ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter  
Atthakatha Book 54 : PALI ROMAN Vibhanga.A. (sammoha.)

                         7. Satipatthanavibhanga
                   1. Suttantabhajaniya uddesavaravannana
     [355] Idani tadanantare satipatthanavibhange cattaroti gananaparicchedo,
tena na tato hettha na uddhanti satipatthanaparicchedam dipeti. Satipatthanati
tayo satipatthana:- satigocaropi tidha patipannesu savakesu satthuno patighanunaya-
vitivattatapi satipi. "catunnam bhikkhave satipatthananam samudayanca atthangamanca
desissami, tam sunatha. Ko ca bhikkhave kayassa samudayo. Aharasamudaya
kayassa samudayo"tiadisu 1- hi satigocaro satipatthananti vuccati. Tatha "kayo
upatthanam, no sati. Sati upatthananceva sati ca"tiadisu. 2- Tassattho:-
patitthati asminti patthanam. Ka patitthati? sati. Satiya patthanam satipatthanam,
padhanam thananti va patthanam, satiya patthanam satipatthanam hatthitthanam
assatthanantiadini 3- viya.
     "tayo satipatthana yadariyo sevati, yadariyo sevamano sattha ganamanu-
sasitumarahati"ti 4- ettha tidha patipannesu savakesu satthuno patighanunayavitivattata
satipatthananti vutta. Tassattho:- patthapetabbato patthanam, pavattayitabbatoti
attho. Kena patthapetabbatoti? satiya, satiya patthanam satipatthanam. "cattaro
satipatthana bhavita bahulikata satta bojjhange paripurenti"tiadisu 5- pana
satiyeva satipatthananti vuccati. Tassattho:- patitthatiti patthanam, upatthati
okkantitva pakkhanditva pavattatiti 6- attho. Satiyeva patthanatthena satipatthanam.
Athava saranatthena sati, upatthanatthena patthanam. Iti sati ca sa patthanancatipi
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/408/161              2 khu.pati. 31/727/623 (sya)
@3 cha.Ma. hatthitthanaassatthanadini       4 Ma.u. 14/304/279
@5 Ma.u. 14/147/130              6 cha.Ma. vattatiti
Satipatthanam. Idamidha adhippetam. Yadi evam kasma satipatthanati bahuvacanam
katanti? satiya bahutta. Arammanabhedena hi bahudha kata 1- satiyoti.
     Kasma pana bhagavata cattarova satipatthana vutta anuna anadhikati?
veneyyahitatta. Tanhacaritaditthicaritasamathayanikavipassanayanikesu hi mandatikkhavasena
dvidha pavattesu mandassa tanhacaritassa olarikam kayanupassanasatipatthanam visuddhi-
maggo, tikkhassa sukhumam vedananupassanasatipatthanam. Ditthicaritassapi mandassa
natippabhedagatam cittanupassanasatipatthanam visuddhimaggo, tikkhassa atippabhedagatam
dhammanupassanasatipatthanam. Samathayanikassa ca mandassa akicchena adhigantabbanimittam
pathamam satipatthanam visuddhimaggo, tikkhassa olarikarammane asanthahanato dutiyam.
Vipassanayanikassapi mandassa natippabhedagatarammanam tatiyam, tikkhassa
atippabhedagatarammanam catuttham. Iti cattarova vutta anuna anadhikati.
     Subhasukhaniccaattabhavavipallasappahanattham va. Kayo hi asubho, tattha ca
subhavipallasavipallattha 2- satta. Tesam tattha asubhabhavadassanena tassa vipallasassa
pahanattham pathamam satipatthanam vuttam. Sukham niccam attati gahitesupi ca vedanadisu
vedana dukkha, cittam aniccam, dhamma anatta, etesu ca sukhaniccaattabhava-
vipallasavipallattha 2- satta. Tesam tattha dukkhadibhavadassanena tesam vipallasanam
pahanattham sesani tini vuttaniti evam subhasukhaniccaattabhavavipallasappahanattham
va cattarova vutta anuna anadhikati veditabba. Na kevalanca vipallasap-
pahanatthameva, athakho caturoghayogasavaganthaupadanaagatippahanatthampi catubbidhahara-
parinnatthanca cattarova vuttati veditabba. Ayam tava pakarananayo.
     Atthakathayam pana "saranavasena ceva ekattasamosaranavasena ca ekameva
satipatthanam arammanavasena cattaro"ti etadeva vuttam. Yatha hi catudvare
nagare pacinato agacchanta pacinadisaya utthanakam bhandam gahetva
@Footnote: 1 cha.Ma. bahuka ta          2 cha.Ma.....vipallattha
Pacinadvarena nagarameva pavisanti, dakkhinato, pacchimato, uttarato agacchanta
uttaradisaya utthanakam bhandam gahetva uttaradvarena nagarameva pavisanti. Evam
sampadamidam veditabbam. Nagaram viya hi nibbanamahanagaram, dvaram viya atthangiko
lokuttaramaggo, pacinadisadayo viya kayadayo.
     Yatha pacinato agacchanta pacinadisaya utthanakam bhandam gahetva
pacinadvarena nagarameva pavisanti, evam kayanupassanamukhena agacchanta
cuddasavidhena kayanupassanam bhavetva kayanupassanabhavananubhavanibbattena
ariyamaggena ekam nibbanameva osaranti. Yatha dakkhinato agacchanta
dakkhinadisaya utthanakam bhandam gahetva dakkhinadvarena nagarameva pavisanti,
evam vedananupassanamukhena agacchanta navavidhena vedananupassanam bhavetva
vedananupassanabhavananubhavanibbattena ariyamaggena ekam nibbanameva osaranti.
Yatha pacchimato agacchanta pacchimadisaya utthanakam bhandam gahetva pacchimadvarena
nagarameva pavisanti, evam cittanupassanamukhena agacchanta solasavidhena
cittanupassanam bhavetva cittanupassanabhavananubhavanibbattena ariyamaggena
ekam nibbanameva osaranti. Yatha uttarato agacchanta uttaradisaya utthanakam
bhandam gahetva uttaradvarena nagarameva pavisanti, evam dhammanupassanamukhena
agacchanta pancavidhena dhammanupassanam bhavetva dhammanupassanabhavananubhava-
nibbattena ariyamaggena ekam nibbanameva osarantiti evam saranavasena ceva
ekattasamosaranavasena ca ekameva satipatthanam arammanavasena cattarova 1-
vuttati veditabba.
     Idha bhikkhuti ettha kincapi bhagavata devaloke nisiditva ayam
satipatthanavibhango kathito, ekabhikkhupi tattha bhagavato santike nisinnako nama natthi.
Evam santepi yasma ime cattaro satipatthane bhikkhu bhaventi. Bhikkhugocara
@Footnote: 1 cha.Ma. cattaroti
Hi ete, tasma idha bhikkhuti alapati. Kim panete satipatthane bhikkhuyeva
bhaventi na bhikkhuniadayoti? bhikkhuniadayopi bhaventi, bhikkhu pana aggaparisa.
Iti aggaparisatta idha bhikkhuti alapati. Patipattiya va bhikkhubhavadassanato
evamaha. Yo hi imam patipattim patipajjati, so bhikkhu nama hoti. Patipannako
hi devo va hotu manusso va, bhikkhuti sankhyam gacchateva. 1- Yathaha:-
                 "alankato cepi samancareyya
                  santo danto niyato brahmacari
                  sabbesu bhutesu nidhaya dandam
                  so brahmano so samano sa bhikkhu"ti. 2-
                  Kayanupassanauddesavannana
     ajjhattanti niyakajjhattam adhippetam, tasma ajjhattam kayeti attano kayeti
attho. Tattha kayeti rupakaye. Rupakayo hi idha angapaccanganam kesadinanca
dhammanam samuhatthena hatthikayaassakayarathakayadayo viya kayoti adhippeto. Yatha
ca samuhatthena, evam kucchitanam ayatthena. Kucchitananhi paramajegucchanam kesadinam 3-
ayotipi kayo. Ayoti uppattideso. Tatrayam vacanattho:- ayanti tatoti
ayo. Ke ayanti? kucchita kesadayo, iti kucchitanam kesadinam ayoti kayo.
     Kayanupassiti kayam anupassanasilo 4- kayam va anupassamano. Kayeti
ca vatvapi puna kayanupassiti dutiyakayaggahanam asammissato vavatthanaghana-
vinibbhogadidassanattham katanti veditabbam. Tena na kayeyeva 5- vedananupassi
cittadhammanupassi va, athakho kaye kayanupassiyevati kayasankhate vatthusmim
kayanupassanakarasseva dassanena asammissato vavatthanam dassitam hoti. Tatha
@Footnote: 1 cha.Ma. sankham gacchatiyeva      2 khu.dha. 25/142/42     3 cha.Ma. so
@4 cha.Ma. kayanupassana...          5 cha. kaye
Na kaye angapaccangavinimuttaekadhammanupassi, napi kesalomadivinimuttaitthi-
purisanupasSi. Yopi cettha kesalomadiko bhutupadayasamuhasankhato kayo, tatthapi
na bhutupadayavinimuttaekadhammanupassi, athakho rathasambharanupassako viya
angapaccangasamuhanupassi, nagaravayavanupassako viya kesalomadisamuhanupassi,
kadalikkhandhapattavattivinibhunjako viya ca rittamutthivinivedhako 1- viya ca bhutupadaya-
samuhanupassiyevati nanappakarato samuhavaseneva kayasankhatassa vatthuno dassanena
ghanavinibbhogo dassito hoti. Na hettha yathavuttasamuhavinimutto kayo va
itthi va puriso va anno va koci dhammo dissati, yathavuttadhammassa
samuhamatteyeva pana tatha tatha satta micchabhinivesam karonti. Tenahu porana:-
            "yam passati na tam dittham         yam dittham tam na passati
             apassam bajjhate mulho        bajjhamano na muccati"ti.
     Ghanavinibbhogadidassanatthanti vuttam, adisaddena cettha ayampi attho
veditabbo:- ayanhi etasmim kaye kayanupassiyeva, na annadhammanupasSi.
Kim vuttam hoti? yatha anudakabhutayapi mariciya udakanupassino honti. Na evam
Aniccadukkhanattasubhabhuteyeva imasmim kaye niccasukhaattasubhabhavanupassi, athakho
kayanupassi aniccadukkhanattaasubhakarasamuhanupassiyevati vuttam hoti. Athava yvayam
mahasatipatthane "idha bhikkhave bhikkhu arannagato va .pe. So satova
assasati"tiadina 2- nayena assasapassasadicunnakajataatthikapariyosano kayo
vutto, yo ca "idhekacco pathavikayam aniccato anupassati, tatha apokayam, tejokayam,
vayokayam, kesakayam, lomakayam, chavikayam, cammakayam, mamsakayam, ruhirakayam, 3-
naharukayam, atthikayam, atthiminjakayan"ti patisambhidayam 4- kayo vutto, tassa
sabbassa imasmimyeva kaye anupassanato kaye kayanupassiti evampi attho datthabbo
@Footnote: 1 cha.Ma.....vinivethako       2 di.Ma. 10/374/248, Ma.mu. 12/107/77
@3 cha.Ma. rudhirakayam           4 khu.pati. 31/727/623 (sya)
     Athava kaye ahanti va mamanti va evam gahetabbassa kassaci
ananupassanatopi, 1- tassa tasseva pana kesalomadikassa nanadhammasamuhassa
anupassanato kaye kesadidhammasamuhasankhate kayanupassiti evamattho datthabbo.
Apica "imasmim kaye aniccato anupassati no niccato"tiadina anukkamena
patisambhidayam 2- agatanayassa sabbasseva aniccalakkhanadino akarasamuhasankhatassa
kayassa anupassanatopi kaye kayanupassiti evampi attho datthabbo.
    Tatha hi ayam kaye kayanupassanapatipadam patipanno bhikkhu imam kayam
aniccanupassanadinam sattannam anupassananam vasena aniccato anupassati no
niccato, dukkhato anupassati no sukhato, anattato anupassati no attato,
nibbindati no nandati, virajjati no rajjati, nirodheti no samudeti, 3-
patinissajjati no adiyati. So tam aniccato anupassanto niccasannam pajahati,
dukkhato anupassanto sukhasannam pajahati, anattato anupassanto attasannam
pajahati, nibbindanto nandim pajahati, virajjanto ragam pajahati, nirodhento
samudayam pajahati, patinissajjanto adanam pajahatiti 2- veditabbo.
     Viharatiti catusu iriyapathaviharesu annataraviharasamayogaparidipanametam, ekam
iriyapathabadhanam annatarena 4- iriyapathena vicchinditva apatamanam attabhavam
harati pavattetiti attho.
     Bahiddha kayeti parassa kaye. Ajjhattabahiddha kayeti kalena attano
kaye, kalena parassa kaye. Pathamanayena hi attano kaye kayapariggaho vutto,
dutiyanayena parassa kaye, tatiyanayena kalena attano, kalena parassa kaye.
Ajjhattabahiddha pana ghatitarammanam nama natthi, pagunakammatthanassa pana aparaparam
sancaranakalo ettha kathito. Atapiti kayapariggahakaviriyasamayogaparidipanametam.
@Footnote: 1 cha.Ma. pi-saddo na dissati        2 khu.pati. 31/727/623 (sya)
@3 ka. samudaneti                4 cha.Ma. aparena
So hi yasma tasmim samaye yantam viriyam tisu bhavesu kilesanam atapanato
atapoti vuccati, tena samannagato hoti, tasma atapiti vuccati.
     Sampajanoti kayapariggahakena sampajannasankhatena nanena samannagato.
Satimati kayapariggahikaya satiya samannagato. Ayam pana yasma satiya arammanam
pariggahetva pannaya anupassati. Na hi sativirahitassa anupassana nama atthi.
Tenevaha "satinca khvaham bhikkhave sabbatthikam vadami"ti. 1- Tasma ettha "kaye
kayanupassi viharati"ti ettavata kayanupassanasatipatthanakammatthanam vuttam
hoti. Athava yasma anatapino antosankhepo antarayakaro hoti, asampajano
upayapariggahe ca asamatthova hoti, tenassa tam kammatthanam na sampajjati.
Tasma yesam dhammanam anubhavena tam sampajjati, tesam dassanattham "atapi
sampajano satima"ti idam vuttanti veditabbam.
     Iti kayanupassanasatipatthanam sampayoganganca dassetva idani pahanangam
dassetum vineyya loke abhijjhadomanassanti vuttam. Tattha vineyyati tadangavinayena
va vikkhambhanavinayena va vinayitva. Loketi ettha yvayam ajjhattadibhedo
kayo pariggahito, sveva idha loko nama. Tasmim loke abhijjhadomanassam
vinayitvati attho. Yasma panettha abhijjhagahanena kamacchando, domanassaggahanena
byapado sangaham gacchati, tasma nivaranapariyapannabalavadhammadvayadassanena
nivaranappahanam vuttam hotiti veditabbam.
     Visesena cettha abhijjhavinayena kayasampattimulakassa anurodhassa
domanassavinayena kayavipattimulakassa virodhassa abhijjhavinayena ca kaye abhiratiya
domanassavinayena kayabhavanaya anabhiratiya abhijjhavinayena kaye abhutanam
subhasukhabhavadinam pakkhepassa domanassavinayena kaye bhutanam asubhasukhabhavadinam
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/234/102
Apanayanassa ca pahanam vuttam. Tena yogavacarassa yoganubhavo yogasamatthata ca
dipita hoti. Yoganubhavo hi esa, hadayam 1- anurodhavirodhavippamutto aratiratisaho
abhutapakkhepabhutapanayanavirahito ca hoti. Anurodhavirodhavippamutto cesa aratiratisaho
abhutam apakkhipanto bhutanca anapanento yogasamattho hotiti.
     Aparo nayo:- "kaye kayanupassi"ti ettha anupassanaya kammatthanam
vuttam. "viharati"ti ettha vuttaviharena kammatthanikassa kayassa pariharanam. 2-
"atapi"tiadisu atapena sammappadhanam, satisampajannena sabbatthikam kammatthanam
kammatthanapariharanupayo va. Satiya va kayanupassanavasena patiladdhasamatho,
sampajannena vipassana, abhijjhadomanassavinayena bhavanaphalam vuttanti veditabbam.
Ayam tava kayanupassanasatipatthanuddesassa atthavannana.
                     Vedananupassanadiuddesavannana
     vedananupassanasatipatthanuddesadisupi ajjhattadini vuttanayeneva veditabbani.
Etesupi hi attano vedanadisu, parassa vedanadisu, kalena attano
kalena parassa vedanadisuti tividho pariggaho vutto. Vedanasu vedananupassiti-
adisu ca vedanadinam puna vacane payojanam kayanupassanayam vuttanayeneva
veditabbam. Vedanasu vedananupassi, citte cittanupassi, dhammesu dhammanupassiti
ettha pana vedanati tisso vedana, ta ca lokiyaeva. Cittampi lokiyam, tatha
dhamma. Tesam vibhago niddesavare pakato bhavissati. Kevalam panidha yatha vedana
anupassitabba, tatha anupassanto "vedanasu vedananupassi"ti veditabbo.
Esa nayo cittadhammesu. Kathanca vedana anupassitabbati? sukha tava vedana
Dukkhato, dukkha sallato, adukkhamasukha aniccato. Yathaha:-
@Footnote: 1 Si. yadayam, cha. yadidam       2 cha.Ma. kayapariharanam
            "yo sukham dukkhato adda         dukkhamaddakkhi sallato
             adukkhamasukham santam             addakkhi nam aniccato
             save sammaddaso bhikkhu      *- upasanto carissati"ti. 1-
     Sabbaeva ceta dukkhatipi anupassitabba. Vuttanhetam yankinci vedayitam,
tam dukkhasminti vadami"ti. 2- Sukhadukkhatopi ca anupassitabba. Yathaha "sukha kho
avuso visakha vedana thitisukha viparinamadukkha"ti 3- sabbam vittharetabbam. Apica
aniccadisattanupassananam vasenapi 4- anupassitabba. Sesam niddesavareyeva
pakatam bhavissati.
     Cittadhammesupi cittam tava arammanadhipatisahajatabhumikammavipakakiriyadinanatta-
bhedanam aniccadianupassananam niddesavare agatasaragadibhedananca vasena
anupassitabbam. Dhamma salakkhanasamannalakkhananam sunnatadhammassa aniccadisatta-
nupassananam niddesavare agatasantasantadibhedananca vasena anupassitabba.
Sesam vuttanayameva. Kamancettha yassa kayasankhate loke abhijjhadomanassam
pahinam, tassa vedanadilokesupi tam pahinameva. Nanapuggalavasena pana nanacittakkhanika-
satipatthanabhavanavasena ca sabbattha vuttam. Yato va ekattha pahinam,
sesesupi pahinam hoti. Tenevassa tattha pahanadassanatthampi evam vuttanti
veditabbanti.
                      Uddesavaravannana nitthita.
                           ----------
                      Kayanupassananiddesavannana
     [356] Idani seyyathapi nama cheko vilivakarako thulakilanjasanhakilanja-
cankotakapelaputadini upakaranani katukamo ekam mahavelum labhitva
@Footnote: 1 sam.sala. 18/368/257 (sya)     2 sam.sala. 18/391/268 (sya)
@3 Ma.mu. 12/465/414             4 khu.pati. 31/728/624 (sya)
@* pali. parijanati vedana
Catudha chinditva tato ekekam velukhandam gahetva phaletva tam tam upakaranam
kareyya, yatha va pana cheko suvannakaro nanavihitam pilandhanavikatim kattukamo
suparisuddham suvannaghatikam labhitva catudha chinditva tato ekekam kotthasam gahetva
tam tam pilandhanam kareyya, evameva bhagava satipatthanadesanaya sattanam anekappakaram
nanavisesadhigamam 1- kattukamo ekameva sammasatim "cattaro satipatthana, idha
bhikkhu ajjhattam kaye kayanupassi viharati"tiadina nayena arammanavasena
catudha chinditva 2- tato ekekam satipatthanam gahetva vibhajanto kathanca bhikkhu
ajjhattam kayetiadina nayena niddesavaram vattumaraddho.
     Tattha kathancatiadi vittharetum kathetukamyatapuccha. Ayam panettha
sankhepattho:- kena ca akarena kena pakarena bhikkhu ajjhattam kaye
kayanupassi viharatiti. Sesapucchavaresupi eseva nayo. Idha bhikkhuti imasmim
sasane bhikkhu. Ayanhettha idhasaddo ajjhattadivasena sabbappakarakayanupassana-
nibbattakassa puggalassa sannissayabhutasasanaparidipano annasasanassa tathabhava-
patisedhano ca. Vuttanhetam "idheva bhikkhave samano .pe. Sunna parappavada
samanehi annehi'. Ti' 3- tena vuttam "imasmim sasane bhikkhu"ti.
     Ajjhattam kayanti attano kayam. Uddham padatalati padatalato upari.
Adho kesamatthakati kesaggato hettha. Tacapariyantanti tiriyam tacaparicchinnam.
Purannanappakarassa asucino paccavekkhatiti nanappakarakesadiasucibharito ayam
kayoti passati. Katham.? atthi imasmim kaye kesa loma .pe. Muttanti.
Tattha atthiti samvijjanti. Imasminti yvayam uddham padatala adho kesamatthaka
tiriyam tacapariyanto puro nanappakarassa asucinoti vuccati, tasmim. Kayeti sarire.
Sariranhi asucisancayato kucchitanam kesadinanceva cakkhurogadinanca rogasatanam
ayabhutato kayoti vuccati.
@Footnote: 1 cha.Ma. visesadhigamam    2 cha.Ma. bhinditva     3 an.catukka. 21/241/265
     Kesa lomati ete kesadayo dvattimsakaRa. Tattha atthi imasmim
kaye kesa, atthi imasmim kaye lomati evam sambandho veditabbo. Imasminhi
padatalato patthaya upari, kesamatthaka patthaya hettha, tacato patthaya
pariyantatoti ettake byamamatte kalevare sabbakarenapi vicinanto na koci
kinci muttam va manim va veluriyam va agarum va kunkumam va kappuram va
vasacunnadini 1- va anumattampi sucibhavam passati, athakho paramaduggandhajeguccham
assirikadassanam nanappakaram kesalomadibhedam asucimyeva passati. Tena vuttam atthi
imasmim kaye kesa loma .pe. Muttanti. Ayamettha padasambandhato vannana.
     Imam pana kammatthanam bhavetva arahattam papunitukamena kulaputtena
aditova catubbidham silam sodhetva suparisuddhasile patitthitena yvayam dasasu
palibodhesu palibodho atthi, tam upacchinditva patikulamanasikarakammatthanabhavanaya
pathamajjhanam nibbattetva jhanam padakam katva vipassanam patthapetva arahattam
anagamiphaladisu va annataram pattassa sabbantimena paricchedena satthakathaya
paliya kataparicayassa tantiacariyassapi kalyanamittassa santike uggahetabbam.
Visuddham tatharupam kalyanamittam ekavihare alabhantena tassa vasanatthanam gantva
uggahetabbam. Tattha catubbidhasilavisodhananceva 2- palibodho ca palibodhupacchedo
ca 3- acariyassa santikam upasankamanavidhananca 3- sabbampi visuddhimagge vittharato
kathitam. Tasma tam tattha kathitanayeneva veditabbam.
     Acariyena pana kammatthanam kathentena tividhena kathetabbam. Eko bhikkhu
pakatiya uggahitakammatthano hoti, tassa ekam dve nisajjavare sajjhayam
karetva kathetabbam. Eko santike vasitva ugganhitukamo hoti, tassa
agatagatavelaya kathetabbam. Eko uggahitva annattha gantukamo hoti, tassa
@Footnote: 1 cha.Ma. vasacunnadim       2 visuddhi. 1/44 silaniddesa
@3 visuddhi. 1/112 kammatthanaggahananiddesa
Natipapancam natisankhepam katva nijjatam nigganthim 1- kammatthanam kathetabbam.
Kathentena kim acikkhitabbanti. Sattadha uggahakosallam dasadha ca manasikarakosallam
acikkhitabbam.
     Tattha vacasa manasa vannato santhanato disato okasato paricchedatoti
evam sattadha uggahakosallam acikkhitabbam. Imasminhi patikulamanasikarakammatthane
yopi tipitako hoti, tenapi manasikarakale pathamam vacaya sajjhayo katabbo.
Ekassa 2- hi sajjhayam karontasseva kammatthanam pakatam hoti malayavasimahadevattherassa
santike uggahitakammatthananam dvinnam theranam viya. Thero kira tehi
kammatthanam yacito "cattaro mase imam evam sajjhayam karotha"ti dvattimsakarapalim
adasi. Te kincapi tesam dve tayo nikaya paguna, padakkhinaggahitaya pana
cattaro mase dvattimsakaram sajjhayantava sotapanna ahesum.
     Tasma kammatthanam kathentena acariyena antevasiko vattabbo "pathamam
tava vacaya sajjhayam karohi"ti. Karontena ca tacapancakadini paricchinditva
anulomapatilomavasena sajjhayo katabbo. "kesa loma nakha danta taco"ti
hi vatva puna patilomato "taco danta nakha loma kesa"ti vattabbam. Tadanantaram
vakkapancake "mamsam naharu atthi atthiminjam vakkan"ti vatva puna patilomato
"vakkam atthiminjam atthi naharu mamsam taco danta nakha loma kesa"ti vattabbam.
Tato papphasapancake "hadayam yakanam kilomakam pihakam papphasan"ti vatva puna
patilomato "papphasam pihakam kilomakam yakanam hadayam vakkam atthiminjam atthi naharu
mamsam taco danta nakha loma kesa"ti vattabbam.
     Tato imam tantim anarulhampi patisambhidamagge 3- agatam matthalungam
karisavasane tantim aropetva imasmim matthalungapancake "antam antagunam
udariyam karisam matthalungan"ti vatva puna patilomato "matthalungam karisam udariyam
@Footnote: 1 cha.Ma. nigganthikam       2 cha.Ma. ekaccassa         3 khu. pati. 31/6/9 (sya)
Antagunam antam papphasam pihakam kilomakam yakanam hadayam vakkam atthiminjam atthi naharu
mamsam taco danta nakha loma kesa"ti vattabbam.
     Tato medachakke "pittam semham pubbo lohitam sedo medo"ti vatva
puna patilomato "medo sedo lohitam pubbo semham pittam matthalungam karisam
udariyam antagunam antam papphasam pihakam kilomakam yakanam hadayam vakkam atthiminjam
atthi naharu mamsam taco danta nakha loma kesa"ti vattabbam.
     Tato muttachakke "assu vasa khelo singhanika lasika muttan"ti vatva
puna patilomato "muttam lasika singhanika khelo vasa assu medo sedo
lohitam pubbo semham pittam matthalungam karisam udariyam antagunam antam papphasam
pihakam kilomakam yakanam hadayam vakkam atthiminjam atthi naharu mamsam taco danta
nakha loma kesa"ti evam kalasatampi kalasahassampi kalasatasahassampi vacaya
sajjhayo katabbo. Vacasa sajjhayena hi kammatthanatanti paguna hoti, na
ito cito ca cittam vidhavati, kotthasa pakata honti. Hatthasankhalika viya
khayanti, vatipadapanti viya ca khayanti. Yatha ca pana vacasa, tatheva manasapi
sajjhayo katabbo. Vacasa sajjhayopi 1- hi manasa sajjhayassa paccayo hoti,
manasa sajjhayo lakkhanapativedhassa paccayo hoti, lakkhanapativedho maggaphalapativedhassa
paccayo hoti.
     Vannatoti kesadinam vanno vavatthapetabbo. Santhanatoti tesamyeva
santhanam vavatthapetabbam. Disatoti imasmim sarire nabhito uddham uparima disa,
adho hetthima disa. Tasma "ayam kotthaso imissa nama disaya"ti disa
vavatthapetabba. Okasatoti "ayam kotthaso imasmim nama okase patitthito"ti
evam tassa tassa okaso vavatthapetabbo. Paricchedatoti sabhagaparicchedo
visabhagaparicchedoti dve pariccheda. Tattha "ayam kotthaso hettha ca upari
@Footnote: 1 cha. sajjhayo
Ca tiriyanca imina nama paricchinno"ti evam sabhagaparicchedo veditabbo.
"kesa na loma, lomapi na kesa"ti evam amissikatavasena visabhagaparicchedo
veditabbo.
     Evam sattadha uggahakosallam acikkhantena pana "idam kammatthanam
asukasmim sutte patikulavasena kathitam, asukasmim dhatuvasena"ti natva acikkhitabbam.
Idanhi mahasatipatthane 1- patikulavaseneva kathitam, mahahatthipadopamamaharahulovada-
dhatuvibhangesu 2- dhatuvasena kathitam. Kayagatasatisutte 3- pana yassa vannato upatthati,
tam sandhaya cattari jhanani vibhattani. Tattha dhatuvasena kathitam vipassanakammatthanam
hoti, patikulavasena kathitam samathakammatthanam. Tadetam idha samathakammatthanam avisesato
sabbasadharanavasena kathitanti keci 4- vadantiyevati.
     Evam sattadha uggahakosallam acikkhitva "anupubbato natisighato
natisanikato vikkhepapatibahanato pannattisamatikkamanato anupubbamuncanato appanato
tayo ca suttanta"ti evam dasadha manasikarakosallam acikkhitabbam. Tattha anupubbatoti
idanhi sajjhayakaranato patthaya anupatipatiya manasikatabbam, na ekantarikaya.
Ekantarikaya hi manasikaronto yatha nama akusalo puriso dvattimsapadam nissenim
ekantarikaya arohanto kilantakayo patati, na arohanam sampadeti. Evameva
bhavanasampattivasena adhigantabbassa assadassa anadhigama kilantacitto patati,
na bhavanam sampadeti.
     Anupubbato manasikarontenapi ca natisighato manasikatabbam. Atisighato
manasikaroto hi yatha nama tiyojanam maggam patipajjitva okkamanavissajjanam
asallakkhetva sighena javena sattakkhattumpi gamanagamanam karoto purisassa
kincapi addhanam parikkhayam gacchati, athakho muncitvava 5- gantabbam hoti. Evameva
@Footnote: 1 di.Ma. 10/372/248, Ma.mu. 12/105/77
@2 Ma.mu. 12/300/262, Ma.Ma. 13/113/91, Ma.u. 14/342/304  3 Ma.u. 14/153/137
@4 cha.Ma. ayam patho na dissati  5 cha.Ma. pucchitvava
Kevalam kammatthanam pariyosanam papunati, avibhutam pana hoti, na visesam avahati.
Tasma natisighato manasikatabbam.
     Yatha ca natisighato, evam natisanikatopi. Atisanikato manasikaroto hi
yatha nama tadaheva tiyojanam maggam gantukamassa purisassa antaramagge rukkhapabbata-
gahanadisu vilambamanassa maggo parikkhayam na gacchati, dvihatihena pariyosapetabbo
hoti. Evameva kammatthanam pariyosanam na gacchati. Visesadhigamassa paccayo
na hoti.
     Vikkhepapatibahanatoti kammatthanam vissajjetva bahiddha puthuttarammane
cetaso vikkhepo patibahitabbo. Appatibahato hi yatha nama ekapadikam papatamaggam
patipannassa purisassa akkamanapadam asallakkhetva ito cito ca vilokayato
padavaro virajjhati, tato sataporise papate patitabbam hoti. Evameva bahiddha
vikkhepe sati kammatthanam parihayati paridhamsati. Tasma vikkhepapatibahanato
manasikatabbam.
     Pannattisamatikkamanatoti ya ayam "kesa loma"tiadika pannatti, tam
atikkamitva "patikulan"ti cittam thapetabbam. Yatha hi udakadullabhakale manussa
aranne udakatthanam 1- disva tattha talapannadikam kincideva sannanam bandhitva
tena sannanena agantva nahayanti ceva pivanti ca, yada ca pana tesam
abhinhasancarena agatagatapadam pakatam hoti, tada sannanena kiccam na hoti.
Icchiticchitakkhane gantva nahayanti ceva pivanti ca, evameva pubbabhage
kesa lomati pannattivasena manasikaroto patikulabhavo pakato hoti. Atha kesa
lomati pannattim samatikkamitva patikulabhaveyeva cittam thapetabbam.
     Anupubbamuncanatoti yo yo kotthaso na upatthati, tam tam muncantena
anupubbamuncanato manasikatabbam. Adikammikassa hi kesati manasikaroto manasikaro
@Footnote: 1 cha.Ma. udapanam
Gantva muttanti imam pariyosanakotthasameva ahacca titthati. Muttanti ca
manasikaroto manasikaro gantva kesati imam adikotthasameva ahacca titthati.
Athassa manasikaroto keci kotthasa upatthahanti, keci na upatthahanti. Tena
ye ye upatthahanti, tesu tesu tava kammam katabbam, yava dvisu upatthitesu
tesampi eko sutthutaram upatthahati. Evam upatthitam pana tameva punappunam
manasikarontena appana uppadetabba.
     Tatrayam upama:- yatha hi dvattimsatalake talavane vasantam makkatam
gahetukamo luddho 1- adimhi thitatalassa pannam sarena vijjhitva ukkutthim
kareyya, athakho so makkato patipatiya tasmim tasmim tale patitva pariyantatalameva
gaccheyya, tatthapi gantva luddhena tatheva kate puna teneva nayena aditalam
agaccheyya, so evam punappunam patipatiya gacchamano ukkutthukkutthitthaneyeva
utthahitva puna anukkamena ekasmim tale nipatitva tasseva 2- vemajjhe
makulatalapannasucim dalham gahetva vijjhiyamanopi na utthaheyya. Evam sampadamidam
datthabbam.
     Tatridam opammasamsandanam:- yatha hi talavane dvattimsa tala, evam
imasmim kaye dvattimsa kotthasa. Makkato viya cittam. Luddho viya yogavacaro.
Makkatassa dvattimsatalake talavane nivaso viya yogino cittassa dvattimsa-
kotthasake kaye arammanavasena anusancaranam. Luddhena adimhi thitatalassa pannam
sarena vijjhitva ukkutthiya kataya makkatassa tasmim tasmim tale patitva
pariyantatalagamanam viya yogina 3- kesati manasikare araddhe patipatiya gantva
pariyosanakotthaseeva cittassa santhanam. Puna paccagamanepi eseva nayo. Punappunam
patipatiya gacchamanassa makkatassa ukkutthukkutthitthane utthanam viya punappunam
manasikaroto kesuci kesuci upatthitesu anupatthahante vissajjetva upatthitesu
@Footnote: 1 cha.Ma. luddo           2 cha.Ma. tassa         3 cha.Ma. yogino
Parikammakaranam. Anukkamena ekasmim tale nipatitva tasseva vemajjhe makulatalapannasucim
dalham gahetva vijjhiyamanassapi anutthanam viya avasane dvisu
upatthitesu yo sutthutaram upatthati, tameva punappunam manasikaritva appanaya
uppadanam.
     Aparapi upama:- yatha nama pindapatiko bhikkhu dvattimsakulam gamam
upanissaya vasanto pathamageheeva dve bhikkha labhitva parato ekam vissajjeyya,
punadivase tisso labhitva parato dve vissajjeyya, tatiyadivase adimhiyeva
pattapuram labhitva asanasalam gantva paribhunjeyya, evam sampadamidam datthabbam.
Dvattimsakulagamo viya hi dvattimsakaro. Pindapatiko viya yogavacaro. Tassa tam
gamam upanissaya vaso viya yogino dvattimsakare parikammakaranam. Pathamagehe
dve bhikkha labhitva parato ekissa vissajjanam viya dutiyadivase tisso labhitva
parato dvinnam vissajjanam viya ca manasikaroto manasikaroto anupatthahante
anupatthahante vissajjetva upatthitesu upatthitesu yava kotthasadvaye
parikammakaranam. Tatiyadivase adimhiyeva pattapuram labhitva asanasalayam nisiditva
paribhogo viya dvisu yo sutthutaram upatthahati, tameva punappunam manasikaritva
appanaya uppadanam.
     Appanatoti appanakotthasato, kesadisu ekekasmim kotthase appana
hotiti veditabboti ayamettha adhippayo.
     Tayo ca suttantati adhicittam sitibhavo bojjhangakosallanti ime tayo
suttanta viriyasamadhiyojanattham veditabbati ayamettha adhippayo. Tattha:-
             adhicittamanuyuttena bhikkhave bhikkhuna tini nimittani
          kalena kalam manasikatabbani. Kalena kalam samadhinimittam
          manasikatabbam, kalena kalam paggahanimittam manasikatabbam, kalena
          Kalam upekkhanimittam manasikatabbam. Sace bhikkhave adhicittamanuyutto
          bhikkhu ekantam samadhinimittamyeva manasikareyya, thanam tam cittam
          kosajjaya samvatteyya. Sace bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu
          ekantam paggahanimittamyeva manasikareyya, thanam tam cittam uddhaccaya
          samvatteyya. Sace bhikkhave adhicittamanuyutto bhikkhu ekantam
          upekkhanimittamyeva manasikareyya, thanam tam cittam na samma
          samadhiyeyya asavanam khayaya. Yato ca kho bhikkhave adhicittamanuyutto
          bhikkhu kalena kalam samadhinimittam, paggahanimittam, upekkhanimittam
          manasikaroti, tam hoti cittam mudu ca kammaniyanca pabhassaranca, na
          ca pabhangu, samma samadhiyati asavanam khayaya.
             Seyyathapi bhikkhave suvannakaro va suvannakarantevasi
          va ukkam bandhati, 1- ukkam bandhitva ukkamukham alimpeti, 2-
          ukkamukham alimpetva sandasena jatarupam gahetva ukkamukhe
          pakkhipati, 3- ukkamukhe pakkhipitva kalena kalam abhidhamati, kalena
          kalam udakena paripphoseti, kalena kalam ajjhupekkhati. Sace
          bhikkhave suvannakaro va suvannakarantevasi va tam jatarupam
          ekantam abhidhameyya, thanam tam jatarupam daheyya. 4- Sace bhikkhave
          suvannakaro va suvannakarantevasi va tam jatarupam ekantam
          udakena paripphoseyya, thanam tam jatarupam nibbapeyya. 5- Sace
          bhikkhave suvannakaro va suvannakarantevasi va tam jatarupam
          ekantam ajjhupekkheyya, thanam tam jatarupam na samma paripakam
          gaccheyya.
             Yato ca kho bhikkhave suvannakaro va suvannakarantevasi
          va tam jatarupam kalena kalam abhidhamati, kalena kalam udakena
@Footnote: 1 bandheyya, an.tika. 20/103/250     2 alimpeyya, an.tika. 20/103/250
@3 pakkhipeyya, an.tika. 20/103/250
@4 Ma. dayheyya    5 cha. nibbayeyya
          Paripphoseti, kalena kalam ajjhupekkhati, tam hoti jatarupam mudu ca
          kammaniyanca pabhassaranca, na ca pabhangu, samma upeti kammaya. Yassa
          yassa ca pilandhanavikatiya akankhati yadi patikaya yadi kundalaya
          yadi giveyyakaya 1- yadi suvannamalaya, tancassa attham anubhoti.
             Evameva kho bhikkhave adhicittamanuyuttena .pe. Samma
          samadhiyati asavanam khayaya. Yassa yassa ca abhinnasacchikaraniyassa
          dhammassa cittam abhininnameti abhinnasacchikiriyaya, tatra tatreva
          sakkhibhabbatam papunati sati satiayatane"ti 2- idam suttam adhicittanti
          veditabbam.
             "../../bdpicture/chahi bhikkhave dhammehi samannagato bhikkhu bhabbo anuttaram
          sitibhavam sacchikatum, katamehi chahi. Idha bhikkhave bhikkhu yasmim samaye
          cittam niggahetabbam, tasmim samaye cittam nigganhati. Yasmim samaye cittam
          paggahetabbam, tasmim samaye cittam pagganhati. Yasmim samaye cittam
          sampahamsitabbam, tasmim samaye cittam sampahamseti. Yasmim samaye cittam
          ajjhupekkhitabbam, tasmim samaye cittam ajjhupekkhati. Panitadhimuttiko
          ca hoti nibbanabhirato ca. Imehi kho bhikkhave chahi dhammehi
          samannagato bhikkhu bhabbo anuttaram sitibhavam sacchikatun"ti 3- idam
          suttam sitibhavoti veditabbam.
     Bojjhangakosallam pana "evameva kho bhikkhave yasmim samaye linam cittam
hoti, akalo tasmim samaye passaddhisambojjhangassa bhavanaya"ti 4- samyuttamahavagge
bojjhangasamyutte agatameva.
     Iti idam sattavidham uggahakosallam suggahitam katva idanca 5- dasavidham
manasikarakosallam sutthu vavatthapetva tena yogina ubhayakosallavasena kammatthanam
@Footnote: 1 giveyyakena, an.tika. 20/103/251
@2 an.tika. 20/102/250   3 an.chakka. 22/356/485 (sya)
@4 sam.Ma. 19/234/100   5 cha.Ma. imanca
Sadhukam uggahetabbam. Sace panassa acariyena saddhim ekavihareyeva phasu hoti,
evam vittharena akathapetva kammatthanam anuyunjantena visesam labhitva uparupari
kathapetabbam. Annattha vasitukamena yathavuttena vidhina vittharato kathapetva
punappunam parivattetva sabbam ganthitthanam chinditva kammatthanabhavanaya ananurupam
senasanam pahaya mahavasatadiattharasadosavajjite anurupe vihare viharantena
khuddakapalibodhupacchedam katva yo tava ragacarito hoti, tena yasma rago
pahatabbo, tasma patikulamanasikare parikammam katabbam.
     Karontena pana kesesu tava nimittam gahetabbam. Katham? ekam va dve
Va kese luncitva hatthatale thapetva vanno tava vavatthapetabbo.
Chinnatthanepi kese oloketum vattati. Udakapatte va yagupatte va
oloketumpi vattatiyeva. Kalakakale disva kalakati manasikatabba, setakale
setati. Missakakale pana ussadavasena manasikatabba honti. Yatha ca kesesu,
evam sakalepi tacapancake disvava nimittam gahetabbam. Evam nimittam gahetva
sabbakotthasesu vannasanthanadisokasaparicchedavasena vavatthapetva vannasanthana-
gandhaasayokasavasena pancadha patikulato vavatthapetabba.
     Tatrayam sabbakotthasesu anupubbikatha:- kesa tava pakativannena
kalaka addaritthakavanna, santhanato dighavattalika tuladandasanthana,
disato uparimaya disaya jata, okasato ubhosu passesu kannaculikahi,
purato nalatantena, pacchato galavatakena paricchinna, sisakatahavethanam allacammam
kesanam okaso. Paricchedato kesa sisavethanacamme vihaggamattam pavisitva
patitthitena hettha attano mulatalena, upari akasena, tiriyam annamannena
paricchinna. Dve kesa ekato natthiti ayam sabhagaparicchedo.
     Kesa na loma, loma na kesati evam avasesehi ekattimsakotthasehi
amissikata, kesa nama patiyekko kotthasoti ayam visabhagaparicchedo. Idam
kesanam vannadito vavatthapanam.
     Idam pana tesam vannadivasena pancadha patikulato vavatthapanam:- kesa
ca namete vannatopi patikula, santhanatopi, gandhatopi, asayatopi, okasatopi
patikula. Manunnepi hi yagupatte va bhattapatte va kesavannam kinci disva
"kesamissakamidam, haratha nan"ti jigucchanti. Evam kesa vannato patikula. Rattim
bhunjantapi kesasanthanam akkavakam va makacivakam va chupitvapi tatheva jigucchanti.
Evam santhanato patikula.
     Telamakkhanapupphadhupadisankharavirahitananca kesanam gandho paramajeguccho
hoti, tato paramajegucchataro 1- aggimhi pakkhittanam. Kesa hi vannasanthanato
appatikulapi siyum. Gandhena pana patikulayeva. Yatha hi daharassa kumarassa vaccam
vannato haliddivannam, santhanatopi haladdipindasanthanam, sankaratthane
chadditanca uddhumatakam kalasunakhasariram vannato talapakkavannam, santhanato
vattetva vissatthamudingasanthanam, dathapissa sumanamakulasadisati ubhayampi
vannasanthanato siya appatikulam, gandhena pana patikulameva. Evam kesapi siyum
vannasanthanato appatikula, gandhena pana patikulaevati.
     Yatha pana asucitthane gamanissandena jatani supeyyapannani nagarika-
manussanam jegucchani honti aparibhogani, evam kesapi pubbalohitamuttakarisa-
pittasemhadinissandena jatatta atijegucchati idam nesam asayato patikulyam.
Ime ca kesa nama gutharasimhi utthitakannikam viya ekattimsakotthasarasimhi
jata. Te susanasankaratthanadisu jatasakam viya parikhadisu jatakamalakuvalayadipuppham
viya ca asucitthane jatatta paramajegucchati idam nesam okasato patikulyam.
     Yatha ca kesanam, evam sabbakotthasanam vannasanthanagandhasayokasavasena
pancadha patikulata vavatthapetabba, vannasanthanadisokasaparicchedavasena pana
sabbepi visum visum vavatthapetabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. jegucchataro
     Tattha loma tava pakativannato na kesa viya asambhinnakalaka,
kalapingala pana honti. Santhanato onataggatalamulasanthana. Disato dvisu
disasu jata. Okasato thapetva kesanam patitthitokasanca hatthapadatalani ca
yebhuyyena avasesasariravethanacamme jata. Paricchedato sariravethanacamme likkhamattam
pavisitva patitthitena, hettha attano mulatalena, upari akasena, tiriyam
annamannena paricchinna. Dve loma ekato natthi. Ayam tesam sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Nakhati visatiya nakhapattanam namam. Te sabbepi vannato seta.
Santhanato macchasakalikasanthana. Disato padanakha hetthimadisaya jata, hatthanakha
uparimadisayati dvisu disasu jata. Okasato angulinam aggapitthesu patitthita.
Paricchedato dvisu disasu angulikotimamsehi, anto angulipitthimamsena, bahi ceva
agge ca akasena, tiriyam annamannena paricchinna. Dve nakha ekato
natthi. Ayam nesam sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Dantati paripunnadantassa dvattimsa dantatthikani. Tepi vannato seta.
Santhanato anekasanthana. Tesanhi hetthimaya tava dantapaliya majjhe
cattaro danta mattikapinde patipatiya thapitaalabubijasanthana. Tesam ubhosu
passesu ekeko ekamulako ekakotiko mallikamakulasanthano. Tato ekeko
dvimulako dvikotiko yanakaupatthambhanikasanthano, tato dve dve timula
tikotika. Tato dve dve catumula catukotikati. Uparimapaliyapi eseva nayo.
Disato uparimadisaya jata. Okasato dvisu hanukatthikesu patitthita. Paricchedato
hettha hanukatthike patitthitena attano mulatalena, upari akasena, tiriyam
annamannena paricchinna. Dve danta ekato natthi. Ayam nesam sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Tacoti sakalasariram vethetva thitacammam. Tassa upari kalasamapitadivanna
chavi namesa 1- sakalasariratopi sankaddhiyamana badaratthimatta hoti. Taco pana
vannato setoyeva. So cassa setabhavo aggijalabhighatapaharanappaharadihi
viddhamsitaya chaviya pakato hoti. Santhanato sarirasanthanova hoti. Ayamettha
sankhePo.
     Vittharato pana padangulitaco kosakarakakosasanthano, pitthipadataco
putabandhaupahanasanthano, janghataco bhattaputakatalapannasanthano, urutaco
tandulabharitadighathavikasanthano, anisadataco udakapuritapataparissavanasanthano,
pitthitaco phalakonaddhacammasanthano, kucchitaco vinadonikonaddhacammasanthano, urataco
yebhuyyena caturassasanthano, ubhayabahutaco tunironaddhacammasanthano, pitthihatthataco
khurakosakasanthano phalakatthavikasanthano va, hatthangulitaco kuncikakosakasanthano,
givataco galakancukasanthano, mukhataco chiddavachiddo kitakulavakasanthano, sisataco
pattatthavikasanthanoti.
     Tacaparigganhakena ca yogavacarena uttarotthato patthaya uparimukham nanam
pesetva pathamam tava mukham pariyonaddhitva thitacammam vavatthapetabbam. Tato
nalatatthicammam. Tato thavikaya pakkhittapattassa ca thavikaya ca antarena hatthamiva
sisatthikassa ca sisacammassa ca antarena nanam pesetva atthikena saddhim cammassa
ekabaddhabhavam viyojentena sisacammam vavatthapetabbam, tato khandhacammam. Tato
anulomena patilomena ca dakkhinahatthacammam. Atha teneva nayena vamahatthacammam.
Tato pitthicammam. Tam tam vavatthapetva anulomena ca patilomena ca dakkhinapadacammam.
Atha teneva nayena vamapadacammam, tato anukkameneva vatthiudarahadayagivacammani
vavatthapetabbani. Atha givacammanantaram hetthimahanucammam vavatthapetva adharottha-
pariyosanam papetva nitthapetabbam. Evam olarikolarikam parigganhantassa
sukhumumpi pakatam hoti.
@Footnote: 1 cha. nama, ya
     Disato dvisu disasu jato. Okasato sakalasariram pariyonaddhitva thito.
Paricchedato hettha patitthitatalena, upari akasena paricchinno. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Mamsanti nava mamsapesisatani. Tam sabbampi vannato rattam kimsukapupphasadisam.
Santhanato janghapindikamamsam talapannaputabhattasanthanam, urumamsam nisadapotakasanthanam,
anisadamamsam uddhanakotisanthanam, pitthimamsam talagulapatalasanthanam, phasukadvayamamsam
kotthalikaya 1- kucchiyam tanumattikalepanasanthanam, thanadvayamamsam 2- vattetva 3-
avakkhittamattikapindasanthanam, bahudvayamamsam dvigunam katva thapitaniccammamaha-
musikasanthanam, evam olarikolarikamamsam parigganhantassa sukhumampi pakatam hoti.
Disato dvisu disasu jatam. Okasato dasadhikani 4- tini atthisatani anulimpitva
thitam. Paricchedato hettha atthisanghate patitthitatalena, upari tacena, tiriyam
annamannena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Naharuti nava naharusatani. Vannato sabbepi naharu seta. Santhanato
nanasanthana. Etesu hi givaya uparibhagato patthaya panca mahanaharu sariram
vinaddhamana hadayassa purimapassena otinna, panca pacchimapassena, panca
dakkhinapassena, panca vamapassena, panca dakkhinahattham vinaddhamanapi hatthassa
purimapassena panca, pacchimapassena panca. Tatha vamahattham vinaddhamanapi.
Dakkhinapadam vinaddhamanapi padassa purimapassena panca, pacchimapassena panca. Tatha
vamapadam vinaddhamanapiti evam sariradharaka nama 5- satthi mahanaharu kayam
vinaddhamana otinna, ye kandaratipi vuccanti. Te sabbepi kundalamakulasanthana. 6-
     Anne pana tam tam padesam ajjhottharitva thita. Tato sukhumatara sutta-
rajjukasanthana, anne tato sukhumatara putilatasanthana, anne tato sukhumatara
@Footnote: 1 cha. potthalikaya        2 cha.Ma. thanamamsam
@3 Si. thatva            4 cha.Ma. sadhikani, visuddhi. nadhikani
@5 Ma. sariradharana nama    6 visuddhi. kandala....
Mahavinatantisanthana, anne thulasuttakasanthana, hatthapadapitthiyam naharu
sakunapadasanthana, sisanaharu darakanam sisajalakasanthana, pitthinaharu atape
pasaritaallajalasanthana, avasesa tamtamangapaccanganugata naharu sarire
patimukkajalakancukasanthana. Disato dvisu disasu jata. Okasato sakalasarire
atthini abandhitva thita. Paricchedato hettha tinnam atthisatanam upari
patitthitatalehi, upari mamsacammani ahacca thitapadesehi, tiriyam annamannena
paricchinna. Ayam tesam sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Atthiti thapetva dvattimsa dantatthini avasesani catusatthi hatthatthini,
catusatthi padatthini, catusatthi mamsanissitani muduatthini, dve panhikatthini,
ekekasmim pade dve 1- gopphakatthini, dve janghatthini, dve jannukatthini,
dve urutthini, 2- dve katitthini, attharasa pitthikantakatthini, catuvisati
phasukatthini, cuddasa uratthini, ekam hadayatthi, dve akkhakatthini, dve
kottatthini, dve bahutthini, dve dve aggabahutthini, satta givatthini, dve
hanukatthini, ekam nasikatthi, dve akkhitthini, dve kannatthini, ekam nalatatthi,
ekam muddhatthi, nava sisakapalatthiniti evam timattani atthisatani.
     Tani sabbanipi vannato setani. Santhanato nanasanthanani. Tattha
hi aggapadangulitthini katakabijasanthanani, tadanantarani majjhapabbatthini
panasatthisanthanani, mulapabbatthini pandavasanthanani, pitthipadatthini kottita-
kandalakandararasisanthanani, panhikatthi ekatthitalaphalabijasanthanam, gopphakatthini
  bandhakilagolakasanthanani, janghatthinam gopphakatthisu patitthitatthanam apanitatacasindi-
kalirasanthanam, khuddakajanghatthikam dhanukadandasanthanam, mahantam milatasappapitthi-
santhanam, jannukatthi ekato parikkhinaphenukasanthanam.
     Tattha janghatthikassa patitthitatthanam atikhinaggagosingasanthanam, urutthi
duttacchitavasipharasudandasanthanam, tassa katitthimhi patitthitatthanam
@Footnote: 1 visuddhi. dve dve, 2/34 anussatikammatthananiddesa
@2 visuddhi. ekam jannukatthi, ekam urutthi
Kilagolakasanthanam, tena katitthino patitthitatthanam aggacchinnamahapunnagaphalasanthanam,
katitthini dvepi ekabaddhani hutva kumbhakarauddhanasanthanani, patiyekkam
kammarakutayottasanthanani, kotiyam thitaanisadatthi adhomukham katva gahitasappaphana-
santhanam sattasu thanesu chiddavachiddam, pitthikantakatthini abbhantarato uparupari
thapitasisakapatavethakasanthanani, bahirato vattanavalisanthanani, tesam antarantara
kakacadantasadisa dve tayo kantaka honti. Catuvisatiya phasukatthisu aparipunnani
aparipunnaasitasanthanani, paripunnani paripunnaasitasanthanani. Sabbanipi
odatakukkutassa pasaritapakkhasanthanani.
     Cuddasa uratthini jinnasandamanikapanjarasanthanani, hadayatthi dabbiphana-
santhanam, akkhakatthini khuddakalohavasidandasanthanani, kottatthini ekato
parikkhinasihalakuddalasanthanani, bahutthini adasadandakasanthanani, agga-
bahutthini yamakatalakandasanthanani, manibandhatthini ekato alliyapetva
thapitasisakapatavethakasanthanani, pitthihatthatthini kottitakandalakandararasisanthanani,
hatthangulisu mulapabbatthini pandavasanthanani, 1- majjhapabbatthini aparipunna-
panasatthisanthanani, aggapabbatthini katakabijasanthanani, satta givatthini dandena
vijjhitva patipatiya thapitavamsakaliracakkalikasanthanani, 2- hetthimahanukatthi kammaranam
ayokutayottasanthanam, uparimam avalekhanasatthakasanthanam.
     Akkhikupanasakupatthini apanitaminjatarunatalatthisanthanani, nalatatthi adhomukha-
thapitasankhathalakakapalasanthanam, kannaculikatthini nahapitakhurakosakasanthanani,
nalatakannaculikanam upari pattabandhanokase atthi sankutitaghatapunnapatalakhanda-
santhanam, muddhatthi mukhacchinnavankanalikerasanthanam, sisatthini sibbetva
thapitajajjaralabukatahasanthanani.
     Disato dvisu disasu jatani. Okasato avisesena sakalasarire thitani.
Visesena panettha sisatthini givatthisu patitthitani, givatthini pitthikantakatthisu,
@Footnote: 1 cha.Ma. panavasanthanani     2 Si....vakkalakasanthanani
Pitthikantakatthini katitthisu, katitthini urutthisu, urutthini jannukatthisu,
jannukatthini janghatthisu, janghatthini gopphakatthisu, gopphakatthini pitthipadatthisu
patitthitani. Paricchedato anto atthiminjena upari mamsena agge mule ca
annamannena paricchinnani. Ayam tesam sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana
kesasadisova.
     Atthiminjanti tesam tesam atthinam abbhantaragatam minjam. Tam vannato setam.
Santhanato mahantamahantanam atthinam abbhantaragatam velunaliyam pakkhittasedita-
mahavettaggasanthanam, khuddanukhuddakanam abbhantaragatam veluyatthipabbesu pakkhitta-
seditatanuvettaggasanthanam. Disato dvisu disasu jatam. Okasato atthinam
abbhantare patitthitam. Paricchedato atthinam abbhantaratalehi paricchinnam. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Vakkanti ekabandhana dve mamsapinda. Tam vannato mandarattam
palibhaddakaatthivannam. Santhanato darakanam yamakakilagolakasanthanam, ekavanta-
patibaddhaambaphaladvayasanthanam va. Disato uparimaya disaya jatam. Okasato galavataka
nikkhantena ekamulena thokam gantva dvidha bhinnena thulanaharuna vinibandham
hutva hadayamamsam parikkhipitva thitam. Paricchedato vakkam vakkabhagena paricchinnam.
Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Hadayanti hadayamamsam. Tam vannato rattam padumapattapitthivannam. Santhanato
bahirapattani apanetva adhomukhathapitapadumamakulasanthanam. Bahi mattham, anto
kosatakiphalassa abbhantarasadisam. Pannavantanam thokam vikasitam, mandapannanam
makulitameva. 1- Anto cassa punnagatthipatitthanamatto avatako hoti, yattha
addhapasatamattam lohitam santhati, yam nissaya manodhatu ca manovinnanadhatu ca
pavattanti. 2- Tam panetam ragacaritassa rattam hoti, dosacaritassa kalakam, mohacaritassa
@Footnote: 1 Si. mukulitameva       2 cha.Ma. vattanti
Mamsadhovanaudakasadisam, vitakkacaritassa kulatthayusavannam, saddhacaritassa kanikarapupphavannam,
pannacaritassa accham vippasannam anavilam pandaram parisuddham niddhotajatimani viya
jutimantam khayati. Disato uparimaya disaya jatam. Okasato sarirabbhantare dvinnam
thananam majjhe patitthitam. Paricchedato hadayam hadayabhagena paricchinnam. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Yakananti yamakamamsapatalam. Tam vannato rattapandukadhatukam, natirattakumudassa
pattapitthivannam. Santhanato mule ekam, agge yamakam kovilarapattasanthanam.
Tanca mandapannanam 1- ekameva hoti mahantam, pannavantanam dve va tini va
khuddakani. Disato uparimaya disaya jatam. Okasato dvinnam thananam abbhantare
dakkhinapassam nissaya thitam. Paricchedato yakanam yakanabhagena paricchinnam. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisoyeva.
     Kilomakanti paticchannapaticchannabhedato duvidham pariyonahanamamsam. Tam duvidhampi
vannato setam, dukulapilotikavannam. Santhanato attano okasasanthanam. Disato
paticchannakilomakam uparimaya disaya jatam, itaram dvisu disasu jatam. Okasato
paticchannakilomakam hadayanca vakkanca paticchadetva thitam, appaticchannakilomakam
sakalasarire cammassa hetthato mamsam pariyonaddhitva thitam. Paricchedato hettha
mamsena, upari cammena, tiriyam kilomakabhagena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Pihakanti udarajivhamamsam. Tam vannato nilam niggundikapupphavannam. Santhanato
sattangulappamanam abandhanam kalavacchakajivhasanthanam. Disato uparimaya disaya
jatam. Okasato hadayassa vamapasse udarapatalamatthakapassam nissaya thitam, yasmim
paharanappaharena bahi nikkhante sattanam jivitakkhayo hoti. Paricchedato
pihakabhagena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana
kesasadisova.
@Footnote: 1 cha.Ma. dandhanam
    Papphasanti dvattimsamamsakhandappabhedam papphasamamsam. Tam vannato rattam
natipakkaudumbaraphalavannam. Santhanato visamacchinnabahalapuvakhandasanthanam.
Abbhantare asitapitanam abhavena 1- uggatena kammajatejusmana abbhahatatta
sankhaditapalalapindamiva nirasam nirojam. Disato uparimaya disaya jatam. Okasato
sarirabbhantare dvinnam thananamantare hadayanca yakananca paticchadetva
olambantam thitam. Paricchedato papphasabhagena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Antanti purisassa dvattimsahattha, itthiya atthavisatihattha ekavisatiya
thanesu obhagga antavatti. Tadetam vannato setam sakkharasudhavannam. Santhanato
lohitadoniyam abhujitva thapitasisacchinnasappasanthanam. Disato dvisu disasu jatam.
Okasato upari galavatake hettha ca karisamagge vinibandhatta galavatakakarisa-
maggapariyante sarirabbhantare thitam. Paricchedato antabhagena paricchinnam. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Antagunanti antabhogatthanesu bandhanam. Tam vannato setam dakasitalikamulavannam.
Santhanato dakasitalikamulasanthanameva. Disato dvisu disasu jatam. Okasato
kuddalapharasukammadini karontanam yantakaddhanakale yantasuttamiva yantaphalakani
antabhoge ekato aggalantena 2- abandhitva padapunchanarajjumandalakassa
antara tam sibbetva thitarajjuka viya ekavisatiya thanesu antabhoganam antara
thitam. Paricchedato antagunabhagena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Udariyanti udare bhavam asitapitakhayitasayitam. Tam vannato ajjhohataharavannam.
Santhanato parissavane sithilabandhatandulasanthanam. Disato uparimaya
disaya jatam. Okasato udare thitam. Udaram nama ubhato nippiliyamanassa
@Footnote: 1 cha.Ma. abhave       2 cha. aggalante
Allasatakassa majjhe sanjataphotakasadisam antapatalam, bahi mattham, anato mamsa-
kasambukapalivethanakilitthapavarakapupphakasadisam, kutthitapanasatacassa 1- abbhantarasadisantipi
vattum vattati. Yattha takkotaka tanduppadaka talahiraka 2- sucimukhaka
patatantasuttaka iccevamadidvattimsakulappabheda kimayo akulabyakula sandasandacarino
hutva nivasanti, ye panabhojanadimhi avijjamane ullanghitva vicaranta 3-
hadayamamsam abhihananti, panabhojanadiajjhoharanavelayam ca uddhammukha hutva
pathamajjhohate dve tayo alope turitaturita vilumpanti, 4- yantesam kiminam sutigharam
vaccakuti gilanasala susananca hoti.
     Yattha seyyathapi nama candalakagamadvare candanikaya nidaghasamaye
thulaphusitake deve vassante udakena vuyhamanam muttakarisacammaatthinaharukhandakhela-
singhanikalohitappabhuti nanakunapajatam nipatitva kaddamodakalulitam dvihatihaccayena
sanjatakimikulam suriyatapavegasantapakutthitam upari phenupubbulake 5- muncanta
abhinilavannam paramaduggandhajeguccham neva upagantum, na datthum araharupatam apajjitva
titthati, pageva ghayitum va sayitum va. Evameva nanappakarapanabhojanadi
dantamusalasancunnitam jivhahatthaparivattitam khelalalapalibuddham tamkhanavigatavannagandha-
rasadisampadam tantavayakhalisuvanavamathusadisam nipatitva pittasemhavatapalivethitam hutva
udaraggisantapavegakutthitam kimikulakulam uparupari phenupubbulakani muncantam
paramakasambuduggandhajegucchabhavam apajjitva titthati, yam sutvapi panabhojanadisu
amanunnata santhati, pageva pannacakkhuna oloketva. 6- Yattha 7- ca patitam
panabhojanadi pancadha vibhagam gacchati, ekam bhagam panaka khadanti, ekam
bhagam udaraggi jhapeti, eko bhago muttam hoti, eko karisam, eko rasabhavam
@Footnote: 1 cha. kuthita...., Ma. kudhita....    2 cha.Ma. talatiraka       3 cha.Ma. viravanta
@4 cha.Ma. viluppanti      5 Ma. phenapupphulake, cha. phenapubbulake. evamuparipi
@6 cha.Ma. avaloketva   7 Si. tattha
Apajjitva sukkasonitamamsadini 1- upabruhayati. Paricchedato udarapatalena ceva
udariyabhagena ca paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana
kesasadisova.
     Karisanti vaccam. Tam vannato yebhuyyena ajjhohataharavannameva hoti.
Santhanato okasasanthanam. Disato hetthimaya disaya jatam. Okasato pakkasaye
thitam. Pakkasayo nama hettha nabhipitthikantakamulanamantare antavasane
ubbedhena atthangulimatto velunalikasadiso, yattha seyyathapi nama uparupari
bhumibhage patitam vassodakam ogalitva hetthabhumibhagam puretva titthati, evameva
yankinci amasaye patitam panabhojanadikam udaraggina phenuddehakam pakkapakkam
nisadaya pimsitamiva sanhabhavam apajjitva antabilena ogalitva ogalitva
madditva velupabbe pakkhipamanapandumattika viya sannicitam hutva titthati.
Paricchedato pakkasayapatalena ceva karisabhagena ca paricchinnam. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Matthalunganti sisakatahabbhantare thitaminjarasi. Tam vannato setam ahicchatta-
pindikavannam, dadhibhavam asampattam dutthakhiravannantipi vattum vattati. Santhanato
okasasanthanam. Disato uparimaya disaya jatam. Okasato sisakatahabbhantare
cattaro sibbinimagge nissaya samodhanetva thapita cattaro pitthapinda viya
samohitam titthati. Paricchedato sisakatahassa abbhantaratalehi ceva matthalungabhagena
ca paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Pittanti dve pittani baddhapittanca abaddhapittanca. Tattha baddhapittam
vannato bahalamadhukatelavannam, abaddhapittam milataakulitapupphavannam. Tam santhanato
ubhayampi okasasanthanam. Disato baddhapittam uparimaya disaya jatam, itaram dvisu
disasu jatam. Okasato abaddhapittam thapetva kesalomadantanakhanam mamsavinimuttat-
thananceva thaddhasukkhacammanca udakamiva telabindum avasesasariram byapetva thitam,
@Footnote: 1 cha.Ma. sonitamamsadini
Yamhi kupite akkhini pitakani honti bhamanti, gattam kampati kanduyati. Baddhapittam
hadayapapphasanamantare yakanamamsam nissaya patitthite mahakosatakikosakasadise
pittakosake thitam, yamhi kupite satta ummattaka honti, vipallatthacitta
hirottappam chaddetva akattabbam karonti, abhasitabbam bhasanti, acintetabbam
cintenti. Paricchedato pittabhagena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Semhanti sarirabbhantare ekapatthapurappamanam 1- semham. Tam vannato setam
nagabalapannarasavannam. Santhanato okasasanthanam. Disato uparimaya disaya
jatam. Okasato udarapatale thitam. Yam panabhojanadiajjhoharanakale seyyathapi
nama udake sevalapanakam katthe va kathale 2- va patante chijjitva dvidha
hutva puna ajjhottharitva titthati, evameva panabhojanadimhi nipatante
chijjitva dvidha hutva puna ajjhottharitva titthati. Yamhi ca mandibhute
pakkagando viya putikukkutandamiva ca udaram paramajeguccham kunapagandham hoti, tato
uggatena ca gandhena uddekopi 3- mukhampi duggandham putikunapasadisam hoti, so
ca puriso "apehi duggandham vayasi"ti vattabbatam apajjati. Yanca vaddhitva
bahalattamapannam pidhanaphalakamiva vaccakutiya udarapatalassa abbhantareyeva kunapagandham
sannirumhitva 4- titthati. Paricchedato semhabhagena paricchinnam. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Pubboti putilohitavasena pavattapubbo. So vannato pandupalasavanno.
Matakasarire pana putibahalacamavanno hoti. Santhanato okasasanthano. Disato
dvisu disasu jato. Okasato pana pubbassa okaso nama nibaddho natthi,
yattha so sannicito tittheyya. Yatra yatra pana khanukantakappaharanaggijaladihi
@Footnote: 1 Si. ekapatta........       2 cha.Ma. kapale
@3 Si. uggaropi              4 Si. sannirundhitva, cha.Ma. sannirujjhitva
Abhihate sarirappadese lohitam santhahitva paccati, gandapilakadayo va uppajjanti,
tatra tatreva titthati. Paricchedato pubbabhagena paricchinno. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Lohitanti dve lohitani sannicitalohitanca samsaranalohitanca. Tattha
sannicitalohitam vannato nipakkabahalalakharasavannam, samsaranalohitam acchalakharasavannam.
Santhanato ubhayampi okasasanthanam. Disato sannicitalohitam uparimaya disaya
jatam, itaram dvisu disasu jatam. Okasato samsaranalohitam thapetva kesaloma-
dantanakhanam mamsavinimuttatthananceva thaddhasukkhacammanca dhamanijalanusarena sabbam
upadinnakasariram pharitva thitam, sannicitalohitam yakanatthanassa hetthabhagam puretva
ekapatthapuramattam hadayavakkapapphasanam upari thokam thokam paggharantam vakkahadayayakanapapphase
temayamanam thitam. Tasminhi vakkahadayadini atemente satta pipasita
honti. Paricchedato lohitabhagena paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Sedoti lomakupadihi paggharanakaapodhatu. So vannato vippasannatilatelavanno.
Santhanato okasasanthano. Disato dvisu disasu jato. Okasato
sedassokaso nama nibaddho natthi, yattha so lohitam viya sada tittheyya. Yada
pana aggisantapasuriyasantapautuvikaradihi sariram santappati, tada udakato
abbulhamattavisamacchinnabhisamulalakumudanalikalapo viya sabbakesalomakupavivarehi
paggharati. Tasma tassa santhanampi kesalomakupavivaranamyeva vasena veditabbam.
Sedaparigganhakena ca yogina kesalomakupavivare puretva thitavaseneva sedo
manasikatabbo. Paricchedato sedabhagena paricchinno. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Medoti thinasineho. So vannato phalitahaliddivanno. Santhanato
thulasarirassa tava cammamamsantare thapitahaliddivannadukulapilotikasanthano hoti,
Kisasarirassa janghamamsam urumamsam pitthikantakanissitapitthimamsam udaravattimamsanti
etani nissaya dvigunam tigunam katva thapitahaliddivannadukulapilotikasanthano. Disato
dvisu disasu jato. Okasato thulassa sakalasariram pharitva kisassa janghamamsadini
nissaya thito, yam sinehasankhagatampi paramajegucchatta neva muddhani telatthaya
na nasateladinam atthaya ganhanti. Paricchedato hettha mamsena, upari cammena,
tiriyam medabhagena paricchinno. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana
kesasadisova.
     Assuti akkhihi paggharanakaapodhatu. Tam vannato vippasannatilatelavannam.
Santhanato okasasanthanam. Disato uparimaya disaya jatam. Okasato akkhikupakesu
thitam. Na cetam pittakosake pittamiva akkhikupakesu sada sannicitam titthati. Yada
pana satta somanassajata mahahasitam hasanti, domanassajata rodanti paridevanti,
tatharupam visabhagaharam aharanti. Yada ca tesam akkhini dhumarajapamsukadihi
abhihannanti, tada etehi somanassadomanassavisabhagaharautuhi samutthahitva
akkhikupake puretva titthati va paggharati va. Assuparigganhakena pana yogina
akkhikupake puretva thitavaseneva parigganhitabbam. Paricchedato assubhagena
paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Vasati vilinasineho. Sa vannato nalikeratelavanna. Acame asitta-
telavannatipi vattum vattati. Santhanato nhanakale pasannaudakassa upari
paribbhamantasinehabinduvisatasanthana. Disato dvisu disasu jata. Okasato yebhuyyena
hatthatalahatthapitthipadatalapadapitthinasaputanalataamsakutesu thita. Na cesa etesu
okasesu sada vilinava hutva titthati. Yada pana aggisantapasuriyasantapa-
utuvisabhagadhatuvisabhagehi te padesa usmajata honti, tada tattha nhanakale
pasannaudakupari sinehabinduvisato viya ito cito ca samsarati. Paricchedato
vasabhagena paricchinna. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana
kesasadisova.
     Kheloti antomukhe phenumissa apodhatu. So vannato seto phenuvanno.
Santhanato okasasanthano. Phenusanthanotipi vattum vattati. Disato uparimaya
disaya jato. Okasato ubhohi kapolapassehi oruyha jivhaya thito. Na cesa
ettha sada sannicito hutva titthati. Yada pana satta tatharupam aharam
passanti va saranti va, unahatittikatukalonambilanam va kinci mukhe thapenti,
yada va nesam hadayam akilayati, kismincideva va jiguccha uppajjati tada
khelo uppajjitva ubhohi kapolapassehi oruyha jivhaya santhati. Aggajivhaya
cesa tanuko hoti, mulajivhaya bahalo. Mukhe pakkhittanca puthukam va tandulam
va yankinci 1- khadaniyam vapi nadipuline khatakupakasalilam viya parikkhayam agacchantova
temetum samattho hoti. Paricchedato khelabhagena paricchinno. Ayamassa
sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Singhanikati matthalungato paggharanakaasuci. Sa vannato tarunatalatthiminjavanna.
Santhanato okasasanthana. Disato uparimaya disaya jata. Okasato
nasapute puretva thita. Na cesa ettha sada sannicita hutva
titthati, athakho yatha nama puriso paduminipattena dadhim bandhitva hettha
kantakena vijjheyya, atha tena chiddena dadhimatthu galitva bahi pateyya evameva
yada satta rodanti va, visabhagaharautuvasena va sanjatadhatukkhobha hoti,
tada antosisato putisemhabhavam apannam matthalungam galitva talumatthakavivarena
otaritva nasapute puretva titthati va paggharati va. Singhanikaparigganhakena
pana yogina nasapute puretva thitavaseneva parigganhitabba. Paricchedato
singhanikabhagena paricchinna. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana
kesasadisova.
     Lasikati sarirasandhinam abbhantare picchilakunapam. Sa vannato kannikaraniyasavanna.
Santhanato okasasanthana. Disato dvisu disasu jata. Okasato
@Footnote: 1 cha.Ma. annam va kinci
Atthisandhinam abbhanjanakiccam sadhayamana asitisatasandhinam abbhantare thita. Yassa
cesa manda hoti, tassa utthahantassa nisidantassa abhikkamantassa patikkamantassa
samminjantassa pasarentassa atthikani katakatayanti, accharasaddam karonto viya
vicarati, ekayojanadviyojanamattampi addhanam gatassa vayodhatu kuppati, gattani
dukkhanti. Yassa pana bahuka hoti, tassa utthananisajjadisu na atthini
katakatayanti, dighampi addhanam gatassa na vayodhatu kuppati, na gattani
dukkhanti. Paricchedato lasikabhagena paricchinna. Ayamassa sabhagaparicchedo,
visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Muttanti vannato masakharodakavannam. Santhanato adhomukhatthapitaudakakumbha-
abbhantaragataudakasanthanam. Disato hetthimaya disaya jatam. Okasato vatthissa
abbhantare thitam. Vatthi nama vatthiputo vuccati. Yattha seyyathapi nama candanikaya
pakkhitte amukhe lavanaghate 1- candanikaraso pavisati, na cassa pavisanamaggo
pannayati, evameva sarirato muttam pavisati. Na cassa pavisanamaggo pannayati,
nikkhamanamaggo pana pakato hoti. Yampi ca muttassa bharite passavam karomati
sattanam ayuhanam hoti. Paricchedato vatthiabbhantarena ceva muttabhagena ca
paricchinnam. Ayamassa sabhagaparicchedo, visabhagaparicchedo pana kesasadisova.
     Evanhi kesadike kotthase vannasanthanadisokasaparicchedavasena vavatthapetva
anupubbato natisighato natisanikatotiadina nayena vannasanthanagandhasayokasavasena
pancadha patikula patikulati manasikaroto pannattisamatikkamanavasena seyyathapi
cakkhumato mahapurissa 2- dvattimsavannanam kusumanam ekasuttaganthitamalam
olokentassa sabbapupphani apubbapariyamiva pakatani honti, evameva "atthi
imasmim kaye kesa"ti imam kayam olokentassa sabbe te dhamma apubbapariyamiva
pakata honti. Tena vuttam manasikarakosallakathayam "adikammikassa hi
@Footnote: 1 Si. yavanaghate, cha.Ma. ravanaghate         2 cha.Ma. purisassa
Kesati manasikaroto manasikaro gantva muttanti imam pariyosanakotthasameva
ahacca titthati"ti.
     Sace pana bahiddhapi manasikaram upasamharati, athassa evam sabbakotthasesu
pakatibhutesu ahindanta manussatiracchanadayo sattakaram vijahitva kotthasarasi-
vaseneva upatthahanti. Tehi ca ajjhohariyamanam panabhojanadi kotthasarasimhi
pakkhipiyamanamiva upatthati. Athassa anupubbamuncanadivasena patikula patikulati
punappunam manasikaroto anukkamena appana uppajjati.
     Tattha kesadinam vannasanthanadisokasaparicchedavasena upatthanam uggahanimittam,
sabbakarato patikulavasena upatthanam patibhaganimittam. Tam punappunam
avajjantassa manasikarontassa takkahatam vitakkahatam karontassa cattaro khandha
patikularammana honti. Pathamajjhanavasena appana pavattati. Pubbabhage
parikammaupacaracittani savitakkasavicarani sappitikani somanassasahagatani patikula-
nimittarammanani, appanapi savitakkasavicara sappitika somanassasahagatava.
Bhumantarena pana mahaggata rupavacara honti. Patikulepi ca tasmim arammane
anissadassavitaya somanassam uppajjati, ekattarammanabaleneva va tam uppajjati,
dutiyajjhanadini panettha na nibbattanti. Kasma? olarikatta. Idanhi
arammanam olarikam, vitakkabalenevettha cittekaggata jayati, na
vitakkasamatikkamenati. Ayam tava samathavasena kammatthanakatha.
     Avisesato pana sadharanavasena evam veditabba 1-:- idanhi kammatthanam
bhavetukamena kammatthanam uggahetva sajjhayanakaleeva kesadinam vannanimitta-
santhananimattadisanimittaokasanimittaparicchedanimittani vacaya pothetva pothetva
ekekakotthase "ayam etamsarikkhako"ti tividhena sajjhayo katabbo. Katham?
tacapancake tava hettha vuttanayeneva anulomato pancaham, patilomato pancaham,
anulomapatilomato pancahanti addhamasam sajjhayo katabbo. Tato acariyassa
@Footnote: 1 cha.Ma. veditabbam
Santikam gantva vakkapancakam ugganhitva tatheva addhamasam sajjhayo katabbo,
tato te dasapi kotthase ekato katva addhamasam, puna papphasapancakadisupi
ekekam ugganhitva addhamasam, tato te pancadasapi kotthase addhamasam,
matthalungapancakam addhamasam, tato tevisati kotthase addhamasam, medachakkam
addhamasam, tato te chabbisatipi kotthase ekato katva addhamasam, muttachakkam
addhamasam, tato sabbepi dvattimsa kotthase ekato katva addhamasanti evam
chamase sajjhayo katabbo.
     Tattha upanissayasampannassa sappannassa bhikkhuno kammatthanam ugganhantasseva
kotthasa upatthahanti, ekaccassa na upatthahanti, tena "na upatthahanti"ti
viriyam na vissajjetabbam. Yattaka kotthasa upatthahanti, tattake
gahetvava sajjhayo katabbo. Evam kammatthanam kathentena pana neva pannavato
na mandapannassa vasena kathetabbam, majjhimapannassa vasena kathetabbam.
Majjhimapannassa hi vasena acariya chahi masehi paricchinditva tantim thapayimsu.
Yassa pana ettavatapi kotthasa pakata na honti, tena tato parampi
sajjhayo katabboeva. Na ca kho aparicchinditva, cha cha mase paricchinditvava
katabbo.
     Sajjhayam karontena vanno na paccavekkhitabbo, lakkhanam na manasikatabbam,
kotthasavaseneva sajjhayo katabbo. Acariyenapi "vannavasena sajjhayam
karohi"ti niyametva na kathetabbam. Niyametva kathite ko dosoti? sampattiyampi
vipattisannaapajjanam. Sace hi acariyena "vannavasena sajjhayam karohi"ti
vutte imassa bhikkhuno tatha karontassa kammatthanam vannato na upatthati,
patikulavasena va dhatuvasena va upatthati. Athesa "na idam kammatthanam
vilakkhanan"ti sanni hoti, acariyena kathitameva kappetva ganhati. "patikulavasena
tam sajjhayam karohi"ti vuttepi sace tassa tatha karontassa patikulato na
Upatthati, vannavasena va dhatuvasena va upatthati. Athesa "nayidam kammatthanam
vilakkhanan"ti sanni hoti, acariyena kathitameva kappetva ganhati. "dhatuvasena
tam sajjhayam karohi"ti vuttepi sace tassa tatha karontassa dhatuto na upatthati,
vannavasena va patikulavasena va upatthati. Athesa "nayidam kammatthanam vilakkhanan"ti
sanni hoti, acariyena kathitameva kappetva ganhati. Ayam acariyena niyametva
kathite doso.
     Kinti pana vattabboti "kotthasavasena sajjhayam karohi"ti vattabbo.
Katham? kesakotthaso lomakotthasoti sajjhayam karohiti vattabbo. Sace panassa
Evam kotthasavasena sajjhayam karontassa vannato upatthati, athanena ovada-
cariyassa acikkhitabbam "aham dvattimsakaram kotthasavasena sajjhayam karomi, mayham
pana vannato upatthati"ti. Acariyena "kammatthanam viya akammatthanam vilakkhanam
etan"ti na visamvadetabbam. "sadhu sappurisa pubbe taya vannakasine parikammam
katapubbam bhavissati, etadeva kammatthanam tuyham sappayam, vannavaseneva sajjhayam
karohi"ti vattabbo. Tenapi vannavaseneva sajjhayo katabbo.
     So evam karonto ajjhattam nilakam pitakam lohitakam odatanti cattari
vannakasinani labhati. Katham? tassa hi kesalomapittesu ceva akkhinanca kalakatthane
vannam nilam nilanti manasikarontassa catukkapancakajjhanani uppajjanti, jhanam
padakam katva vipassanam patthapetva arahattam papunati. Medasmim pana akkhinanca
pitakatthane vannam pitakam pitakanti manasikarontassa catukkapancakajjhanani
uppajjanti, jhanam padakam katva vipassanam patthapetva arahattam papunati.
Mamsalohitesu pana akkhinanca rattatthane vannam lohitakam lohitakanti
manasikarontassa catukkapancakajjhanani uppajjanti, jhanam padakam katva vipassanam
patthapetva arahattam papunati. Nakhadantacammaatthisu pana akkhinanca pandaratthane
vannam odatam odatanti manasikarontassa catukkapancakajjhanani uppajjanti,
Jhanam padakam katva vipassanam patthapetva arahattam papunati. Idam vannavasena
abhinivitthassa bhikkhuno yava arahatta niggamanam.
     Aparassa kotthasavasena sajjhayam karontassa patikulato upatthati,
athanena ovadacariyassa acikkhitabbam. Acariyena "kammatthanam viya akammatthanam
vilakkhanam etan"ti na visamvadetabbam. "sadhu sappurisa pubbe taya patikulamanasikare
yogo kato bhavissati, etadeva kammatthanam tuyham sappayam, patikulavaseneva
sajjhayam karohi"ti vattabbo. Tenapi patikulavasena sajjhayo katabbo.
Tassa "kesa nama ajanna amanunna 1- duggandha jeguccha patikula"ti evam
patikulavasena sajjhayam karontassa patikularammane pathamajjhanam nibbattati. So
jhanam padakam katva vipassanam patthapetva arahattam papunati. Idam patikulavasena
abhinivitthassa bhikkhuno yava arahatta niggamanam.
     Aparassa kotthasavasena sajjhayam karontassa dhatuto upatthati, dhatuto
upatthahantam kidisam hutva upatthatiti. Kesa tava vammikamatthake jatakunthatinakani
viya hutva upatthahanti, loma puranagamatthane jatadabbatinakani viya, nakha dandakesu
thapitamadhukaphalatthikosaka viya, danta mattikapinde pavesetva thapitaalabubijani
viya, taco vinapabbake dabbisake 1- pariyonaddhaallagocammam viya, mamsam bhittiyam
anulittamattika viya, naharu dabbasambharabandhavalli viya, atthi ussapetva
thapitabhittidabbasambharo viya, atthiminjam mahavelumhi pakkhittaseditavettaggam
viya, vakkam hadayam yakanam kilomakam pihakam papphasanti ime cha kotthasa sunakaragharam 2-
viya hutva upatthahanti. Dvattimsahattham antam lohitadoniyam samvelletva
thapitagharasappo viya, antagunam padapunchanake sibbitarajjuka viya, udariyam parissavane
sithilabandhatandulam viya, karisam venupabbe pakkhittapandumattika viya, matthalungam
omadditva thapita cattaro tandulapitthapinda viya, dvadasavidha apodhatu
patipatiya thapitesu dvadasasu udakasaravakesu puritaudakam viya hutva upatthati.
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati       2 Si. sunagharam
     Athanena ovadacariyassa acikkhitabbam. Acariyena "kammatthanam viya
akammatthanam vilakkhanam etan"ti na visamvadetabbam. "sadhu sappurisa pubbe
taya dhatumanasikare yogo kato bhavissati, etadeva kammatthanam tuyham sappayam,
dhatuvaseneva sajjhayam karohi"ti vattabbo. Tenapi dhatuvasena sajjhayo katabbo.
     Tatridam manasikaramukheneva sajjhayavidhanam:- idha bhikkhu "kesa sisam
pariyonaddhitva 1- thitacamme jata, te na jananti `mayam sisam pariyonaddhitva
thitacamme jata'ti, sisam pariyonaddhitva thitacammampi na janati `kesa mayi
jata'ti, acetana ete abyakata sunna thaddha patthinna pathavidhatu
esa"ti manasikaroti. Loma sariram pariyonahanacamme jata, te na jananti
"mayam sariram pariyonahanacamme jata"ti, sariram pariyonahanacammampi na janati
"loma mayi jata"ti, etepi acetana. Nakha angulinam aggesu jata, te na
jananti "mayam angulinam aggesu jata"ti, angulinam agganipi na jananti
"nakha amhesu jata"ti, etepi acetana. Danta hanukatthike jata, te na
jananti "mayam hanukatthike jata"ti, hanukatthikampi na janati "danta mayi
jata"ti, etepi acetana. Taco na janati "sariram maya pariyonaddhan"ti,
sarirampi na janati "aham tacena pariyonaddhan"ti, ayampi acetano. Mamsam na
janati "maya 2- sariram anulittan"ti, sarirampi na janati "aham mamsena
anulittan"ti, idampi acetanam. Naharu na janati "aham atthipunjam abandhitva
thitan"ti, atthipunjopi na janati "naharujalenaham abandho"ti, idampi
acetanam.
     Sisatthi na janati "aham givatthike patitthitan"ti, givatthikampi na janati "mayi
sisatthikam patitthitan"ti, givatthi na janati "aham pitthikantake thitan"ti, pitthi-
kantakatthikopi, katitthikam urutthikam janghatthikam gopphakatthikam na janati "aham
@Footnote: 1 cha.Ma. pariyonandhitva. evamuparipi        2 cha.Ma. mayam
Panhikatthike patitthitan"ti, panhikatthikampi na janati "aham gopphakatthikam
ukkhipitva thitan"ti .pe. Givatthikam na janati "aham sisatthikam ukkhipitva
thitan"ti.
                   Patipatiya atthini thitani kotiya
                   anekasandhiyamito na kehici
                   bandho naharuhi jaraya codito
                   acetano katthakalingarupamo.
     Idampi acetanam. Atthiminjam, vakkam .pe. Matthalungam acetanam abyakatam
sunnam thaddham patthinnam pathavidhatuti manasikaroti. Pittam semham .pe. Muttam
acetanam abyakatam sunnam abandham 1- yusagatam apodhatuti manasikaroti.
     Ime dve mahabhute parigganhantassa udare ussada tejodhatu pakata
hoti, nasaya ussada vayodhatu pakata hoti. Ime cattaro mahabhute
parigganhantassa upadarupam pakatam hoti. Mahabhutam nama upadarupena paricchinnam,
upadarupam mahabhutena. Yatha atapo nama chayaya paricchinno, chaya atapena,
evameva mahabhutam upadarupena paricchinnam, upadarupam mahabhutena. Athassa evam
"cattari mahabhutani tevisati upadarupani rupakkhandho"ti rupakkhandham parigganhan-
tassa ayatanadvaravasena arupino khandha pakata honti. Iti ruparupapariggaho
pancakkhandha honti, pancakkhandha dvadasayatanani honti, dvadasayatanani
attharasadhatuyo hontiti khandhayatanadhatuvasena yamakatalakandam 2- phalento viya
dve kotthase katva namarupam vavatthapeti.
     So "idam namarupam na ahetu na appaccaya nibbattam, sahetu sappaccaya
nibbattam. Ko panassa hetu, ko pana paccayo"ti upaparikkhanto "avijjapaccaya
tanhapaccaya kammapaccaya aharapaccaya ca"ti tassa paccayam vavatthapetva
@Footnote: 1 cha.Ma. ayam patho na dissati           2 cha. yamakatalakkhandham
"atitepi paccaya ceva paccayasamuppannadhamma ca, anagatepi etarahipi paccaya
ceva paccayasamuppannadhamma ca, tato uddham satto va puggalo va natthi,
suddhasankharapunjoeva"ti tisu addhasu kankham vitarati. Ayam pana vipassana
sankharasallakkhana nataparinna nama.
     Evam sankhare sallakkhetva thitassa pana bhikkhussa dasabalassa sasane
mulam otinnam nama hoti, patittha laddha nama. Culasotapanno nama hoti
niyatagatiko. Tatharupam pana utusappayam puggalasappayam bhojanasappayam dhammassavana-
sappayam labhitva ekasane ekapallankavaragato tini lakkhanani aropetva
vipassanapatipatiya sankhare sammasanto arahattam ganhatiti. Idam dhatuvasena
abhinivitthassa bhikkhuno yava arahatta niggamanam.
     Yassa pana neva vannato upatthati na patikulato na sunnato, tena
"na me upatthati"ti na kammatthanam vissajjetva nisiditabbam. Kotthasamanasikareyeva
pana yogo katabbo. Poranakatthera kira "kotthasamanasikarova pamanan"ti
ahamsu. Iccassa punappunam kotthasavasena sajjhayam karontassa kotthasa
paguna honti. Kada pana paguna nama hontiti? yada kesati avajjitamatte
manasikaro gantva matthalunganti antimakotthase patitthati, matthalunganti
avajjitamatte manasikaro agantva kesati adikotthase patitthati.
     Athassa yatha nama cakkhumato purisassa dvattimsavannanam pupphanam
ekasuttaganthitam malam olokentassa patipatiya va pana nikhate dvattimsa vatipade
patikkamitva olokentassa patipatiyava dvattimsavannani pupphani vatipada
va pakata honti, evameva dvattimsa kotthasa upatthahanti, vicaranta
tiracchanagatapi manussapi sattati na upatthahanti, kotthasati upatthahanti.
Khadaniyabhojaniyam kotthasantare pakkhipamanam viya hoti.
     Kotthasanam pagunakalato patthaya tisu mukhesu ekena mukhena vimuccissati,
kammatthanam vannato va patikulato va sunnato va upatthati. Yatha nama
puve pacitukama itthi madditva thapitapitthato yam yam icchati, tam tam pacati. Yatha
va pana same bhumippadese thapitam udakapuram kumbham yato yato avattenti, 1-
tato tatova udakam nikkhamati, evameva kotthasanam pagunakalato patthaya tisu
mukhesu ekena mukhena vimuccissati. Akankhamanassa vannato, akankhamanassa
patikulato, akankhamanassa sunnato kammatthanam upatthahissatiyeva. Ayam ettako
uggahasandhi nama. Imasmim uggahasandhismim thatva arahattam patta bhikkhu gananapatham
vitivatta.
     Yassa pana uggahasandhismim kammatthanam na upatthati, tena kammatthanam
uggahetva sace yattha acariyo vasati, so avaso sappayo hoti, iccetam
kusalam. No ce, sappayatthane vasitabbam. Vasantena attharasa viharadose 2-
vajjetva pancangasamannagate senasane 3- vasitabbam, sayampi pancangasamannagatena
bhavitabbam. Tato pacchabhattam pindapatapatikkantena rattitthanam va divatthanam
va pavisitva kammatthanam manasikatabbam.
     Katham? adito tava hettha vuttanayeneva anupubbato manasikatabbam, na
Ekantarika. Anupubbato manasikaronto hi dvattimsapadam nissenim padapatipatiya
akkamanto pasadam aruyha pasadanisamsam anubhavanakapuriso viya "kesa loma"ti
patipatiya kammatthanam manasikaronto kammatthanato ca na parihayati, pasadanisamsa-
sadise ca nava lokuttaradhamme anubhavati. Anupubbato manasikarontenapi
ca natisighato natisanikato manasikatabbam. Atisighato manasikarontassa hi kincapi
kammatthanam pagunam hoti, avibhutam pana hoti. Tattha opammam hettha vuttanayameva.
     Atisanikato manasikarontassa kammatthanam pariyosanam na gacchati, antarava
osakkitabbam hoti. Yatha hi puriso tiyojanam maggam sayam kaccham bandhitva
@Footnote: 1 cha.Ma. avinchanti  2 visuddhi. 1/150 pathavikasinaniddesa
@3 visuddhi. 1/155 pathavikasinaniddesa
Patipanno nikkhantatthanato patthaya sitalacchayam disva vissamati, ramaniyam
valikatalam disva pitthim pasareti, vanapokkharanim disva paniyam pivati nahayati,
pabbatam disva aruyha pabbataramaneyyakam passati. Tam antarayeva siho va
byaggho va dipi va hanati, cora va pana vilumpanti 1- ceva hananti ca,
evameva atisanikam manasikarontassa kammatthanam pariyosanam na gacchati, antarava
osakkitabbam hoti.
     Tasma natisigham natisanikam ekadivasam timsa vare manasikatabbam. Patova
dasa vare, majjhantike dasa vare, sayanhe dasa vare sajjhayo katabbo,
no katum na vattati. Yatha hi patova utthaya mukham no dhovitum na vattati,
khadaniyam bhojaniyam no khaditum no bhunjitum na vattati. Etam pana vatteyya, idameva
ekantena no katum na vattati, karonto mahantam attham gahetva titthati.
Yatha hi ekassa purisassa tini khettani, ekam khettam attha kumbhe deti, ekam
solasa, ekam dvattimsa. Tena tinipi khettani patijaggitum asakkontena dve chaddetva
ekam dvattimsakumbhadayakameva patijaggitabbam. Tattheva kasanavapananiddayanadini
katabbani. Tadevassa itaresu dvisu utthanakadayam dassati, evameva
sesam mukhadhovanadikammam chaddetvapi ettheva kammam katabbam, no katum na
vattati, karonto mahantam attham ganhitva titthatiti ettavata majjhima patipada
nama kathita.
     Evam patipannenapi vikkhepo patibahitabbo. Kammatthanam hi vissajjetva
citte bahiddha vikkhepam gacchante kammatthanato parihayati, vattabhayam samatikkamitum
na sakkoti. Yatha hi eko puriso sahassuddharam sodhetva 2- vaddhim labhitva
addhanam patipanno antaramagge kumbhilamakaragaharakkhasasamutthaya 3- gambhira-
girikandaraya upari atthatam ekapadikadandakasetum aruyha gacchanto akkamanapadam
@Footnote: 1 cha.Ma. viluppanti   2 cha.Ma. sadhetva  3 cha.Ma. kumbhilamakaragaharakkhasasamutthitaya
Vissajjetva ito cito ca olokento paripatitva kumbhiladibhattam hoti,
evameva ayampi kammatthanam vissajjetva sacitte bahiddha vikkhepam gacchante
kammatthanato parihayati, vattabhayam samatikkamitum na sakkoti.
     Tatridam opammasamsandanam:- purisassa sahassuddharam sodhetva vaddhiladdhakalo 1-
viya hi imassa bhikkhuno acariyassa santike kammatthanassa uggahitakalo,
antara gambhira girikandara viya samsaro, tassa kumbhiladihi datthakalo
viya vattamulakani mahadukkhani, ekapadikadandakasetu viya imassa bhikkhuno
sajjhayavithi, tassa purisassa ekapadikadandakasetum aruyha akkamanapadam vissajjetva
ito cito ca olokentassa 2- parivattetva patitva 2- kumbhiladinam
bhattabhavam apannakalo viya imassa bhikkhuno kammatthanam vissajjetva bahiddha
vikkhittacittassa kammatthanato parihayitva vattabhayam samatikkamitum asamatthabhavo
veditabbo.
     Tasma kesa manasikatabba, kese manasikaritva cittuppadassa bahiddha
vikkhepam patibahitva suddhacitteneva "loma nakha danta taco"ti manasikatabbam.
Evam manasikaronto kammatthanato na parihayati, vattabhayam samatikkamati. Opammam
panettha tadeva parivattetva veditabbam. Sahassuddharam sodhetva vaddhim labhitva
chekassa purisassa dandakasetum aruyha nivasanaparupanam samvidhaya dhatupatthaddhakayam
katva sotthina paratiragamanam viya chekassa bhikkhuno kese manasikatva
cittuppadassa bahiddha vikkhepam patibahitva suddhacitteneva "loma nakha danta
taco"ti manasikarontassa kammatthanato aparihayitva vattabhayam samatikkamanam veditabbam.
     Evam bahiddha vikkhepam patibahantenapi hettha vuttanayeneva pannatti-
samatikkamanato manasikatabbam. Kesa lomati pannattim vissajjetva patikulam
patikulanti sati thapetabba. Pathamamyeva pana patikulato na upatthati. Yava na
@Footnote: 1 cha.Ma. vaddhim laddhakalo        2-2 cha.Ma. paripatitva
Upatthati, tava pannatti na vissajjetabba. Yada upatthati, tada pannattim
vissajjetva patikulanti manasikatabbam. Karontena ca hettha vuttanayeneva
pancahakarehi patikulato manasikatabba. Tacapancakasminhi vannasanthana-
gandhasayokasavaseneva pancavidhampi patikulyam labbhati. Sesesupi yam yam labbhati,
tassa tassa vasena manasikaro pavattetabbo.
     Tattha kesadayo panca kotthasa subhanimittam ragatthaniyam ittharammananti
sankham gata. Ye keci rajjanakasatta nama, sabbe te imesu pancasu kotthasesu
rajjanti. Ayam pana bhikkhu mahajanassa rajjanatthane patikulanti appanam papeti.
Tattha appanappattito patthaya parato akilamantova appanam papunati.
     Tatridam opammam:- yatha hi cheko dhanuggaho rajanam aradhetva
satasahassutthanakam gamavaram labhitva sannaddhapancavudho tattha gacchanto antaramagge
dvattimsa core disva tesu panca corajetthake ghateyya, tesam ghatitakalato
patthaya tesu dve ekamaggam patipajjamana nama na honti, evam sampadamidam
datthabbam. Dhanuggahassa rajanam aradhetva gamavaram laddhakalo viya hi imassa
bhikkhuno acariyasantike kammatthanam uggahetva thitakalo, dvattimsa cora viya
dvattimsa kotthasa. Panca corajetthaka viya kesadayo panca, corajetthakanam
ghatitakalo viya imassa bhikkhuno sabbasattanam rajjanatthane tacapancake
patikulanti appanaya papitakalo, sesacoranam panippahareneva palayitakalo
viya sesakotthasesu akilamantasseva appanappatti veditabba.
     Evam pannattim samatikkamantena ca anupubbamuncanato manasikaro
pavattetabbo. Kese manasikarontena manasikaronteneva kesesu sapekkhena hutva
lomesu sati pesetabba. Yava loma na upatthahanti, tava kesa kesati
manasikatabba. Yada pana loma upatthahanti, tada kese vissajjetva lomesu
sati upatthapetabba. Evam nakhadisupi manasikaro pavattetabbo.
     Tatridam opammam:- yatha hi jaluka gacchamana yava purato patittham na
labhati, tava pacchato nangutthena gahitatthanam na muncati. Yada pana purato
patittham labhati, tada nanguttham ukkhipitva mukhena gahitatthane thapeti. Evameva
kese manasikarontena manasikaronteneva kesesu sapekkhena hutva lomesu sati
pesetabba. Yava loma na upatthahanti, tava kesa kesati manasikatabba.
Yada loma upatthahanti, tada kese vissajjetva lomesu sati upatthapetabba.
Evam nakhadisupi manasikaro pavattetabbo.
     Evam pavattentena appana hotiti vuttamanasikarakosallam sampadetabbam.
Katham? idanhi appanakammatthanam manasikarontassa appanam papunati. Pathamamyeva
Tava na upatthati. Anamataggasminhi samsaravatte ca nanarammanesu vaddhitam
cittam kesati avajjitamatte sajjhayasotanusarena gantva matthalunge patitthati.
Matthalunganti avajjitamatte sajjhayasotanusarena agantva kesesu patitthati.
Manasikarontassa manasikarontassa pana so so kotthaso  upatthati, sati
samadhinapi patitthahamana pavattati. Tena yo yo kotthaso adhikataram upatthati,
tattha tattha digunena yogam katva appana papetabba. Evam appanaya
papitakalato patthaya sesesu kotthasesu akilamantova appanam papeti. Tattha
talavanamakkatova opammam.
     Apicettha evampi yojana veditabba:- dvattimsatalakasminhi talavane
makkato pativasati. Tam gahetukamo luddho kotiyam thitatalamule thatva ukkutthimakasi.
Manajatiko makkato tam tam talam langhitva pariyantatale atthasi. Luddho tatthapi
gantva ukkutthimakasi. Makkato puna tatheva purimatale patitthasi. So aparaparam
anubandhiyamano kilamanto tassa tasseva talassa mule thatva ukkutthukkutthikale
Utthahitva gacchanto gacchanto atikilamanto ekassa talassa makulapannasucim
dalham gahetva dhanukotiya vijjhitva gayhamanopi 1- na palayati.
     Tattha dvattimsa tala viya dvattimsa kotthasa. Makkato viya cittam. Luddho
viya yogavacaro. Luddhena talamule thatva ukkutthikale manajatikassa makkatassa
palayitva pariyantakotiyam thitakalo viya anamatagge samsaravatte ca nanarammanesu
vaddhitacittassa kesati avajjitamatte sajjhayasotanusarena gantva matthalunge
patitthanam. Pariyantakotiyam thatva ukkutthe orimakotiyam agamanakalo viya
matthalunganti avajjitamatte sajjhayasotanusarena gantva kesesu patitthanam.
Aparaparam anubandhiyamanassa kilamantassa ukkutthukkutthitthane utthanakalo viya
manasikarontassa manasikarontassa tasmim tasmim kotthase upatthahante satiya
patitthaya patitthaya gamanam. Dhanukotiya vijjhitva gayhamanassapi 2- apalayanakalo viya
yo kotthaso adhikataram upatthati, tasmim digunam manasikaram katva appanaya papanam.
     Tattha appanaya papitakalato patthaya sesakotthasesu akilamantova
appanam papessati. Tasma patikulam patikulanti punappunam avajjitabbam
samannaharitabbam, takkahatam vitakkahatam katabbam. Evam karontassa cattaro khandha
patikularammana honti, appanam papunati. Pubbabhagacittani parikammaupacara-
sankhatani savitakkasavicaraniti sabbam hettha vuttasadisameva. Ekam pana kotthasam
manasikarontassa ekameva pathamajjhanam nibbattati. Patiyekkam manasikarontassa
dvattimsa pathamajjhanani nibbattanti. Hatthe gahitapanhavatthu pakatikameva.
     So tam nimittanti so bhikkhu tam kammatthananimittam. Asevatiti sevati
bhajati. Bhavetiti vaddheti. Bahulikarotiti punappunam karoti. Svavatthitam vavatthapetiti
suvavatthitam karoti. Bahiddha kaye cittam upasamharatiti evam katva bahiddha parassa
kaye attano cittam upasamharati thapeti peseti.
@Footnote: 1 cha.Ma. ganhantopi       2 cha.Ma. ganhantassapi
     Atthissa kayeti atthi assa kaye, ajjhattabahiddha kaye cittam
upasamharatiti kalena attano kalena paresam kaye. Cittam upanameti. 1- Atthi
kayeti idam yasma ekantena na attano kayo, napi parasseva kayo
adhippeto, tasma vuttam. Ettha pana attano jivamanakasarire patikulanti parikammam
karontassa appanapi upacarampi jayati. Parassa jivamanakasarire patikulanti
parikammam karontassa 2- neva appana jayati, na upacaram. Nanu ca dasasu asubhesu
ubhayampetam jayatiti. Ama jayati. Tani hi anupadinnakapakkhe thitani, tasma
tattha appanapi upacarampi jayati. Idam pana upadinnakapakkhe thitam, tenevettha
ubhayampetam na jayati. Asubhanupassanasankhata pana vipassanabhavana hotiti
veditabba. Imasmim pabbe kim kathitanti. Samathavipassana kathita.
     Idanettha evam sabbam manasikarasadharanam pakinnakam veditabbam. Etesanhi:-
           nimittato lakkhanato            dhatuto atha sunnato
           khandhadito ca vinneyyo        kesadinam vinicchayo.
     Tattha nimittatoti dvattimsakare satthisatam nimittani, yesam vasena
yogavacaro dvattimsakaram kotthasato parigganhati. Seyyathidam? kesassa
vannanimittam santhananimittam disanimittam okasamittam paricchedanimittanti panca
nimittani honti. Lomadisupi eseva nayo.
     Lakkhanatoti dvattimsakare atthavisatisatam lakkhanani honti, yesam vasena
yogavacaro dvattimsakaram lakkhanato manasikaroti. Seyyathidam? kese thaddhattalakkhanam
abandhanalakkhanam 3- unhattalakkhanam vitthambhanalakkhananti cattari lakkhanani
honti. Lomadisupi eseva nayo.
     Dhatutoti dvattimsakare "catudhaturo ayam bhikkhu puriso"ti vuttasu dhatusu
atthavisatisatam dhatuyo honti, yasam vasena yogavacaro dvattimsakaram dhatuto
@Footnote: 1 Si. upatthapeti     2 cha.Ma. manasikarontassa    3 cha.Ma. abandhattalakkhanam
Parigganhati. Seyyathidam? kese kakkhalata pathavidhatu, abandhanata apodhatu,
unhata tejodhatu, vitthambhanata vayodhatuti catasso dhatuyo honti. Lomadisupi
eseva nayo.
     Sunnatoti dvattimsakare channavuti sunnata honti, yasam vasena
yogavacaro dvattimsakaram sunnato vipassati. Seyyathidam? kesa sunna attena
va attaniyena va niccena va dhuvena va sassatena va aviparinamadhammena
vati kese tava attasunnata attaniyasunnata niccabhavasunnatati tisso
sunnata honti. Lomadisupi eseva nayo.
     Khandhaditoti dvattimsakare kesadisu khandhadivasena pariggayhamanesu
kesa kati khandha honti, kati ayatanani, kati dhatuyo, kati saccani, kati
satipatthananitiadina nayenapettha vinicchayo vinnatabbo.
     [357] Evam ajjhattadibhedato tividhena kayanupassanam vittharato
dassetva idani "kayanupassi viharati atapi sampajano"tiadini padani
bhajetva dassetum anupassitiadimaraddham. Tattha yaya anupassanaya kayanupassi
nama hoti, tam dassetum tattha katama anupassana, ya panna pajananatiadi
vuttam. Atapitiadisupi eseva nayo.
     Tattha panna pajananatiadini hettha cittuppadakandavannanaya 1-
vuttanayeneva veditabbani. Upetotiadini sabbani annamannavevacanani. Apica
asevanavasena upeto. Bhavanavasena sutthu upetoti samupeto. Upagato
samupagato, upapanno sampannoti imesupi dvisu dukesu ayameva nayo.
Bahulikaravasena pana samannagatoti evampettha yojana veditabba. Imina
atappena 2- upetotiadisupi eseva nayo.
@Footnote: 1 sangani. A. 1/16/198      2 cha.Ma. atapena
     Viharatiti pade "tattha katamo viharo"ti puccham akatva puggaladhitthanaya
desanaya desento iriyatitiadimaha. Tassattho:- catunnam iriyapathanam
annatarasamangibhavato iriyati. Tehi iriyapathacatukkehi kayasakatavattanena vattati.
Ekam iriyapathadukkham aparena iriyapathena badhitva 1- ciratthitikabhavena sarirarakkhanato
paleti. Ekasmim iriyapathe asanthahitva sabbiriyapathapavattanato yapeti. Tena
tena iriyapathena tatha tatha kayassa yapanato yapeti. Cirakalappavattapanato
carati. Iriyapathena iriyapatham vicchinditva jivitaharanato viharati.
     [362] Sveva kayo lokoti yasmim kaye kayanupassi viharati, sveva kayo
lujjanapalujjanatthena loko. Yasma panassa kaye pahiyamanam abhijjhadomanassam
vedanadisupi pahiyyatieva, 2- tasma pancapi upadanakkhandha lokoti
vuttam.
     Santatiadisupi nirodhavasena santataya santa, bhavanaya samitatta samita.
Vatthuparinnaya appavattivupasamavasena vupasanta. Nirodhasankhatam attham gatati
atthangata. Punappunam nibbattiya patibahitatta ativiya attham gatati abbhatthangata.
Appitati vinasita, appavattiyam thapitatipi attho. Byappitati suvinasita,
ativiya appavattiyam thapitatipi attho. Yatha puna na anvassavanti, evam sositatta
sosita. Sutthu sositati visosita. Sukkhapitati attho. Vigatanta katati
byantikata. Ettha ca anupassanaya kammatthanaviharena kammatthanikassa
kayapariharanam, atapena sammappadhanam, satisampajannena kammatthanapariharanupayo.
Satiya va kayanupassanavasena patiladdho samatho, sampajannena vipassana,
abhijjhadomanassavinayena bhavanaphalam vuttanti veditabbam.
                   Kayanupassananiddesavannana nitthita.
                         --------------
@Footnote: 1 cha.Ma. bahitva       2 cha.Ma. pahiyati eva
                      Vedananupassananiddesavannana
     [363] Vedananupassananiddesepi hettha vuttasadisam vuttanayeneva
veditabbam. Sukham vedanam vedayamanotiadisu pana sukham vedananti kayikam va cetasikam
va sukham vedanam vedayamano "aham sukham vedanam vedayami"ti pajanatiti attho.
Tattha kamam uttanaseyyakapi daraka thannapivanadikale sukham vedayamana "sukham
vedanam vedayama"ti jananti, na panetam evarupam jananam sandhaya vuttam.
Evarupanhi jananam sattupaladdhim nappajahati, sattasannam na ugghateti, kammatthanam
va satipatthanabhavana va na hoti. Imassa pana bhikkhuno jananam sattupaladdhim
pajahati, sattasannam ugghateti, kammatthananceva satipatthanabhavana ca hoti.
Idanhi "ko vedayati, kassa vedana, kimkarana vedana"ti evam sampajanavediyanam
sandhaya vuttam.
     Tattha ko vedayatiti na koci satto va puggalo va vedayati. Kassa
vedanati na kassaci sattassa va puggalassa va vedana. Kimkarana vedanati
vatthuarammana ca panesa vedana. Tasma esa evam pajanati "tam tam sukhadinam
vatthum arammanam katva vedanava vedayati, tam pana vedanapavattim upadaya `aham
vedayami'ti voharamattam hoti"ti. Evam vatthum arammanam katva vedanava vedayatiti
sallakkhento "esa sukham vedanam vedayami"ti pajanatiti veditabbo cittalapabbate
annataro thero viya.
     Thero kira aphasukakale balavavedanaya nitthunanto aparaparam parivattati,
tameko daharo aha "kataram te 1- bhante thanam rujjati"ti. Avuso patiyekkam
rujjanatthanam nama natthi, vatthum arammanam katva vedanava vedayatiti. Evam
jananakalato patthaya adhivasetum vattati no bhanteti. Adhivasemi avusoti.
Adhivasana bhante seyyoti. Thero adhivasesi. Vato yava hadaya phaleti. 2-
@Footnote: 1 cha.Ma. vo            2 cha.Ma. phalesi
Mancake antani rasikatani ahesum. Thero daharassa dassesi "vattatavuso
ettaka adhivasana"ti. Daharo tunhi ahosi. Thero viriyasamadhim yojetva saha
patisambhidahi arahattam papunitva samasisi hutva parinibbayi.
     Yatha ca sukham, evam dukkham .pe. Niramisam adukkhamasukham vedanam vedayamano
"niramisam adukkhamasukham vedanam vedayami"ti  pajanati. Iti bhagava rupakammatthanam
kathetva arupakammatthanam kathento vedanavasena kathesi. Duvidhanhi kammatthanam
rupakammatthanam arupakammatthananca, rupapariggaho arupapariggahotipi etadeva vuccati.
Tattha bhagava rupakammatthanam kathento sankhepamanasikaravasena va vittharamanasikaravasena
va catudhatuvavatthanam katheti. 1- Tadubhayampi visuddhimagge sabbakarato
dassitameva.
     Arupakammatthanam kathento yebhuyyena vedanavasena katheti. 1- Tividho hi
arupakammatthane abhiniveso phassavasena vedanavasena cittavasenati. Katham? ekaccassa
hi sankhittena va vittharena va pariggahite rupakammatthane tasmim arammane
cittacetasikanam pathamabhinipato tam arammanam phusanto uppajjamano phasso
pakato hoti. Ekaccassa tam arammanam anubhavanti uppajjamana vedana
pakata hoti. Ekaccassa tam arammanam pariggahitva 2- vijanantam uppajjamanam
vinnanam pakatam hoti.
     Tattha yassa phasso pakato hoti, sopi "na kevalam phassova uppajjati,
tena saddhim tadevarammanam anubhavamana vedanapi uppajjati, sanjananamana
sannapi, cetayamana cetanapi, vijananamanam vinnanampi uppajjati"ti
phassapancamakeyeva parigganhati. Yassa vedana pakata hoti, sopi "na kevalam
vedanava uppajjati, taya saddhim tadevarammanam phusamano phassopi uppajjati,
sanjananamana sannapi, cetayamana cetanapi, vijananamanam vinnanampi
@Footnote: 1 cha.Ma. kathesi           2 cha.Ma. pariggahetva
Uppajjati"ti phassapancamakeyeva parigganhati. Yassa vinnanam pakatam hoti,
sopi "na kevalam vinnanameva uppajjati, tena saddhim tadevarammanam phusamano
phassopi uppajjati, anubhavamana vedanapi, sanjananamana sannapi, cetayamana
phusamana cetanapi uppajjati"ti phassapancamakeyeva parigganhati.
     So "ime phassapancamaka dhamma kinnissita"ti upadharento "vatthunissita"ti
pajanati. Vatthu nama karajakayo, yam sandhaya vuttam "idanca pana me
vinnanam ettha sitam 1- ettha patibaddhan"ti. 2- So atthato bhutani ceva
upadarupani ca. Evamettha vatthu rupam, phassapancamaka namanti namarupameva passati.
Rupancettha rupakkhandho, namam cattaro arupino khandhati pancakkhandhamattam hoti.
Namarupavinimutta hi pancakkhandha pancakkhandhavinimuttam va namarupam natthi.
     So "ime pancakkhandha kimhetuka"ti upaparikkhanto avijjadihetukati
passati. Tato paccayo ceva paccayuppannanca idam, anno satto va puggalo
va natthi, suddhasankharapunjamattamevati sappaccayanamarupavasena tilakkhanam
aropetva vipassanapatipatiya aniccam dukkham anattati sammasanto vicarati. So
ajja ajjati pativedham akankhamano tatharupe divase utusappayam puggalasappayam
bhojanasappayam dhammassavanasappayam va labhitva ekapallankena nisinnova vipassanam
matthakam papetva arahatte patitthati. 3- Evam imesam tinnampi jananam yava
arahatta kammatthanam kathitam hoti.
     Idha pana bhagava arupakammatthanam kathento vedanavasena kathesi. Phassavasena va
hi vinnanavasena va kathiyamanam na pakatam hoti, andhakaram viya khayati. Vedanavasena
pana pakatam hoti. Kasma? vedananam uppattipakatataya. Sukhadukkhavedanananhi uppatti
pakata. Yada sukham uppajjati, sakalasariram khobhentam maddantam pharamanam abhisandayamanam
satadhotasappim khadapayantam viya satapakatelam makkhapayamanam viya udakaghatasahassena
@Footnote: 1 ka. nissitam       2 di.Si. 9/234/77        3 cha.Ma. patitthasi
Parilaham nibbapayamanam viya aho sukham aho sukhanti vacam niccharayamanameva
uppajjati. Yada dukkham uppajjati, sakalasariram khobhentam maddantam pharamanam
abhisandayamanam tattakapalam 1- pavesentam viya vilinatambalohena asincantam viya
sukkhatinavanappatimhi aranne daruukkakalapam khipayamanam 2- viya aho dukkham aho
dukkhanti vippalapayamanameva uppajjati. Iti sukhadukkhavedananam uppatti pakata
hoti.
     Adukkhamasukha pana duddipana andhakara avibhuta, sa sukhadukkhanam apagame
satasatapatikkhepavasena majjhattakarabhuta adukkhamasukha vedanati nayato
ganhantassa pakata hoti. Yathakim? yatha 3- antara pitthipasanam aruhitva
palayantassa migassa anupatham gacchanto migaluddhako pitthipasanassa orabhage
parabhagepi 4- padam disva majjhe apassantopi "ito arulho, ito orulho,
majjhe pitthipasane imina padesena gato bhavissati"ti nayato janati, evam.
Arulhatthane padam viya hi sukhaya vedanaya uppatti pakata hoti. Orulhatthane
padam viya dukkhaya vedanaya uppatti pakata hoti. "ito arulho ito
orulho majjhe evam gatoti nayato gahanam viya sukhadukkhanam apagame
satasatapatikkhepavasena majjhattakarabhuta adukkhamasukha vedanati nayato ganhantassa
pakata hoti.
     Evam bhagava pathamam rupakammatthanam kathetva paccha arupakammatthanam kathento
vedanavasena vinivattetva dassesi. Na kevalanca idheva evam dassesi, 5-
dighanikayamhi mahanidane sakkapanhe mahasatipatthane majjhimanikayamhi satipatthane
ca culatanhasankhaye mahatanhasankhaye culavedalle mahavedalle ratthapalasutte
magandiyasutte dhatuvibhange anenjasappaye samyuttanikayamhi culanidanasutte
rukkhopame parivimamsanasutte sakalavedanasamyuttesuti 6- evam anekesu suttesu pathamam
@Footnote: 1 cha.Ma. tattathalam       2 cha.Ma. pakkhipamanam     3 cha.Ma. ayam saddo na dissati
@4 cha.Ma. aparabhagepi     5 cha.Ma. dasseti       6 cha.Ma. sakale vedanasamyutteti
Rupakammatthanam kathetva paccha arupakammatthanam vedanavasena vinivattetva dassesi.
Yatha ca tesu tesu, evam imasmimpi satipatthanavibhange pathamam rupakammatthanam
kathetva paccha arupakammatthanam vedanavasena vinivattetva dassesi.
     Tattha sukham vedanantiadisu ayam aparopi pajananapariyayo:- sukham vedanam
vedayamiti pajanatiti sukhavedanakkhane dukkhaya vedanaya abhavato sukham vedanam
vedayamano "sukham vedanam vedayami"ti pajanati. Tena ya pubbe bhutapubba
dukkha vedana, tassa idani abhavato imissa ca sukhaya ito param 1- abhavato
vedana nama anicca addhuva viparinamadhammati iha 2- tattha sampajano hoti.
Vuttampi cetam bhagavata:-
             "yasmim aggivessana samaye sukham vedanam vedeti, neva
         tasmim samaye dukkham vedanam vedeti, na adukkhamasukham vedanam
         vedeti, sukhamyeva tasmim samaye vedanam vedeti. Yasmim aggivessana
         samaye dukkham .pe. Adukkhamasukham vedanam vedeti, neva tasmim
         samaye sukham vedanam vedeti, na dukkham vedanam vedeti, adukkhamasukhamyeva
         tasmim samaye vedanam vedeti. Sukhapi kho aggivessana
         vedana anicca sankhata paticcasamuppanna khayadhamma vayadhamma
         viragadhamma nirodhadhamma. Dukkhapi kho .pe. Adukkhamasukhapi
         kho aggivessana vedana anicca sankhata .pe. Nirodhadhamma.
         Evam passam aggivessana sutava ariyasavako sukhayapi vedanaya
         nibbindati, dukkhayapi vedanaya nibbindati, adukkhamasukhayapi
         vedanaya nibbindati, nibbindam virajjati, viraga vimuccati,
         vimuttasmim vimuttamiti nanam hoti, khina jati, vusitam brahmacariyam,
         katam karaniyam, naparam itthattayati pajanati"ti. 3-
@Footnote: 1 cha.Ma. pathamam     2 cha.Ma. itiha        3 Ma.Ma. 13/205/182
     Samisam va sukhantiadisu samisa sukha nama pancakamagunamisasannissita
cha gehasitasomanassavedana. Niramisa sukha nama cha nekkhammasitasomanassavedana.
Samisa dukkha nama cha gehasitadomanassavedana. Niramisa dukkha nama cha
nekkhammasitadomanassavedana. Samisa adukkhamasukha nama cha gehasitaupekkhavedana.
Niramisa adukkhamasukha nama cha nekkhammasitaupekkhavedana. Tasam vibhago
uparipannase paliyam 1- agatoyeva. So tam nimittanti so tam vedananimittam.
Bahiddha vedanasuti parapuggalassa vedanasu. Sukham vedanam vedayamananti parapuggalam
sukham vedanam vedayamanam. Ajjhattabahiddhati kalena attano kalena parassa
vedanasu cittam upasamharati. Imasmim vare yasma neva atta, na paro niyamito,
tasma vedanapariggahamattameva dassetum "idha bhikkhu sukham vedanam sukha vedana"tiadi
vuttam. Sesamettha uttanatthameva. Imasmim pana pabbe suddhavipassanava kathitati.
                  Vedananupassananiddesavannana nitthita.
                         ---------------
                      Cittanupassananiddesavannana
     [365] Cittanupassananiddesepi hettha vuttasadisam vuttanayeneva veditabbam.
Saragam va cittantiadisu pana saraganti atthavidham lobhasahagatam. Vitaraganti
lokiyakusalabyakatam. Idam pana yasma sammasanam na dhammasamodhanam, tasma idha
ekapadepi lokuttaram na labbhati. 2- Yasma pahanekatthavasena ragadihi saha vattanti
pahiyanti, tasma dvisu padesu nippariyayena na labbhantiti na gahitani. 2-
Sesani cattari akusalacittani neva purimapadam, na pacchimapadam bhajanti. Sadosanti
duvidham domanassasahagatam. Vitadosanti lokiyakusalabyakatam. Sesani dasa akusalacittani
neva purimapadam, na pacchimapadam bhajanti. Samohanti vicikicchasahagatanceva
@Footnote: 1 Ma.u. 14/304/278 (adito patthaya passitabbam)
@2-2 ime patha "sesani .pe. bhajanti"ti imassa vakyassa anantare bhavitum yutta,
@su.vi. 2/381/391, pa.su. 1/114/296
Uddhaccasahagatancati duvidham. Yasma pana moho sabbakusalesu uppajjati, tasma
sesanipi idha vattantieva. Imasmimyeva hi duke dvadasakusalacittani
pariyadinnaniti. Vitamohanti lokiyakusalabyakatam. Sankhittanti thinamiddhanupatitam.
Etanhi sankutitacittam nama. Vikkhittanti uddhaccasahagatam. Etanhi
pasatacittannama.
     Mahaggatanti rupavacaram arupavacaranca. Amahaggatanti kamavacaram. Sauttaranti
kamavacaram. Anuttaranti rupavacaranca arupavacaranca. Tatrapi sauttaram rupavacaram,
anuttaram arupavacarameva. Samahitanti yassa appanasamadhi upacarasamadhi va
atthi. Asamahitanti ubhayasamadhivirahitam. Vimuttanti tadangavikkhambhanavimuttihi
vimuttam. 1- Avimuttanti ubhayavimuttivirahitam. Samucchedapatipassaddhinissarana-
vimuttinam pana idha okasova natthi. Saragamassa cittanti saragam assa cittam. Sesam
hettha vuttanayatta uttanatthameva. Imasmimpi pabbe suddhavipassanava kathitati.
                   Cittanupassananiddesavannana nitthita.
                           ----------
                      Dhammanupassananiddesavannana
                             nivaranapabba
     [367] Ettavata yasma kayanupassanaya rupakkhandhapariggahova kathito,
vedananupassanaya vedanakkhanadhapariggahova, cittanupassanaya vinnanakkhandha-
pariggahova. Tasma idani sampayuttadhammasisena sannasankharakkhandhapariggahampi
kathetum dhammanupassanam dassento kathanca bhikkhutiadimaha. Tattha santanti
abhinhasamudacaravasena  samvijjamanam. Asantanti asamudacaravasena va pahinatta
va avijjamanam. Yatha cati yena karanena kamacchandassa uppado hoti.
Tanca pajanatiti tanca karanam pajanati. Imina nayena sabbapadesu attho
veditabbo.
@Footnote: 1 cha.Ma. vinimuttam
     Tattha subhanimitte ayonisomanasikarena kamacchandassa uppado hoti.
Subhanimittam nama subhampi subhanimittam, subharammanampi subhanimittam. Ayoniso-
manasikaro nama anupayamanasikaro uppathamanasikaro anicce niccanti va dukkhe
sukhanti va anattani attati va asubhe subhanti va manasikaro. Tam tattha bahulam
pavattayato kamacchando uppajjati. Tenaha bhagava:-
             "atthi bhikkhave subhanimittam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro,
         ayamaharo anuppannassa va kamacchandassa uppadaya
         uppannassa va kamacchandassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 1-
     Asubhanimitte pana yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Asubhanimittam
nama asubhampi asubhanimittam, asubharammanampi asubhanimittam. Yonisomanasikaro
nama upayamanasikaro pathamanasikaro anicce aniccanti va dukkhe dukkhanti
va anattani anattati va asubhe asubhanti va manasikaro. Tam tattha bahulam
pavattayato kamacchando pahiyati. Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave asubhanimittam, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
         ayamanaharo anuppannassa va kamacchandassa uppadaya
         uppannassa va kamacchandassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 2-
     Apica cha dhamma kamacchandassa pahanaya samvattanti asubhanimittassa uggaho
asubhabhavananuyogo indriyesu guttadvarata bhojane mattannuta kalyanamittata
sappayakathati. Dasavidhanhi asubhanimittam ugganhantassapi kamacchando
pahiyati, bhaventassapi, indriyesu pihitadvarassapi, catunnam pancannam
alopanam okase sati udakam pivitva yapanasilataya bhojane mattannunopi.
Teneva vuttam:-
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/232/91         2 sam.Ma. 19/232/94
          "cattaro panca alope     abhutva udakam pive
           alam phasuviharaya          pahitattassa bhikkhuno"ti. 1-
     Asubhakammikatissattherasadise asubhabhavanarate kalyanamitte sevantassapi
kamacchando pahiyati, thananisajjadisu dasaasubhanissitasappayakathayapi pahiyati. Tena
vuttam "../../bdpicture/cha dhamma kamacchandassa pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi
dhammehi pahinassa kamacchandassa arahattamaggena ayatim anuppado hotiti
pajanati.
     Patighanimitte ayonisomanasikarena pana byapadassa uppado hoti.
Tattha patighampi patighanimittam nama, patigharammanampi patighanimittam. Ayonisomanasikaro
sabbattha ekalakkhanova. Tam tasmim nimitte bahulam pavattayato byapado uppajjati.
Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave patighanimittam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro,
         ayamaharo anuppannassa va byapadassa uppadaya
         uppannassa va byapadassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 2-
     Mettaya pana cetovimuttiya yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Tattha
mettati vutte appanapi upacaropi vattati, cetovimuttiti appanava.
Yonisomanasikaro vuttalakkhanova. Tam tattha bahulam pavattayato byapado pahiyati.
Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave mettacetovimutti, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
         ayamanaharo anuppannassa va byapadassa uppadaya
         uppannassa va byapadassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 3-
@Footnote: 1 khu.thera. 26/983/395    2 sam.Ma. 19/232/92   3 sam.Ma. 19/232/94
     Apica cha dhamma byapadassa pahanaya samvattanti mettanimittassa
uggaho mettabhavananuyogo kammassakatapaccavekkhana patisankhanabahulikata
kalyanamittata sappayakathati. Odissakanodissakadisapharanananhi annataravasena
mettam ugganhantassapi byapado pahiyati, odhiso anodhiso disapharanavasena
mettam bhaventassapi. "tvam etassa kuddho kim karissasi, kimassa siladini
vinasetum sakkhissasi, nanu tvam attano kammena agantva attano kammeneva
gamissasi, parassa kujjhanannama vitacchitangaratattaayosalakaguthadini gahetva
parassa paharitukamatasadisam hoti. Esopi tava kuddho kim karissati, kinte
siladini vinasetum sakkhissati, esa attano kammenagantva attano kammeneva
gamissati, appaticchitapahenakam viya pativatakhittarajamutthi 1- viya ca etassevesa
kodho matthake patissati"ti evam attano ca parassa ca kammassakatam paccavekkhatopi,
ubhayakammassakatam paccavekkhitva patisankhane thitassapi, assaguttattherasadise
mettabhavanarate kalyanamitte sevantassapi byapado pahiyati. Thananisajjadisu
mettanissitasappayakathayapi pahiyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma byapadassa pahanaya
samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahinassa byapadassa anagamimaggena
ayatim anuppado hotiti pajanati.
     Aratitiadisu ayonisomanasikarena thinamiddhassa uppado hoti. Arati
nama ukkanthitata, tandi nama kayalasiyata, vijambhika 2- nama kayavinamana,
bhattasammado nama bhattamuccha bhattaparilaho, cetaso linattam nama cittassa
linakaro. Imesu aratiadisu ayonisomanasikaram bahulam pavattayato thinamiddham
uppajjati. Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave arati tandi vijimbhika 2- bhattasammado
         cetaso ca linattam, tattha ayonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
@Footnote: 1 cha.Ma......rajomutthi          2 cha.Ma. vijambhita
         Anuppannassa va thinamiddhassa uppadaya uppannassa va
         thinamiddhassa bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 1-
     Arambhadhatuadisu pana yonisomanasikarenassa pahanam hoti. Arambhadhatu
nama pathamarambhaviriyam, nikkamadhatu nama kosajjato nikkhantatta tato balavataram,
parakkamadhatu nama parapparatthanam akkamanato tatopi balavataram. Imasmim tippabhede
viriye yonisomanasikaram bahulam pavattayato thinamiddham pahiyati. Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave arambhadhatu nikkamadhatu parakkamadhatu,
         tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamanaharo anuppannassa
         va thinamiddhassa uppadaya uppannassa va thinamiddhassa
         bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 2-
     Apica cha dhamma thinamiddhassa pahanaya samvattanti atibhojane nimittaggaho
iriyapathasamparivattanata alokasannamanasikaro abbhokasavaso kalyanamittata
sappayakathati. Aharahatthakabhuttavamitakatatthavattakaalamsatakakakamasakabhojanam bhunjitva
rattitthanadivatthane nisinnassa hi samanadhammam karoto thinamiddham mahahatthi viya
ottharantam agacchati. Catupancaalopaokasam pana thapetva paniyam pivitva
yapanasilassa bhikkhuno tam na hotiti atibhojane nimittam ganhantassapi thinamiddham
pahiyati. Yasmim iriyapathe thinamiddham okkamati, tato annam parivattentassapi,
rattim candalokadipalokaukkaloke diva suriyalokam manasikarontassapi, abbhokase
vasantassapi, mahakassapattherasadise pahinathinamiddhe kalyanamitte sevantassapi
thinamiddham pahiyati. Thananisajjadisu dhutanganissitasappayakathayapi pahiyati. Tena vuttam
"../../bdpicture/cha dhamma thinamiddhassa pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi
pahinassa thinamiddhassa arahattamaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/232/92            2 sam.Ma. 19/232/94
     Cetaso avupasame ayonisomanasikarena uddhaccakukkuccassa uppado hoti.
Avupasamo nama avupasantakaro. Uddhaccakukkuccamevetam atthato. Tattha
ayonisomanasikaram bahulam pavattayato uddhaccakukkuccam uppajjati. Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave cetaso avupasamo, tattha ayonisomanasikarabahulikaro,
         ayamaharo anuppanssa va uddhaccakukkuccassa
         uppadaya uppannassa va uddhaccakukkuccassa bhiyyobhavaya
         vepullaya"ti. 1-
     Samadhisankhate pana cetaso vupasame yonisomanasikarenassa pahanam hoti.
Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave cetaso vupasamo, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
         ayamanaharo anuppannassa va uddhaccakukkuccassa
         uppadaya uppannassa va uddhaccakukkuccassa bhiyyobhavaya
         vepullaya"ti. 2-
     Apica cha dhamma uddhaccakukkuccassa pahanaya samvattanti bahussutata
paripucchakata vinaye pakatannuta vuddhasevita kalyanamittata sappayakathati.
Bahusaccenapi hi ekam va dve va tayo va cattaro va panca va nikaye
palivasena ca atthavasena ca ugganhantassapi uddhaccakukkuccam pahiyati,
kappiyakappiyaparipucchabahulassapi, vinayapannattiyam cinnavasibhavataya pakatannunopi,
vuddhe mahallakatthere upasankamantassapi, upalittherasadise vinayadhare kalyanamitte
sevantassapi uddhaccakukkuccam pahiyati. Thananisajjadisu kappiyakappiyanissita-
sappayakathayapi pahiyati. Tena vuttam "../../bdpicture/cha dhamma uddhaccakukkuccassa pahanaya
samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi 3- pahinassa uddhaccassa arahattamaggena
kukkuccassa anagamimaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/232/92    2 sam.Ma. 19/232/94
@3 cha.Ma. chahi dhammehi pahine uddhaccakukkucce
     Vicikicchathaniyesu dhammesu ayonisomanasikarena vicikicchaya uppado hoti.
Vicikicchathaniya dhamma nama punappunam vicikicchaya karanatta vicikicchava. Tattha
ayonisomanasikaram bahulam pavattayato vicikiccha uppajjati. Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave vicikicchatthaniya 1- dhamma, tattha ayoniso-
         manasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannaya va vicikicchaya
         uppadaya uppannaya va vicikicchaya bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 2-
     Kusaladidhammesu yonisomanasikarena panassa pahanam hoti. Tenaha bhagava:-
              "atthi bhikkhave kusalakusala dhamma savajjanavajja
         dhamma sevitabbasevitabba dhamma 3- hinappanita dhamma kanhasukkasappatibhaga
         dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro,
         ayamanaharo anuppannaya va vicikicchaya uppadaya uppannaya
         va vicikicchaya bhiyyobhavaya vepullaya"ti. 4-
     Apica cha dhamma vicikicchaya pahanaya samvattanti bahussutata paripucchakata
vinaye pakatannuta adhimokkhabahulata kalyanamittata sappayakathati. Bahusaccenapi
hi ekam va .pe. Panca va nikaye palivasena ca atthavasena ca
ugganhantassapi vicikiccha pahiyati, tini ratanani arabbha paripucchabahulassapi,
vinaye cinnavasibhavassapi, tisu ratanesu okappaniyasaddhasankhataadhimokkhabahulassapi,
saddhadhimutte vakkalittherasadise kalyanamitte sevantassapi vicikiccha pahiyati.
Thananisajjadisu tinnam ratananam gunanissitasappayakathayapi pahiyati. Tena vuttam
"../../bdpicture/cha dhamma vicikicchaya pahanaya samvattanti"ti. Imehi pana chahi dhammehi pahinaya
vicikicchaya sotapattimaggena ayatim anuppado hotiti pajanati.
                          Nivaranapabbavannana.
                           ----------
@Footnote: 1 cha.Ma. vicikicchathaniya     2 sam.Ma. 19/232/92
@3 paliyam "sevitabbasevitabba dhamma"ti patha na dissanti   4 sam.Ma. 19/232/94
                         Bojjhangapabbavannana
     bojjhangapabbe santanti patilabhavasena vijjamanam. Asantanti appatilabhavasena
avijjamanam. Yatha ca anuppannassatiadisu pana satisambojjhangassa tava:-
              "atthi bhikkhave satisambojjhangatthaniya dhamma, tattha
         yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va satisambojjhangassa
         uppadaya uppannassa va satisambojjhangassa
         bhiyyobhavaya vepullaya 1- bhavanaya paripuriya samvattati"ti 2-
evam uppado hoti. Tattha satiyeva satisambojjhangatthaniya dhamma. Yoniso-
manasikaro vuttalakkhanoyeva. Tam tattha bahulam pavattayato satisambojjhango uppajjati.
     Apica cattaro dhamma satisambojjhangassa uppadaya samvattanti
satisampajannam mutthassatipuggalaparivajjanata upatthitasatipuggalasevanata tadadhimuttatati.
Abhikkantadisu hi sattasu thanesu satisampajannena, bhattanikkhittakakasadise
mutthassatipuggale parivajjanena, tissadattattheraabhayattherasadise upatthitasatipuggale
sevanena, thananisajjadisu satisamutthapanattham ninnaponapabbharacittataya ca
satisambojjhango uppajjati. Evam catuhi karanehi uppannassa panassa arahattamaggena
bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Dhammavicayasambojjhangassa pana:-
              "atthi bhikkhave kusalakusala dhamma .pe. Kanhasukkasappatibhaga
         dhamma, tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo
         anuppannassa va dhammavicayasambojjhangassa uppadaya uppannassa
         va dhammavicayasambojjhangassa bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya
         paripuriya samvattati"ti 3-
@Footnote: 1 paliyam "bhiyyobhavaya vepullaya"ti patha na dissanti    2 sam.Ma. 19/183/60
@3 sam.Ma. 19/232/92
Evam uppado hoti.
     Apica satta dhamma dhammavicayasambojjhangassa uppadaya samvattanti
paripucchakata vatthuvisadakiriya indriyasamattapatipadana duppannapuggalaparivajjana
pannavantapuggalasevana gambhirananacariyapaccavekkhana tadadhimuttatati. Tattha
paripucchakatati khandhadhatuayatanaindriyabalabojjhangamaggangajhanasamathavipassananam attha-
sannissitaparipucchabahulata. Vatthuvisadakiriyati ajjhattikabahiranam vatthunam
visadabhavakaranam. Yada hissa kesanakhalomani dighani honti, sariram va ussannadosanceva
sedamalamakkhitanca, tada ajjhattikam vatthu avisadam hoti aparisuddham. Yada pana
civaram jinnam kilittham duggandham hoti, senasanam va uklapam, tada bahiram
vatthu avisadam hoti aparisuddham. Tasma kesadichedanena uddhamvirecanaadhovirecanadihi
sarirasallahukabhavakaranena ucchadannahapanena ca ajjhattikavatthu visadam katabbam,
sucikammadhovanarajanaparibhandakaranadihi bahiravatthu visadam katabbam. Etasminhi
ajjhattikabahire vatthumhi avisade uppannesu cittacetasikesu nanampi avisadam
hoti aparisuddham aparisuddhani dipakapallikavattitelani nissaya uppannadipasikhaya
obhaso viya. Visade pana ajjhattikabahire vatthumhi uppannesu cittacetasikesu
nanampi visadam hoti parisuddham parisuddhani dipakapallikavattitelani nissaya
uppannadipasikhaya obhaso viya. Tena vuttam "vatthuvisadakiriya dhammavicaya-
sambojjhangassa uppadaya samvattati"ti.
     Indriyasamattapatipadana nama saddhadinam indriyanam samabhavakaranam. Sace hissa
saddhindriyam balavam hoti, itarani mandani. Tato viriyindriyam paggahakiccam,
satindriyam upatthanakiccam, samadhindriyam avikkhepakiccam, pannindriyam
dassanakiccam katum na sakkoti. Tasma tam dhammasabhavapaccavekkhanena va yatha va manasikaroto
balavam jatam, tatha amanasikarena hapetabbam. Vakkalittheravatthu cettha nidassanam.
Sace pana viriyindriyam balavam hoti, atha neva saddhindriyam adhimokkhakiccam katum
Sakkoti, na itarani itarakiccabhedam. Tasma tam passaddhadibhavanaya hapetabbam.
Tatrapi sonattheravatthu dassetabbam. Evam sesesupi ekassa balavabhave sati
itaresam attano kiccesu asamatthata veditabba.
     Visesato panettha saddhapannanam samadhiviriyananca samatam pasamsanti.
Balavasaddho hi mandapanno muddhappasanno hoti, avatthusmim pasidati. Balavapanno
mandasaddho keratikapakkham bhajati, bhesajjasamutthito viya rogo atekiccho hoti.
Cittuppadamatteneva kusalam hotiti atidhavitva danadini punnani akaronto
niraye uppajjati. Ubhinnam pana samataya vatthusmimyeva pasidati. Balavasamadhim pana
mandaviriyam samadhissa kosajjapakkhatta kosajjam adhibhavati. Balavaviriyam mandasamadhim
viriyassa uddhaccapakkhatta uddhaccam adhibhavati. Samadhi pana viriyena samyojito
kosajje patitum na labhati, viriyam samadhina samyojitam uddhacce patitum na labhati.
Tasma tadubhayampi samam katabbam. Ubhayasamataya hi appana hoti. Apica samadhi-
kammikassa balavatipi saddha vattati. Evam so saddahanto okappento appanam
papunissati.
     Samadhipannasu pana samadhikammikassa ekaggata balavati vattati. Evanhi
so appanam papunati. Vipassanakammikassa hi 1- panna balavati vattati. Evanhi
so lakkhanapativedham papunati. Ubhinnam pana samatayapi 2- appana hotiyeva. Sati
pana sabbattha balavati vattati. Sati hi cittam uddhaccapakkhikanam saddhaviriyapannanam
vasena uddhaccapatato kosajjapakkhikena ca samadhina kosajjapatato rakkhati.
Tasma sa lonadhupanam viya sabbabyanjanesu sabbakammikaamacco viya ca sabbaraja-
kiccesu sabbattha icchitabba. Tenaha "sati ca pana sabbatthika vutta 3-
bhagavata. Kimkarana? cittanhi satipatisaranam, arakkhapaccupatthana ca sati. Na
vina satiya cittassa paggahaniggaho hoti"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. hi-saddo na dissati        2 cha.Ma. samataya      3 sam.Ma. 19/234/102
     Duppannapuggalaparivajjana nama khandhadibhede anogalhapannanam dummedhapuggalanam
araka parivajjanam. Pannavantapuggalasevana nama samapannasalakkhanapariggahikaya
udayabbayapannaya samannagatapuggalasevana. Gambhirananacariyapaccavekkhana nama
gambhiresu khandhadisu pavattaya gambhirapannaya pabhedapaccavekkhana. Tadadhimuttata
nama thananisajjadisu dhammavicayasambojjhangasamutthapanattham ninnaponapabbharacittata.
Evam uppannassa panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Viriyasambojjhangassa:-
              "atthi bhikkhave arambhadhatu nikkamadhatu parakkamadhatu, tatatha
         yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va viriyasambojjhangassa
         uppadaya uppannassa va viriyasambojjhangassa
         bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1-
evam uppado hoti.
     Apica ekadasa dhamma viriyasambojjhangassa uppadaya samvattanti
apayabhayapaccavekkhanata anissadassavita gamanavithipaccavekkhanata pindapata-
pacayanata dayajjamahattapaccavekkhanata satthumahattapaccavekkhanata jatimahatta-
paccavekkhanata sabrahmacarimahattapaccavekkhanata kusitapuggalaparivajjanata araddhaviriya-
puggalasevanata tadadhimuttatati.
     Tattha nirayesu pancavidhabandhanakammakaranato 2- patthaya mahadukkham anubhavanakalepi,
tiracchanayoniyam jalakkhipakuminadihi gahitakalepi, pacanakantakadippaharabhitunnassa 3-
pana sakatavahanadikalepi, pittivisaye anekanipi vassasahassani ekam
buddhantaram vapi 4- khuppipasahi aturibhutakalepi, kalakinjikasuresu
satthihatthaasitihatthappamanena atthicammamatteneva attabhavena
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/232/93     2 cha.Ma......karanato
@3 cha.Ma. pajanakantakadippaharavitunnassa   4 cha.Ma. buddhantarampi
Vatatapadidukkhanubhavanakalepi na sakka viriyasambojjhangam uppadetum, ayameva te
bhikkhu kalo viriyakaranayati evam apayabhayam paccavekkhantassapi viriyasambojjhango
uppajjati. Na sakka kusitena nava lokuttaradhamma laddhum, araddhaviriyeneva sakka,
ayamanisamso viriyassati evam anisamsadassavinopi uppajjati. Sabbabuddhapacceka-
buddhamahasavakeheva te gatamaggo gantabbo, so ca na sakka kusitena
gantunti evam gamanavithim paccavekkhantassapi uppajjati. Ye tam pindapatadihi
upatthahanti, ime te manussa neva nataka, na dasakammakara, napi tam
nissaya jivissamati te panitani pindapatadini denti, athakho attano
karanam mahapphalatam paccasimsamana denti. Sattharapi "ayam ime paccaye
paribhunjitva kayadalhibahulo sukham viharissati"ti na evanca sampassata tuyham
paccaya anunnata, athakho "ayam ime paribhunjamano samanadhammam katva
vattadukkhato muccissati"ti te paccaya anunnata. Sodani tvam kusito viharanto
na tam pindapatam apacayissasi. Araddhaviriyasseva hi pindapatapacayanam nama
hotiti evam pindapatapacayanam paccavekkhantassapi uppajjati mahamittattherassa
viya.
     Thero kira kassakalene nama pativasati, tassa ca gocaragame eka
mahaupasika theram puttam katva patijaggati. Sa ekadivasam arannam gacchanti
dhitaram aha "amma asukasmim thane puranatandula, asukasmim khiram, asukasmim
sappi, asukasmim phanitam, tava bhatikassa ayyassa mittassa agatakale bhattam
pacitva khirasappiphanitehi saddhim dehi, tvanca bhunjeyyasi"ti. Tvam pana amma
kim bhunjissasiti. Aham pana hiyyo pakkam parivasikabhattam kanjiyena bhuttamhiti.
Diva kim bhunjissasi ammati. Sakapannam pakkhipitva kanatandulehi ambilayagum
pacitva thapehi ammati.
     Thero civaram parupitva pattam niharantova tam saddam sutva attanam ovadi:-
mahaupasika kira kanjiyena parivasikabhattam bhunji, divapi sakapannambilayagum 1-
Pannambilayagum 1- bhunjissati, tuyham atthaya pana puranatanduladini acikkhati.
Tam nissaya kho panesa neva khettam na vatthum na bhattam na vattham paccasimsati,
tisso pana sampattiyo patthayamana deti. Tvam etissa ta sampattiyo datum
sakkhissasi na sakkhissasiti. Ayam kho pana pindapato taya saragena sadosena
samohena na sakka bhunjitunti pattam thavikayam pakkhipitva ganthikam muncitva
nivattitva kassakalenameva gantva pattam hetthamance civaram civaravamse thapetva
arahattam apapunitva na nikkhamissamiti viriyam adhitthahitva nisidi. Digharattam
appamatto hutva nivutthabhikkhu vipassanam vaddhetva purebhattameva arahattam patva
vikasamanamiva padumam mahakhinasavo sitam karontova nisidi. Lenadvare rukkhamhi
adhivattha devata:-
          "namo te purisajanna        namo te purisuttama
           yassa te asava khina      dakkhineyyosi marisa"ti
udanam udanetva "bhante pindaya pavitthanam tumhadisanam arahantanam bhikkham
datva mahallakitthiyo dukkha muccissanti"ti aha.
     Thero utthahitva dvaram vivaritva kalam olokento patoyevati natva
pattacivaramadaya gamam pavisi. Darikapi bhattam sampadetva "idani me bhata
agamissati, idani me bhata agamissati"ti dvaram vivaritva olokayamana
nisidi. Sa there gharadvaram sampatte pattam gahetva sappiphanitayojitassa
khirapindapatassa puretva hatthe thapesi. Thero "sukham 2- hotu"ti anumodanam
katva pakkami. Sapi tam olokayamana atthasi.
     Therassa hi tada ativiya parisuddho chavivanno ahosi, vippasannani
indriyani, mukham bandhana muttatalapakkam viya ativirocittha. 3- Mahaupasika
@Footnote: 1 cha.Ma. kanapannambilayagum   2 Ma. sukhi   3 cha.Ma. ativiya virocittha
Aranna agantva "kim amma bhatiko te agato"ti pucchi. Sa sabbantam
pavattim arocesi, upasika "ajja me puttassa pabbajitakiccam matthakam pattan"ti
natva "abhiramati te amma bhata buddhasasane na ukkanthati"ti aha.
     Mahantam kho panetam satthu dayajjam, yadidam satta ariyadhanani nama, tam
na sakka kusitena gahetum. Yatha hi vippatipannam puttam matapitaro "ayam
amhakam aputto"ti paribahiram karonti, so tesam accayena dayajjam na labhati,
evam kusitopi idam ariyadhanadayajjam na labhati, araddhaviriyova labhatiti dayajjamahattam
paccavekkhatopi uppajjati. Maha kho pana ne sattha, satthuno hi te matu
kucchismim patisandhiggahanakalepi abhinikkhamanepi abhisambodhiyampi
dhammacakkappavattanayamakapatihariyadevorohanaayusankharavossajjanesupi parinibbanakalepi
dasasahassilokadhatu kampittha, yuttam nu te evarupassa satthuno sasane pabbajitva
kusitena bhavitunti evam satthumahattam paccavekkhatopi uppajjati.
     Jatiyapi tvam idani na lamakajatikosi, asambhinnaya mahasammatapaveniya
agate okkakarajavamse jato sirisuddhodanamaharajassa ca mahamayadeviya ca
ca natta rahulabhaddassa kanittho, taya nama evarupena jinaputtena hutva
na yuttam kusitena viharitunti evam jatimahattam paccavekkhatopi uppajjati.
Sariputtamoggallana ceva asitimahasavaka ca viriyeneva lokuttaradhammam
pativijjhimsu, tvam etesam sabrahmacarinam maggam patipajjasi, na patipajjasiti evam
sabrahmacarimahattam paccavekkhatopi uppajjati.
     Kucchim puretva thitaajagarasadise vissatthakayikacetasikaviriye kusitapuggale
parivajjentassapi, araddhaviriye pahitatte puggale sevantassapi, thananisajjadisu
viriyuppadanattham ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa
panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Pitisambojjhangassa:-
              "atthi bhikkhave pitisambojjhangatthaniya dhamma, tattha
         yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va pitisambojjhangassa
         uppadaya uppannassa va pitisambojjhangassa
         bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1-
evam uppado hoti. Tattha pitiyeva pitisambojjhangatthaniya dhamma nama.
Tassa uppadakamanasikaro yonisomanasikaro nama.
     Apica ekadasa dhamma pitisambojjhangassa uppadaya samvattanti buddhanussati,
dhammanussati. Samghanussati, silacagadevatanussati, upasamanussati,
lukhapuggalaparivajjanata siniddhapuggalasevanata pasadaniyasuttantapaccavekkhanata
tadadhimuttatati.
     Buddhagune anussarantassapi hi yava upacara sakalasariram pharamano
pitisambojjhango uppajjati. Dhammasamghagune anussarantassapi, digharattam akhandam
katva rakkhitam catuparisuddhisilam paccavekkhantassapi, gihino dasasilam pancasilam
paccavekkhantassapi, dubbhikkhabhayadisu panitabhojanam sabrahmacarinam datva "evam
nama adamha"ti cagam paccavekkhantassapi, gihinopi evarupe kale silavantanam
dinnadanam paccavekkhantassapi, yehi gunehi samannagata devata devattam patta,
tatharupanam gunanam attani atthitam paccavekkhantassapi, samapattiya vikkhambhite
kilese satthipi sattatipi vassani na samudacarantiti paccavekkhantassapi,
cetiyadassanabodhidassanatheradassanesu asakkaccakiriyaya samsucitalukhabhave buddhadisu
pasadasinehabhavena gadrabhapitthe rajasadise lukhapuggale parivajjentassapi,
buddhadisu pasadabahule muducitte siniddhapuggale sevantassapi,
ratanattayagunaparidipake pasadaniyasuttante paccavekkhantassapi, thananisajjadisu
pitiuppadanattham ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa
arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/232/93
     Passaddhisambojjhangassa:-
             "atthi bhikkhave kayappassaddhi cittappassaddhi, tattha
        yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va passaddhisambojjhangassa
        uppadaya uppannassa va passaddhisambojjhangassa
        bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1-
evam uppado hoti. Apica satta dhamma passaddhisambojjhangassa uppadaya
samvattanti panitabhojanasevanata utusukhasevanata iriyapathasukhasevanata
majjhattapayogata saraddhakayapuggalaparivajjanata passaddhakayapuggalasevanata tadadhimuttatati.
Panitam hi siniddham sappayabhojanam bhunjantassapi, situnhesu utusu thanadisu ca
iriyapathesu sappayam utunca iriyapathanca sevantassapi passaddhi uppajjati.
Yo pana mahapurisajatiko sabbautuiriyapathakkhamova hoti, na tam sandhayetam vuttam.
Yassa sabhagavisabhagata atthi, tasseva visabhage utuiriyapathe vajjetva sabhage
sevantassapi uppajjati. Majjhattapayogo vuccati attano ca parassa ca
kammassakatapaccavekkhana, imina majjhattapayogena uppajjati. Yo leddudandadihi
param vihethayamanova vicarati, evarupam saraddhakayam puggalam parivajjentassapi,
sannatapadapanim passaddhakayam puggalam sevantassapi, thananisajjadisu
passaddhiuppadanatthaya ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa
panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Samadhisambojjhangassa:-
              "atthi bhikkhave samadhinimittam 2- abyagganimittam, tattha
         yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va samadhisambojjhangassa
         uppadaya uppannassa va samadhisambojjhangassa
         bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya samvattati"ti 1-
@Footnote: 1 sam.Ma. 19/232/93          2 cha.Ma. samathanimittam
Evam uppado hoti. Tattha samathova samathanimittam, avikkhepatthena ca
abyagganimittanti.
     Apica ekadasa dhamma samadhisambojjhangassa uppadaya samvattanti
vatthuvisadakiriyata indriyasamattapatipadanata nimittakusalata samaye cittassa
paggahanata samaye cittassa niggahanata samaye sampahamsanata samaye ajjhupekkhanata
asamahitapuggalaparivajjanata samahitapuggalasevanata jhanavimokkhapaccavekkhanata
tadadhimuttatati. Tattha vatthuvisadakiriyata ca indriyasamattapatipadanata ca vuttanayeneva
veditabba.
     Nimittakusalata nama kasinanimittassa uggahanakusalata. Samaye cittassa
paggahanatati yasmim samaye atisithilaviriyatadihi linam cittam hoti, tasmim samaye
dhammavicayaviriyapitisambojjhangassa samutthapanena tassa paggahanam. Samaye cittassa
niggahanatati yasmim samaye accaraddhaviriyatadihi uddhatam cittam hoti, tasmim samaye
passaddhisamadhiupekkhasambojjhangassa samutthapanena tassa niggahanam. Samaye
sampahamsanatati yasmim samaye cittam pannapayogamandataya va upasamasukhanadhigamena
va nirassadam hoti, tasmim samaye atthasamvegavatthupaccavekkhanena samvejeti. Attha
samvegavatthuni nama jatijarabyadhimaranani cattari, apayadukkham pancamam, atite
vattamulakam dukkham, anagate vattamulakam dukkham, paccuppanne aharapariyetthimulakam
dukkhanti. Ratanattayagunanussaranena ca pasadam janeti, ayam vuccati samaye
sampahamsanatati.
     Samaye ajjhupekkhanata nama yasmim samaye sammapatipattim agamma alinam
anuddhatam anirassadam arammane samappavattam samathavithipatipannam cittam hoti, tadayam
paggahaniggahasampahamsanesu na byaparam apajjati sarathi viya samappavattesu
assesu. Ayam vuccati samaye ajjhupekkhanatati. Asamahitapuggalaparivajjanata nama
upacaram va appanam va appattanam vikkhittacittanam puggalanam araka parivajjanam.
Samahitapuggalasevanata nama upacarena va appanaya va samahitacittanam sevana
Bhajana payirupasana. Tadadhimuttata nama thananisajjadisu samadhiuppadanatthamyeva
ninnaponapabbharacittata. Evanhi patipajjanato 1- esa uppajjati. Evam
uppannassa panassa arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati.
     Upekkhasambojjhangassa:-
              "atthi bhikkhave upekkhasambojjhangatthaniya dhamma,
         tattha yonisomanasikarabahulikaro, ayamaharo anuppannassa va
         upekkhasambojjhangassa uppadaya uppannassa va upekkhasambojjhangassa
         bhiyyobhavaya vepullaya bhavanaya paripuriya
         samvattati"ti 2-
evam uppado hoti. Tattha upekkhava upekkhasambojjhangatthaniya dhamma nama.
Apica panca dhamma upekkhasambojjhangassa uppadaya samvattanti sattamajjhattata
sankharamajjhattata sattasankharakelayanapuggalaparivajjanata sattasankharamajjhatta-
puggalasevanata tadadhimuttatati.
     Tattha dvihakarehi sattamajjhattatam samutthapeti:- "tvam attano kammena
agantva attanova kammena gamissasi, esopi attano kammena agantva
attanova kammena gamissati, tvam kam kelayasi"ti evam kammassakatapaccavekkhanena
ca "paramatthato sattoyeva natthi, so tvam kam kelayasi"ti evam nissattapaccavekkhanena
ca. Dvihevakarehi sankharamajjhattatam samutthapeti:- "idam civaram anupubbena
vannavikaranceva jinnabhavanca upagantva padapunchanacolakam hutva yatthikotiya
chaddaniyam bhavissati. Sace panassa samiko bhaveyya, nassa evam vinassitum
dadeyya"ti evam assamikabhavapaccavekkhanena ca "anaddhaniyam idam tavakalikan"ti
evam tavakalikabhavapaccavekkhanena ca. Yatha ca civare, evam pattadisupi yojana
katabba.
@Footnote: 1 cha.Ma. patipajjato        2 sam.Ma. 19/232/94
     Sattasankharakelayanapuggalaparivajjanatati ettha yo puggalo gihi va
attanova puttadhitadike pabbajito va attanova antevasikasamanupajjhayakadike
mamayati, sahattheneva nesam kesacchedanasucikammacivaradhovanarajanapattapacanadini karoti,
muhuttampi apassanto "asuko samanero kuhim, asuko daharo kuhin"ti bhantamigo
viya ito cito ca aloketi. Annena kesacchedanadinam atthaya "muhuttam tava
asukam pesetha"ti yaciyamanopi "amhepi tam attano kammam na karema, tumhe
nam gahetva kilamessatha"ti na deti. Ayam sattakelayano nama.
     Yo pana civarapattathalakakattarayatthiadini mamayati, annassa hatthena
paramasitumpi na deti, tavakalikam yacitopi "mayampi imam mamayanta na paribhunjama,
tumhakam kim dassama"ti vadati. Ayam sankharakelayano nama. Yo pana tesu
dvisupi vatthusu majjhatto udasino, ayam sattasankharamajjhatto nama. Iti ayam
upekkhasambojjhango evarupam sattasankharakelayanapuggalam 1- araka
parivajjentassapi sattasankharamajjhattapuggale sevantassapi thananisajjadisu
taduppadanattham ninnaponapabbharacittassapi uppajjati. Evam uppannassa panassa
arahattamaggena bhavanaparipuri hotiti pajanati. Sesam sabbattha uttanatthamevati.
                         Bojjhangapabbavannana.
     Imesupi dvisu pabbesu suddhavipassanava kathita. Iti ime cattaro
satipatthana pubbabhage nanacittesu labbhanti. Anneneva hi cittena kayam
parigganhati, annena vedanam, annena cittam, annena dhamme parigganhati,
lokuttaramaggakkhane pana ekacitteyeva labbhanti. Adito hi kayam
parigganhitva agatassa vipassanasampayutta sati kayanupassana nama, taya
satiya samannagato puggalo kayanupassi nama. Vipassanam ussukkapetva
ariyamaggam pattassa maggakkhane maggasampayutta sati kayanupassana nama, taya
@Footnote: 1 cha.Ma. evarupe sattasankharakelayanapuggale
Satiya samannagato puggalo kayanupassi nama. Vedanam parigganhitva. Cittam
parigganhitva. Dhamme parigganhitva agatassa vipassanasampayutta sati
dhammanupassana nama, taya satiya samannagato puggalo dhammanupassi
nama. Vipassanam ussukkapetva ariyamaggam pattassa maggakkhane maggasampayutta
sati dhammanupassana nama, taya satiya samannagato puggalo dhammanupassi
nama. Evantava desana puggale titthati. Kaye pana subhanti vipallasappahana
kayapariggahika sati maggena samijjhatiti kayanupassana nama. Vedanaya
sukhanti vipallasappahana vedanapariggahika sati maggena samijjhatiti
vedananupassana nama. Citte niccanti vipallasappahana cittapariggahika sati
maggena samijjhatiti cittanupassana nama. Dhammesu attati vipallasappahana
dhammapariggahika sati maggena samijjhatiti dhammanupassana nama. Iti ekava
maggasampayutta sati catukiccasadhanatthena cattari namani labhati. Tena vuttam
"lokuttaramaggakkhane pana ekacitteyeva labbhanti"ti.
                      Suttantabhajaniyavannana nitthita.
                           ----------



             The Pali Atthakatha in Roman Book 54 page 231-308. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=54&A=5445&modeTY=2              อรรถกถาบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=54&A=5445&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=35&i=431              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=35&A=5874              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=35&A=5208              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=35&A=5208              Contents of The Tipitaka Volume 35 http://84000.org/tipitaka/read/?index_35

first pageprevious pagedispage pageNumbernext pagelast page chage to ROMAN letter

บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]