkhaṃ. Mane vā ānanda sati manosañcetanāhetu uppajjati ajjhattaṃ sukhadukkhaṃ. ^4- Tividhā bhikkhave kāyasañcetanā akusalaṃ kāyakammaṃ dukkhudrayaṃ dukkhavipākaṃ, catubbidhā bhikkhave vacīsañcetanā akusalaṃ .pe. Tividhā bhikkhave manosañcetanā kusalaṃ manokammaṃ sukhudrayaṃ sukhavipākaṃ. ^5- Sacāyaṃ ānanda @Footnote: ¹ Ma. vārena ² cha.Ma. tebhūmakakusalākusalo @³ aṅ. chakka. 22/63 nibbedhikasutta, abhi. 37/539/328 @⁴ saṃ.ni. 16/25/39, aṅ. catukka. 21/171/181 @⁵ aṅ. dasaka. 24/217/244, abhi. 37/539/329

--------------------------------------------------------------------------------------------- page136.

Samiddhi moghapuriso potaliputtassa ^1- paribbājakassa evaṃ puṭṭho evaṃ byākareyya `sañcetaniyaṃ āvuso potaliputta kammaṃ katvā kāyena vācāya manasā sukhavedanīyaṃ sukhaṃ so vediyati .pe. Adukkhamasukhavedanīyaṃ adukkhamasukhaṃ so vediyatī'ti. Evaṃ byākaramāno kho ānanda samiddhi moghapuriso potaliputtassa paribbājakassa sammābyākaramāno byākareyyā"ti. ^2- Imāni tāva cetanāya kammabhāve suttāni, cetanāsampayuttadhammānaṃ pana kammabhāvo kammacatukkena dīpito. Vuttaṃ hetaṃ:- "cattārimāni bhikkhave kammāni yāni mayā sayaṃ abhiññā sacchikatvā paveditāni. Katamāni cattāri? atthi bhikkhave kammaṃ kaṇhaṃ kaṇhavipākaṃ. Atthi bhikkhave kammaṃ sukkaṃ sukkavipākaṃ. Atthi bhikkhave kammaṃ kaṇhasukkaṃ kaṇhasukkavipākaṃ. Atthi bhikkhave kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammaṃ kammakkhayāya saṃvattati. ^3- Katamañca bhikkhave kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammaṃ kammakkhayāya saṃvattati? yadidaṃ satta bojjhaṅgā satisambojjhaṅgo .pe. Upekkhāsambojjhaṅgo. Idaṃ vuccati bhikkhave kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammaṃ kammakkhayāya saṃvattati. ^4- Katamañca bhikkhave kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammaṃ kammakkhayāya saṃvattati? ayameva ariyo aṭṭhaṅgiko maggo. Seyyathīdaṃ, sammādiṭṭhi .pe. Sammāsamādhi. Idaṃ vuccati bhikkhave kammaṃ akaṇhaṃ asukkaṃ akaṇhaasukkavipākaṃ kammaṃ kammakkhayāya saṃvattatī"ti. ^4- Evamime bojjhaṅgamaggaṅgappabhedato paṇṇarasa dhammā kammacatukkena dīpitā. Abhijjhā byāpādo micchādiṭṭhi anabhijjhā abyāpādo sammādiṭṭhīti imehi pana chahi saddhiṃ ekavīsati cetanāsampayuttakā dhammā veditabbā. @Footnote: ¹ cha.Ma. pāṭaliputtassa, Ma. poṭaliputtassa ² Ma.A. 14/300/271, abhi. 37/539/329 @³ aṅ. catukka. 21/232/258 ⁴ aṅ. catukka. 21/237/264

--------------------------------------------------------------------------------------------- page137.

Tattha lokuttaramaggo bhajāpiyamāno kāyakammādīni tīṇi kammāni bhajati. Yaṃ hi kāyena dussīlyaṃ ajjhācarati, tamhā saṃvaro kāyikoti veditabbo. Yaṃ vācāya dussīlyaṃ ajjhācarati, tamhā saṃvaro vācasikoti veditabbo. Iti sammākammanto kāyakammaṃ, sammāvācā vacīkammaṃ. Etasmiṃ dvaye gahite sammāājīvo tappakkhakattā gahitova hoti. Yaṃ pana manena dussīlyaṃ ajjhācarati, tamhā saṃvaro mānasikoti veditabbo. So diṭṭhisaṅkappavāyāmasatisamādhivasena pañcavidho hoti. Ayaṃ pañcavidhopi manokammaṃ nāma. Evaṃ lokuttaramaggo bhajāpiyamāno tīṇi kammāni bhajati. Imasmiṃ ṭhāne dvārasaṃsandanaṃ nāma hoti. Kāyavacīdvāresu hi copanaṃ patvā kammapathaṃ appattampi atthi, manodvāre ca samudācāraṃ patvā kammapathaṃ appattampi atthi, taṃ gahetvā taṃtaṃdvārapakkhikameva akaṃsu. Tatrāyaṃ nayo:- yo "migavaṃ gamissāmī"ti dhanuṃ sajjeti, jiyaṃ vaṭṭeti, sattiṃ niseti, bhattaṃ bhuñjati, vatthaṃ paridahati. Ettāvatā kāyadvāre copanaṃ pattaṃ hoti. So araññe divasaṃ caritvā antamaso sasaviḷāramattampi na labhati. Idaṃ akusalaṃ kāyakammaṃ nāma hoti na hotīti? na hoti. Kasmā? kammapathaṃ appattatāya, kevalaṃ pana kāyaduccaritaṃ nāma hotīti veditabbaṃ. Macchaggahaṇādipayogesupi eseva nayo. Vacīdvārepi "migavaṃ gamissāmi, vegena dhanuādīni sajjethā"ti āṇāpetvā purimanayeneva araññe kiñci alabhantassa kiñcāpi vacīdvāre copanaṃ pattaṃ, kammapathaṃ appattatāya pana kāyakammaṃ ^1- na hoti, kevalaṃ vacīduccaritaṃ nāma hotīti veditabbaṃ. Manodvāre pana vadhakacetanāya uppannamattāyaeva kammapathabhedova hoti, so ca kho byāpādavasena, na pāṇātipātavasena. Akusalañhi kāyakammaṃ kāyavacīdvāresu samuṭṭhāti, na manodvāre. Tathā akusalaṃ vacīkammaṃ. Akusalaṃ manokammaṃ pana tīsupi dvāresu samuṭṭhāti. Tathā kusalāni kāyavacīmanokammāni. Kathaṃ? sahatthāpi hi pāṇaṃ hanantassa adinnaṃ ādiyantassa micchācāraṃ carantassa Kammaṃ kāyakammameva hoti, dvārampi kāyadvārameva hoti. Evaṃ tāva akusalaṃ kāyakammaṃ @Footnote: ¹ Sī., ka. vacīkammaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page138.

Kāyadvāre samuṭṭhāti. Tehi pana cittehi sahajātā abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo cetanāpakkhikā vā bhavanti abbohārikā vā. "gaccha, itthannāmaṃ jīvitā voropehi, itthannāmaṃ bhaṇḍaṃ avaharā"ti āṇāpentassa pana kammaṃ kāyakammaṃ hoti, dvāraṃ pana vacīdvāraṃ. Evaṃ akusalaṃ kāyakammaṃ vacīdvāre samuṭṭhāti. Tehi pana cittehi sahajātā abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo cetanāpakkhikā vā bhavanti abbohārikā vā. Ettakā ^1- ācariyānaṃ samānaṭṭhakathā nāma. Vitaṇḍavādī panāha "akusalaṃ kāyakammaṃ manodvārepi samuṭṭhātī"ti. So "tayo saṅgahe āruḷhasuttaṃ āharāhī"ti vutto idaṃ kulumbasuttaṃ ^2- nāma āhari:- "puna caparaṃ bhikkhave idhekacco samaṇo vā brāhmaṇo vā iddhimā cetovasippatto aññissā kucchigataṃ gabbhaṃ pāpakena manasānupekkhako ^3- hoti `aho vatāyaṃ ^4- kucchigato gabbho na sotthinā abhinikkhameyyā'ti, evaṃ bhikkhave kulumbassa upaghāto hotī"ti. Idaṃ suttaṃ āharitvā āha "evaṃ cintitamatteyeva panassā ^5- kucchigato gabbho pheṇapiṇḍo viya vilīyati, ettha kuto kāyaṅgacopanaṃ vā vācaṅgacopanaṃ vā, manodvārasmiṃyeva pana idaṃ akusalaṃ kāyakammaṃ samuṭṭhātī"ti. Tamenaṃ "tava suttassa atthaṃ tulayissāmā"ti vatvā evaṃ tulayiṃsu:- tvaṃ iddhiyā parūpaghātaṃ vadesi, iddhi nāma cesā adhiṭṭhānā iddhi vikubbanā iddhi manomayā iddhi ñāṇavipphārā iddhi samādhivipphārā iddhi ariyā iddhi kammavipākajā iddhi puññavato iddhi vijjāmayā iddhi tattha tattha sammāpayogapaccayā ijjhanaṭṭhena iddhīti dasavidhā. ^6- Tattha kataraṃ iddhiṃ vadesīti? bhāvanāmayanti. Kiṃ pana bhāvanāmayāya iddhiyā parūpaghātakammaṃ hotīti? āmantā, ^7- ekacce ācariyā "ekavāraṃ hotī"ti vadanti. Yathā hi paraṃ paharitukāmena udakabharite ghaṭe @Footnote: ¹ Sī. ettikā ² Ma. kulumpasuttaṃ ³ cha.Ma. manasā anupekkhako @⁴ Ma. vatassāyaṃ ⁵ cha.Ma. manasā, Sī. parassa @⁶ khu.paṭi. 31/9/417 ⁷ cha.Ma. āma

--------------------------------------------------------------------------------------------- page139.

Khitte ghaṭopi bhijjati, udakampi nassati, evameva bhāvanāmayāya iddhiyā ekavāraṃ parūpaghātakammaṃ hoti, tato paṭṭhāya pana sā nassatīti. Atha naṃ "bhāvanāmayāya iddhiyā neva ekavāraṃ, na dve vāre parūpaghātakammaṃ hotī"ti vatvā vācāsaññattiṃ ^1- agacchantaṃ ^2- pucchiṃsu "bhāvanāmayā iddhi kiṃ kusalā vā akusalā vā abyākatā vā. Sukhāya vedanāya sampayuttā, dukkhāya vedanāya sampayuttā, adukkhamasukhāya vedanāya sampayuttā. Savitakkasavicārā avitakkavicāramattā avitakkaavicāRā. Kāmāvacarā rūpāvacarā arūpāvacarā"ti. Imaṃ pana pañhaṃ yo jānāti, so evaṃ vakkhati "bhāvanāmayā iddhi kusalā vā hoti abyākatā vā, adukkhamasukhavedanīyāeva, avitakkaavicārāeva, rūpāvacarāevā"ti. So vattabbo "pāṇātipātacetanā kusalādīsu kataraṃ koṭṭhāsaṃ bhajatī"ti. Jānanto vakkhati "pāṇātipātacetanā akusalā ca dukkhavedanīyā ca savitakkasavicārā ca kāmāvacarāevā"ti. Evaṃ sante tava pañho neva kusalattikena sameti, na vedanāttikena, na vitakkattikena, na bhummantarenāti. Kiṃ pana evaṃ mahantaṃ suttaṃ niratthakanti? no niratthakaṃ. Tvaṃ panassa Atthaṃ na jānāsi, iddhimā cetovasippattoti ettha hi na bhāvanāmayā iddhi adhippetā, āthabbaniddhi ^3- ca pana adhippetā. Sā hi ettha labbhamānā labbhati. Sā pana kāyavacīdvārāni muñcitvā kātuṃ na sakkā, āthabbaniddhikā hi sattāhaṃ aloṇakaṃ bhuñjitvā dabbe attharitvā paṭhaviyaṃ sayamānā tapaṃ caritvā ^4- sattame divase susānabhūmiṃ sajjetvā sattame pade ṭhatvā hatthaṃ vaṭṭetvā mukhena vijjaṃ parijappanti, atha nesaṃ kammaṃ samijjhati. Evaṃ ayampi iddhi kāyavacīdvārāni muñcitvā kātuṃ na sakkāti "na kāyakammaṃ manodvāre samuṭṭhātī"ti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Hatthamuddhāya pana musāvādādīni kathentassa kammaṃ vacīkammaṃ, dvāraṃ pana kāyadvāraṃ hoti. Evaṃ akusalaṃ vacīkammampi kāyadvāre samuṭṭhāti. Tehi pana cittehi @Footnote: ¹ cha.Ma. taṃ saññattiṃ ² cha. āgacchantaṃ @³ Sī. athabbaṇiddhi, cha. āthabbaṇiddhi ⁴ Ma. paccaritvā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page140.

Sahajātā abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo cetanāpakkhikā vā bhavanti abbohārikā vā. Vacībhedaṃ pana katvā musāvādādīni kathentassa kammampi vacīkammaṃ, dvārampi vacīdvārameva. Evaṃ akusalaṃ vacīkammaṃ vacīdvāre samuṭṭhāti. Tehi pana cittehi sahajātā abhijjhābyāpādamicchādiṭṭhiyo cetanāpakkhikā vā bhavanti abbohārikā vā. Ettakā ācariyānaṃ samānaṭṭhakathā nāma. Vitaṇḍavādī panāha "akusalaṃ vacīkammaṃ manodvārepi samuṭṭhātī"ti. So "tayo saṅgahe āruḷhasuttaṃ āharāhī"ti vutto idaṃ uposathakkhandhakato suttaṃ āhari:- "yo pana bhikkhu yāvatatiyaṃ anussāviyamāne saramāno santiṃ āpattiṃ nāvikareyya, sampajānamusāvādassa hotī"ti. ^1- Idaṃ suttaṃ āharitvā āha "evaṃ āpattiṃ anāvikaronto tuṇhībhūtova aññaṃ āpattiṃ āpajjati, ettha kuto kāyaṅgacopanaṃ vā vācaṅgacopanaṃ vā, manodvārasmiṃyeva pana idaṃ akusalaṃ vacīkammaṃ samuṭṭhātī"ti. So vattabbo "kiṃ panetaṃ suttaṃ neyyatthaṃ, udāhu nītatthan"ti. Nītatthameva mayhaṃ suttanti. So "mā evaṃ avaca, tulayissāmassa atthan"ti vatvā evaṃ pucchitabbo "sampajānamusāvāde kiṃ hotī"ti. Jānanto "sampajānamusāvāde dukkaṭaṃ hotī"ti vakkhati. Tato vattabbo "vinayassa dve mūlāni kāyo ca vācā ca, sammāsambuddhena hi sabbāpattiyo imesuyeva dvīsu dvāresu paññattā, manodvāre āpattipaññapanaṃ nāma natthi, tvaṃ ativiya vinaye pakataññū, yo satthārā apaññatte ṭhāne āpattiṃ paññapesi, sammāsambuddhaṃ abbhācikkhasi, jinacakkaṃ paharasī"tiādivacanehi niggaṇhitvā uttariṃ pañhaṃ so evaṃ pucchitabbo "sampajānamusāvādo kiṃ kiriyato samuṭṭhāti, udāhu akiriyato"ti. Jānanto "kiriyato "ti vakkhati, tato vattabbo "anāvikaronto kataraṃ kiriyaṃ karotī"ti. Addhā hi kiriyaṃ apassanto vighātaṃ āpajjissati, tato imassa suttassa atthena saññāpetabbo. Ayañhettha attho:- yvāyaṃ "sampajānamusāvādo hotī"ti vutto, so āpattito kiṃ hoti, katarāpatti hotīti attho. @Footnote: ¹ vinaYu. 4/134/148

--------------------------------------------------------------------------------------------- page141.

Dukkaṭāpatti hoti, sā ca kho na musāvādalakkhaṇena, bhagavato pana vacanena vacīdvāre akiriyasamuṭṭhānā āpatti hotīti veditabbā. Vuttampi cetaṃ:- "anālapanto manujena kenaci vācā giraṃ no ca pare bhaṇeyya āpajjeyya vācasikaṃ na kāyikaṃ pañhā mesā kusalehi cintitā"ti. ^1- Evaṃ "akusalaṃ vacīkammaṃ na manodvāre samuṭṭhātī"ti niṭṭhamettha gantabbaṃ. Yadā pana abhijjhāsahagatena cetasāva kāyaṅgaṃ copento hatthaggāhādīni karoti, byāpādasahagatena cetasā daṇḍaparāmāsādīni, micchādiṭṭhisahagatena cetasā "khandhasivādayo seṭṭhā"ti tesaṃ abhivādanaañjalikammabhūtapīṭhakaparibhaṇḍādīni ^2- karoti, tadā kammaṃ manokammaṃ hoti, dvāraṃ pana kāyadvāraṃ. Evaṃ akusalaṃ manokammaṃ kāyadvāre samuṭṭhāti, cetanā panettha abbohārikā. Yadā pana abhijjhāsahagatena cetasā vācaṅgaṃ copento "aho vata yaṃ parassa, taṃ mamassā"ti paravittūpakaraṇaṃ abhijjhāyati, byāpādasahagatena cetasā "ime sattā haññantu vā vajjhantu ^3- vā ucchijjantu vā, mā vā ahesun"ti vadati, micchādiṭṭhisahagatena cetasā "natthi dinnaṃ, natthi yiṭṭhan"tiādīni vadati, tadā kammaṃ manokammaṃ hoti, dvāraṃ pana vacīdvāraṃ. Evaṃ akusalaṃ manokammaṃ vacīdvāre samuṭṭhāti, cetanā panettha abbohārikā. Yadā pana kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā raho nisanno abhijjhābyāpādamicchā- diṭṭhisahagatāni cittāni uppādeti, tadā kammaṃ manokammaṃ, dvārampi manodvārameva. Evaṃ akusalaṃ manokammaṃ manodvāre samuṭṭhāti. Imasmiṃ pana ṭhāne cetanāpi cetanāsampayuttakā dhammāpi manodvāreyeva samuṭṭhahanti. Evaṃ akusalaṃ manokammaṃ tīsupi dvāresu samuṭṭhātīti veditabbaṃ. @Footnote: ¹ vinaYu. 8/479/441 ² Sī...bhūtapiṇḍika... ³ cha.Ma. bajjhantu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page142.

Yaṃ pana vuttaṃ "tathā kusalāni kāyavacīmanokammānī"ti, tatrāyaṃ nayo:- yadā hi kenaci kāraṇena vattuṃ asakkonto "pāṇātipātā adinnādānā kāmesumicchācārā paṭiviramāmī"ti imāni sikkhāpadāni hatthamuddhāya gaṇhāti, tadā kammaṃ kāyakammaṃ, dvārampi kāyadvārameva. Evaṃ kusalaṃ kāyakammaṃ kāyadvāre samuṭṭhāti, tehi cittehi sahagatā anabhijjhādayo cetanāpakkhikā vā honti abbohārikā vā. Yadā pana tāneva sikkhāpadāni vacībhedaṃ katvā gaṇhāti, tadā kammaṃ kāyakammaṃ, dvāraṃ pana vacīdvāraṃ hoti. Evaṃ kusalaṃ kāyakammaṃ vacīdvāre samuṭṭhāti, tehi cittehi sahagatā anabhijjhādayo cetanāpakkhikā vā honti abbohārikā vā. Yadā pana tesu sikkhāpadesu dīyamānesu kāyaṅgavācaṅgāni acopetvā manasāva "pāṇātipātā adinnādānā kāmesumicchācārā paṭiviramāmī"ti gaṇhāti, tadā kammaṃ kāyakammaṃ, dvāraṃ pana manodvāraṃ hoti. Evaṃ kusalaṃ kāyakammaṃ manodvāre samuṭṭhāti, tehi cittehi sahagatā anabhijjhādayo cetanāpakkhikā vā honti abbohārikā vā. Musāvādā veramaṇīādīni pana cattāri sikkhāpadāni vuttanayeneva kāyādīhi gaṇhantassa kusalaṃ vacīkammaṃ tīsu dvāresu samuṭṭhātīti veditabbaṃ. Idhāpi anabhijjhādayo cetanāpakkhikā vā honti abbohārikā vā. Anabhijjhādisahagatehi pana cittehi kāyaṅgaṃ copetvā cetiyaṅgaṇasammajjanagandhamālā- dipūjanacetiyavandanādīni karontassa kammaṃ manokammaṃ hoti, dvāraṃ pana kāyadvāraṃ. Evaṃ kusalaṃ manokammaṃ kāyadvāre samuṭṭhāti, cetanā panettha abbohārikā. Anabhijjhāsahagatena cittena vācaṅgaṃ copetvā "aho vata yaṃ parassa vittūpakaraṇaṃ, na ^1- taṃ mamassā"ti anabhijjhāyato abyāpādasahagatena cittena "sabbe sattā averā abyāpajjhā ^2- anīghā sukhī attānaṃ pariharantū"ti vadantassa sammādiṭṭhisahagatena cittena "atthi dinnan"tiādīni udāharantassa kammaṃ manokammaṃ hoti, dvāraṃ pana vacīdvāraṃ. Evaṃ kusalaṃ manokammaṃ vacīdvāre samuṭṭhāti, cetanā panettha abbohārikā. Kāyaṅgavācaṅgāni pana acopetvā raho nisinnassa manasāva anabhijjhādisahagatāni @Footnote: ¹ Sī.,Ma. na-saddo na dissati ² cha. abyāpajjā, Ma. abyābajjhā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page143.

Cittāni uppādentassa kammaṃ manokammaṃ, dvārampi manodvārameva. Evaṃ kusalaṃ manokammaṃ manodvāre samuṭṭhāti. Imasmiṃ pana ṭhāne cetanāpi cetanāsampayutta- dhammāpi manodvāreyeva samuṭṭhahanti. Tattha āṇattisamuṭṭhitesu pāṇātipātaadinnādānesu kammampi kāyakammaṃ, dvārampi kammavaseneva "kāyadvāran"ti vadanto kammaṃ rakkhati, dvāraṃ bhindati nāma. Hatthamuddhāsamuṭṭhitesu musāvādādīsu dvārampi kāyadvāraṃ, kammampi dvāravaseneva "kāyakamman"ti vadanto dvāraṃ rakkhati, kammaṃ bhindati nāma. Tasmā "kammaṃ rakkhāmī"ti dvāraṃ na bhinditabbaṃ. "dvāraṃ rakkhāmī"ti kammaṃ na bhinditabbaṃ, yathāvutteneva pana nayena kammañca dvārañca veditabbaṃ, evaṃ kathento hi neva kammaṃ na dvāraṃ bhindatīti. Kammakathā niṭṭhitā. ---------- Idāni pañca viññāṇāni, pañca viññāṇadvārānītiādīsu cakkhuviññāṇaṃ sotaviññāṇaṃ ghānaviññāṇaṃ jivhāviññāṇaṃ kāyaviññāṇanti imāni pañca viññāṇāni nāma. Cakkhuviññāṇadvāraṃ sotaghānajivhākāyaviññāṇadvāranti imāni pañca viññāṇadvārāni nāma. Imesaṃ pañcannaṃ dvārānaṃ vasena uppannā cetanā neva kāyakammaṃ hoti, na vacīkammaṃ, manokammameva hotīti veditabbā. ^1- Cakkhusamphasso sotaghānajivhākāyamanosamphassoti ime pana cha samphassā nāma. Cakkhusamphassadvāraṃ sotaghānajivhākāyamanosamphassadvāranti imāni cha samphassadvārāni nāma. Cakkhuasaṃvaro sotaghānajivhāpasādakāyacopanakāyaasaṃvaro vācāasaṃvaro manoasaṃvaroti ime aṭṭha asaṃvarā nāma. Te atthato dussīlyaṃ muṭṭhassaccaṃ aññāṇaṃ akkhanti kosajjanti ime pañca dhammā honti. Tesu ekadhammopi pañcadvāre voṭṭhabbanapariyosānesu cittesu nuppajjati, javanakkhaṇeyeva uppajjati. Javane uppannopi pañcadvāre "asaṃvaro"ti vuccati. @Footnote: ¹ ka. veditabbaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page144.

Cakkhuviññāṇasahajāto hi phasso cakkhusamphasso nāma, cetanā manokammaṃ nāma, taṃ cittaṃ manokammadvāraṃ nāma. Ettha pañcavidho asaṃvaro natthi. Sampaṭicchannasahajāto phasso manosamphasso nāma, cetanā manokammaṃ nāma, taṃ cittaṃ manokammadvāraṃ nāma. Etthāpi asaṃvaro natthi. Santīraṇavoṭṭhabbanesupi eseva nayo. Javanasahajāto pana phasso manosamphasso nāma, cetanā manokammaṃ nāma, taṃ cittaṃ manokammadvāraṃ nāma. Ettha asaṃvaro cakkhuasaṃvaro nāma hoti. Sotaghānajivhāpasādakāyadvāresupi eseva nayo. Yadā pana rūpādīsu aññatarārammaṇaṃ manodvārikajavanaṃ vinā vacīdvārena suddhaṃ kāyadvārasaṅkhātaṃ copanaṃ pāpayamānaṃ uppajjati, tadā tena cittena sahajāto phasso manosamphasso nāma, cetanā kāyakammaṃ nāma, taṃ pana cittaṃ abbohārikaṃ, copanassa uppannattā "manodvāran"ti saṅkhyaṃ na gacchati. Ettha asaṃvaro copanakāyaasaṃvaro nāma. Yadā tādisaṃyeva javanaṃ vinā kāyadvārena suddhaṃ vacīdvārasaṅkhātaṃ copanaṃ pāpayamānaṃ uppajjati, tadā tena cittena sahajāto phasso manosamphasso nāma, cetanā vacīkammaṃ nāma, taṃ pana cittaṃ abbohārikaṃ, copanassa uppannattā "manodvāran"ti saṅkhyaṃ na gacchati. Ettha asaṃvaro vācāasaṃvaro nāma. Yadā pana tādisaṃ javanacittaṃ vinā kāyavacīdvārehi suddhaṃ manodvārameva hutvā uppajjati, tadā tena cittena sahajāto phasso manosamphasso nāma, cetanā manokammaṃ nāma, taṃ pana cittaṃ manokammadvāraṃ nāma. Ettha asaṃvaro manoasaṃvaro nāma. Iti imesaṃ aṭṭhannaṃ asaṃvarānaṃ vasena cakkhuasaṃvaradvāraṃ sotaghānajivhāpasādakāyacopanakāyavācā- manoasaṃvaradvāranti imāni aṭṭha asaṃvaradvārāni veditabbāni. Cakkhusaṃvaro sotaghānajivhāpasādakāyacopanakāyavācāmanosaṃvaroti ime pana aṭṭha saṃvarā nāma. Te atthato sīlaṃ sati ñāṇaṃ khanti viriyanti ime pañca dhammā honti. Tesupi ekadhammopi pañcadvāre voṭṭhabbanapariyosānesu cittesu nuppajjati, javanakkhaṇeeva uppajjati. Javane uppannopi pañcadvāre "saṃvaro"ti vuccati. Tassa sabbassāpi "cakkhuviññāṇasahajāto hi phasso cakkhusamphasso"ti ādinā asaṃvare

--------------------------------------------------------------------------------------------- page145.

Vuttanayeneva uppatti veditabbā. Iti imesaṃ aṭṭhannaṃ saṃvarānaṃ vasena cakkhusaṃvaradvāraṃ .pe. Manosaṃvaradvāranti imāni aṭṭha saṃvaradvārāni veditabbāni. Akusalakammapathakathā pāṇātipāto adinnādānaṃ kāmesumicchācāro musāvādo pisuṇavācā pharusavācā samphappalāpo abhijjhā byāpādo micchādiṭṭhīti ime pana dasa akusalakammapathā nāma. Tattha pāṇassa atipāto ^1- pāṇātipāto nāma, pāṇavadho pāṇaghātoti vuttaṃ hoti. Pāṇoti cettha vohārato satto, paramatthato jīvitindriyaṃ. Tasmiṃ pana pāṇe pāṇasaññino jīvitindriyūpacchedakaupakkamasamuṭṭhāpikā kāyavacīdvārānaṃ aññataradvārappavattā vadhakacetanā pāṇātipāto. So guṇavirahitesu tiracchānagatādīsu pāṇesu khuddake pāṇe appasāvajjo, mahāsarīre mahāsāvajjo. Kasmā? payogamahantatāya. Payogasamattepi vatthumahantatāya. Guṇavantesu manussādīsu appaguṇe pāṇe appasāvajjo, mahāguṇe mahāsāvajjo. Sarīraguṇānaṃ pana samabhāve sati kilesānaṃ upakkamānañca mudutāya appasāvajjo, tibbatāya mahāsāvajjoti veditabbo. Tassa pañca sambhārā honti pāṇo, pāṇasaññitā, vadhakacittaṃ, upakkamo, tena maraṇanti. Cha payogā sāhatthiko, āṇattiko, nissaggiyo, thāvaro, vijjāmayo, iddhimayoti. Imasmiṃ pana atthe vitthāriyamāne atipapañco hoti. Tasmā taṃ na vitthārayāma aññaṃ ca evarūpaṃ, atthikehi pana samantapāsādikavinayaṭṭhakathaṃ ^2- oloketvā gahetabbaṃ. Adinnassa ādānaṃ adinnādānaṃ, parassa bhaṇḍaharaṇaṃ ^3- theyyaṃ corikāti vuttaṃ hoti. Tattha adinnanti parapariggahitaṃ, yattha paro yathākāmaṃ kāritaṃ āpajjanto adaṇḍāraho ananuvajjo ^4- ca hoti, tasmiṃ pana parapariggahite parapariggahitasaññino tadādāyakaupakkamasamuṭṭhāpikā theyyacetanā adinnādānaṃ. Taṃ hīne parasantake @Footnote: ¹ Ma. atīva pāto ² vinaYu. A. 1/536 (syā) @³ cha.Ma. parassaharaṇaṃ ⁴ cha.Ma. anupavajjo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page146.

Appasāvajjaṃ, paṇīte mahāsāvajjaṃ. Kasmā? vatthuppaṇītatāya. Vatthusamatte sati guṇādhikānaṃ santake vatthusmiṃ mahāsāvajjaṃ. Taṃtaṃguṇādhikaṃ upādāya tato tato hīnaguṇassa santake vatthusmiṃ appasāvajjaṃ. Tassa pañca sambhārā honti parapariggahitaṃ, parapariggahitasaññitā, theyyacittaṃ, upakkamo, tena haraṇanti. Cha payogā sāhatthikādayova. Te ca kho yathānurūpaṃ theyyāvahāro pasayhāvahāro paṭicchannāvahāro parikappāvahāro kusāvahāroti imesaṃ pañcannaṃ avahārānaṃ vasena pavattanti ayamettha saṅkhepo, vitthāro pana samantapāsādikāyaṃ ^1- vutto. Kāmesumicchācāroti ettha pana kāmesūti methunasamācāresu. Micchācāroti ekantanindito lāmakācāro. Lakkhaṇato pana asaddhammādhippāyena kāyadvārappavattā agamanīyaṭṭhānavītikkamacetanā kāmesumicchācāro. Tattha agamanīyaṭṭhānaṃ nāma purisānaṃ tāva māturakkhitā piturakkhitā mātāpiturakkhitā bhāturakkhitā bhaginīrakkhitā ñātirakkhitā gottarakkhitā dhammarakkhitā sārakkhā saparidaṇḍāti māturakkhitādayo dasa, dhanakkītā chandavāsinī bhogavāsinī paṭavāsinī odapattakinī obhaṭacumbaṭā, dāsī ca bhariyā, kammakārī ca bhariyā, dhajāhaṭā, muhuttikāti etā dhanakkītādayo dasāti vīsati itthiyo. Itthīsu pana dvinnaṃ sārakkhāsaparidaṇḍānaṃ dasannañca dhanakkītādīnanti dvādasannaṃ itthīnaṃ aññe purisā, idaṃ agamanīyaṭṭhānaṃ nāma. So panesa micchācāro sīlādiguṇavirahite agamanīyaṭṭhāne appasāvajjo, sīlādiguṇasampanne mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā agamanīyavatthu, tasmiṃ sevanacittaṃ, sevanappayogo, maggena maggapaṭipattiadhivāsananti. Eko payogo sāhatthikoeva. Musāti visaṃvādanapurekkhārassa atthabhañjako vacīpayogo kāyapayogo vā. Visaṃvādanā- dhippāyena pana parassa paravisaṃvādakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ^2- cetanā musāvādo. Aparo nayo, musāti abhūtaṃ atacchaṃ vatthu. Vādoti tassa bhūtato tacchato viññāpanaṃ. @Footnote: ¹ vinaYu. A. 1/458 (syā) @² Sī. parassa paraṃ visaṃvādakā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā, cha.Ma. panassa paravisaṃvādaka...

--------------------------------------------------------------------------------------------- page147.

Lakkhaṇato pana atathaṃ vatthuṃ tathato paraṃ viññāpetukāmassa tathāviññattisamuṭṭhāpikā cetanā musāvādoti. ^1- So yamatthaṃ bhañjati, tassa appatāya appasāvajjo, mahantatāya mahāsāvajjo. Apica gahaṭṭhānaṃ attano santakaṃ adātukāmatāya natthītiādinayappavatto appasāvajjo, sakkhinā hutvā atthabhañjanatthaṃ vutto mahāsāvajjo. Pabbajitānaṃ appakampi telaṃ vā sappiṃ vā labhitvā hassādhippāyena ^2- "ajja gāme telaṃ nadī maññe sandatī"ti pūraṇakathānayena pavatto appasāvajjo, adiṭṭhaṃyeva pana diṭṭhantiādinā nayena vadantānaṃ mahāsāvajjo. Tassa cattāro sambhārā honti atathaṃ vatthuṃ, ^3- visaṃvādanacittaṃ, tajjo vāyāmo, parassa tadatthavijānananti. Eko payogo sāhatthikova. So ca kāyena vā kāyapaṭibaddhena vā vācāya vā paravisaṃvādakakiriyākaraṇena daṭṭhabbo. Tāya ce kiriyāya paro tamatthaṃ jānāti, ayaṃ kiriyasamuṭṭhāpikacetanākkhaṇeyeva musāvādakammunā bajjhati. Yasmā ca yathā kāyakāyapaṭibaddhavācāhi paraṃ visaṃvādeti, tathā "imassa imaṃ bhaṇāhī"ti āṇāpentopi paṇṇaṃ likhitvā purato nissajjantopi ^4- "ayamattho evaṃ daṭṭhabbo"ti kuṭṭādīsu likhitvā ṭhapentopi, tasmā ettha āṇattikanissaggiyathāvarāpi payogā yujjanti. aṭṭhakathāsu pana anāgatattā vīmaṃsitvā gahetabbā. Pisuṇavācātiādīsu yāya vācāya yassa taṃ vācaṃ bhāsati, tassa hadaye attano piyabhāvaṃ parassa ca pesuññabhāvaṃ ^5- karoti, sā pisuṇavācā. Yāya pana attānampi parampi pharusaṃ karoti, yā vācā sayampi pharusā neva kaṇṇasukhā na hadayaṅgamā, ayaṃ pharusavācā. Yena samphaṃ palapati niratthakaṃ, so samphappalāPo. Tesaṃ mūlabhūtā cetanāpi pisuṇavācādināmameva labhati, sāeva ca idha adhippetāti. Tattha saṅkiliṭṭhacittassa paresaṃ vā bhedāya attano piyakamyatāya vā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā cetanā pisuṇavācā. Sā yassa bhedaṃ karoti, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. @Footnote: ¹ cha.Ma. iti-saddo na dissati ² cha.Ma. hasādhippāyena @³ cha.Ma. vatthu ⁴ Sī. nissajantopi ⁵ cha.Ma. suññabhāvaṃ, Sī. piyasuññabhāvaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page148.

Tassā cattāro sambhārā bhinditabbo paro, "iti ime nānā ^1- bhavissantī"ti bhedapurekkhāratā vā "iti ahaṃ piyo bhavissāmi vissāsiko"ti piyakamyatā vā, tajjo vāyāmo, tassa tadatthavijānananti. Pare pana abhinne kammapathabhedo natthi, bhinneeva hoti. Parassa mammacchedakakāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā ekantapharusacetanā pharusavācā. Tassā āvībhāvatthamidaṃ vatthu:- eko kira dārako mātuvacanaṃ anādiyitvā araññaṃ gacchati, taṃ mātā nivattetuṃ asakkontī "caṇḍā taṃ mahisī ^2- anubandhatū"ti akkosi. Athassa tatheva araññe mahisī uṭṭhāsi, dārako "yaṃ mama mātā mukhena kathesi, taṃ mā hotu, yaṃ cittena cintesi, taṃ hotū"ti saccakiriyaṃ akāsi. Mahisī tattheva baddhā viya aṭṭhāsi. Evaṃ mammacchedakopi payogo cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti. Mātāpitaro hi kadāci puttake evampi vadanti "corā vo khaṇḍākhaṇḍikaṃ karontū"ti, uppalapattampi ca nesaṃ upari patantaṃ na icchanti. Ācariyupajjhāyā ca kadāci nissitake evaṃ vadanti "kiṃ ime ahirikā anottappino vadanti, ^3- nikkaḍḍhatha ^4- ne"ti, atha ca nesaṃ āgamādhigamasampattiṃ icchanti. Yathā ca cittasaṇhatāya pharusavācā na hoti, evaṃ vacanasaṇhatāya apharusavācāpi na hoti. Na hi mārāpetukāmassa "imaṃ sukhaṃ sayāpethā"ti vacanaṃ apharusavācā hoti, cittapharusatāya panesā pharusavācāva. Sā yaṃ sandhāya pavattitā, tassa appaguṇatāya appasāvajjā, mahāguṇatāya mahāsāvajjā. Tassā tayo sambhārā akkositabbo paro, kupitacittaṃ, akkosanāti. ^5- Anatthaviññāpikā kāyavacīpayogasamuṭṭhāpikā akusalacetanā samphappalāPo. So āsevanamandatāya appasāvajjo, āsevanamahantatāya mahāsāvajjo. Tassa dve sambhārā bhāratayuddhasītāharaṇādiniratthakakathāpurekkhāratā, tathārūpīkathākathanañcāti. Pare pana taṃ kathaṃ aggaṇhante kammapathabhedo natthi, parena samphappalāpe gahiteyeva hoti. @Footnote: ¹ Sī. vinā ² cha.Ma. mahiṃSī. evamuparipi @³ cha.Ma. caranti ⁴ cha.Ma. niddhamatha ⁵ cha.Ma. akkosananti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page149.

Abhijjhāyatīti abhijjhā, parabhaṇḍābhimukhī hutvā tanninnatāya pavattatīti attho. Sā "aho vata idaṃ mamassā"ti evaṃ parabhaṇḍābhijjhāyanalakkhaṇā. Adinnādānaṃ viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Tassā dve sambhārā parabhaṇḍaṃ, attano pariṇāmanañcāti. Parabhaṇḍavatthuke hi lobhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva "aho vata idaṃ mamassā"ti attano na pariṇāmeti. Hitasukhaṃ byāpādayatīti byāpādo, so paravināsāya manopadosalakkhaṇo. Pharusavācā viya appasāvajjo mahāsāvajjo ca. Tassa dve sambhārā parasatto ca tassa ca vināsacintāti. Parasattavatthuke hi kodhe uppannepi na tāva kammapathabhedo hoti, yāva "aho vatāyaṃ ucchijjeyya vinasseyyā"ti tassa vināsaṃ ^2- na cinteti. ^3- Yathābhuccaggahaṇābhāvena micchā passatīti micchādiṭṭhi, sā "natthi dinnan"ti ādinā nayena viparītadassanalakkhaṇā. Samphappalāpo viya appasāvajjā mahāsāvajjā ca. Apica aniyatā appasāvajjā, niyatā mahāsāvajjā. Tassā dve sambhārā vatthuno ca gahitākāraviparītatā, yathā ca taṃ gaṇhāti, tathābhāvena tassupaṭṭhānanti. Tattha natthikāhetukaakiriyadiṭṭhīhieva kammapathabhedo hoti, na aññadiṭṭhīhi. Imesampi dasannaṃ akusalakammapathānaṃ dhammato koṭṭhāsato ārammaṇato vedanāto mūlato cāti pañcahākārehi vinicchayo veditabbo. Tattha dhammatoti etesu hi paṭipāṭiyā satta cetanādhammāva honti, abhijjhādayo tayo cetanāsampayuttā. Koṭṭhāsatoti paṭipāṭiyā satta micchādiṭṭhi cāti ime aṭṭha kammapathāeva honti, no mūlāni. Abhijjhābyāpādā kammapathā ceva mūlāni ca. Abhijjhā hi mūlaṃ patvā lobho akusalamūlaṃ hoti, byāpādo doso akusalamūlaṃ hoti. Ārammaṇatoti pāṇātipāto jīvitindriyārammaṇato saṅkhārārammaṇo hoti. Adinnādānaṃ sattārammaṇaṃ vā hoti saṅkhārārammaṇaṃ vā. Micchācāro phoṭṭhabbavasena @Footnote: ¹ cha.Ma. akkosananti ² cha.Ma. vināsanaṃ ³ cha.Ma. cintesi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page150.

Saṅkhārārammaṇo hoti, sattārammaṇotipi eke. Musāvādo sattārammaṇo vā saṅkhārārammaṇo vā. Tathā pisuṇavācā. Pharusavācā sattārammaṇāva. Samphappalāpo diṭṭhasutamutaviññātavasena sattārammaṇo vā saṅkhārārammaṇo vā. Tathā abhijjhā. Byāpādo sattārammaṇova. Micchādiṭṭhi tebhūmikadhammavasena saṅkhārārammaṇāva. Vedanātoti pāṇātipāto dukkhavedano hoti. Kiñcāpi hi rājāno coraṃ disvā hasamānāpi "gacchatha naṃ ghātethā"ti vadanti, sanniṭṭhāpakacetanā pana nesaṃ dukkhasampayuttāva hoti. Adinnādānaṃ tivedanaṃ, tañhi parabhaṇḍaṃ disvā haṭṭhatuṭṭhassa gaṇhato sukhavedanaṃ hoti, bhītabhītassa ^1- gaṇhato dukkhavedanaṃ. Tathā vipākanissandaphalāni paccavekkhantassa, gahaṇakāle majjhattabhāve ṭhitassa pana gaṇhato adukkhamasukhavedanaṃ hotīti. Micchācāro sukhamajjhattavasena dvivedano, sanniṭṭhāpakacitte pana majjhattavedano na hoti. Musāvādo adinnādāne vuttanayeneva tivedano. Tathā pisuṇavācā. Pharusavācā dukkhavedanā. Samphappalāpo tivedano. Paresu hi sādhukāraṃ dadantesu ^2- ^3- celādīni ukkhipantesu ^3- haṭṭhatuṭṭhassa sītāharaṇabhāratayuddhādīni kathanakāle so sukhavedano hoti, paṭhamadinnavetanena ekena pacchā āgantvā "ādito paṭṭhāya kathehī"ti vutte "ananusandhikaṃ pakiṇṇakakathaṃ kathessāmi nukho, no"ti domanassitassa kathanakāle dukkhavedano hoti, majjhattassa kathayato adukkhamasukhavedano hoti. Abhijjhā sukhamajjhattavasena dvivedanā. Tathā micchādiṭṭhi. Byāpādo dukkhavedano. Mūlatoti pāṇātipāto dosamohavasena dvimūlako hoti. Adinnādānaṃ dosamohavasena vā lobhamohavasena vā. Micchācāro lobhamohavaseneva. Musāvādo dosamohavasena vā lobhamohavasena vā. Tathā pisuṇavācā samphappalāpo ca. Pharusavācā dosamohavasena. Abhijjhā mohavasena ekamūlā. Tathā byāpādo. Micchādiṭṭhi lobhamohavasena dvimūlāti. Akusalakammapathakathā niṭṭhitā. @Footnote: ¹ cha.Ma. bhītatasitassa ² cha.Ma. dentesu ^3-3 cha.Ma. celukkhepādīni khipantesu

--------------------------------------------------------------------------------------------- page151.

Kusalakammapathakathā pāṇātipātādīhi pana viratiyo anabhijjhāabyāpādasammādiṭṭhiyo cāti ime dasa kusalakammapathā nāma. Tattha pāṇātipātādayo vuttatthāeva. Pāṇātipātādīhi etāya viramanti, sayaṃ vā viramati, viramaṇamattameva vā etanti virati. Yā pāṇātipātā viramantassa "yā tasmiṃ samaye pāṇātipātā ārati viratī"ti ^1- evaṃ vuttā kusalacittasampayuttā virati, sā pabhedato tividhā hoti sampattavirati samādānavirati samucchedaviratīti. Tattha asamādinnasikkhāpadānaṃ attano jātivayabāhusaccādīni paccavekkhitvā "ayuttaṃ amhākaṃ evarūpaṃ pāpaṃ kātun"ti sampattavatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati "sampattaviratī"ti veditabbā. Tatridaṃ vatthuṃ:- sīhaladīpe cakkanassa upāsakassa ^2- viya. Tassa kira daharakāleyeva mātuyā rogo uppajji. Vejjena ca "allasasamaṃsaṃ laddhuṃ vaṭṭatī"ti vuttaṃ. Tato cakkanassa bhātā "gaccha tāta, khettaṃ āhiṇḍāhī"ti cakkanaṃ pesesi. So tattha gato, tasmiṃ pana samaye eko saso taruṇasassaṃ khādituṃ āgato hoti. So taṃ disvā vegena dhāvanto valliyā baddho "kiri kirī"ti saddamakāsi. Cakkano tena saddena gantvā taṃ gahetvā cintesi "mātu bhesajjaṃ karomī"ti, puna cintesi "na metaṃ paṭirūpaṃ, yvāhaṃ ^3- mātu jīvitakāraṇā paraṃ jīvitā voropeyyan"ti. Atha naṃ "gaccha araññe sasehi saddhiṃ tiṇodakaṃ paribhuñjā"ti muñci. Bhātarā ca "kiṃ tāta saso laddho"ti pucchito taṃ pavattiṃ ārocesi. ^4- Tato naṃ bhātā paribhāsi. So mātu santikaṃ gantvā "yatohaṃ jāto, nābhijānāmi sañcicca pāṇaṃ jīvitā voropetā"ti saccaṃ vatvā aṭṭhāsi, tāvadevassa mātā arogā ahosi. Samādinnasikkhāpadānaṃ pana sikkhāpadasamādāne ca taduttariñca attano jīvitaṃ paric- cajitvā vatthuṃ avītikkamantānaṃ uppajjamānā virati "samādānaviratī"ti veditabbā, dantaravaḍḍhamānapabbatavāsiupāsakassa ^5- viya. So kira ambariyavihāravāsino ^6- piṅgalassa @Footnote: ¹ abhi. 34/300/89 ² Ma. jagganaupāsakassa ³ Sī. yamahaṃ @⁴ cha.Ma. ācikkhi ⁵ cha.Ma. uttaravaḍḍhamāna........ @⁶ Ma. ambatissavihāravāsino

--------------------------------------------------------------------------------------------- page152.

Buddharakkhitattherassa santike sikkhāpadāni gahetvā khettaṃ kasati. Athassa goṇo naṭṭho, so taṃ gavesanto dantaravaḍḍhamānapabbataṃ āruhi. Tatra naṃ mahāsappo aggahesi. So cintesi "imāyassa tikhiṇavāsiyā sīsaṃ chindāmī"ti, puna cintesi "na metaṃ paṭirūpaṃ, yvāhaṃ bhāvanīyassa garuno santike sikkhāpadāni gahetvā bhindeyyan"ti. Evaṃ yāvatatiyaṃ cintetvā "jīvitaṃ pariccajāmi, na sikkhāpadan"ti aṃse ṭhapitaṃ tikhiṇadaṇḍavāsiṃ araññe chaḍḍesi, tāvadeva naṃ mahāsappo ^1- muñcitvā agamāsīti. Ariyamaggasampayuttā virati samucchedaviratīti veditabbā, yassā ^2- uppattito pabhūti "pāṇaṃ ghātessāmā"ti ^3- ariyapuggalānaṃ cittampi na uppajjatīti. Idāni yathā akusalānaṃ, evaṃ imesampi kusalakammapathānaṃ dhammato koṭṭhāsato ārammaṇato vedanāto mūlatoti pañcahākārehi vinicchayo veditabbo. Tattha dhammatoti etesu hi paṭipāṭiyā satta cetanāpi vaṭṭanti viratiyopi, ante tayo cetanāsampayuttāva. Koṭṭhāsatoti paṭipāṭiyā satta kammapathāeva, no mūlāni, ante tayo kammapathā ceva mūlāni ca. Anabhijjhā hi mūlaṃ patvā alobho kusalamūlaṃ hoti, abyāpādo adoso kusalamūlaṃ, sammādiṭṭhi amoho kusalamūlaṃ. Ārammaṇatoti pāṇātipātādīnaṃ ārammaṇāneva etesaṃ ārammaṇāni, vītik kamitabbatoyeva hi virati ^4- veramaṇī nāma hoti. Yathā pana nibbānārammaṇo ariyamaggo kilese pajahati, evaṃ jīvitindriyādiārammaṇāpete kammapathā pāṇātipātādīni dussīlyāni pajahantīti veditabbā. Vedanātoti sabbe sukhavedanā vā honti majjhattavedanā vā, kusalaṃ patvā hi dukkhavedanā nāma natthi. Mūlatoti paṭipāṭiyā satta kammapathā ñāṇasampayuttacittena viramantassa alobhaadosaamohavasena timūlā honti, ñāṇavippayuttacittena viramantassa dvimūlā. @Footnote: ¹ cha.Ma. mahāvāḷo ² Sī. tassā @³ cha.Ma. ghātessāmīti ⁴ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page153.

Anabhijjhā ñāṇasampayuttacittena viramantassa dvimūlā hoti, ñāṇavippayuttacittena viramantassa ekamūlā. Alobho pana attanāva attano mūlaṃ na hoti. Abyāpādepi eseva nayo. Sammādiṭṭhi alobhādosavasena dvimūlāvāti ime dasa kusalakammapathā nāma. Kammapathasaṃsandanakathā idāni imasmiṃ ṭhāne kammapathasaṃsandanaṃ nāma veditabbaṃ. Pañcasamphassadvāravasena hi uppanno asaṃvaro akusalaṃ manokammameva hoti. Manosamphassadvāravasena uppanno tīṇipi kammāni honti. So hi kāyadvāre copanaṃ patto akusalaṃ kāyakammaṃ hoti, vacīdvāre akusalaṃ vacīkammaṃ, ubhayattha copanaṃ appatto akusalaṃ manokammaṃ hoti. Pañcaasaṃvaradvāravasena uppanno akusalaṃ manokammameva hoti. Copanakāyaasaṃvaradvāravasena uppanno akusalaṃ kāyakammameva hoti. Vācāasaṃvaradvāravasena uppanno akusalaṃ vacīkammameva hoti. Manoasaṃvaradvāravasena uppanno akusalaṃ manokammameva hoti. Tividhaṃ kāyaduccaritaṃ akusalaṃ kāyakammameva hoti. Catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ akusalaṃ vacīkammameva hoti. Tividhaṃ manoduccaritaṃ akusalaṃ manokammameva hoti. Pañcasamphassadvāravasena uppanno saṃvaropi kusalaṃ manokammameva hoti. Manosamphassadvāravasena uppanno pana ayampi asaṃvaro viya tīṇipi kammāni honti. Pañcasaṃvaradvāravasena uppannopi kusalaṃ manokammameva hoti. Copanakāyasaṃvaradvāravasena uppanno kusalaṃ kāyakammameva hoti. Vācāsaṃvaradvāravasena uppanno kusalaṃ vacīkammameva hoti. Manosaṃvaradvāravasena uppanno kusalaṃ manokammameva hoti. Tividhaṃ kāyasucaritaṃ kusalaṃ kāyakammameva hoti. Catubbidhaṃ vacīsucaritaṃ kusalaṃ vacīkammameva hoti. Tividhaṃ manosucaritaṃ kusalaṃ manokammameva hoti. Akusalaṃ kāyakammaṃ pañcasamphassadvāravasena nuppajjati, manosamphassadvāravaseneva uppajjati. Tathā akusalaṃ vacīkammaṃ. Akusalaṃ manokammaṃ pana chasamphassadvāravaseneva uppajjati, taṃ kāyavacīdvāresu copanaṃ pattaṃ akusalaṃ kāyakammavacīkammaṃ hoti, copanaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page154.

Appattaṃ akusalaṃ manokammameva hoti. Yathā ca pañcasamphassadvāravasena, evaṃ pañcaasaṃvaradvāravasenapi akusalaṃ kāyakammaṃ nuppajjati. Copanakāyaasaṃvaradvāravasena pana vācāasaṃvaradvāravasena ca uppajjati, manoasaṃvaradvāravasena nuppajjati. Akusalaṃ vacīkammampi pañcaasaṃvaradvāravasena nuppajjati, copanakāyavācāasaṃvaradvāravasena uppajjati, manoasaṃvaradvāravasena nuppajjati. Akusalaṃ manokammaṃ aṭṭhaasaṃvaradvāravasenapi uppajjateva. Kusalakāyakammādīsupi eseva nayo. Ayaṃ pana viseso, yathā akusalakāyakammavacīkammāni manoasaṃvaradvāravasena nuppajjanti, na tathā etāni. Etāni pana kāyaṅgavācaṅgaṃ acopetvā sikkhāpadāni gaṇhantassa manosaṃvaradvārepi uppajjanti. Evaṃ tattha kāmāvacarakusalacittaṃ tividhakammadvāravasena uppajjati, pañcaviññāṇadvāravasena nuppajjati, "yampidaṃ cakkhusamphassapaccayā uppajjati vedayitaṃ sukhaṃ vā dukkhaṃ vā adukkhamasukhaṃ vā"ti iminā pana nayena chasamphassadvāravasena uppajjati, aṭṭhaasaṃvaradvāravasena nuppajjati, aṭṭhasaṃvaradvāravasena uppajjati, dasaakusalakammapathavasena nuppajjati, dasakusalakammapathavasena uppajjati. Tasmā idaṃ cittaṃ tividhakammadvāravasena vā uppannaṃ hoti ^1- chasamphassadvāravasena vā aṭṭhasaṃvaradvāravasena vā dasakusalakammapathavasena vā, "kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti .pe. Rūpārammaṇaṃ vā .pe. Dhammārammaṇaṃ vā"ti vutte sabbaṃ vuttameva hotīti. Dvārakathā niṭṭhitā. ---------- Yaṃ yaṃ vā panārabbhāti ettha ayaṃ yojanā, heṭṭhā vuttesu rūpārammaṇādīsu rūpārammaṇaṃ vā ārabbha, ārammaṇaṃ katvāti attho. Saddārammaṇaṃ vā .pe. Dhammārammaṇaṃ vā ārabbha uppannaṃ hoti. Ettāvatā etassa ^2- cittassa etesu ārammaṇesu yaṅkiñci ekameva ārammaṇaṃ anuññātasadisaṃ @Footnote: ¹ cha.Ma. hotu ² Sī. ekassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page155.

Hoti. Idañca ekasmiṃ samaye ekassa vā puggalassa rūpārammaṇaṃ ārabbha uppannaṃ, puna aññasmiṃ samaye aññassa vā puggalassa saddādīsupi aññataraṃ ārammaṇaṃ ārabbha uppajjatieva. Evaṃ uppajjamānassa cassa ekasmiṃ bhave paṭhamaṃ rūpārammaṇaṃ ārabbha pavatti hoti, pacchā saddārammaṇanti ayampi kamo natthi. Rūpādīsu cāpi paṭhamaṃ nīlārammaṇaṃ, pacchā pītārammaṇanti ayampi niyamo natthi. Iti imaṃ sabbārammaṇatañceva kamābhāvañca kamābhāvepi ca nīlapītādīsu niyamābhāvaṃ dassetuṃ "yaṃ yaṃ vā panārabbhā"ti āha. Idaṃ vuttaṃ hoti:- imesu rūpādīsu na yaṅkiñci ekameva, athakho yaṃ yaṃ vā panārabbha uppannaṃ hoti, evaṃ uppajjamānampi ca "paṭhamaṃ rūpārammaṇaṃ, pacchā saddārammaṇaṃ ārabbhā"ti evampi anuppajjitvā yaṃ yaṃ vā panārabbha uppannaṃ hoti, paṭilomato vā anulomato vā ekantarikadvikantarikādinayena vā rūpārammaṇādīsu yaṃ vā taṃ vā ārammaṇaṃ katvā uppannaṃ hotīti attho. Rūpārammaṇesupi ^1- ca "paṭhamaṃ nīlārammaṇaṃ, pacchā pītārammaṇan"ti imināpi niyamena anuppajjitvā yaṃ yaṃ vā panārabbha nīlapītakādīsu rūpārammaṇesu yaṃ vā taṃ vā rūpārammaṇaṃ ārabbha uppannaṃ hotīti attho. Saddārammaṇādīsupi eseva nayo. Ayaṃ tāva ekā yojanā. Ayaṃ pana aparā:- rūpaṃ ārammaṇaṃ etassāti rūpārammaṇaṃ .pe. Dhammo ārammaṇaṃ etassāti dhammārammaṇaṃ. Iti rūpārammaṇaṃ vā .pe. Dhammārammaṇaṃ vā cittaṃ uppannaṃ hotīti vatvā puna "yaṃ yaṃ vā panārabbhā"ti āha. Tassattho:- etesu rūpādīsu heṭṭhā vuttanayeneva yaṃ vā taṃ vā panārabbha uppannaṃ hotati. Mahāaṭṭhakathāyaṃ pana "yevāpanake ^2- abhinavaṃ natthi, heṭṭhā gahitameva gahitan"ti vatvā "rūpaṃ vā ārabbha .pe. Dhammaṃ vā ārabbha idaṃ vā idaṃ vā ārabbhāti kathetuṃ idaṃ vuttan"ti ettakameva āgataṃ. @Footnote: ¹ Sī. rūpārammaṇepi ² Sī.,Ma. yaṃvāpanake

--------------------------------------------------------------------------------------------- page156.

Kāmāvacarakusaladhammuddesakathā dhammuddesavāraphassapañcamakarāsivaṇṇanā tasmiṃ samayeti idaṃ aniyamaniddiṭṭhassa samayassa niyamato paṭiniddesavacanaṃ. Tasmā "yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃyeva samaye phasso hoti .pe. Avikkhepo hotī"ti ayamattho veditabbo. Tattha yatheva cittaṃ, evaṃ phassādīsupi "phasso hoti. Kiṃ hoti? kāmāvacaro hoti, kusalo hoti, uppanno hoti, somanassasahagato hotī"tiādinā nayena labbhamānapadavasena yojanā kātabbā. Vedanāya hi "somanassasahagatā"ti paññindriye ca "ñāṇasampayuttan"ti na labbhati, tasmā "labbhamānapadavasenā"ti vuttaṃ. Idaṃ aṭṭhakathāmuttakaṃ ācariyānaṃ mataṃ, na panetaṃ sārato daṭṭhabbaṃ. Kasmā panettha phassova paṭhamaṃ vuttoti? cittassa paṭhamābhinipātattā. Ārammaṇasmiṃ Hi cittassa paṭhamābhinipāto hutvā phasso ārammaṇaṃ phusamāno uppajjati, tasmā paṭhamaṃ vutto. Phassena pana phusitvā vedanāya vediyati, ^1- saññāya sañjānāti, cetanāya ceteti, tena vuttaṃ "phuṭṭho bhikkhave vedeti, phuṭṭho sañjānāti, phuṭṭho cetetī"ti. ^2- Apica ayaṃ phasso nāma yathā pāsādaṃ patvā thambho nāma sesadabbasambhārānaṃ balavapaccayo, tulāsaṅghāṭabhittipādakūṭagopānasīsiṅghāṭakapakkhapāsakamukhavaṭṭiyo thambhābaddhā ^3- thambhe patiṭṭhitā, evameva sahajātasampayuttadhammānaṃ balavapaccayo hoti. Thambhasadiso hi esa, avasesā dabbasambhārasadisāti tasmāpi paṭhamaṃ vutto. Idaṃ pana akāraṇaṃ, ekacittasmiṃ hi uppannadhammānaṃ ^4- "ayaṃ paṭhamaṃ uppanno, ayaṃ pacchā"ti idaṃ vattuṃ na labbhā, balavapaccayabhāvepi phassassa kāraṇaṃ na dissati, desanāvāreneva phasso paṭhamaṃ vutto. "vedanā hoti, phasso hoti. Saññā hoti, phasso hoti. Cetanā hoti, phasso hoti. Cittaṃ hoti, phasso hoti. Vedanā hoti, saññā hoti, cetanā hoti, vitakko hotī"ti āharitumpi hi vaṭṭeyya, desanāvārena pana phassova paṭhamaṃ vuttoti veditabbo. Yathā cettha, evaṃ sesadhammesupi pubbāparakkamo nāma na pariyesitabbo. Vacanatthalakkhaṇarasādīhi pana dhammāeva pariyesitabbā. @Footnote: ¹ cha.Ma. vedayati ² saṃ. saḷā. 18/93/46 @³ Sī. thambhe baddhā, Ma.thambhabaddhā, ⁴ Sī. uppannadhammā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page157.

Seyyathīdaṃ:- phusatīti phasso, so ayaṃ phusanalakkhaṇo, saṅghaṭanaraso, sannipātapaccupaṭṭhāno, āpāthagatavisayapadaṭṭhāno. Ayaṃ hi arūpadhammopi samāno ārammaṇe phusanākāreneva pavattatīti phusanalakkhaṇo. Ekadesena ca anallīyamānopi rūpaṃ viya cakkhuṃ saddo viya ca sotaṃ cittaṃ ārammaṇañca saṅghaṭetīti saṅghaṭanaraso, vatthārammaṇasaṅghaṭanato vā uppannattā sampattiatthenapi rasena saṅghaṭanarasoti veditabbo. Vuttaṃ hetaṃ aṭṭhakathāyaṃ "catubhūmikaphasso hi nophusanalakkhaṇo nāma natthi. Saṅghaṭanaraso pana pañcadvārikova hoti, pañcadvārikassa hi phusanalakkhaṇotipi saṅghaṭanarasotipi nāmaṃ. Manodvārikassa phusanalakkhaṇotveva nāmaṃ, na saṅghaṭanaraso"ti. Idañca vatvā idaṃ suttaṃ ābhaṭaṃ "yathā mahārāja dve meṇḍā yujjheyyuṃ, tesu yathā eko meṇḍo, evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ. Yathā dutiyo meṇḍo, evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā tesaṃ sannipāto, evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso saṅghaṭanaraso ca. Yathā mahārāja dve pāṇī sammā vaṭṭeyyuṃ ^1- .pe. Dve pāṇī vaṭṭeyyuṃ. Yathā eko pāṇi, evaṃ cakkhu daṭṭhabbaṃ. Yathā dutiyo pāṇi, evaṃ rūpaṃ daṭṭhabbaṃ. Yathā tesaṃ sannipāto, evaṃ phasso daṭṭhabbo. Evaṃ phusanalakkhaṇo ca phasso saṅghaṭanaraso cā"ti ^2- vitthāro. Yathā vā "cakkhunā rūpaṃ disvā"tiādīsu ^3- cakkhuviññāṇādīni cakkhuādināmena vuttāni, evamidhāpi tāni cakkhuādināmeneva vuttānīti veditabbāni. Tasmā "evaṃ cakkhu daṭṭhabban"tiādīsu "evaṃ cakkhuviññāṇaṃ daṭṭhabban"ti iminā nayena attho veditabbo. Evaṃ sante cittārammaṇasaṅghaṭanato imasmimpi sutte kiccaṭṭheneva rasena saṅghaṭanarasoti siddho hoti. Tikasannipātasaṅkhātassa ^4- pana attano kāraṇassa vasena paveditattā sannipātapaccupaṭṭhāno. Ayañhi tattha tattha "tiṇṇaṃ saṅgati phasso"ti ^5- evaṃ kāraṇassa @Footnote: ¹ cha.Ma. vajjeyyuṃ. evamuparipi ² milinda 8/61 ³ abhi. 34/1352/302 @⁴ Ma. tiṇṇaṃ sannipātasaṅkhātassa ⁵ saṃ.ni. 16/43/69

--------------------------------------------------------------------------------------------- page158.

Vasena paveditoti. Imassa ca suttapadassa tiṇṇaṃ saṅgatiyā phassoti ayamattho, na saṅgatimattameva phassoti. Evaṃ paveditattā pana tenevākārena paccupaṭṭhātīti sannipātapaccupaṭṭhānoti vutto, phalaṭṭhena pana paccupaṭṭhānenesa vedanāpaccupaṭṭhāno nāma hoti. Vedanaṃ hesa paccupaṭṭhāpeti, uppādetīti attho. Uppādiyamāno ca yathā bahiddhā uṇhapaccayāpi lākhāsaṅkhātadhātunissitā usmā attano nissaye mudubhāvakārī hoti, na attano paccayabhūtepi bahiddhā vītacchitaṅgārasaṅkhāte uṇhabhāve. Evaṃ vatthārammaṇasaṅkhāto añño paccayopi samāno cittanissitattā attano nissayabhūte citteyeva esa vedanuppādako hoti, na attano paccayabhūtepi vatthumhi ārammaṇe vāti veditabbo. Tajjāsamannāhārena pana indriyena ca parikkhitte ^1- visaye anantarāyena uppajjanato esa "āpāthagatavisayapadaṭṭhāno"ti vuccati. Vediyatīti vedanā, sā vedayitalakkhaṇā, anubhavanarasā iṭṭhākārasambhogarasā vā, cetasikaassādapaccupaṭṭhānā, passaddhipadaṭṭhānā. Catubhūmikavedanā hi novedayitalakkhaṇā nāma natthi. "anubhavanarasatā pana sukhavedanāyameva labbhatī"ti vatvā puna taṃ vādaṃ paṭikkhipitvā "sukhavedanā vā hotu dukkhavedanā vā adukkhamasukhavedanā vā, sabbā anubhavanarasā"ti vatvā ayamattho dīpito. Ārammaṇarasānubhavanaṭṭhānaṃ patvā sesasampayuttadhammā ekadesamattakameva anubhavanti. Phassassa hi phusanamattakameva hoti, saññāya sañjānanamattakameva. Cetanāya cetanāmattakameva, viññāṇassa vijānanamattakameva. Ekaṃsato pana issaravatāya visavitāya ^2- sāmibhāvena vedanāva ārammaṇarasaṃ anubhavati. Rājā viya hi vedanā, sūdo viya sesadhammā. Yathā sūdo nānaggarasabhojanaṃ sampādetvā peḷāya pakkhipitvā lañchanaṃ datvā rañño santike otāretvā lañchanaṃ bhinditvā peḷaṃ vivaritvā sabbasūpabyañjanehi aggaṃ ^3- ādāya bhājane pakkhipitvā @Footnote: ¹ cha.Ma. parikkhate ² cha.Ma. vissavitāYu. evamuparipi ³ cha.Ma. aggaggaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page159.

Sadosaniddosabhāvavīmaṃsanatthaṃ ajjhoharati, tato rañño nānārasabhojanaṃ upaneti. ^1- Rājā issaravatāyavisavitāya sāmī hutvā icchiticchitaṃ bhuñjati. Tattha hi sūdassa bhattavīmaṃsanamattamiva avasesadhammānaṃ ārammaṇarasassa ekadesānubhavanaṃ. Yathā hi sūdo bhattekadesamattameva vīmaṃsati, evaṃ sesadhammāpi ārammaṇarasekadesameva anubhavanti. Yathā pana rājā issaravatāya visavitāya sāmī hutvā yadicchitaṃ bhuñjati, evaṃ vedanāpi issaravatāya visavitāya sāmibhāvena ārammaṇarasaṃ anubhavati, tasmā "anubhavanarasā"ti vuccati. Dutiye atthavikappe ayaṃ idha adhippetā vedanā yathā vā tathā vā ārammaṇassa iṭṭhākārameva sambhuñjatīti "iṭṭhākārasambhogarasā"ti vuttā. Cetasikaassādato panesā attano sabhāveneva upaṭṭhānaṃ sandhāya "cetasikaassādapaccupaṭaṭhānā"ti vuttā. Yasmā pana passaddhakāyo sukhaṃ vedeti, tasmā "passaddhipadaṭṭhānā"ti veditabbā. Nīlādibhedaṃ ārammaṇaṃ sañjānātīti saññā, sā sañjānanalakkhaṇā, paccābhiññāṇarasā. Catubhūmikasaññā hi nosañjānanalakkhaṇā nāma natthi, sabbā sañjānanalakkhaṇāva. Yā panettha abhiññāṇena sañjānāti, sā paccābhiññāṇarasā nāma hoti. Tassā vaḍḍhakissa dārumhi abhiññāṇaṃ katvā puna tena abhiññāṇena taṃ paccābhiññāṇakāle ^2- purisassa kāḷatilakādīhi abhiññāṇaṃ sallakkhetvā puna tena abhiññāṇena "asuko nāma eso"ti tassa paccābhiññāṇakāle rañño pilandhanagopāyikabhaṇḍāgārikassa ^3- tasmiṃ tasmiṃ pilandhane nāmapaṇṇakaṃ bandhitvā "asukapilandhanaṃ nāma āharā"ti vutte dīpaṃ jāletvā ratanagabbhaṃ pavisitvā paṇṇakaṃ vācetvā tassa tasseva pilandhanassa āharaṇakāle ca pavatti veditabbā. Aparo nayo:- sabbasaṅgāhikavasena hi sañjānanalakkhaṇā saññā, puna sañjānanapaccayanimittakaraṇarasā dāruādīsu tacchakādayo viya, yathāgahitanimittavasena @Footnote: ¹ cha.Ma. upanāmeti ² cha.Ma. paccābhijānanakāle. evamuparipi @³ cha.Ma. piḷandhanagopakabhaṇḍāgārikassa

--------------------------------------------------------------------------------------------- page160.

Abhinivesakaraṇapaccupaṭṭhānā hatthidassakaandhā viya, ārammaṇe anogāḷhavuttitāya aciraṭṭhānapaccupaṭṭhānā vā vijju viya, yathāupaṭṭhitavisayapadaṭṭhānā, tiṇapurisakesu migapotakānaṃ "purisā"ti uppannasaññā viya. Yā panettha ñāṇasampayuttā hoti, sā saññā ñāṇameva anuvattati sasambhārapaṭhavīādīsu sesadhammā paṭhavīādīni viyāti veditabbā. Cetayatīti cetanā, saddhiṃ attanā sampayuttadhamme ārammaṇe abhisandahatīti attho. Sā cetayitalakkhaṇā, cetanābhāvalakkhaṇāti attho. Āyūhanarasā, catubhūmikacetanā hi nocetayitalakkhaṇā nāma natthi, sabbā cetayitalakkhaṇāva. Āyūhanarasatā pana kusalākusalesueva hoti. Kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānaṃ hi patvā sesasampayuttadhammānaṃ ekadesamattakameva kiccaṃ hoti, cetanā pana atirekaussāhā atirekavāyāmā diguṇaussāhā diguṇavāyāmā. Tenāhu porāṇā "thāvariyasabhāvasaṇṭhitā ca panesā cetanā"ti. Thāvariyoti khettasāmī vuccati. Yathā hi khettasāmipuriso pañcapaṇṇāsabalipurise gahetvā "lāyissāmī"ti ekato khettaṃ otarati. Tassa atireko ussāho atireko vāyāmo diguṇo ussāho diguṇo vāyāmo hoti, nirantaraṃ "gaṇhathā"tiādīni vadati, sīmaṃ ācikkhati, tesaṃ surābhattagandhamālādīni jānāti, maggaṃ samakaṃ harati. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Khettasāmipuriso viya hi cetanā, pañcapaṇṇāsabalipurisā viya cittaṅgavasena uppannā pañcapaṇṇāsa kusalā dhammā, khettasāmipurisassa diguṇussāhadiguṇavāyāmakaraṇakālo viya kusalākusalakammāyūhanaṭṭhānaṃ patvāva cetanāya diguṇussāho diguṇavāyāmo hoti. Evamassā āyūhanarasatā veditabbā. Sā panesā saṃvidahanapaccupaṭṭhānā. Saṃvidahamānā hi ayaṃ upaṭṭhahati, ^1- sakiccaparakiccasādhakā jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakiādayo viya. Yathā hi jeṭṭhasisso upajjhāyaṃ dūratova āgacchantaṃ disvā sayaṃ adhīyamāno itarepi dārake attano attano ajjhayanakamme ^2- pavattayati, tasmiṃ adhīyituṃ āraddhe tepi adhīyanti tadanuvattitāya. @Footnote: ¹ cha. upaṭṭhāti ² Ma. ajjhena kamme

--------------------------------------------------------------------------------------------- page161.

Yathā ca mahāvaḍḍhakī sayaṃ tacchanto itarepi tacchake attano attano tacchanakamme pavattayati, tasmiṃ hi tacchituṃ āraddhe te tacchanti tadanuvattitāya. Yathā ca yodhanāyako sayaṃ yujjhamāno itarepi yodhe sampahāravuttiyaṃ pavattayati, tasmiṃ hi yujjhituṃ āraddhe tepi anuvattamānā yujjhanti tadanuvattitāya, evamesāpi attano kiccena ārammaṇe pavattamānā aññepi sampayuttadhamme attano attano kiriyāya pavatteti, tassā hi attano kiccaṃ āraddhāya taṃsampayuttāpi ārabhanti. Tena vuttaṃ "sakiccaparakiccasādhakā jeṭṭhasissamahāvaḍḍhakiādayo viyā"ti. Accāyikakammānussaraṇādīsu ca panāyaṃ sampayuttadhammānaṃ ussāhanabhāvena pavattamānā pākaṭā hotīti veditabbā. "ārammaṇaṃ cintetīti cittan"tiādinā nayena cittassa vacanattho vuttoeva. Lakkhaṇādito pana vijānanalakkhaṇaṃ cittaṃ, pubbaṅgamarasaṃ, sandhānapaccupaṭṭhānaṃ 1-, nāmarūpapadaṭṭhānaṃ. Catubhūmikacittaṃ hi novijānanalakkhaṇaṃ nāma natthi, sabbaṃ vijānanalakkhaṇameva. Dvāraṃ pana patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittaṃ pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ hoti. Cakkhunā hi diṭṭhaṃ rūpārammaṇaṃ citteneva vijānāti .pe. Manena viññātaṃ dhammārammaṇaṃ citteneva vijānāti. Yathā hi nagaraguttiko nāma nagaramajjhe siṅghāṭake nisīditvā "ayaṃ nevāsiko, ayaṃ āgantuko"ti āgatāgataṃ janaṃ upadhāreti vavaṭṭhapeti, evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Vuttampi cetaṃ mahātherena 2-:- "yathā mahārāja nagaraguttiko nāma majjhe nagare siṅghāṭake nisinno puratthimato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya, pacchimato. Dakkhiṇato. Uttarato disato purisaṃ āgacchantaṃ passeyya, evameva kho mahārāja yaṃ cakkhunā rūpaṃ passati, taṃ viññāṇena vijānāti. Yaṃ sotena saddaṃ suṇāti. Ghānena gandhaṃ ghāyati. Jivhāya rasaṃ sāyati. Kāyena phoṭṭhabbaṃ phusati. Manasā dhammaṃ vijānāti, taṃ viññāṇena vijānātī"ti. ^3- Evaṃ dvāraṃ patvā ārammaṇavibhāvanaṭṭhāne cittameva pubbaṅgamaṃ purecārikaṃ, tasmā "pubbaṅgamarasan"ti vuccati. @Footnote: ¹ cha.Ma. sandahanapaccupaṭṭhānaṃ. evamuparipi ² Sī. nāgasenattherena @³ milinda. 15/63

--------------------------------------------------------------------------------------------- page162.

Tadetaṃ pacchimaṃ pacchimaṃ uppajjamānaṃ purimaṃ purimaṃ nirantaraṃ katvā sandhānameva upaṭṭhātīti sandhānapaccupaṭṭhānaṃ. Pañcavokārabhave panassa niyamato nāmarūpaṃ, catuvokārabhave nāmameva padaṭṭhānaṃ. Tasmā "nāmarūpapadaṭṭhānan"ti vuttaṃ. Kiṃ panetaṃ cittaṃ purimaniddiṭṭhacittena saddhiṃ ekameva, udāhu aññanti? Ekameva. Atha kasmā purimaniddiṭṭhaṃ puna vuttanti? avicāritaṃ etaṃ aṭṭhakathāyaṃ. Ayaṃ panettha yutti:- yathā hi rūpādīni upādāya paññattā suriyādayo na atthato rūpādīhi aññe honti. Teneva "yasmiṃ samaye suriyo udeti, tasmiṃ samaye tassa tejasaṅkhātaṃ rūpaṃ paññāyatī"ti evaṃ vuccamānepi na rūpādīhi añño suriyo nāma atthi, na ^1- tathā cittaṃ, phassādayo dhamme upādāya paññāpiyati, atthato panetaṃ tehi aññameva. Tena "yasmiṃ samaye cittaṃ uppannaṃ hoti, ekaṃseneva tasmiṃ samaye phassādīhi atthato aññameva taṃ hotī"ti imassa atthassa dīpanatthāya etaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Yathā ca "yasmiṃ samaye rūpūpapattiyā maggaṃ bhāveti .pe. Paṭhavīkasiṇaṃ. Tasmiṃ samaye phasso hoti, vedanā hotī"tiādīsu ^2- pana bhāventena vavaṭṭhāpite samaye yo bhāveti, na so atthato uppajjati nāma. Teneva tattha yathā "phasso hoti, vedanā hotī"ti vuttaṃ, na evaṃ "yo bhāveti, so hotī"ti vuttaṃ. "yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ cittaṃ uppannaṃ hotī"tiādīsu pana cittena vavaṭṭhāpite samaye samayavavaṭṭhāpitaṃ cittaṃ na tathā atthato nuppajjati. Yatheva pana tadā phasso hoti, vedanā hoti, tathā cittampi hotīti imassāpi atthassa dīpanatthamidaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Idaṃ panettha sanniṭṭhānaṃ, uddesavāre saṅgaṇhanatthaṃ niddesavāre ca vibhajanatthaṃ. Purimena hi cittasaddena kevalaṃ samayo vavaṭṭhāpito. Tasmiṃ pana cittena vavaṭṭhāpitasamaye ye dhammā honti, tesaṃ dassanatthaṃ "phasso hotī"tiādi āraddhaṃ. Cittañcāpi tasmiṃ samaye hotiyeva. Tasmā tassāpi saṅgaṇhanatthametaṃ puna vuttaṃ. Imasmiṃ pana ṭhāne etasmiṃ avuccamāne "katamaṃ tasmiṃ samaye cittan"ti na sakkā @Footnote: ¹ Sī. na-saddo na dissati ² abhi. 34/160/50

--------------------------------------------------------------------------------------------- page163.

Bhaveyya niddesavāre vibhajituṃ, evamassa vibhajanaṃeva parihāyetha. Tasmāyeva tassa niddesavāre vibhajanatthampi etaṃ puna vuttanti veditabbaṃ. Yasmā vā "uppannaṃ hotīti ettha cittaṃ uppannanti etaṃ desanāsīsameva, na pana cittaṃ ekameva uppajjatī"ti aṭṭhakathāyaṃ vicāritaṃ. Tasmā "cittaṃ uppannan"ti etthāpi cittameva aggahetvā paropaṇṇāsakusaladhammehi saddhiṃyeva cittaṃ gahitaṃ. Evaṃ tattha saṅkhepato sabbepi cittacetasikadhamme gahetvā idha sarūpeneva pabhedato dassetuṃ "phasso hotī"tiādi āraddhaṃ. Iti phassādayo viya cittampi vuttamevāti ^1- veditabbaṃ. Dhammuddesavārajhānaṅgarāsivaṇṇanā vitakketīti vitakko, vitakkanaṃ vā vitakko, ūhananti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇo. So hi ārammaṇe cittaṃ āropeti. Yathā hi koci rājavallabhaṃ ñātiṃ vā mittaṃ vā nissāya rājagehaṃ ārohati, evaṃ vitakkaṃ nissāya cittaṃ ārammaṇaṃ ārohati. Tasmā so ārammaṇe cittassa abhiniropanalakkhaṇoti vutto. Nāgasenatthero panāha "ākoṭanalakkhaṇo vitakko. Yathā mahārāja bherī ākoṭitā atha pacchā anuravati anusaddāyati, evameva kho mahārāja yathā ākoṭanā, evaṃ vitakko daṭṭhabbo. Yathā pacchā anuravanā anusaddāyanā, evaṃ vicāro daṭṭhabbo"ti. ^2- Svāyaṃ āhananapariyāhananaraso. Tathā hi tena yogāvacaro ārammaṇaṃ vitakkāhataṃ vitakkapariyāhataṃ karotīti vuccati. Ārammaṇe cittassa ānayanapaccupaṭṭhāno. Ārammaṇe tena cittaṃ vicaratīti vicāro, vicāraṇaṃ vā vicāro, anusañcaraṇanti vuttaṃ hoti. Svāyaṃ ārammaṇānumajjanalakkhaṇo. Tattha sahajātānuyojanaraso, cittassa anuppabandhapaccupaṭṭhāno. Santepi ca nesaṃ katthaci aviyoge oḷārikaṭṭhena pubbaṅgamaṭṭhena ca ghaṇḍābhighāto ^3- viya abhiniropanaṭṭhena cetaso paṭhamābhinipāto vitakko, sukhumaṭṭhena anumajjanasabhāvaṭṭhena ca ghaṇḍānuravo viya anuppabandho @Footnote: ¹ ka. vattabbamevāti ² milinda. 13-14/64 (thokaṃ visadisaṃ) ³ cha. ghaṇṭābhighāto

--------------------------------------------------------------------------------------------- page164.

Vicāro. Vipphāravā cettha vitakko paṭhamuppattikāle paripphandanabhūto cittassa ākāse uppatitukāmassa pakkhino pakkhavikkhepo viya padumābhimukhapāto viya ca gandhānubandhacetaso ^1- bhamarassa. Santavutti vicāro nātiparipphandanabhāvo cittassa ākāse uppatitassa pakkhino pakkhappasāraṇaṃ viya paribbhamanaṃ viya ca padumābhimukhapatitassa bhamarassa padumassa uparibhāge. Dukanipātaṭṭhakathāyaṃ ^2- pana "ākāse gacchato mahāsakuṇassa ubhohi pakkhehi vātaṃ gahetvā pakkhe sannisīdāpetvā gamanaṃ viya ārammaṇe cetaso abhiniropanabhāvena pavatto vitakko. So hi ekaggo hutvā appeti. Vātaggahaṇatthaṃ pakkhe phandāpayamānassa gamanaṃ viya anumajjanabhāvena pavatto vicāro. So hi ārammaṇaṃ anumajjatī"ti vuttaṃ. Taṃ anuppabandhena ^3- pavattiyaṃ ativiya yujjati. So pana nesaṃ viseso paṭhamadutiyajjhānesu pākaṭo hoti. Apica malaggahitaṃ kaṃsabhājanaṃ ekena hatthena daḷhaṃ gahetvā itarena hatthena cuṇṇatelavālaṇḍupakena parimajjantassa daḷhaṃ gahaṇahattho viya vitakko, parimajjanahattho viya vicāro. Tathā kumbhakārassa daṇḍappahārena cakkaṃ bhamayitvā bhājanaṃ karontassa uppīḷanahattho viya vitakko, ito cito ca sañcaraṇahattho viya vicāro. Tathā maṇḍalaṃ karontassa majjhe sanniruḷhitvā ^4- ṭhitakaṇṭako viya abhiniropano vitakko, bahi paribbhamanakaṇṭako viya anumajjanto ^5- vicāro. Pinayatīti pīti, sā sampiyāyanalakkhaṇā, kāyacittapīnanarasā pharaṇarasā vā, odagyapaccupaṭṭhānā. Sā panesā khuddakāpīti ^6- khaṇikāpīti okkantikāpīti ubbeṅgāpīti ^7- pharaṇāpītīti pañcavidhā hoti. Tattha khuddakāpīti sarīre lomahaṃsamattameva kātuṃ sakkoti. Khaṇikāpīti khaṇe khaṇe vijjuppādasadisā hoti. Okkantikāpīti samuddatīraṃ vīci viya kāyaṃ okkamitvā okkamitvā bhijjati. Ubbeṅgāpīti balavatī hoti, kāyaṃ uddhaggaṃ katvā ākāse laṅghāpanappamāṇappattā. Tathā hi puṇṇavallikavāsī mahātissatthero puṇṇamīdivase ^8- @Footnote: ¹ cha. gandhānubaddhacetaso ² cha.Ma. aṭṭhakathāyaṃ @³ cha.Ma. anuppabandhanena ⁴ cha. sannirumbhitvā, Ma. sannirujjhitvā @⁵ Sī. anumajjano, cha.Ma. anumajjamāno ⁶ cha. khuddikāpīti. evamuparipi @⁷ cha.Ma. ubbegāpīti. evamuparipi ⁸ cha.Ma. puṇṇamadivase

--------------------------------------------------------------------------------------------- page165.

Sāyaṃ cetiyaṅgaṇaṃ gantvā candālokaṃ disvā mahācetiyābhimukho hutvā "imāya vata velāya catasso parisā mahācetiyaṃ vandantī"ti pakatiyā diṭṭhārammaṇavasena buddhārammaṇaṃ ubbeṅgāpītiṃ uppādetvā sudhātale pahatacitrageṇḍuko ^1- viya ākāse uppatitvā mahācetiyaṅgaṇeyeva patiṭṭhāsi. ^2- Tathā girikaṇḍakavihārassa upanissaye vattakālakagāme ^3- ekā kuladhītāpi balavabuddhārammaṇāya ubbeṅgāpītiyā ākāse laṅghesi. Tassā kira mātāpitaro sāyaṃ dhammassavanatthāya vihāraṃ gacchantā "amma tvaṃ garubhārā, amhehi saddhiṃ ^4- akāle vicarituṃ na sakkosi, mayaṃ tuyhaṃ pattiṃ katvā dhammaṃ sossāmā"ti agamaṃsu. Sā gantukāmāpi tesaṃ vacanaṃ paṭibāhituṃ asakkontī ghare ohīyitvā gharadvāre ṭhatvā candālokena girikaṇḍake ākāsacetiyaṅgaṇaṃ olokentī cetiyassa dīpapūjaṃ addasa catasso ca parisā mālāgandhādīhi cetiyapūjaṃ katvā padakkhiṇaṃ karontiyo. Bhikkhusaṃghassa ca gaṇasajjhāyasaddaṃ assosi. Athassā "dhaññā vatime manussā, ye vihāraṃ gantvā evarūpe cetiyaṅgaṇe anusañcarituṃ evarūpañca madhuraṃ dhammakathaṃ sotuṃ labhantī"ti muttarāsisadisaṃ cetiyaṃ passantiyāeva ubbeṅgāpīti udapādi, sā ākāse laṅghitvā mātāpitūnaṃ purimataraṃyeva ākāsena ^4- cetiyaṅgaṇe oruyha cetiyaṃ vanditvā dhammaṃ suṇamānā aṭṭhāsi. Atha naṃ mātāpitaro āgantvā "amma tvaṃ katarena maggena āgatāsī"ti pucchiṃsu. Sā "ākāsena āgatāmhi, na maggenā"ti vatvā "amma ākāsena nāma khīṇāsavā sañcaranti, tvaṃ kathaṃ āgatāsī"ti vuttā ^6- āha "mayhaṃ candālokena cetiyaṃ olokentiyā ṭhitāya buddhārammaṇā balavapīti uppajjati, athāhaṃ neva attano ṭhitabhāvaṃ vā nisinnabhāvaṃ vā aññāsiṃ, gahitanimitteneva pana ākāsaṃ laṅghitvā cetiyaṅgaṇe patiṭṭhitāmhī"ti. Evaṃ ubbeṅgāpīti ākāse laṅghāpanappamāṇā hoti. @Footnote: ¹ Sī. pahaṭacitrabheṇḍuko ² cha.Ma. aṭṭhāsi ³ Ma. vattagālakagāme @⁴ cha.Ma. amhehi saddhinti pāṭho na dissati ⁵ cha.Ma. ākāsato ⁶ cha.Ma. puṭṭhā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page166.

Pharaṇāpītiyā pana uppannāya sakalasarīraṃ pharitvā ^1- pūritavatthi viya mahatā udakoghena pakkhandapabbatakucchi viya ca anuparipphuṭaṃ hoti. Sā panesā pañcavidhā pīti gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhaṃ passaddhiṃ paripūreti kāyapassaddhiñca cittapassaddhiñca, passaddhi gabbhaṃ gaṇhantī paripākaṃ gacchantī duvidhampi sukhaṃ paripūreti kāyikañca cetasikañca, sukhaṃ gabbhaṃ gaṇhantaṃ paripākaṃ gacchantaṃ tividhaṃ samādhiṃ paripūreti khaṇikasamādhiṃ upacārasamādhiṃ appanāsamādhinti. Tāsu ṭhapetvā appanāsamādhipūrikaṃ itarā dvepi idha yujjanti. Sukhayatīti sukhaṃ, yassuppajjati, taṃ sukhitaṃ karotīti attho. Suṭṭhu vā khādati, khanati ca kāyacittābādhanti sukhaṃ, somanassavedanāyetaṃ nāmaṃ. Tassa lakkhaṇādīni vedanāpade vuttanayeneva veditabbāni. Aparo nayo:- sātalakkhaṇaṃ sukhaṃ, sampayuttānaṃ upabrūhanarasaṃ, anuggahaṇapaccupaṭṭhānaṃ. Satipi ca nesaṃ pītisukhānaṃ katthaci avippayoge ^2- iṭṭhārammaṇapaṭilābhatuṭṭhi pīti, paṭiladdharasānubhavanaṃ sukhaṃ. Yattha pīti, tattha sukhaṃ, yattha sukhaṃ, tattha na niyamato pīti. Saṅkhārakkhandhasaṅgahitā pīti, vedanākkhandhasaṅgahitaṃ sukhaṃ. Kantārakhinnassa vanantūdakantadassanasavane ^3- viya pīti, vanacchāyāpavesanaudakaparibhogesu viya sukhaṃ. Yathā hi puriso mahākantāramaggaṃ paṭipanno ghammapareto tasito pipāsito paṭipathe purisaṃ disvā "kattha pānīyaṃ atthī"ti puccheyya, so "aṭaviṃ uttaritvāva jātassaravanasaṇḍo atthi, tattha gantvā labhissasī"ti vadeyya. So tassa kathaṃ sutvā haṭṭhapahaṭṭho bhaveyya, tato gacchanto bhūmiyaṃ patitāni uppaladalanālapattādīni ^4- disvā suṭṭhutaraṃ haṭṭhapahaṭṭho hutvā gacchanto allavatthe allakese purise passeyya, vanakukkuṭavanamorādīnaṃ ^5- saddaṃ suṇeyya, jātassarapariyante jātaṃ maṇijālasadisaṃ nīlavanasaṇḍaṃ passeyya. Sare jātāni uppalapadumakumudādīni passeyya, acchaṃ vippasannaṃ udakaṃ passeyya. So bhiyyo bhiyyo haṭṭhapahaṭṭho hutvā jātassaraṃ otaritvā yathāruciṃ @Footnote: ¹ cha. dhamitvā ² ka. aviyoge @³ cha.Ma. vanantodakadassanasavanesu ⁴ Ma....nāḷipattādīni ⁵ cha.Ma. vanakukkuṭamorādīnaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page167.

Nhātvā ^1- ca pivitvā ^2- ca paṭippassaddhadaratho bhisamuḷālapokkharādīni khāditvā nīluppalādīni pilandhitavā mandālakamūlāni khandhe khipitvā ^3- uttaritvā sāṭakaṃ nivāsetvā udakasāṭakaṃ ātape katvā sītacchāyāya mandamande vāte paharante nipanno "aho sukhaṃ aho sukhan"ti vadeyya. Evaṃ sampadamidaṃ daṭṭhabbaṃ. Tassa hi purisassa jātassaravanasaṇḍasavanato paṭṭhāya yāva udakadassanā haṭṭhapahaṭṭhakālo viya pubbabhāgārammaṇe haṭṭhapahaṭṭhākārā pīti. Nhātvā ca pivitvā ca sītacchāyāya mandamande vāte paharante "aho sukhaṃ aho sukhan"ti vadato nipannakālo viya balavappattaṃ ārammaṇarasānubhavanākārasaṇṭhitaṃ sukhaṃ. Tasmiṃ tasmiṃ samaye pākaṭabhāvato cetaṃ vuttanti veditabbaṃ, yattha pana pīti, sukhampi tattha atthīti vuttamevetaṃ. Cittassekaggatāti cittassa ekaggabhāvo, samādhissetaṃ nāmaṃ. Lakkhaṇādīsu panassa aṭṭhakathāyaṃ tāva vuttaṃ:- "pāmokkhalakkhaṇo ca samādhi avikkhepalakkhaṇo ca. Yathā hi kūṭāgārakaṇṇikā sesadabbasambhārānaṃ ābandhanato pamukhā hoti, evameva sabbakusaladhammānaṃ samādhicittena ijjhanato sabbesampi tesaṃ dhammānaṃ samādhi pāmokkho hoti. Tena vuttaṃ:- "seyyathāpi ^4- mahārāja kūṭāgārassa yā kāci gopānasiyo, sabbā tā kūṭaṅgamā honti kūṭaninnā kūṭasamosaraṇā kūṭapabbhārā, ^5- kūṭaṃ tāsaṃ aggamakkhāyati, evameva kho mahārāja ye keci kusalā dhammā, sabbe te samādhininnā honti samādhipoṇā samādhipabbhārā, samādhi tesaṃ aggamakkhāyatī"ti. ^6- Yathā ca senaṅgaṃ patvā rājā nāma yattha yattha senā osīdati, taṃ taṃ ṭhānaṃ gacchati, tassa gatagataṭṭhāne senā paripūrati, parasenā bhijjitvā rājānameva anuvattati, evameva sahajātadhammānaṃ vikkhipituṃ vippakirituṃ appadānato samādhi avikkhepalakkhaṇo nāma hotī"ti. @Footnote: ¹ cha.Ma. yathāruci nhatvā ² Sī. pitvā ³ cha. karitvā @⁴ cha.Ma. yathā ⁵ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁶ milinda.14/38

--------------------------------------------------------------------------------------------- page168.

Aparo pana nayo:- ayaṃ cittassekaggatāsaṅkhāto samādhi nāma avisāraṇalakkhaṇo vā avikkhepalakkhaṇo vā, sahajātadhammānaṃ sampiṇḍanaraso nhāniyacuṇṇānaṃ udakaṃ viya. Upasamapaccupaṭṭhāno ñāṇapaccupaṭṭhāno vā. "samāhito yathābhūtaṃ pajānāti passatī"ti ^1- vuttaṃ. Visesato sukhapadaṭṭhāno. Nivāte dīpaccīnaṃ ṭhiti viya cetaso ṭhitīti daṭṭhabbo. Indriyarāsivaṇṇanā saddahanti etāya, sayaṃ vā saddahati, saddahanamattameva vā esāti saddhā, sāva assaddhiyassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, adhimokkhalakkhaṇe vā indattaṃ ^2- kāretīti indriyaṃ, saddhāeva indriyaṃ saddhindriyaṃ. Sā panesā sampasādanalakkhaṇā ca saddhā pakkhandanalakkhaṇā ^3- ca. Yathā hi rañño cakkavattissa udakappasādako maṇi udake pakkhitto paṅkasevālapaṇakakaddamaṃ sannisīdāpeti, udakaṃ acchaṃ karoti vippasannaṃ anāvilaṃ, evameva saddhā uppajjamānā nīvaraṇe vikkhambheti, kilese sannisīdāpeti, cittaṃ pasādeti, anāvilaṃ karoti, pasannena cittena yogāvacaro kulaputto dānaṃ deti, sīlaṃ samādiyati, uposathakammaṃ karoti, bhāvanaṃ ārabhati. Evaṃ tāva saddhā sampasādanalakkhaṇāti veditabbā. Tenāha āyasmā nāgaseno:- yathā mahārāja rājā cakkavattī caturaṅginiyā senāya saddhiṃ addhānamaggap- paṭipanno parittaṃ udakaṃ tareyya, taṃ udakaṃ hatthīhi ca assehi ca rathehi ca pattīhi ca khubhitaṃ ^4- bhaveyya āvilaṃ luḷitaṃ kalalībhūtaṃ. Uttiṇṇo ca rājā cakkavattī manusse āṇāpeyya "pānīyaṃ bhaṇe āharatha, taṃ pivissāmī"ti. Rañño ca udakappasādako maṇi bhaveyya. "evaṃ devā"ti kho te manussā rañño cakkavattissa paṭisuṇitvā taṃ udakappasādakamaṇiṃ udake pakkhipeyyuṃ. ^5- Sahasā udake udake pakkhittamattena paṅkasevālapaṇakakaddamo ca sannisīdeyya, ^5- acchaṃ bhaveyya udakaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ, tato rañño cakkavattissa pānīyaṃ upanāmeyyuṃ "pivatu devo pānīyan"ti. @Footnote: ¹ saṃ. saḷā. 18/99/76, saṃ. Ma. 19/1071/361 @² cha.Ma. indaṭṭhaṃ. evamuparipi ³ cha. sampakkhandanalakkhaṇā. evamuparipi @⁴ cha. saṅkhubhitaṃ, Ma. saṅkhubbhitaṃ ^5-5 cha.Ma. tasmiṃ udake pakkhittamatte @paṅkasevālapaṇakaṃ vigaccheyya, kaddamo ca sannisīdeyya

--------------------------------------------------------------------------------------------- page169.

Yathā mahārāja udakaṃ, evaṃ cittaṃ daṭṭhabbaṃ, yathā te manussā, evaṃ yogāvacaro daṭṭhabbo, yathā paṅkasevālapaṇakakaddamo, evaṃ kilesā daṭṭhabbā, yathā udakappasādakamaṇi, evaṃ saddhā daṭṭhabbā, yathā udakappasādakamaṇimhi pakkhittamatte paṅkasevālapaṇakakaddamo sannisīdati, acchaṃ bhavati udakaṃ vippasannaṃ anāvilaṃ, evameva kho mahārāja saddhā uppajjamānā nīvaraṇe vikkhambheti, vinīvaraṇaṃ cittaṃ hoti acchaṃ vippasannaṃ anāvilanti. Yathā pana kumbhilamakaragāharakkhasādikiṇṇaṃ pūraṃ mahānadiṃ āgamma bhīrukajanā ubhosu tīresu tiṭṭhanti, saṅgāmasūro pana mahāyodho āgantvā "kasmā tiṭṭhathā"ti ^1- pucchitvā "sappaṭibhayabhāvena otarituṃ na visahāmā"ti vutte sunisitaṃ asiṃ gahetvā "mama pacchato etha, mā bhāyitthā"ti vatvā nadiṃ otaritvā āgatāgate kumbhilādayo paṭibāhitvā orimatīrato manussānaṃ sotthibhāvaṃ karonto pārimatīraṃ neti, pārimatīratopi sotthinā orimatīraṃ āneti, evameva dānaṃ dadato sīlaṃ rakkhato uposathakammaṃ karoto bhāvanaṃ ārabhato saddhā pubbaṅgamā purecārikā hoti. Tena vuttaṃ "pakkhandanalakkhaṇā ca saddhā"ti. Aparo nayo:- saddahanalakkhaṇā saddhā okappanalakkhaṇā vā, pasādanarasā udakappasādakamaṇi viya. Pakkhandanarasā vā oghuttaraṇo viya. Akālussiyapaccupaṭṭhānā adhimuttipaccupaṭṭhānā vā, saddheyyavatthupadaṭṭhānā sotāpattiyaṅgapadaṭṭhānā vā, sā hatthavittavījāni viya daṭṭhabbā. Vīrānaṃ ^2- bhāvo viriyaṃ, vīrānaṃ vā kammaṃ viriyaṃ, vidhinā vā nayena upāyena īriyitabbaṃ ^3- pavattayitabbanti viriyaṃ, tadeva kosajjassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, paggahaṇalakkhaṇe vā indattaṃ kāretīti indriyaṃ. Viriyameva indriyaṃ viriyindriyaṃ. Taṃ panetaṃ upatthambhanalakkhaṇañca viriyaṃ paggahaṇalakkhaṇañca. Yathā hi jiṇṇagharaṃ āgantukena thūṇupatthambhena tiṭṭhati, evameva yogāvacaro viriyupatthambhena upatthambhito hutvā sabbakusaladhammehi na hāyati na parihāyati. Evaṃ tāvassa upatthambhanalakkhaṇatā veditabbā. Tenāha thero nāgaseno:- @Footnote: ¹ cha.Ma. ṭhitatthāti ² cha.Ma. vīrassa ³ cha.Ma. īrayitabbaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page170.

"yathā mahārāja puriso gehepi patante tamaññena dārunā upatthambheyya, upatthambhitaṃ santaṃ evaṃ taṃ gehaṃ na pateyya, evameva kho mahārāja upatthambhanalakkhaṇaṃ viriyaṃ, viriyupatthambhitā sabbe kusaladhammā na hāyanti na parihāyantī"ti. ^1- Yathā pana khuddakāya ca mahatikāya ca senāya saṅgāme pavatte khuddakā ^2- senā olīyeyya, tato rañño āroceyya, rājā balavāhanaṃ peseyya, tena paggahitā sakasenā parasenaṃ parājeyya, evameva viriyaṃ sahajātasampayuttadhammānaṃ olīyituṃ osakkituṃ na deti, ukkhipati paggaṇhāti. Tena vuttaṃ "paggahaṇalakkhaṇañca viriyan"ti. Aparo nayo:- ussāhalakkhaṇaṃ viriyaṃ, sahajātadhammānaṃ upatthambhanarasaṃ, asaṃsīdanabhāvapaccupaṭṭhānaṃ, "saṃviggo yoniso padahatī"ti ^3- vacanato saṃvegapadaṭṭhānaṃ viriyārambhavatthupadaṭṭhānaṃ vā, sammā āraddhaṃ sabbāsaṃ sampattīnaṃ mūlaṃ hotīti daṭṭhabbaṃ. Saranti etāya, sayaṃ vā sarati, saraṇamattameva vā esāti sati. Sā ca muṭṭhassaccassa avibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, upaṭṭhānalakkhaṇe vā indattaṃ kāretīti indriyaṃ, satieva indriyaṃ satindriyaṃ. Sā panesā apilāpanalakkhaṇā ca sati upaggaṇhanalakkhaṇā ca. Yathā hi rañño bhaṇḍāgāriko dasavidhaṃ ratanaṃ gopayanto sāyaṃ pāto ^4- rājānaṃ issariyasampattiṃ sallakkhāpeti sāreti, evameva sati kusalakammaṃ sammā ^5- sallakkhāpeti sāreti. ^6- Tenāha thero:- "yathā mahārāja rañño cakkavattissa bhaṇḍāgāriko rājānaṃ cakkavattiṃ sāyaṃ pāto issariyasampattiṃ ^7- sarāpeti `ettakā deva hatthī, ettakā assā, ettakā rathā, ettakā pattī, ettakaṃ hiraññaṃ, ettakaṃ suvaṇṇaṃ, ettakaṃ sabbaṃ sāpateyyaṃ, taṃ devo saratū'ti, evameva kho mahārāja sati kusaladhamme apilāpeti `ime cattāro satipaṭṭhānā, ime cattāro sammappadhānā, ime cattāro iddhipādā, imāni pañcindriyāni, imāni pañca balāni, ime satta bojjhaṅgā, ayaṃ ariyo aṭṭhaṅgiko maggo, ayaṃ @Footnote: ¹ milinda. 12/35 ² cha.Ma. khuddikā ³ aṅ. catukka. 21/113/131 @⁴ cha.Ma. pātaṃ. evamuparipi ⁵ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁶ cha.Ma. sarāpeti @⁷ cha.Ma. yasaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page171.

Samatho, ayaṃ vipassanā, ^1- imāni ariyasaccāni, ^1- ayaṃ vijjā, ayaṃ vimutti, ime lokuttarā dhammāti. Evaṃ kho mahārāja apilāpanalakkhaṇā satī"ti. ^2- Yathā pana rañño cakkavattissa pariṇāyakaratanaṃ rañño ahite ca hite ca ñatvā ahite apayāpeti, hite upayāpeti, evameva sati hitāhitānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesitvā ^3- "ime kāyaduccaritādayo dhammā ahitā"ti ahite dhamme apanudeti, ^4- "ime kāyasucaritādayo dhammā hitā"ti hite dhamme upaggaṇhāti. Tenāha thero:- "yathā mahārāja rañño cakkavattissa pariṇāyakaratanaṃ rañño hitāhite jānāti `ime rañño hitā, ime ahitā, ime upakārā, ime anūpakārā'ti. Tato ahite apanudeti, hite upaggaṇhāti, evameva kho mahārāja sati uppajjamānā hitāhitānaṃ dhammānaṃ gatiyo samanvesati `ime dhammā hitā, ime dhammā ahitā, ime dhammā upakārā, ime dhammā anūpakārā'ti. Tato ahite dhamme apanudeti, hite dhamme upaggaṇhāti, evaṃ kho mahārāja upaggaṇhanalakkhaṇā satī"ti. Aparo nayo:- apilāpanalakkhaṇā sati, asammosanarasā, ārakkhapaccupaṭṭhānā visayābhimukhībhāvapaccupaṭṭhānā vā. Thirasaññāpadaṭṭhānā kāyādisatipaṭṭhānapadaṭṭhānā vā. Ārammaṇe daḷhaṃ patiṭṭhitattā pana esikā viya cakkhudvārādirakkhanato dovāriko viya ca daṭṭhabbā. Ārammaṇe cittaṃ sammā ādhiyati ṭhapetīti samādhi, so ca vikkhepassa abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena indriyaṃ, avikkhepalakkhaṇe vā indattaṃ kāretīti indriyaṃ, samādhiyeva indriyaṃ samādhindriyaṃ. Lakkhaṇādīni panassa heṭṭhā vuttanayeneva veditabbāni. Pajānātīti paññā. Kiṃ pajānātīti? "idaṃ dukkhan"tiādinā nayena Ariyasaccāni. Aṭṭhakathāyaṃ pana "paññāpetīti paññā"ti vuttaṃ. Kinti paññāpetīti? "aniccaṃ dukkhaṃ anattā"ti paññāpeti. Sā ca avijjāya abhibhavanato adhipatiyaṭṭhena @Footnote: ^1-1 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti ² milinda. 13/36 @³ Sī.,Ma. samannesitvā ⁴ Ma. apanudati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page172.

Indriyaṃ, dassanalakkhaṇe vā indattaṃ kāretīti indriyaṃ, paññāeva indriyaṃ paññindriyaṃ. Sā panesā obhāsanalakkhaṇā ca paññā pajānanalakkhaṇā ca. Yathā hi catubhittike gehe rattibhāge dīpe jalite andhakāro nirujjhati, āloko pātubhavati, evameva obhāsanalakkhaṇā paññā paññobhāsasamo obhāso nāma natthi. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā hoti. Tenāha thero:- "yathā mahārāja puriso andhakāre gehe telapadīpaṃ ^1- paveseyya. Paviṭṭho padīpo andhakāraṃ viddhaṃseti obhāsaṃ janeti, ālokaṃ vidasseti, ^2- pākaṭāni ca rūpāni karoti, evameva kho mahārāja paññā uppajjamānā avijjandhakāraṃ viddhaṃseti vijjobhāsaṃ janeti, ñāṇālokaṃ vidasseti, pākaṭāni ca ariyasaccāni karoti. Evaṃ kho mahārāja obhāsanalakkhaṇā paññā"ti. ^3- Yathā vā pana cheko bhisakko āturānaṃ sappāyāsappāyāni bhesajjādīni ^4- jānāti, evaṃ paññā uppajjamānā kusalākusale sevitabbāsevitabbe hīnappaṇīte kaṇhasukke sappaṭibhāgāpaṭibhāge dhamme pajānāti. Vuttampi cetaṃ dhammasenāpatinā "pajānāti pajānātīti kho āvuso tasmā paññāti ^5- vuccati. Kiñci pajānāti? `idaṃ dukkhan'ti pajānātī"ti ^6- vitthāretabbaṃ. Evamassā pajānanalakkhaṇatā veditabbā. Aparo nayo:- yathāsabhāvapaṭivedhalakkhaṇā paññā, akkhalitapaṭivedhalakkhaṇā vā kusalissāsakhittausupaṭivedho viya. Visayobhāsanarasā ^7- padīpo viya. Asammohapaccupaṭṭhānā araññagatasudesako viya. Manatīti mano, vijānātīti attho. Aṭṭhakathācariyā panāhu "nāḷiyā minamāno viya mahātulāya dhārayamāno viya ca ārammaṇaṃ minati jānātīti ^8- mano"ti. Tadeva mananalakkhaṇe indattaṃ kāretīti indriyaṃ, manoeva indriyaṃ manindriyaṃ. Heṭṭhā vuttacittassevetaṃ vevacanaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. padīpaṃ ² cha.Ma. vidaṃseti. evamuparipi ³ milinda. 15/38 @⁴ cha.Ma. bhojanāni ⁵ cha.Ma. paññavāti @⁶ Ma.mū. 12/449/401 ⁷ cha.Ma. visayobhāsarasā ⁸ cha.Ma. pajānātīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page173.

Pītisomanassasampayogato sobhanaṃ mano assāti sumano, sumanassa bhāvo somanassaṃ, sātalakkhaṇe indattaṃ kāretīti indriyaṃ, somanassameva indriyaṃ somanassindriyaṃ. Heṭṭhā vuttavedanāyevetaṃ vevacanaṃ. Jīvanti tena taṃsampayuttadhammāti jīvitaṃ, anupālanalakkhaṇe indattaṃ kāretīti indriyaṃ, jīvitameva indriyaṃ jīvitindriyaṃ. Taṃ pavattasantatādhipateyyaṃ hoti. Lakkhaṇādīhi pana attanā avinā bhūtānaṃ ^1- dhammānaṃ anupālanalakkhaṇaṃ jīvitindriyaṃ, tesaṃ pavattanarasaṃ, tesaṃyeva ṭhapanapaccupaṭṭhānaṃ, yāpayitabbadhammapadaṭṭhānaṃ. Santepi ca anupālanalakkhaṇādimhi vidhāne atthikkhaṇeyeva taṃ te dhamme anupāleti udakaṃ viya uppalādīni. Yathāsakaṃ paccayuppannepi ca dhamme pāleti dhātī viya. Kumāraṃ sayaṃ pavattitadhammasambandheneva ca pavattati niyāmako viya nāvaṃ. ^2- Na bhaṅgato uddhaṃ pavattayati attano ca pavattayitabbānañca abhāvā. Na bhaṅgakkhaṇe ṭhapeti sayaṃ bhijjamānattā khīyamāno viya vaṭṭisneho padīpasikhaṃ. ^3- Na ca anupālanapavattanaṭhapanānubhāvavirahitaṃ yathāvuttakkhaṇe tassa tassa sādhanatoti daṭṭhabbaṃ. Maggaṅgarāsivaṇṇanā sammādiṭṭhītiādīsu dassanaṭṭhena sammādiṭṭhi, abhiniropanaṭṭhena sammāsaṅkappo, paggahanaṭṭhena sammāvāyāmo, upaṭṭhānaṭṭhena sammāsati, avikkhepanaṭṭhena sammāsamādhīti veditabbo. Vacanatthato pana sammā passati, sammā vā tāya passantīti sammādiṭṭhi. Sammā saṅkappeti, sammā vā tena saṅkappentīti sammāsaṅkapPo. Sammā vāyamati, ^4- sammā vā tena vāyamantīti sammāvāyāmo. Sammā sarati, sammā vā tāya sarantīti sammāsati. Sammā samādhiyati, sammā vā tena samādhiyantīti sammāsamādhi. Apica pasaṭṭhā sundarā vā diṭṭhi sammādiṭṭhīti imināpi nayena tesaṃ vacanattho veditabbo, lakkhaṇādīni pana heṭṭhā vuttāneva. @Footnote: ¹ cha.Ma. avinibhuttānaṃ ² cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati @³ cha.Ma. dīpasikhaṃ ⁴ cha.Ma. vāyāmeti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page174.

Balarāsivaṇṇanā saddhābalādīsupi saddhādīni vuttatthāneva. Akampiyaṭṭhena pana balanti veditabbaṃ. Evametesu assaddhiye na kampatīti na kampatīti saddhābalaṃ. Kosajje na kampatīti viriyabalaṃ. Muṭṭhassacce na kampatīti satibalaṃ. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Ahirike na kampatīti hiribalaṃ. Anottappe na kampatīti ottappabalanti ayaṃ ubhayapadavasena atthavaṇṇanā hoti. Tattha purimāni pañca heṭṭhā lakkhaṇādīhi pakāsitāneva. Pacchimadvaye kāyaduccaritādīhi hiriyatīti hiri, lajjāyetaṃ adhivacanaṃ. Tehiyeva ottappatīti ^1- ottappaṃ, pāpato ubbegassetaṃ adhivacanaṃ. Tesaṃ nānākaraṇadīpanatthaṃ "samuṭṭhānaṃ adhipatilajjābhayalakkhaṇena cā"ti imaṃ mātikaṃ ṭhapetvā ayaṃ vitthārakathā vuttā. Ajjhattasamuṭṭhānā hiri nāma, bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma. Attādhipati hiri nāma, lokādhipati ottappaṃ nāma. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hiri nāma, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappaṃ nāma. Sappatissavalakkhaṇā hiri nāma, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ nāma. Tattha ajjhattasamuṭṭhānahiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti jātiṃ paccavekkhitvā, vayaṃ paccavekkhitvā, sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā, bāhusaccaṃ paccavekkhitvā. Kathaṃ? "pāpakaraṇannāmetaṃ na jātisampannānaṃ kammaṃ, hīnajaccānaṃ kevaṭṭādīnaṃ idaṃ kammaṃ, mādisassa jātisampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti evaṃ tāva jātiṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā "pāpakaraṇannāmetaṃ daharehi kattabbakammaṃ, mādisassa vaye ṭhitassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti evaṃ vayaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā "pāpakaraṇannāmetaṃ ^2- dubbalajātikānaṃ kammaṃ, na sūrabhāvānaṃ. Mādisassa sūrabhāvasampannassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti evaṃ sūrabhāvaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Tathā "pāpakaraṇannāmetaṃ andhabālānaṃ @Footnote: ¹ Sī. ottapatīti ² cha.Ma. pāpakammaṃ nāmetaṃ. evamuparipi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page175.

Kammaṃ, na paṇḍitānaṃ. Mādisassa paṇḍitassa bahussutassa idaṃ kammaṃ kātuṃ na yuttan"ti evaṃ bāhusaccaṃ paccavekkhitvā pāṇātipātādipāpaṃ akaronto hiriṃ samuṭṭhāpeti. Evaṃ ajjhattasamuṭṭhānahiriṃ catūhi kāraṇehi samuṭṭhāpeti. Samuṭṭhāpetvā ca pana attano citte hiriṃ pavesetvā pāpakammaṃ na karoti, evaṃ ajjhattasamuṭṭhānā hiri nāma hoti. Kathaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma? sace tvaṃ pāpakammaṃ karissasi, catūsu Parisāsu garahappatto bhavissasi. "garahissanti taṃ viññū asuciṃ nāgariko yathā vivajjito sīlavantehi kathaṃ bhikkhu karissasī"ti evaṃ paccavekkhanto hi bahiddhāsamuṭṭhitena ottappena pāpakammaṃ na karoti, evaṃ bahiddhāsamuṭṭhānaṃ ottappaṃ nāma hoti. Kathaṃ attādhipati hiri nāma? idhekacco kulaputto attānaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ Katvā "mādisassa saddhāpabbajitassa bahussutassa dhutavādassa ^1- na yuttaṃ pāpakammaṃ kātun"ti pāpakammaṃ na karoti. Evaṃ attādhipati hiri nāma hoti. Tenāha bhagavā "so attānaṃyeva adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ karitvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī"ti. ^2- Kathaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma? idhekacco kulaputto lokaṃ adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā pāpakammaṃ na karoti. Yathāha:- "mahā kho panāyaṃ lokasannivāso, mahantasmiṃ kho pana lokasannivāse santi samaṇabrāhmaṇā iddhimanto dibbacakkhukā paracittaviduno, te dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ pajānanti, tepi maṃ evaṃ jānisasanti `passatha bho imaṃ kulaputtaṃ, saddhā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi dhammehī'ti. Santi devatā iddhimantiyo ^3- dibbacakkhukā paracittaviduniyo, tā dūratopi passanti, āsannāpi na dissanti, cetasāpi cittaṃ pajānanti, tāpi maṃ evaṃ jānissanti `passatha bho imaṃ kulaputtaṃ, saddhā agārasmā anagāriyaṃ pabbajito samāno vokiṇṇo viharati pāpakehi akusalehi @Footnote: ¹ cha. dhutaṅgadharassa, Ma. dhutaṅgadhārissa ² aṅ. tika. 20/40/142 @³ cha. iddhimantiniyo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page176.

Dhammehī'ti. So lokaṃyeva adhipatiṃ jeṭṭhakaṃ katvā akusalaṃ pajahati, kusalaṃ bhāveti, sāvajjaṃ pajahati anavajjaṃ bhāveti, suddhaṃ attānaṃ pariharatī"ti. ^1- Evaṃ lokādhipati ottappaṃ nāma hoti. Lajjāsabhāvasaṇṭhitā hiri, bhayasabhāvasaṇṭhitaṃ ottappanti ettha pana lajjāti lajjanākāro, tena sabhāvena saṇṭhitā hiri. Bhayanti apāyabhayaṃ, tena sabhāvena saṇṭhitaṃ ottappaṃ. Tadubhayampi pāpaparivajjane pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi yathā nāma eko kulaputto uccārapassāvādīni karonto lajjitabbayuttakaṃ ekaṃ disvā lajjanākārappatto bhaveyya ^2- nilīno lajjito, ^2- evameva ajjhattaṃ lajjidhammaṃ okkamitvā pāpakammaṃ na karoti. Ekacco apāyabhayabhīto hutvā pāpakammaṃ na karoti. Tatridaṃ opammaṃ:- yathā hi dvīsu ayoguḷesu eko sītalo bhaveyya gūthamakkhito, eko uṇho āditto. Tattha paṇḍito sītalaṃ gūthamakkhitattā jigucchanto na gaṇhāti, itaraṃ dāhabhayena. Tattha sītalassa gūthamakkhitassa jigucchāya ^3- agaṇhanaṃ viya ajjhattaṃ lajjidhammaṃ okkamitvā pāpassa akaraṇaṃ, uṇhassa dāhabhayena agaṇhanaṃ viya apāyabhayena pāpassa akaraṇaṃ veditabbaṃ. Sappatissavalakkhaṇā hiri, vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappanti idampi dvayaṃ pāpaparivajjaneeva pākaṭaṃ hoti. Ekacco hi jātimahattapaccavekkhaṇā satthumahattapaccavekkhaṇā dāyajjamahattapaccavekkhaṇā sabrahmacārimahattapaccavekkhaṇāti catūhi kāraṇehi sappatissavalakkhaṇaṃ hiriṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Ekacco attānuvādabhayaṃ parānuvādabhayaṃ daṇḍabhayaṃ duggatibhayanti catūhi kāraṇehi vajjabhīrukabhayadassāvilakkhaṇaṃ ottappaṃ samuṭṭhāpetvā pāpaṃ na karoti. Tattha jātimahattapaccavekkhaṇādīni ceva attānuvādabhayādīni ca vitthāretvā kathetabbānīti. ^4- Mūlarāsivaṇṇanā na lubbhanti etena, sayaṃ vā na lubbhati, na lubbhanamattameva vā etanti alobho. Adosāmohesupi eseva nayo. Tesu alobho ārammaṇe cittassa agedhalakkhaṇo @Footnote: ¹ aṅ. tika. 20/40/142, ^2-2 cha.Ma. hīḷito @³ cha.Ma. gūthamakkhanajigucchāya ⁴ cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page177.

Alaggabhāvalakkhaṇo vā kamaladale ^1- jalabindu viya. Apariggahaṇaraso muttabhikkhu viya. Anallīnabhāvapaccupaṭṭhāno asucimhi patitapuriso viya. Adoso acaṇḍikkalakkhaṇo avirodhalakkhaṇo vā anukūlamitto viya. Āghātavinayaraso pariḷāhavinayaraso vā candanaṃ viya. Sommabhāvapaccupaṭṭhāno puṇṇacando viya. Amoho lakkhaṇādīhi ^2- heṭṭhā paññindriyapade vibhāvitoeva. Imesu pana tīsu alobho maccheramalassa paṭipakkho, adoso duslīlyamalassa, amoho kusalesu dhammesu abhāvanāya paṭipakkho. Alobho cettha dānahetu, adoso sīlahetu, amoho bhāvanāhetu. Tesu ca alobhena anadhikaṃ gaṇhāti luddhassa adhikagahaṇato. Adosena anūnaṃ duṭṭhassa onagahaṇato. ^3- Amohena aviparītaṃ muḷhassa viparītagahaṇato. Alobhena cettha vijjamānaṃ dosaṃ dosato dhārento dose pavattati, luddho hi dosaṃ paṭicchādeti. Adosena vijjamānaṃ guṇaṃ guṇato dhārento guṇe pavattati, duṭṭho hi guṇaṃ makkheti. Amohena yāthāvasabhāvaṃ ^4- yāthāvasabhāvato dhārento yāthāvasabhāve pavattati, muḷho hi tacchaṃ "atacchan"ti atacchaṃ ca "tacchan"ti gaṇhāti. Alobhena ca piyavippayogadukkhaṃ na hoti, luddhassa piyasabhāvato piyavippayogāsahanato ca. Adosena appiyasampayogadukkhaṃ na hoti, duṭṭhassa hi appiyasabhāvato appiyasampayogāsahanato ca. Amohena icchitālābhadukkhaṃ na hoti, amuḷhassa hi "taṃ kutettha labbhā"ti ^5- evamādi paccavekkhaṇasambhavato. Alobhena cettha jātidukkhaṃ na hoti alobhassa taṇhāpaṭipakkhattā ^6- taṇhāmūlakattā ca jātidukkhassa. Adosena jarādukkhaṃ na hoti tikkhadosassa khippaṃ jarāsambhavato. Amohena maraṇadukkhaṃ na hoti, sammohamaraṇaṃ hi dukkhaṃ, na ca taṃ amuḷhassa hoti. Alobhena ca gahaṭṭhānaṃ, amohena pabbajitānaṃ, adosena pana sabbesampi sukhasaṃvāsatā hoti. Visesato cettha alobhena pittivisaye upapatti na hoti, yebhuyyena hi sattā taṇhāya pittivisayaṃ upapajjanti, taṇhāya ca paṭipakkho alobho. Adosena niraye @Footnote: ¹ Ma. kamalatale ² Sī. amohalakkhaṇādi hi ³ cha.Ma. ūnaggahaṇato @⁴ Sī. yathāsabhāvaṃ ⁵ dī. pā. 11/340/232, aṅ. navaka. 23/30/335 @⁶ cha.Ma. taṇhāpaṭipakkhato

--------------------------------------------------------------------------------------------- page178.

Upapatti na hoti, dosena hi caṇḍajātitāya dosasadisaṃ nirayaṃ upapajjanti, dosassa ca paṭipakkho adoso. Amohena tiracchānayoniyaṃ nibbatti na hoti, mohena hi niccasammuḷhā ^1- tiracchānayoniyaṃ upapajjanti, mohassa paṭipakkho ca amoho. Etesu alobho rāgavasena upagamanassa abhāvaṃ karoti, ^2- adoso dosavasena apagamanassa, amoho mohavasena amajjhattabhāvassa. Tīhipi cetehi yathāpaṭipāṭiyā nekkhammasaññā abyāpādasaññā avihiṃsāsaññāti imā tisso saññā honti, asubhasaññā appamāṇasaññā dhātusaññāti imā ca tisso saññā honti. Alobhena pana kāmasukhallikānuyogantassa parivajjanaṃ, adosena attakilamathānuyogantassa parivajjanaṃ hoti, amohena majjhimāya paṭipattiyā paṭipajjanaṃ. Tathā alobhena abhijjhākāyaganthassa pabhedanaṃ hoti, adosena byāpādakāyaganthassa, amohena sesaganthadvayassa. Purimāni ca dve satipaṭṭhānāni purimānaṃ dvinnaṃ ānubhāvena, pacchimāni pacchimasseva ānubhāvena ijjhanti. Alobho cettha ārogyassa paccayo hoti, aluddho hi lobhanīyampi asappāyaṃ na sevati, tena arogo hoti. Adoso yobbanassa, ^3- aduṭṭho hi valittacapalitāvahena ^4- dosagginā aḍayhamāno dīgharattaṃ yuvā hoti. Amoho dīghāyukatāya, amuḷho hi hitāhitaṃ ñatvā ahitaṃ parivajjamāno hitañca paṭisevamāno dīghāyuko hoti. Alobho cettha bhogasampattiyā paccayo hoti, aluddhassa hi cāgena bhogapaṭilābho. Adoso mittasampattiyā aduṭṭhassa ^5- mettāya mittānaṃ paṭilābhato ceva aparihānato ^6- ca. Amoho attasampattiyā, amuḷho hi attano hitameva karonto attānaṃ sampādeti. Alobho ca dibbavihārassa paccayo hoti, adoso brahmavihārassa, amoho ariyavihārassa. Alobhena cettha sakapakkhesu sattasaṅkhāresu nibbuto hoti tesaṃ vināsena abhisaṅgahetukassa dukkhassa abhāvā. Adosena parapakkhesu aduṭṭhassa verīsupi verisaññāya abhāvato. Amohena udāsīnapakkhesu amuḷhassa sabbābhisaṅgatāya abhāvato. @Footnote: ¹ cha. niccasammūḷhaṃ, Ma. niccaṃ sammuḷhaṃ ² cha.Ma. abhāvakaro @³ Sī. yobbaññassa ⁴ cha.Ma. valipalitāvahena @⁵ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁶ Sī. aparihānito

--------------------------------------------------------------------------------------------- page179.

Alobhena ca aniccadassanaṃ hoti, luddho hi upabhogāsāya aniccepi saṅkhāre aniccato na passati. Adosena dukkhadassanaṃ, adosajjhāsayo hi pariccattaāghāta- vatthupariggaho saṅkhāreyeva dukkhato passati. Amohena anattadassanaṃ, amuḷho hi yathāsabhāvagahaṇakusalo ^1- apariṇāyakaṃ khandhapañcakaṃ apariṇāyakato bujjhati. Yathā ca etehi aniccadassanādīni, evameva tepi aniccadassanādīhi honti. Aniccadassanena hi alobho hoti, dukkhadassanena adoso, anattadassanena amoho hoti. Ko hi nāma "aniccamidan"ti sammā ñatvā tassatthāya pihaṃ uppādeyya, saṅkhāre vā "dukkhan"ti jānanto aparampi accantatikhiṇaṃ kodhadukkhaṃ uppādeyya, attasuññatañca bujjhitvā puna sammohaṃ āpajjeyyāti. Kammapatharāsivaṇṇanā na abhijjhāyatīti anabhijjhā. Kāyikacetasikasukhaṃ idhalokaparalokahitaṃ guṇānubhāvapaṭiladdhaṃ kittisaddañca na byāpādetīti abyāpādo. Sammā passati, sobhanā vā diṭṭhīti sammādiṭṭhi, alobhādīnaṃyeva tāni nāmāni. Heṭṭhā panete dhammā mūlavasena gahitā, idha kammapathavasenāti veditabbā. Lokapāladukavaṇṇanā hirottappānipi heṭṭhā balavasena gahitāni, idha lokapālavasena. Lokaṃ hi ime dve dhammā pālenti. ^2- Yathāha:- "dveme bhikkhave sukkā dhammā lokaṃ pālenti. Katame dve? hiri ca ottappañca, ime kho bhikkhave dve sukkā dhammā lokaṃ pālenti. Sace bhikkhave dve sukkā dhammā lokaṃ na pāleyyuṃ, nayidha paññāyetha `mātā'ti vā `mātucchā'ti vā `mātulānī'ti vā `ācariyabhariyā'ti vā `garūnaṃ dārā'ti vā, sambhedaṃ loko agamissa, ^3- yathā ajeḷakā kukkuṭasukarā soṇasiṅgālā. Yasmā @Footnote: ¹ cha.Ma. yāthāvagahaṇakusalo ² cha.Ma. pālayanti ³ Ma. āgamissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page180.

Ca kho bhikkhave ime dve sukkā dhammā lokaṃ pālenti, tasmā paññāyati `mātā'ti vā `mātucchā'ti `mātulānī'ti vā `ācariyabhariyā'ti vā `garūnaṃ dārā'ti vā"ti. ^1- Passaddhādiyugalavaṇṇanā kāyassa passambhanaṃ kāyapassaddhi. Cittassa passambhanaṃ cittapassaddhi. Kāyoti cettha vedanādayo tayo khandhā. Ubhopi panetā ekato katvā kāyacittadarathavūpasamalakkhaṇā kāyacittapassaddhiyo, kāyacittadarathanimmadanarasā, kāyacittānaṃ aparipphandanasītibhāvapaccupaṭṭhānā, kāyacittapadaṭṭhānā, kāyacittānaṃ avūpasamakarauddhaccādikilesapaṭipakkhabhūtāti daṭṭhabbā. Kāyassa lahubhāvo kāyalahutā. Cittassa lahubhāvo cittalahutā. Tā kāyacittagarubhāva- vūpasamalakkhaṇā, kāyacittagarubhāvanimmadanarasā, kāyacittānaṃ adandhatāpaccupaṭṭhānā, kāyacittapadaṭṭhānā, kāyacittānaṃ garubhāvakarathīnamiddhādikilesapaṭipakkhabhūtāti daṭṭhabbā. Kāyassa mudubhāvo kāyamudutā. Cittassa mudubhāvo cittamudutā. Tā kāyacittathaddhabhāvavūpasamalakkhaṇā, kāyacittathaddhabhāvanimmadanarasā, appaṭighātapaccupaṭṭhānā, kāyacittapadaṭṭhānā, kāyacittānaṃ thaddhabhāvakaradiṭṭhimānādikilesapaṭipakkhabhūtāti daṭṭhabbā. Kāyassa kammaññabhāvo kāyakammaññatā. Cittassa kammaññabhāvo cittakammaññatā. Tā kāyacittaakammaññabhāvavūpasamalakkhaṇā, kāyacittaakammaññabhāvanimmadanarasā, kāyacittānaṃ ārammaṇakaraṇasampattipaccupaṭṭhānā, kāyacittapadaṭṭhānā, kāyacittānaṃ akammaññabhāvakarāvasesanīvaraṇapaṭipakkhabhūtāti daṭṭhabbā. Tā pasādanīyavatthūsu pasādāvahā, hitakiriyāsu viniyogakkhemabhāvāvahā suvaṇṇavisuddhi viyāti daṭṭhabbā. Kāyassa pāguññabhāvo kāyapāguññatā. Cittassa pāguññabhāvo cittapāguññatā. Tā kāyacittaagelaññabhāvalakkhaṇā, kāyacittagelaññanimmadanarasā, nirādīnavapaccupaṭṭhānā, kāyacittapadaṭṭhānā, kāyacittagelaññakaraassaddhiyādikilesapaṭipakkhabhūtāti daṭṭhabbā. @Footnote: ¹ aṅ. duka. 20/9/51-52

--------------------------------------------------------------------------------------------- page181.

Kāyassa ujukabhāvo kāyujukatā. Cittassa ujukabhāvo cittujukatā. Tā kāyacitta- ājjavalakkhaṇā, kāyacittakuṭilabhāvanimmadanarasā, kāyacittānaṃ ajimhatāpaccupaṭṭhānā, kāyacittapadaṭṭhānā, kāyacittānaṃ kuṭilabhāvakaramāyāsāṭheyyādikilesapaṭipakkhabhūtāti daṭṭhabbā. Saratīti sati. Sampajānātīti sampajaññaṃ. Samantato pakārehi jānātīti attho. Sātthakasampajaññaṃ sappāyasampajaññaṃ gocarasampajaññaṃ asammohasampajaññanti imesaṃ catunnaṃ panassa vasena bhedo veditabbo. Lakkhaṇādīni cetesaṃ satindriyapaññindriyesu vuttanayeneva veditabbāni. Iti heṭṭhā vuttamevetaṃ dhammadvayaṃ puna imasmiṃ ṭhāne upakāravasena gahitaṃ. Kāmacchandādayo paccanīkadhamme sametīti samatho. Aniccādivasena vividhehi ākārehi dhamme passatīti vipassanā, paññāvesā atthato. Imesampi dvinnaṃ lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttāneva. Idha panete yuganaddhavasena ^1- gahitā. Sahajātadhamme paggaṇhātīti paggāho. Uddhaccasaṅkhātassa vikkhepassa paṭipakkhabhāvato na vikkhepoti avikkhePo. Etesampi lakkhaṇādīni heṭṭhā vuttāneva. Idha panetaṃ padadvayaṃ viriyasamādhiyojanatthāya gahitanti veditabbaṃ. Yevāpanakavaṇṇanā ye vā pana tasmiṃ samaye aññepi atthi paṭiccasamuppannā arūpino dhammā, ime dhammā kusalāti "phasso hoti .pe. Avikkhepo hotī"ti na kevalaṃ padapaṭipāṭiyā uddiṭṭhā ime paropaṇṇāsadhammāeva, athakho yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ tihetukaṃ somanassasahagataṃ paṭhamaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ uppannaṃ hoti, tasmiṃ samaye yevāpanakā ^2- aññepi tehiyeva phassādīhi sampayuttā hutvā pavattamānā atthi attano attano anurūpaṃ paccayaṃ paṭicca samuppannā rūpābhāvena arūpino sabhāvato upalabbhamānā dhammā, sabbepi ime dhammā kusalāti. ^3- Ettāvatā cittaṅgavasena pāliyaṃ āruḷhe paropaṇṇāsadhamme dīpetvā yevāpanakavasena aparepi nava dhamme dhammarājā dīpeti. Tesu tesu hi suttapadesu @Footnote: ¹ Sī.,Ma. yuganandhavasena ² cha.Ma. ye vā pana ³ cha.Ma. iti-saddo na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page182.

Chando adhimokkho manasikāro tatramajjhattatā karuṇā muditā kāyaduccaritavirati vacīduccaritavirati micchājīvaviratīti ime nava dhammā paññāyanti. Imasmiṃ cāpi mahācitte kattukamyatākusaladhammacchando atthi, cittaṅgavasena pana pāliṃ anāruḷho, ^1- so idha yevāpanakavasena gahito. Adhimokkho atthi, manasikāro atthi, tatramajjhattatā atthi, mettāpubbabhāgo atthi, so adose gahite gahitoeva hoti. Karuṇāpubbabhāgo atthi, muditāpubbabhāgo atthi, upekkhāpubbabhāgo atthi, so pana tatramajjhattatāya gahitāya gahitoeva hoti. Sammāvācā atthi, sammākammanto atthi, sammāājīvo atthi, cittaṅgavasena pana pāliṃ anāruḷho, sopi idha yevāpanakavasena gahito. Imesu pana navasu chando adhimokkho manasikāro tatramajjhattatāti ime cattārova ekakkhaṇe labbhanti, sesā nānākkhaṇe. Yadā hi iminā cittena micchāvācaṃ pajahati, virativasena sammāvācaṃ pūreti, tadā chandādayo cattāro sammāvācā cāti ime pañca ekakkhaṇe labbhanti. Yadā micchākammantaṃ pajahati, virativasena sammākammantaṃ pūreti .pe. Micchāājīvaṃ pajahati, virativasena sammāājīvaṃ pūreti .pe. Yadā karuṇāya parikammaṃ karoti .pe. Yadā muditāya parikammaṃ karoti, tadā chandādayo cattāro muditāpubbabhāgo cāti ime pañca ekakkhaṇe labbhanti. Ito pana muñcitvā dānaṃ dentassa sīlaṃ pūrentassa yogena ^2- kammaṃ karontassa cattāri apaṇṇakaṅgāneva labbhanti. Evametesu navasu yevāpanakadhammesu chandoti kattukamyatāyetaṃ adhivacanaṃ. Tasmā so kattukamyatālakkhaṇo chando, ārammaṇapariyesanaraso, ārammaṇena atthikatāpaccupaṭṭhāno, tadevassa padaṭṭhānaṃ, ārammaṇagahaṇe cāyaṃ cetaso hatthappasāraṇaṃ viya daṭṭhabbo. Adhimuccanaṃ adhimokkho. So sanniṭṭhānalakkhaṇo, asaṃsappanaraso, nicchayapaccupaṭṭhāno, sanniṭṭhātabbadhammapadaṭṭhāno, ārammaṇe niccalabhāvena indakhīlo viya daṭṭhabbo. @Footnote: ¹ cha.Ma. pāḷiyaṃ na āruḷho. evamuparipi ² cha.Ma. yoge

--------------------------------------------------------------------------------------------- page183.

Kiriyā kāro, manasmiṃ ^1- kāro manasikāro, purimamanato visadisaṃ manaṃ karotītipi manasikāro. Svāyaṃ ārammaṇapaṭipādako vīthipaṭipādako javanapaṭipādakoti tippakāro. Tattha ārammaṇapaṭipādako manasmiṃ kāroti manasikāro. So sārammaṇalakkhaṇo, ^2- sampayuttānaṃ ārammaṇena saṃyojanaraso, ^3- ārammaṇābhimukhabhāvapaccupaṭṭhāno, saṅkhārakkhandhapariyāpanno, ārammaṇapaṭipādakattena sampayuttānaṃ sārathi viya daṭṭhabbo. Vīthipaṭipādakoti pana pañcadvārāvajjanassetaṃ adhivacanaṃ. Javanapaṭipādakoti manodvārāvajjanassetaṃ adhivacanaṃ, na te idha adhippetā. Tesu dhammesu majjhattatā tatramajjhattatā. Sā cittacetasikānaṃ samavāhitalakkhaṇā, onādhikanivāraṇarasā pakkhapātupacchedanarasā vā, majjhattabhāvapaccupaṭṭhānā, cittacetasikānaṃ ajjhupekkhanavasena samappavattānaṃ ājāneyyānaṃ ajjhupekkhanasārathi viya daṭṭhabbā. Karuṇāmuditā brahmavihāraniddese āvībhavissanti. Kevalaṃ hi tā appanāppattā rūpāvacarā, idha kāmāvacarāti ayameva viseso. Kāyaduccaritato virati kāyaduccaritavirati. Sesadvayepi ^4- eseva nayo. Lakkhaṇādito panetā tissopi kāyaduccaritādivatthūnaṃ avītikkamalakkhaṇā, amaddanalakkhaṇāti vuttaṃ hoti. Kāyaduccaritādivatthuto saṅkocanarasā, akiriyapaccupaṭṭhānā, saddhāhirottappa- appicchatādiguṇapadaṭṭhānā, pāpakiriyatopi cittassa vimukhībhāvabhūtāti daṭṭhabbā. Iti phassādīni chapaññāsa, yevāpanakavasena vuttāni navāti sabbānipi imasmiṃ dhammuddesavāre pañcasaṭṭhī dhammapadāni bhavanti. Tesu ekakkhaṇe kadāci ekasaṭṭhī bhavanti, kadāci samasaṭṭhī. Tāni hi sammāvācāpūraṇādivasena vuttāni ^5- uppattiyaṃ pañcasu ṭhānesu ekasaṭṭhī bhavanti. Tehi mutte ekasmiṃ ṭhāne samasaṭṭhī bhavanti. Ṭhapetvā pana yevāpanake pāliyaṃ yathāruḷhivasena ^6- gayhamānāni chapaññāsa honti, aggahitaggahaṇena panettha phassapañcakaṃ, vitakko vicāro pīti cittekaggatā @Footnote: ¹ Ma. manasi ² cha.Ma. sāraṇalakkhaṇo ³ cha.Ma. ārammaṇe sampayojanaraso @⁴ cha.Ma. sesapadadvayepi ⁵ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁶ cha.Ma. yathārutavasena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page184.

Pañcindriyāni hiribalaṃ ottappabalanti dve balāni, alobho adosoti dve mūlāni, kāyapassaddhi cittapassaddhītiādayo dvādasa dhammāti samatiṃsa dhammā honti. Tesu samatiṃsāya dhammesu aṭṭhārasa dhammā avibhattikā honti, dvādasa dhammā savibhattikā. Katame aṭṭhārasa? phasso saññā cetanā vicāro pīti jīvitindriyaṃ kāyapassaddhiādayo dvādasa dhammāti ime aṭṭhārasa avibhattikā. Vedanā cittaṃ vitakko cittekaggatā saddhindriyaṃ viriyindriyaṃ satindriyaṃ paññindriyaṃ hiribalaṃ ottappabalaṃ alobho adosoti ime dvādasa dhammā savibhattikā. Tesu satta dhammā dvīsu ṭhānesu vibhattā, eko tīsu, dve catūsu, eko chasu, eko sattasu ṭhānesu vibhatto. Kathaṃ? cittaṃ vitakko saddhā hiri ottappaṃ alobho adosoti ime satta Dvīsu ṭhānesu vibhattā. Etesu hi cittaṃ tāva phassapañcakaṃ patvā "cittaṃ hotī"ti vuttaṃ, indriyāni patvā "manindriyan"ti. Vitakko jhānaṅgāni patvā "vitakko hotī"ti vutto, maggaṅgāni patvā "sammāsaṅkappo"ti. Saddhā indriyāni patvā "saddhindriyaṃ hotī"ti vuttā, balāni patvā "saddhābalan"ti. Hiri balāni patvā "hiribalaṃ hotī"ti vuttā, lokapāladukaṃ patvā "hirī"ti. Ottappepi eseva nayo. Alobho mūlaṃ patvā "alobho hotī"ti vutto, kammapathaṃ patvā "anabhijjhā"ti. Adoso mūlaṃ patvā "adoso hotī"ti vutto, kammapathaṃ patvā "abyāpādo"ti. Ime satta dvīsu ṭhānesu vibhattā. Vedanā pana phassapañcakaṃ patvā "vedanā hotī"ti vuttā, jhānaṅgāni patvā "sukhan"ti, indriyāni patvā "somanassindriyan"ti. Evamayaṃ eko dhammo tīsu ṭhānesu vibhatto. Viriyaṃ pana indriyāni patvā "viriyindriyaṃ hotī"ti vuttaṃ, maggaṅgāni patvā "sammāvāyāmo"ti, balāni patvā "viriyabalan"ti, piṭṭhidukaṃ patvā "paggāho"ti.

--------------------------------------------------------------------------------------------- page185.

Satipi indriyāni patvā "satindriyaṃ hotī"ti vuttā, maggaṅgāni patvā "sammāsatī"ti, balāni patvā "satibalan"ti, piṭṭhidukaṃ ^1- patvā "sati hotī"ti vuttā. Evaṃ ime dve dhammā catūsu ṭhānesu vibhattā. Samādhi pana jhānaṅgāni patvā "cittekaggatā hotī"ti vutto, indriyāni patvā "samādhindriyan"ti, maggaṅgāni patvā "sammāsamādhī"ti, balāni patvā "samādhibalan"ti, piṭṭhidukaṃ patvā "samatho, avikkhepo"ti. Evamayaṃ eko dhammo chasu ṭhānesu vibhatto. Paññā pana indriyāni patvā "paññindriyaṃ hotī"ti vuttā, maggaṅgāni patvā "sammādiṭṭhī"ti, balāni patvā "paññābalan"ti, mūlāni patvā "amoho"ti, kammapathaṃ patvā "sammādiṭṭhī"ti, piṭṭhidukaṃ patvā "sampajaññaṃ, vipassanā"ti. Evamayaṃ eko dhammo sattasu ṭhānesu vibhatto. Sace pana koci vadeyya "ettha apubbaṃ nāma natthi, heṭṭhā gahitameva gaṇhitvā tasmiṃ tasmiṃ ṭhāne ^2- padaṃ pūritaṃ, ananusandhikā kathā, uppaṭipāṭiyā corehi ābhaṭabhaṇḍasadisā, goyūthena gatamagge āluḷitatiṇasadisā, ajānitvā kathitā"ti. So "māhevan"ti paṭisedhetvā vattabbo:- buddhānaṃ desanā ananusandhikā nāma natthi, sānusandhikāva hoti. Ajānitvā kathitāpi natthi, sabbā jānitvā kathitāva. Sammāsambuddho hi tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ kiccaṃ jānāti, taṃ ñatvā kiccavasena vibhattiṃ āropento "aṭṭhārasa dhammā ekekakiccā"ti ñatvā ekekasmiṃ ṭhāne vibhattiṃ āropesi. "satta dhammā dvedvekiccā"ti ñatvā dvīsu dvīsu ṭhānesu vibhattiṃ āropesi. "vedanā tikiccā"ti ñatvā tīsu ṭhānesu vibhattiṃ āropesi. ^3- "viriyasatīnaṃ cattāri cattāri kiccānī"ti ^3- ñatvā catūsu catūsu ṭhānesu vibhattiṃ āropesi. "samādhi chakicco"ti ñatvā chasu ṭhānesu vibhattiṃ āropesi. "paññā sattakiccā"ti ñatvā sattasu ṭhānesu vibhattiṃ āropesi. @Footnote: ¹ Ma. upakāradukaṃ ² Sī., Ma. ṭhāne pana ^3-3 Sī. "viriyaṃ sati catukiccā"ti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page186.

Tatridaṃ opammaṃ:- eko kira paṇḍito rājā rahogato cintesi "idaṃ rājakulasantakaṃ na yathā vā tathā vā khāditabbaṃ, sippānucchavikaṃ vetanaṃ vaḍḍhessāmī"ti. So sabbe sippake ^1- sannipātāpetvā "ekekasippajānanake pakkosathā"ti āha. Evaṃ pakkosiyamānā aṭṭhārasa janā uṭṭhahiṃsu, tesaṃ ekekaṃ paṭiviṃsaṃ ^2- dāpetvā vissajjesi. "dve dve sippāni jānantā āgacchantū"ti vutte pana satta janā āgacchiṃsu, ^3- tesaṃ dve dve paṭiviṃse dāpesi. "tīṇi sippāni jānantā āgacchantū"ti vutte ekova āgacchi, tassa tayo paṭiviṃse dāpesi. "cattāri sippāni jānantā āgacchantū"ti vutte dve janā āgamiṃsu, tesaṃ cattāro cattāro paṭiviṃse dāpesi. "pañca sippāni jānantā āgacchantū"ti vutte ekopi nāgacchi. "../../bdpicture/cha sippāni jānantā āgacchantū"ti vutte ekova āgacchi, tassa cha paṭiviṃse dāpesi. "satta sippāni jānantā āgacchantū"ti vutte ekova āgacchi, tassa satta paṭiviṃse dāpesi. Tattha paṇḍito rājā viya anuttaro dhammarājā, sippajānanakā viya cittaṅgavasena ^4- uppannā dhammā, sippānucchavikaṃ vetanavaḍḍhanaṃ viya kiccavasena tesaṃ tesaṃ dhammānaṃ vibhattiāropanaṃ. Sabbepi panete dhammā phassapañcakavasena jhānaṅgavasena indriyavasena maggaṅgavasena ^5- balavasena mūlavasena kammapathavasena lokapālavasena passaddhivasena lahutāvasena mudutāvasena kammaññatāvasena pāguññatāvasena ujukatāvasena satisampajaññavasena samathavipassanāvasena paggāhāvikkhepavasenāti sattarasa rāsayo hontīti. Dhammuddesavārakathā niṭṭhitā. ------------ Kāmāvacarakusalaniddesavārakathā [2] Idāni tāneva dhammuddesavāre pāliāruḷhāni chapaññāsa padāni vibhajitvā dassetuṃ "katamo tasmiṃ samaye phasso hotī"tiādinā nayena niddesavāro āraddho. @Footnote: ¹ cha. sippike ² cha.Ma. paṭivīsaṃ ³ cha.Ma. āgamaṃsu. evamuparipi @⁴ cha.Ma. cittacittaṅgavasena ⁵ cha.Ma. maggavasena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page187.

Tattha pucchāya tāva ayamattho:- yasmiṃ samaye kāmāvacaraṃ kusalaṃ somanassasahagataṃ tihetukaṃ asaṅkhārikaṃ mahācittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye phasso hotīti vutto, katamo so phassoti iminā nayena sabbapucchāsu attho veditabbo. Yo tasmiṃ samaye phassoti tasmiṃ samaye yo phusanakavasena uppanno phasso, so. "phasso"ti idaṃ phassassa sabhāvadīpanato sabhāvapadannāma. Phusanāti phusanākāro. Samphusanāti phusanākārova upasaggavasena padaṃ vaḍḍhetvā vutto. Samphusitattanti samphusitabhāvo. Ayaṃ panettha yojanā:- yo tasmiṃ samaye phusanakavasena phasso, yā tasmiṃ samaye phusanā, yā tasmiṃ samaye samphusanā, yaṃ tasmiṃ samaye samphusitattaṃ. Athavā yo tasmiṃ samaye phusanakavasena ^1- phasso aññenāpi pariyāyena phusanā samphusanā samphusitattanti vuccati, ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti. Vedanādīnampi niddesesu iminā nayena padayojanā veditabbā. Ayaṃ panettha sabbasādhāraṇo vibhattivinicchayo:- yānimāni bhagavatā paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ kusalaṃ mahācittaṃ bhājetvā dassentena atirekapaṇṇāsapadāni mātikāvasena ṭhapetvā puna ekekapadaṃ gahetvā vibhattiṃ āropitāni, tāni vibhattiṃ gacchantāni tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti, nānā hontāni catūhi kāraṇehi nānā bhavanti. Aparadīpanā panettha dve ṭhānāni gacchanti. Kathaṃ? etāni hi byañjanavasena Upasaggavasena atthavasenāti imehi tīhi kāraṇehi vibhattiṃ gacchanti. Tattha "kodho kujjhanā kujjhitattaṃ, doso dussanā dussitattan"ti evaṃ byañjanavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ, ettha hi ekova kodho byañjanavasena evaṃ vibhattiṃ gato. "cāro vicāro anuvicāro upavicāro"ti evaṃ pana upasaggavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. "paṇḍiccaṃ kosallaṃ nepuññaṃ vebhabyā cintā upaparikkhā"ti evaṃ atthavasena vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. Tesu phassapadaniddese tāva imā tissopi vibhattiyo labbhanti. "phasso phusanā"ti hi byañjanavasena vibhattigamanaṃ hoti, "samphusanā"ti upasaggavasena, "samphusitattan"ti atthavasena. Iminā nayena sabbapadaniddesesu vibhattigamanaṃ veditabbaṃ. @Footnote: ¹ cha.Ma. phusanavasena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page188.

Nānā hontānipi pana nāmanānattena lakkhaṇanānattena kiccanānattena paṭikkhepanānattenāti imehi catūhi kāraṇehi nānā honti. Tattha "katamo tasmiṃ samaye byāpādo hoti? yo tasmiṃ samaye doso dussanā"ti ^1- ettha byāpādoti vā dosoti vā dvepi ete kodhoeva nāmena nānattaṃ gatāti. Evaṃ nāmanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Rāsaṭṭhena ca pañcapi khandhā ekova khandho hoti. Ettha pana rūpaṃ ruppanalakkhaṇaṃ, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇanti iminā lakkhaṇanānattena pañcakkhandhā honti. Evaṃ lakkhaṇanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Cattāro sammappadhānā:- idha bhikkhu anuppannānaṃ pāpakānaṃ akusalānaṃ dhammānaṃ anuppādāya .pe. Cittaṃ paggaṇhāti padahatīti ^2- evaṃ ekameva viriyaṃ kiccanānattena catūsu ṭhānesu āgataṃ. Evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Cattāro asaddhammā:- kodhagarutā, na saddhammagarutā, makkhagarutā, na saddhammagarutā, lābhagarutā, na saddhammagarutā, sakkāragarutā, na saddhammagarutāti ^3- evamādīsu pana paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Imāni pana cattāri nānattāni na phasseyeva labbhanti, sabbesupi phassapañcakādīsu labbhanti. Phassassa hi "phasso"ti nāmaṃ .pe. Cittassa "cittan"ti. Phasso ca phusanalakkhaṇo, vedanā vedayitalakkhaṇā, saññā sañjānanalakkhaṇā, cetanā cetayitalakkhaṇā, viññāṇaṃ vijānanalakkhaṇaṃ. Tathā phasso phusanakicco, vedanā anubhavanakiccā, saññā sañjānanakiccā, cetanā cetanakiccā, ^4- viññāṇaṃ vijānanakiccanti evaṃ kiccanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Paṭikkhepanānattaṃ phassapañcake natthi. Alobhādiniddese pana "alobho alubbhanā alubbhitattan"tiādinā nayena labbhatīti evaṃ paṭikkhepanānattena nānattaṃ veditabbaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu labbhamānavasena catubbidhampi nānattaṃ veditabbaṃ. @Footnote: ¹ abhi. 34/419/116 ² dī.Ma. 10/402/267, abhi 35/390/249 @³ aṅ. catukka. 21/44/52 ⁴ cha.Ma. cetayitakiccā

--------------------------------------------------------------------------------------------- page189.

Aparadīpanā pana padatthuti vā hoti daḷhīkammaṃ vāti evaṃ dve ṭhānāni gacchati. Yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya hi sakimeva "phasso"ti vutte etaṃ padaṃ phusitamaṇḍitavibhūsitaṃ ^1- nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasaggavasena atthavasena "phasso phusanā samphusanā samphusitattan"ti vutte phusitamaṇḍitavibhūsitaṃ nāma hoti. Yathā hi daharakumāraṃ nhāpetvā manoramavatthaṃ paridahāpetvā pupphāni pilandhāpetvā akkhīni añjāpetvā ^2- athassa nalāṭe ekameva manosilāya binduṃ kareyya, ^3- tassa na ettāvatā cittatilako nāma hoti, nānāvaṇṇehi pana parivāretvā bindūsu katesu cittatilako nāma hoti. Evaṃ sampadamidaṃ veditabbaṃ. Ayaṃ padatthuti nāma. Byañjanavasena pana upasaggavasena atthavasena ca punappunaṃ bhaṇanameva daḷhīkammaṃ nāma. Yathā hi "āvuso"ti vā "bhante"ti vā "yakkho"ti vā "sappo"ti vā vutte daḷhīkammaṃ nāma na hoti, "āvuso āvuso, bhante bhante, yakkho yakkho, sappo sappo"ti vutte pana daḷhīkammaṃ nāma hoti, evameva ^4- sakideva yaṭṭhikoṭiyā uppīḷentena viya "phasso"ti vutte padaṃ daḷhīkammaṃ nāma na hoti, punappunaṃ byañjanavasena upasagga- vasena atthavasena "phasso phusanā samphusanā samphusitattan"ti vutteyeva daḷhīkammaṃ nāma hotīti evaṃ aparadīpanā dve ṭhānāni gacchati. Etassāpi vasena labbhamānakapadaniddesesu sabbattha attho veditabbo. Ayaṃ tasmiṃ samaye phasso hotīti yasmiṃ samaye paṭhamaṃ kāmāvacaraṃ mahākusalacittaṃ uppajjati, tasmiṃ samaye ayaṃ phasso nāma hotīti attho. Ayaṃ tāva phassapadaniddesassa vaṇṇanā. Ito paresu pana vedanādipadānaṃ niddesesu visesamattameva vaṇṇayissāma. Sesaṃ idha vuttanayeneva veditabbaṃ. [3] Yaṃ tasmiṃ samayeti ettha kiñcāpi "katamā tasmiṃ samaye vedanā hotī"ti āraddhaṃ, sātapadavasena pana "yan"ti vuttaṃ. Tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajanti ettha tajjā vuccati tassa sātassa sukhassa anucchavikā sāruppā, anucchavikatthopi @Footnote: ¹ cha.Ma. phullita.... evamuparipi ² cha.Ma. añjetvā @³ cha.Ma. manosilā binduṃ kareyyuṃ ⁴ Sī. evamevaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page190.

Hi ayaṃ tajjāsaddo hoti. Yathāha "tajjaṃ tassāruppaṃ kathaṃ mantetī"ti. ^1- Tehi vā rūpādīhi ārammaṇehi imassa ca sukhassa paccayehi jātātipi tajjā. Manoviññāṇameva nissattaṭṭhena dhātūti manoviññāṇadhātu. Samphassato jātaṃ, samphasse vā jātanti samphassajaṃ. Cittanissitattā cetasikaṃ. Madhuraṭṭhena sātaṃ. Idaṃ vuttaṃ hoti "yaṃ tasmiṃ samaye yathā vuttena atthena tajjāya manoviññāṇadhātuyā samphassajaṃ cetasikaṃ sātaṃ, ayaṃ tasmiṃ samaye vedanā hotī"ti. Evaṃ sabbapadehi saddhiṃ yojanā veditabbā. Idāni cetasikaṃ sukhantiādīsu cetasikapadena kāyikasukhaṃ paṭikkhipati. Sukhapadena cetasikaṃ dukkhaṃ. Cetosamphassajanti cittasamphasse jātaṃ. Sātaṃ sukhaṃ vedayitanti sātaṃ vedayitaṃ, na asātaṃ vedayitaṃ. Sukhaṃ vedayitaṃ, na dukkhaṃ vedayitaṃ. Parato pana tīṇi padāni itthīliṅgavasena vuttāni. Sātā vedanā, na asātā. Sukhā vedanā, na dukkhāti ayameva panettha attho. [4] Saññāniddese tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajāti tassā kusalasaññāya anucchavikāya manoviññāṇadhātuyā samphassamhi jātā. Saññāti sabhāvanāmaṃ. Sañjānanāti sañjānanākāro. Sañjānitattanti sañjānitabhāvo. [5] Cetanāniddesopi ^2- iminā nayena veditabbo. Cittaniddese cittavicittatāya cittaṃ. Ārammaṇaṃ minamānaṃ jānātīti mano. Mānasanti manoeva. "antalikkhacaro pāso, yvāyaṃ carati mānaso"ti ^3- hi ettha manasā ^4- sampayuttakadhammo "mānaso"ti vutto. "kathañhi bhagavā tuyhaṃ sāvako sāsane rato appattamānaso sekho kālaṃ kayirā janesutā"ti. ^5- Ettha arahattaṃ "mānasan"ti vuttaṃ. Idha pana manova mānasaṃ, byañjanavasena hetaṃ padaṃ vaḍḍhitaṃ. @Footnote: ¹ Ma.u. 14/253/221 ² cha.Ma. cetanāniddesepi ³ saṃ.sa. 15/151/135 @⁴ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati ⁵ saṃ.sa. 15/159/146

--------------------------------------------------------------------------------------------- page191.

Hadayanti cittaṃ. "cittaṃ vā te khipissāmi, hadayaṃ vā te phālessāmī"ti ^1- ettha uro hadayanti vuttaṃ. "hadayā hadayaṃ maññe aññāya tacchatī"ti ^2- ettha cittaṃ. "vakkaṃ hadayan"ti ^3- ettha hadayavatthu. Idha pana cittameva abbhantaraṭṭhena hadayanti vuttaṃ. Tameva parisuddhaṭṭhena paṇḍaraṃ, bhavaṅgaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Yathāha "pabhassaramidaṃ bhikkhave cittaṃ, tañca kho āgantukehi upakkilesehi upakkiliṭṭhan"ti. ^4- Tato nikkhantattā pana akusalampi gaṅgāya nikkhantā nadīgaṅgā viya godhāvarito nikkhantā godhāvarī viya ca "paṇḍaran"tveva vuttaṃ. Mano manāyatananti idha pana manoggahaṇaṃ manasseva āyatanabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti "nayidaṃ devāyatanaṃ viya manassa āyatanattā manāyatanaṃ, athakho manoeva āyatanaṃ manāyatanan"ti. Tattha nivāsanaṭṭhānaṭṭhena ^5- ākaraṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena ^6- sañjātidesaṭṭhena kāraṇaṭṭhena ca āyatanaṃ veditabbaṃ. Tathā hi loke "issarāyatanaṃ vāsudevāyatanan"tiādīsu nivāsanaṭṭhānaṃ "āyatanan"ti vuccati. "suvaṇṇāyatanaṃ ratanāyatanan"tiādīsu ^7- ākaro. Sāsane pana "manoramme āyatane, sevanti naṃ vihaṅgamā"tiādīsu ^8- samosaraṇaṭṭhānaṃ. "dakkhiṇāpatho gunnaṃ āyatanan"tiādīsu sañjātideso. "tatra tatreva sakkhibyataṃ ^9- pāpuṇāti sati satiāyatane"tiādīsu ^10- kāraṇaṃ. Idha pana sañjātidesaṭṭhena samosaraṇaṭṭhānaṭṭhena kāraṇaṭṭhenāti tidhāpi vaṭṭati. ^11- Phassādayo hi dhammā ettha sañjāyantīti sañjātidesaṭṭhenāpi etaṃ āyatanaṃ. Bahiddhā rūpasaddagandharasaphoṭṭhabbā ārammaṇabhāvenettha osarantīti samosaraṇaṭṭhānaṭṭhenāpi āyatanaṃ. Phassādīnaṃ pana sahajātādipaccayaṭṭhena kāraṇattā kāraṇaṭṭhenāpi āyatananti veditabbaṃ. Manindriyaṃ vuttatthameva. @Footnote: ¹ saṃ.sa. 15/237/249, khu.su. 25/182/369 ² Ma.mū. 12/63/41 @³ dī.Ma. 10/377/251, Ma.mū. 12/110/79 ⁴ aṅ. ekaka. 20/49/9 @⁵ cha. nivāsaṭhānaṭṭhena, Ma. nivāsanaṭṭhena ⁶ Ma. samosaraṇaṭṭhena @⁷ cha.Ma. rajatāyatanantiādīsu ⁸ aṅ. pañcaka. 22/38 (saddhasutta) @⁹ cha.Ma. sakkhibhabbataṃ ¹⁰ Ma.u. 14/158/144 @¹¹ Sī. tividhopi vaṭṭati, Ma. tividhāpi vaṭṭanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page192.

Vijānātīti viññāṇaṃ, viññāṇameva khandho viññāṇakkhandho. Tassa rāsiādivasena attho veditabbo. "mahāudakakkhandhotveva saṅkhaṃ ^1- gacchatī"ti ^2- ettha hi rāsaṭṭhena khandho vutto. "sīlakkhandho samādhikkhandho"tiādīsu ^3- guṇaṭṭhena. "addasā kho bhagavā mahantaṃ dārukkhandhan"ti ^4- ettha paṇṇattimattaṭṭhena. Idha pana ruḷhito khandho vutto. Rāsaṭṭhena hi viññāṇakkhandhassa ekadeso ekaṃ viññāṇaṃ. Tasmā yathā rukkhassa ekadesaṃ chindanto rukkhaṃ chindatīti vuccati, evameva viññāṇakkhandhassa ekadesabhūtaṃ ekampi viññāṇaṃ ruḷhito viññāṇakkhandhoti vuttaṃ. Tajjāmanoviññāṇadhātūti tesaṃ phassādīnaṃ dhammānaṃ anucchavikā manoviññāṇadhātu. Imasmiṃ hi pade ekameva cittaṃ minanaṭṭhena mano, vijānanaṭṭhena viññāṇaṃ, sabhāvaṭṭhena vā nissattaṭṭhena vā dhātūti tīhi nāmehi vuttaṃ. Iti imasmiṃ phassapañcake phasso tāva yasmā phassoeva, na tajjāmanoviññāṇadhātusamphassajo. Cittañca yasmā tajjāmanoviññāṇadhātueva, tasmā imasmiṃ padadvaye "tajjāmanoviññāṇadhātu- samphassajā"ti paññatti na āropitā. Vitakkapadādīsu pana labbhamānāpi idha pacchinnattā na uddhaṭā. Imesañca pana phassapañcakānaṃ dhammānaṃ pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena bhagavatā dukkaraṃ kataṃ. Nānāudakānaṃ hi nānātelānaṃ vā ekabhājane pakkhipitvā divasaṃ nimmathitānaṃ vaṇṇagandharasānaṃ nānatāya disvā vā ghāyitvā vā sāyitvā vā nānākaraṇaṃ sakkā bhaveyya ñātuṃ, evaṃ santepi taṃ dukkaranti vuttaṃ. Sammāsambuddhena pana imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe vattamānānaṃ ^5- pāṭiyekkaṃ pāṭiyekkaṃ vinibbhogaṃ katvā paññattiṃ uddharamānena atidukkaraṃ kataṃ. Tenāha āyasmā nāgasenatthero:- @Footnote: ¹ cha.Ma. saṅkhyaṃ ² aṅ. catukka. 21/51/63 @³ dī.pā. 11/311/204 ⁴ saṃ. saḷā. 18/242/167 @⁵ cha.Ma. pavattamānānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page193.

Dukkaraṃ mahārāja bhagavatā katanti. Kiṃ pana bhante nāgasena bhagavatā dukkaraṃ katanti? dukkaraṃ mahārāja bhagavatā kataṃ, yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe vattamānānaṃ vavaṭṭhānaṃ akkhātaṃ "ayaṃ phasso, ayaṃ vedanā, ayaṃ saññā, ayaṃ cetanā, idaṃ cittan"ti. Opammaṃ bhante karohīti. Yathā mahārāja kocideva puriso nāvāya samuddaṃ ajjhogāhetvā hatthapuṭena udakaṃ gahetvā jivhāya sāyitvā jāneyya nu kho mahārāja so puriso "idaṃ gaṅgāya udakaṃ, idaṃ yamunāya udakaṃ, idaṃ aciravatiyā udakaṃ, idaṃ sarabhuyā udakaṃ, idaṃ mahiyā udakan"ti. Dukkaraṃ bhante nāgasena jānitunti. Tato dukkarataraṃ kho mahārāja bhagavatā kataṃ, yaṃ imesaṃ arūpīnaṃ cittacetasikānaṃ dhammānaṃ ekārammaṇe vattamānānaṃ .pe. Idaṃ cittanti. ^1- [7] Vitakkaniddese takkanavasena takko, tassa "kittakaṃ takkesi? kumbhaṃ takkesi, sakaṭaṃ takkesi, yojanaṃ takkesi, aḍḍhayojanaṃ takkesī"ti evaṃ takkanavasena pavatti veditabbā. Idaṃ takkassa sabhāvapadaṃ. Vitakkanavasena vitakko. Balavataratakkassetaṃ nāmaṃ. Suṭṭhu kappanavasena saṅkappo, ekaggacittaṃ ārammaṇe appetīti appanā. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ, balavatarā vā appanā byappanā. Ārammaṇe cittaṃ abhiniropeti patiṭṭhāpetīti cetaso abhiniropanā. Yāthāvatāya niyyānikatāya ca kusalabhāvappatto pasaṭṭho saṅkappoti sammāsaṅkapPo. [8] Vicāraniddese ārammaṇe caraṇavasena cāro. Idamassa sabhāvapadaṃ. Vicaraṇavasena vicāro. Anugantvā vicaraṇavasena anuvicāro, upagantvā vicaraṇavasena upavicāroti. Upasaggavasena vā padāni vaḍḍhitāni. Ārammaṇe cittaṃ saraṃ viya jiyāya anusandahitvā ṭhapanato cittassa anusandhanatā. ^2- Ārammaṇaṃ anupekkhamāno viya tiṭṭhatīti anupekkhanatā. Cittassa ^3- vicaraṇavasena vā upekkhanatāti anupekkhanatā. @Footnote: ¹ milinda. 16/94 ² cha. anusandhānatā ³ cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati

--------------------------------------------------------------------------------------------- page194.

[9] Pītiniddese pītīti sabhāvapadaṃ, pamuditassa bhāvo pāmojjaṃ. Āmodanākāro āmodanā. Pamodanākāro pamodanā. Yathā bhesajjānaṃ vā telānaṃ vā uṇhodakasītodakānaṃ vā ekato karaṇaṃ "modanā"ti vuccati, evamayampi pīti dhammānaṃ ekato karaṇena modanā, upasaggavasena pana maṇḍetvā "āmodanā pamodanā"ti vuttā. Hāsetīti hāso. Pahāsetīti pahāso, haṭṭhapahaṭṭhākārānaṃ etaṃ adhivacanaṃ. Vittīti vittaṃ, dhanassetaṃ nāmaṃ. Ayaṃ pana somanassapaccayattā vittisarikkhattā vitti. Yathā hi dhanino dhanaṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati, evaṃ pītimato pītiṃ paṭicca somanassaṃ uppajjati. Tasmā "vittī"ti vuttā, tuṭṭhisabhāvasaṇṭhitāya pītiyā etaṃ nāmaṃ. Pītimā pana puggalo kāyacittānaṃ uggatattā abbhuggatattā "udaggo"ti vuccati, udaggassa bhāvo odagyaṃ. Attano manatā attamanatā. Anabhiraddhassa hi mano dukkhapadaṭṭhānattā na attano mano nāma hoti, abhiraddhassa sukhapadaṭṭhānattā attano mano nāma hoti. Iti attano manatā attamanatā, sakamanatā, sakamanassa bhāvoti attho. Sā pana yasmā na aññassa kassaci attano manatā, cittasseva paneso bhāvo cetasiko dhammo, tasmā "attamanatā cittassā"ti vuttā. [11] Cittassekaggatāniddese acalabhāvena ārammaṇe tiṭṭhatīti ṭhiti. Parato padadvayaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Apica sampayuttadhamme ārammaṇamhi sampiṇḍetvā tiṭṭhatīti saṇṭhiti. Ārammaṇaṃ ogāhetvā anupavisitvā tiṭṭhatīti avaṭṭhiti. Kusalapakkhasmiṃ hi cattāro dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti saddhā sati samādhi paññāti. Teneva saddhā "okappanā"ti vuttā, sati "apilāpanatā"ti, samādhi "avaṭṭhitī"ti, paññā "pariyogāhanā"ti. Akusalapakkhe pana tayo dhammā ārammaṇaṃ ogāhanti taṇhā diṭṭhi avijjāti. Teneva te "oghā"ti vuttā. Cittekaggatā panettha na balavatī hoti. Yathā hi rajuṭṭhānaṭṭhāne udakena siñcitvā sammaṭṭhe thokameva kālaṃ rajo sannisīdati, sukkhante puna pakatibhāveneva vuṭṭhāti, evameva akusalapakkhe cittekaggatā na balavatī hoti. Yathā pana tasmiṃ ṭhāne ghaṭehi udakaṃ āsiñcitvā kuddālena khanitvā ākoṭṭanamaddanaghaṭṭanāni katvā upalitte

--------------------------------------------------------------------------------------------- page195.

Ādāse viya chāyā paññāyati, vassasatātikkame taṃmuhuttakataṃ viya hoti, evameva kusalapakkhe cittekaggatā balavatī hoti. Uddhaccavicikicchāvasena pavattassa ^1- visāhārassa paṭipakkhato avisāhāro, uddhaccavicikicchāvaseneva gacchantaṃ cittaṃ vikkhipati nāma, ayaṃ pana tathāvidho vikkhepo na hotīti avikkhePo. Uddhaccavicikicchāvaseneva cittaṃ visāhaṭaṃ nāma hoti, ito cito ca hariyati, ^2- ayaṃ pana evaṃ avisāhaṭassa mānasassa bhāvoti avisāhaṭamānasatā. Samathoti tividho samatho cittasamatho adhikaraṇasamatho sabbasaṅkhārasamathoti. Tattha aṭṭhasu samāpattīsu cittekaggatā cittasamatho nāma. Tañhi āgamma cittacalanaṃ cittavipphandanaṃ ^3- sammati vūpasammati. Tasmā so cittasamathoti vuccati. Sammukhāvinayādi sattavidho samatho adhikaraṇasamatho nāma. Tañhi āgamma tāni adhikaraṇāni sammanti vūpasammanti, tasmā so adhikaraṇasamathoti vuccati. Yasmā pana sabbe saṅkhārā nibbānaṃ āgamma sammanti vūpasammanti, tasmā taṃ sabbasaṅkhārasamathoti vuccati. Imasmiṃ atthe cittasamatho adhippeto. Samādhilakkhaṇe indattaṃ kāretīti samādhindriyaṃ. Uddhacce na kampatīti samādhibalaṃ. Sammāsamādhīti yāthāvasamādhi niyyānikasamādhi kusalasamādhīti. [12] Saddhindriyaniddese buddhādiguṇānaṃ saddahanavasena saddhā, buddhādīni vā ratanāni saddahati patiyāyatīti ^4- saddhā. Saddahanāti saddahanākāro. Buddhādiguṇe ogāhati bhinditvā viya anupavisatīti okappanā. Buddhādiguṇesu etāya sattā ativiya pasīdanti, sayaṃ vā abhippasīdatīti abhippasādo. Idāni yasmā saddhindriyādīnaṃ samāsapadānaṃ vasena aññasmiṃ pariyāye āraddhe ādipadaṃ gahetvāva padabhājanaṃ kariyati, ayaṃ abhidhamme dhammatā, tasmā puna saddhāti vuttaṃ. Yathā vā itthiyā indriyaṃ itthindriyaṃ, na tathā idaṃ. Idaṃ pana saddhāva indriyaṃ saddhindriyanti evaṃ samānādhikaraṇabhāvañāpanatthampi puna "saddhā"ti vuttaṃ. Evaṃ sabbapadaniddesesu ādipadassa puna vacanapayojanaṃ veditabbaṃ. Adhimokkhalakkhaṇe indattaṃ kāretīti saddhindriyaṃ assaddhiye na kampatīti saddhābalaṃ. @Footnote: ¹ Ma. pavattitassa ² Ma. pasāriyati @³ cha.Ma. cittavipphanditaṃ ⁴ cha.Ma. pattiyāyatīti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page196.

[13] Viriyindriyaniddese cetasikoti idaṃ viriyassa niyamato cetasikabhāvadīpanatthaṃ vuttaṃ, idaṃ hi viriyaṃ "yadapi bhikkhave kāyikaṃ viriyaṃ, tadapi viriyasambojjhaṅgo, yadapi cetasikaṃ viriyaṃ, tadapi viriyasambojjhaṅgoti iti hidaṃ uddesaṃ gacchatī"ti ^1- evamādīsu suttesu caṅkamādīni karontassa uppannatāya "kāyikan"ti vuccamānampi kāyaviññāṇaṃ viya kāyikaṃ nāma natthi, cetasikameva panetanti dīpetuṃ ^2- "cetasiko"ti vuttaṃ. Viriyārambhoti viriyasaṅkhāto ārambho. Iminā sesārambhe paṭikkhipati. Ayaṃ hi ārambhasaddo kamme āpattiyaṃ kiriyāyaṃ viriye hiṃsāya vikopaneti anekesu atthesu āgato. "yaṅkiñci dukkhaṃ sambhoti sabbaṃ ārambhapaccayā ārambhānaṃ nirodhena natthi dukkhassa sambhavo"ti ^3- ettha hi kammaṃ "ārambho"ti āgataṃ. "ārambhati ca vippaṭisārī ca hotī"ti ^4- ettha āpatti. "mahāyaññā mahārambhā, na te honti mahapphalā"ti ^5- ettha yūpussāpanādikiriyā. "ārambhatha nikkamatha, yuñjatha buddhasāsane"ti ^6- ettha viriyaṃ. "samaṇaṃ gotamaṃ uddissa pāṇaṃ ārabhantī"ti ^7- ettha hiṃsā. "bījagāmabhūtagāmasamārambhā paṭivirato hotī"ti ^8- ettha chedanabhañjanādikaṃ vikopanaṃ. Idha pana viriyameva adhippetaṃ, tenāha "viriyārambhoti viriyasaṅkhāto ārambho"ti. Viriyaṃ hi ārambhanavasena "ārambho"ti vuccati. Idamassa sabhāvapadaṃ. Kosajjato nikkhamanavasena nikkamo. ^9- Paraṃ paraṃ ṭhānaṃ akkamanavasena parakkamo. Uggantvā yamanavasena uyyāmo. Vāyamanavasena ^10- vāyāmo. Ussāhanavasena ussāho. Adhimattussāhanavasena ussoḷhī, ^11- thirabhāvaṭṭhena thāmo. Cittacetasikānaṃ dhāraṇavasena avicchedato vā pavattanavasena kusalasantānaṃ dhāretīti dhiti. @Footnote: ¹ Sī. Ma. 19/233/99 ² cha.Ma. dassetuṃ @³ khu. su. 25/750/481 ⁴ aṅ. pañcaka. 22/142 (ārabhatisutta), abhi. 36/11/114 @⁵ saṃ. sa. 15/120/92, aṅ. catukka. 21/39/47 ⁶ saṃ. sa. 15/185/188 @⁷ Ma.Ma. 13/51/34 ⁸ dī.Sī. 9/10/5, Ma.mū. 12/293/257 @⁹ Sī. nikkhammo ¹⁰ cha.Ma. byāyamanavasena ¹¹ Sī. ussoḷhi

--------------------------------------------------------------------------------------------- page197.

Aparo nayo:- nikkamo ceso kāmānaṃ panudanāya. Parakkamo ceso bandhanacchedāya, uyyāmo ceso oghassa nittharaṇāya, vāyāmo ceso pāraṅgamanaṭṭhena, ussāho ceso pubbaṅgamaṭṭhena, ussoḷhī ceso adhimattaṭṭhena, thāmo ceso palighugghātanatāya, dhiti cesā ^1- avaṭṭhitikāritāyāti. "kāmaṃ taco ca nahāru ca, aṭṭhi ca avasussatū"ti ^2- evaṃ pavattikāle asithilaparakkamanavasena asithilaparakkamatā, thiraparakkamo daḷhaparakkamoti attho. Yasmā panetaṃ viriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne chandaṃ na nikkhipati, dhuraṃ na nikkhipati, na otāreti na vissajjeti, anosakkitamānasataṃ āvahati, tasmā anikkhittachandatā anikkhittadhuratāti vuttaṃ. Yathā pana tajjātike udakasambhinnaṭṭhāne dhuravāhagoṇaṃ gaṇhathāti vadanti, so jannukehi bhūmiyaṃ ^3- uppīḷetvāpi dhuraṃ vahati, bhūmiyaṃ patituṃ na deti, evameva viriyaṃ kusalakammakaraṇaṭṭhāne dhuraṃ ukkhipati paggaṇhāti, tasmā dhurasampaggāhoti vuttaṃ. Paggāhalakkhaṇe ^4- indattaṃ kāretīti viriyindriyaṃ. Kosajje na kampatīti viriyabalaṃ. Yāthāvaniyyānikakusalavāyāmatāya sammāvāyāmo. [14] Satindriyaniddese saraṇavasena ^5- sati. Idaṃ satiyā sabhāvapadaṃ. Punappunaṃ saraṇato anussaraṇavasena anussati. Abhimukhaṃ gantvā viya saraṇato paṭisaraṇavasena paṭissati. Upasaggavasena vā vaḍḍhitamattametaṃ. Saraṇākāro saraṇatā. Yasmā pana "saraṇatā"ti tiṇṇaṃ saraṇānampi nāmaṃ, tasmā taṃ paṭisedhetuṃ puna satiggahaṇaṃ kataṃ. Satisaṅkhātā saraṇatāti ayañhettha attho. Sutapariyattassa dhāraṇabhāvato dhāraṇatā. Anupavisanasaṅkhātena ogāhanaṭṭhena apilāpanabhāvo apilāpanatā. Yathā hi lābukaṭāhādīni udake plavanti na anupavisanti, na tathā ārammaṇe sati, ārammaṇe ^6- hi esā anupavisati, tasmā apilāpanatāti vuttā. Cirakatacirabhāsitānaṃ na sammusanabhāvato asammusanatā. Upaṭṭhānalakkhaṇe jotanalakkhaṇe ca indattaṃ kāretīti indriyaṃ, satisaṅkhātaṃ indriyaṃ satindriyaṃ. Pamāde na kampatīti satibalaṃ. Yāthāvasati niyyānikasati kusalasatīti sammāsati. @Footnote: ¹ cha.Ma. ceso ² Ma.Ma. 13/184/159, saṃ.ni. 16/22/29 ³ cha.Ma. jaṇṇunā bhūmiṃ @⁴ cha.Ma. paggahalakkhaṇe ⁵ cha.Ma. saraṇakavasena ⁶ cha.Ma. ārammaṇaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page198.

[16] Paññindriyaniddese tassa tassa atthassa pākaṭakaraṇasaṅkhātena paññāpanaṭṭhena paññā. Tena tena vā aniccādinā pakārena dhamme jānātītipi paññā. Idamassā sabhāvapadaṃ. Pajānanākāro pajānanā. Aniccādīni vicinātīti vicayo. Pavicayoti upasaggena padaṃ vaḍḍhitaṃ. Catusaccadhamme vicinātīti dhammavicayo. Aniccādīnaṃ sallakkhaṇavasena sallakkhaṇā. Sāyeva upasagganānattena upalakkhaṇā paccupalakkhaṇāti vuttā. Paṇḍitassa bhāvo paṇḍiccaṃ. Kusalassa bhāvo kosallaṃ. Nipuṇassa bhāvo nepuññaṃ. Aniccādīnaṃ vibhāvanavasena vebhabyā. Aniccādīnaṃ cintanakavasena cintā. Yassa vā uppajjati, taṃ aniccādīni cintāyatītipi ^1- cintā. Aniccādīni upaparikkhatīti upaparikkhā. Bhūrīti paṭhaviyā nāmaṃ, ayaṃ hi saṇhaṭṭhena vitthataṭṭhena ca bhūrī viyāti bhūrī. Tena vuttaṃ "bhūrīti vuccati paṭhavī, tāya paṭhavīsamāya vitthatāya vipulāya paññāya samannāgatoti bhūripañño"ti. ^2- Apica paññāyetaṃ adhivacanaṃ bhūrīti, bhūte atthe ramatīti bhūrī. Asani viya siluccaye kilese medhati hiṃsatīti medhā, khippaṃ gahaṇadhāraṇaṭṭhena vā medhā. Yassa uppajjati, taṃ attahitapaṭipattiyaṃ sampayuttadhamme ca yāthāvalakkhaṇa- paṭivedhe parinetīti ^3- pariṇāyikā. Aniccādivasena dhamme vipassatīti vipassanā. Sammā pakārehi aniccādīni jānātīti sampajaññaṃ. Uppathaṃ paṭipanne sindhave vīthiṃ āropanatthaṃ patodo viya uppathe dhāvanakakūṭacittaṃ vīthiṃ āropanatthaṃ vijjhatīti patodo viya patodo. ^4- Paññāva patodo paññāpatodo. ^4- Dassanalakkhaṇe indattaṃ kāretīti indriyaṃ, paññāsaṅkhātaṃ indriyaṃ paññindriyaṃ. Avijjāya na kampatīti paññābalaṃ. Kilesacchedanaṭṭhena paññāva satthaṃ paññāsatthaṃ. Accuggataṭṭhena paññāva pāsādo paññāpāsādo. Ālokanaṭṭhena paññāva āloko paññāāloko. Obhāsanaṭṭhena paññāva obhāso paññāobhāso. Pajjotanaṭṭhena paññāva pajjoto paññāpajjoto. Paññavato hi ekapallaṅkena nisinnassa dasasahassilokadhātu ekālokā ekobhāsā @Footnote: ¹ cha.Ma. cintāpetītipi ² khu. mahā. 29/27 (suddhaṭṭhakasuttaniddesa) @³ Ma. pariṇāmetīti ^4-4 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti

--------------------------------------------------------------------------------------------- page199.

Ekapajjotā hoti, tenetaṃ vuttaṃ. Imesu pana tīsu padesu ekapadenapi ekasmiṃ atthe siddhe yānetāni "cattārome bhikkhave ālokā. Katame cattāro? candāloko suriyāloko agyāloko paññāloko. Ime kho bhikkhave cattāro ālokā. Etadaggaṃ bhikkhave imesaṃ catunnaṃ ālokānaṃ yadidaṃ paññāloko"ti. Tathā "cattārome bhikkhave obhāsā .pe. Cattārome bhikkhave pajjotā"ti ^1- sattānaṃ ajjhāsayavasena suttāni desitāni, tadanurūpeneva idhāpi desanā katā. Attho hi anekehi ākārehi vibhajjamāno suvibhatto hoti, aññathā ca añño bujjhati, aññathā ca aññoti. Ratikārakaṭṭhena ^2- pana ratidāyakaṭṭhena ratijanakaṭṭhena vittikaṭṭhena ^3- dullabhapātubhāvaṭṭhena atulaṭṭhena anomasattaparibhogaṭṭhena ca paññāva ratanaṃ paññāratanaṃ. Na tena sattā muyhanti, sayaṃ vā ārammaṇe na muyhati, ^4- amuyhanamattameva vā tanti ^4- amoho. Dhammavicayapadaṃ vuttatthameva. Kasmā panetaṃ puna vuttanti? amohassa mohapaṭipakkhabhāvadīpanatthaṃ. Tenetaṃ dīpeti "yvāyaṃ amoho, so na kevalaṃ mohato añño dhammo, mohassa pana paṭipakkho dhammavicayasaṅkhāto amoho nāma idha adhippeto"ti. Sammādiṭṭhīti yāthāvaniyyānikakusaladiṭṭhi. [19] Jīvitindriyaniddese yo tesaṃ arūpīnaṃ dhammānaṃ āyūti tesaṃ sampayuttakānaṃ arūpadhammānaṃ yo āyāpanaṭṭhena āYu. Tasmiṃ hi sati arūpadhammā ayanti gacchanti pavattanti, tasmā āyūti vuccati, idamassa sabhāvapadaṃ. Yasmā pana te dhammā āyusmiṃyeva sati tiṭṭhanti yapenti yāpenti iriyanti vattanti pālayanti, tasmā ṭhitītiādīni vuttāni. Vacanattho panettha etāya tiṭṭhantīti ṭhiti. Yapentīti yapanā. Tathā yāpanā. Evaṃ bujjhanakasattānaṃ ^5- pana vasena purimapade rassattaṃ kataṃ. Etāya iriyantīti iriyanā. Vattantīti vattanā. Pālayantīti pālanā. Jīvanti etenāti jīvitaṃ. Anupālanalakkhaṇe indattaṃ kāretīti jīvitindriyaṃ. @Footnote: ¹ aṅ. catukka. 21/143-145/158-159 ² cha.Ma. ratikaraṇaṭṭhena ³ cha.Ma. cittīkataṭṭhena @^4-4 cha.Ma. ime pāṭhā na dissanti ⁵ cha.Ma. bujjhantānaṃ

--------------------------------------------------------------------------------------------- page200.

[30] Hiribalaniddese yaṃ tasmiṃ samayeti yena dhammena tasmiṃ samaye, liṅgavipallāsaṃ vā katvā "yo dhammo tasmiṃ samaye"tipi attho veditabbo. Hiriyitabbenāti upayogatthe karaṇavacanaṃ, hiriyitabbayuttakaṃ kāyaduccaritādidhammaṃ hiriyati jigucchatīti attho. Pāpakānanti lāmakānaṃ. Akusalānaṃ dhammānanti akosallasambhūtānaṃ dhammānaṃ. Samāpattiyāti idampi upayogatthe karaṇavacanaṃ, tesaṃ dhammānaṃ samāpattiṃ paṭilābhaṃ samaṅgībhāvaṃ hiriyati jigucchatīti attho. [31] Ottappabalaniddese ottappitabbenāti hetvatthe karaṇavacanaṃ, ottappitabbayuttakena ottappassa hetubhūtena kāyaduccaritādinā vuttappakārāya ca samāpattiyā ottappassa hetubhūtāya ottappati bhāyatīti attho. [32] Alobhaniddese alubbhanakavasena alobho, na lubbhatītipi alobho, idamassa sabhāvapadaṃ. Alubbhanāti alubbhanākāro. Lobhasamaṅgipuggalo lubbhito nāma, na lubbhito alubbhito, alubbhitassa bhāvo alubbhitattaṃ, sārāgapaṭikkhepato ^1- na sārāgoti asārāgo. Asārajjanāti asārajjanākāro. Asārajjitassa bhāvo asārajjitattaṃ. Na abhijjhāyatīti anabhijjhā. Alobho kusalamūlanti alobhasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ. Alobho hi kusalānaṃ dhammānaṃ mūlaṃ paccayaṭṭhenāti kusalamūlaṃ, kusalañca taṃ paccayaṭṭhena mūlañcātipi kusalamūlaṃ. [33] Adosaniddese adussanakavasena adoso, na dussatītipi adoso, idamassa sabhāvapadaṃ. Adussanāti adussanākāro. Adussitassa bhāvo adussitattaṃ. Byāpādapaṭikkhepato ^2- na byāpādoti abyāpādo. Kodhadukkhapaṭikkhepato ^3- na byāpajjhoti abyāpajjho. ^4- Adosasaṅkhātaṃ kusalamūlaṃ adoso kusalamūlaṃ, taṃ vuttatthameva. [40-41] Kāyapassaddhiniddesādīsu yasmā kāyoti tayo khandhā adhippetā, tasmā vedanākkhandhassātiādi vuttaṃ. Passambhanti etāya te dhammā vigatadarathā bhavanti samassāsappattāti passaddhi. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passambhanāti passambhanākāro. Dutiyapadaṃ upasaggavasena vaḍḍhitaṃ. Passaddhisamaṅgitāya paṭipassambhitassa @Footnote: ¹ cha. sārāgapaṭipakkhato ² cha. byāpādapaṭipakkhato @³ cha. kodhadukkhapaṭipakkhato ⁴ cha.Ma. abyāpajjo

--------------------------------------------------------------------------------------------- page201.

Khandhattayassa bhāvo paṭipassambhitattaṃ. Sabbapadehipi tiṇṇaṃ khandhānaṃ kilesadarathapaṭipassaddhieva kathitā, dutiyanayena viññāṇakkhandhassa darathapaṭipassaddhi kathitā. [42-43] Lahutāti lahutākāro. Lahupariṇāmatāti lahupariṇāmo etesaṃ dhammānanti lahupariṇāmā, tesaṃ bhāvo lahupariṇāmatā, sīghaṃ sīghaṃ pavattanasamatthatāti ^1- vuttaṃ hoti. Adandhanatāti garubhāvapaṭikkhepavacanametaṃ, abhāriyatāti attho. Avitthanatāti mānādikilesabhārassa abhāvena athaddhatā. Evaṃ paṭhamena tiṇṇaṃ khandhānaṃ lahutākāro kathito, dutiyanayena ^2- viññāṇakkhandhassa lahutākāro kathito. [44-45] Mudutāti mudubhāvo. Maddavatāti maddavaṃ vuccati siniddhaṃ maṭṭhaṃ, maddavassa bhāvo maddavatā. Akakkhaḷatāti akakkhaḷabhāvo. Akathinatāti akathinabhāvo. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa mudutākārova kathito. [46-47] Kammaññatāti kammani sādhutā, kusalakiriyāya viniyogakkhamatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavaseneva vaḍḍhitaṃ. Padadvayenāpi hi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa kammaniyākārova kathito. [48-49] Paguṇatāti paguṇabhāvo, anāturatā niggilānatāti attho. Sesapadadvayaṃ byañjanavasena vaḍḍhitaṃ. Idhāpi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassa niggilānākārova kathito. [50-51] Ujukatāti ujukabhāvo, ujukena ākārena pavattanatāti attho. Ujukassa khandhattayassa viññāṇakkhandhassa ca bhāvo ujukatā. Ajimhatāti gomuttavaṅkabhāvapaṭikkhePo. Avaṅkatāti candalekhāvaṅkabhāvapaṭikkhePo. Akuṭilatāti naṅgalakoṭivaṅkabhāvapaṭikkhePo. Yo hi pāpaṃ katvāva "na karomī"ti bhāsati, so gantvā paccosakkanatāya gomuttavaṅko nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova "bhāyāmahaṃ pāpassā"ti bhāsati, so yebhuyyena kuṭilatāya candalekhāvaṅko nāma hoti. Yo pāpaṃ karontova "ko @Footnote: ¹ cha.Ma. parivattanasamatthatāti ² cha.Ma. nayena

--------------------------------------------------------------------------------------------- page202.

Pāpassa na bhāyeyyā"ti bhāsati, so nātikuṭilatāya naṅgalakoṭivaṅko nāma hoti. Yassa vā tīṇipi kammadvārāni asuddhāni, so gomuttavaṅko nāma hoti. Yassa yāni kānici dve, so candalekhāvaṅko nāma. Yassa yaṅkiñci ekaṃ, so naṅgalakoṭivaṅko nāma. Dīghabhāṇakā panāhu "ekacco bhikkhu sabbavaye ekavīsatiyā anesanāsu chasu ca agocaresu carati, ayaṃ gomuttavaṅko nāma. Eko paṭhamavaye catupārisuddhisīlaṃ paripūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, majjhimavayapacchimavayesu purimasadiso, ayaṃ candalekhāvaṅko nāma. Eko paṭhamavayepi majjhimavayepi catupārisuddhisīlaṃ pūreti, lajjī kukkuccako sikkhākāmo hoti, pacchimavaye purimasadiso, ayaṃ naṅgalakoṭivaṅko nāma. Tassa kilesavasena evaṃ vaṅkassa puggalassa bhāvo jimhatā vaṅkatā kuṭilatāti vuccati. Tāsaṃ paṭikkhepavasena ajimhatādikā vuttā. Khandhādhiṭṭhānadesanā katā, khandhānaṃ hi etā ajimhatādikā, na ^1- puggalassāti. Evaṃ sabbehipi imehi padehi purimanayena tiṇṇaṃ khandhānaṃ, pacchimanayena viññāṇakkhandhassāti arūpīnaṃ dhammānaṃ nikkilesatāya ujutākārova kathitoti veditabbo. Idāni yvāyaṃ "ye vā panā"ti appanāvāro vutto, tena dhammuddesavāre dassitānaṃ yevāpanakānaṃyeva saṅkhepato niddeso kathito hotīti. Niddesavārakathā niṭṭhitā. ---------------- Ettāvatā pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti uddesavāre catūhi paricchedehi, pucchā samayaniddeso dhammuddeso appanāti niddesavāre catūhi paricchedehīti aṭṭhaparicchedapaṭimaṇḍito dhammavavaṭṭhānavāro niṭṭhitova hoti.

The Pali Atthakatha in Roman Book 53 page 101-202. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=53&A=2490&pagebreak=1 อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=53&A=2490&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=34&i=16 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=34&A=598 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=34&A=154 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=34&A=154 Contents of The Tipitaka Volume 34 http://84000.org/tipitaka/read/?index_34