|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
6. Pāsarāsisuttavaṇṇanā
[272] Evamme sutanti pāsarāsisuttaṃ. Tattha sādhu mayaṃ āvusoti
āyācantā bhaṇanti. Ete kira pañcasatā bhikkhū janapadavāsino "dasabalaṃ
passissāmā"ti sāvatthiṃ anuppattā. Satthudassanaṃ pana etehi laddhaṃ, dhammiṃ kathaṃ
na tāva suṇanti, te satthugāravena "amhākaṃ bhante dhammiṃ kathaṃ kathethā"ti
vattuṃ na sakkonti, buddhā hi garū honti, ekacāriko sīho migarājā viya,
pabhinnakuñjaro viya, phaṇakataāsīviso viya, mahāaggikkhandho viya ca durāsadā.
Vuttampi cetaṃ:-
"āsīviso yathā ghoro migarājāva kesarī
nāgova kuñjaro dantī evaṃ buddhā durāsadā"ti.
Evaṃ durāsadaṃ satthāraṃ te bhikkhū sayaṃ yācituṃ asakkontā āyasmantaṃ
ānandaṃ yācamānā "sādhu mayaṃ āvuso"ti āhaṃsu.
Appeva nāmāti api nāma labheyyātha. Kasmā pana thero te bhikkhū
"rammakassa brāhmaṇassa assamaṃ upasaṅkameyyāthā"ti āha? pākaṭakiriyatāya.
Dasabalassa hi kiriyā therassa pākaṭā hoti, jānāti thero "ajja satthā
jetavane vasitvā pubbārāme divāvihāraṃ karissati, ajja pubbārāme vasitvā
jetavane divāvihāraṃ karissati, ajja ekakova piṇḍāya pavisissati, ajja
bhikkhusaṃghaparivuto imasmiṃ kāle janapadacārikaṃ nikkhamissatī"ti. Kiṃ panassa evaṃ
jānanatthaṃ cetopariyañāṇaṃ atthīti. Natthi. Anumānabuddhiyā pana katakiriyāya
nayaggāhena jānāti. Yadā 1- hi divasaṃ bhagavā jetavane vasitvā pubbārāme
divāvihāraṃ kātukāmo hoti, tadā senāsanaparikkhārabhaṇḍānaṃ paṭisāmanākāraṃ
dasseti, thero sammajjanisaṅkārachaḍḍanakādīni paṭisāmeti. Pubbārāme vasitvā
jetavanaṃ divāvihārāya āgamanakālepi eseva nayo.
@Footnote: 1 cha.Ma. yaṃ
Yadā pana ekako piṇḍāya caritukāmo 1- hoti, tadā pātova sarīrapaṭijagganaṃ
katvā gandhakuṭiṃ pavisitvā dvāraṃ pidhāya phalasamāpattiṃ appetvā nisīdati. Thero
"ajja bhagavā bodhaneyyabandhavaṃ disvā nisinno"ti tāya saññāya ñatvā "ajja
āvuso bhagavā ekako pavisitukāmo, tumhe bhikkhācārasajjā hothā"ti bhikkhūnaṃ
saññaṃ deti. Yadā pana bhikkhusaṃghaparivāro pavisitukāmo hoti, tadā gandhakuṭidvāraṃ
upaḍḍhapidahitaṃ katvā phalasamāpattiṃ appetvā nisīdati, thero tāya saññāya
ñatvā pattacīvaragahaṇatthāya bhikkhūnaṃ saññaṃ deti. Yadā janapadacārikaṃ caritukāmo 2-
hoti, tadā ekaṃ dve ālope atirekaṃ bhuñjati, sabbakālaṃ caṅkamanañcāruyha
aparāparaṃ caṅkamati, thero tāya saññāya ñatvā "bhagavā āvuso janapadacārikaṃ
caritukāmo hoti, tumhākaṃ kattabbaṃ karothā"ti bhikkhūnaṃ saññaṃ deti.
Bhagavā paṭhamabodhiyaṃ vīsativassāni anibaddhavāso ahosi, pacchā pañcavīsativassāni
abbokiṇṇaṃ sāvatthiṃyeva upanissāya vasanto ekadivase 3- dve ṭhānāni
paribhuñjati. Jetavane rattiṃ vasitvā punadivase bhikkhusaṃghaparivuto dakkhiṇadvārena
sāvatthiṃ piṇḍāya pavisitvā pācīnadvārena nikkhamitvā pubbārāme divāvihāraṃ
karoti. Pubbārāme rattiṃ vasitvā punadivase pācīnadvārena sāvatthiṃ piṇḍāya
pavisitvā dakkhiṇadvārena nikkhamitvā jetavane divāvihāraṃ karoti. Kasmā?
dvinnaṃ kulānaṃ anukampāya. Manussattabhāve ṭhitena hi anāthapiṇḍikena viya
aññena kenaci, mātugāmattabhāve ṭhitāya ca visākhāya viya aññāya itthiyā
tathāgataṃ uddissa dhanapariccāgo kato nāma natthi, tasmā bhagavā tesaṃ anukampāya
ekadivase imāni dve ṭhānāni paribhuñjati. Tasmiṃ pana divase jetavane vasi,
tasmā thero "ajja bhagavā sāvatthiyaṃ piṇḍāya caritvā sāyaṇhakāle gattāni
parisiñcanatthāya pubbakoṭṭhakaṃ gamissati, athāhaṃ gattāni parisiñcitvā ṭhitaṃ
bhagavantaṃ yācitvā rammakassa brāhmaṇassa assamaṃ gahetvā gamissāmi. Evamime
bhikkhū bhagavato sammukhā labhissanti dhammiṃ kathaṃ savanāyā"ti cintetvā te bhikkhū
evamāha.
@Footnote: 1 cha.Ma. pavisitukāmo 2 cha.Ma. nikkhamitukāmo 3 Sī. ekadivasaṃ
Migāramātupāsādoti visākhāya pāsādo. Sā hi migārena seṭṭhinā
mātuṭṭhāne ṭhapitattā migāramātāti vuccati. Paṭisallānā vuṭṭhitoti tasmiṃ kira
pāsāde dvinnaṃ mahāsāvakānaṃ sirigabbhānaṃ majjhe bhagavato sirigabbho ahosi.
Thero dvāraṃ vivaritvā antogabbhaṃ sammajjitvā mālākacavaraṃ nīharitvā mañcapīṭhaṃ
paññapetvā satthu saññaṃ adāsi. Satthā sirigabbhaṃ pavisitvā dakkhiṇena passena
sato sampajāno sīhaseyyaṃ upagamma darathaṃ paṭipassambhetvā uṭṭhāya phalasamāpattiṃ
appetvā nisīditvā sāyaṇhasamaye tato vuṭṭhāsi. Taṃ sandhāya vuttaṃ "paṭisallānā
vuṭṭhito"ti.
Parisiñcitunti yo hi cuṇṇamattikādīhi gattāni ubbaṭṭento
mallakamūlādīhi 1- vā ghaṃsanto nhāyati, so nhāyatīti vuccati. Yo tathā akatvā
pakatiyāva nhāyati, so parisiñcatīti vuccati. Bhagavatopi sarīre tathā haritabbaṃ
rajojallaṃ nāma nūpalimpati, utuggahaṇatthaṃ pana bhagavā kevalaṃ udakaṃ otarati. Tenāha
"gattāni parisiñcitun"ti. Pubbakoṭṭhakoti pācīnakoṭṭhako.
Sāvatthiyaṃ kira vihāro kadāci mahā hoti kadāci khuddako. Tadā hi
so vipassissa bhagavato kāle yojaniko ahosi, sikhissa tigāvuto, vessabhussa
aḍḍhayojaniko, kakusandhassa gāvutappamāṇo, konāgamanassa aḍḍhagāvutappamāṇo,
kassapassa vīsatiusabhappamāṇo, amhākaṃ bhagavato kāle aṭṭhakarīsappamāṇo jāto.
Taṃpi nagaraṃ tassa vihārassa kadāci pācīnato hoti, kadāci dakkhiṇato, kadāci
pacchimato, kadāci uttarato. Jetavane gandhakuṭiyaṃ pana catunnaṃ mañcapādānaṃ
patiṭṭhitaṭṭhānaṃ acalameva.
Cattāri hi acalacetiyaṭṭhānāni nāma mahābodhipallaṅkaṭṭhānaṃ isipatane
dhammacakkappavattanaṭṭhānaṃ saṅkassanagaradvāre devorohaṇakāle sopānassa
patiṭṭhānaṭṭhānaṃ 2- mañcapādaṭṭhānanti. Ayaṃ pana pubbakoṭṭhako kassapadasabalassa
vīsatiusabhavihārakāle pācīnadvāre koṭṭhako ahosi. So idānipi pubbakoṭṭhakotveva
paññāyati. Kassapadasabalassa kāle aciravatīnagaraṃ parikkhipitvā sandamānā
@Footnote: 1 cha.Ma. mallakamuṭṭhādīhi 2 cha.Ma. patiṭṭhaṭṭhānaṃ
Pubbakoṭṭhakaṃ patvā udakena bhinditvā mahantaṃ udakarahadaṃ māpesi samatitthaṃ
anupubbagambhīraṃ. Tattha ekaṃ rañño nhānatitthaṃ, ekaṃ nāgarānaṃ, ekaṃ bhikkhusaṃghassa,
ekaṃ buddhānanti evaṃ pāṭiyekkāni 1- nhānatitthāni honti ramaṇīyāni
vippakiṇṇarajatapaṭṭasadisavālikāni. Iti bhagavā āyasmatā ānandena saddhiṃ
yena ayaṃ evarūpo pubbakoṭṭhako, tenupasaṅkami gattāni parisiñcituṃ. Athāyasmā
ānando udakasāṭikaṃ upanesi. Bhagavā rattadupaṭṭaṃ apanetvā udakasāṭikaṃ
nivāsesi. Thero dupaṭṭena saddhiṃ mahācīvaraṃ attano hatthagataṃ akāsi. Bhagavā
udakaṃ otari. Sahotaraṇenevassa udake macchakacchapā sabbe suvaṇṇavaṇṇā ahesuṃ.
Yantanāḷikāhi suvaṇṇarasadhārānisiñcamānakālo viya suvaṇṇapaṭṭappasāraṇakālo
viya ca ahosi. Atha bhagavato nhānavattaṃ dassetvā nhātvā 2- paccuttiṇṇassa
thero rattadupaṭṭaṃ upanesi. Bhagavā taṃ nivāsetvā vijjulatāsadisaṃ kāyabandhanaṃ
bandhitvā mahācīvaraṃ antantena saṃharitvā padumagabbhasadisaṃ katvā upanītaṃ dvīsu
kaṇṇesu gahetvā aṭṭhāsi. Tena vuttaṃ "pubbakoṭṭhake gattāni parisiñcitvā
paccuttaritvā ekacīvaro aṭṭhāsī"ti.
Evaṃ ṭhitassa pana bhagavato sarīraṃ vikasitakamaluppalasaraṃ sabbapāliphullaṃ
pāricchattakaṃ tārāmarīcivikasitaṃ ca gaganatalaṃ siriyā avahasamānaṃ viya virocittha.
Byāmappabhāparikkhepavilāsinī cassa dvattiṃsavaralakkhaṇamālā ganthetvā ṭhapita-
dvattiṃsacandamālā viya, dvattiṃsasuriyamālā viya, paṭipāṭiyā ṭhapitadvattiṃsacakkavatti
dvattiṃsadevarājā dvattiṃsamahābrahmāno viya ca ativiya virocittha, vaṇṇabhūmi
nāmesā. Evarūpesu ṭhānesu buddhānaṃ sarīravaṇṇaṃ vā guṇavaṇṇaṃ vā cuṇṇiyapadehi vā
gāthāhi vā atthañca upamāyo ca kāraṇāni ca āharitvā paṭibalena dhammakathikena
pūretvā kathetuṃ vaṭṭatīti evarūpesu ṭhānesu dhammakathikassa thāmo veditabbo.
[273] Gattāni pubbāpayamānoti pakatibhāvaṃ gamayamāno nirudakāni
kurumāno, sukkhāpayamānoti attho. Sodakena gattena 3- cīvaraṃ pārupantassa hi
cīvare kaṇṇikā uṭṭhahanti, parikkhārabhaṇḍaṃ dussati. Buddhānaṃ pana sarīre
@Footnote: 1 Ma. paṭipāṭiyā etāni 2 cha.Ma. nhatvā 3 Sī. sodake gatte
Rajojallaṃ na upalimpati, padumapatte pakkhittaudakabindu viya udakaṃ vinivattetvā
gacchati, evaṃ santepi sikkhāgāravatāya bhagavā "pabbajitavattaṃ nāmetan"ti
mahācīvaraṃ ubhosu kaṇṇesu gahetvā purato kāyaṃ paṭicchādetvā aṭṭhāsi. Tasmiṃ
khaṇe thero cintesi "bhagavā mahācīvaraṃ pārupitvā migāramātupāsādaṃ ārabbha
gamanābhinīhārato 1- paṭṭhāya dunnivattiyo bhavissati, buddhānaṃ hi adhippāyakopanaṃ
nāma ekacārikasīhassa gahaṇatthaṃ hatthappasāraṇaṃ viya, pabhinnavaravāraṇassa 2- soṇḍāya
parāmasanaṃ viya, uggatejassa āsīvisassa gīvāyaṃ gahaṇaṃ viya ca bhāriyaṃ hoti,
idheva rammakassa brāhmaṇassa assamassa vaṇṇaṃ kathetvā tattha gamanatthāya
bhagavantaṃ yācissāmī"ti, so tathā akāsi. Tena vuttaṃ "athakho āyasmā
ānando .pe. Anukampaṃ upādāyā"ti.
Tattha anukampaṃ upādāyāti bhagavato sammukhā dhammiṃ kathaṃ sossāmāti taṃ
assamaṃ gatānaṃ pañcannaṃ bhikkhusatānaṃ anukampaṃ paṭicca, tesu kāruññaṃ katvāti
attho. Dhammiyā kathāyāti dasasu pāramitāsu aññatarāya pāramiyā ceva
mahābhinikkhamanassa ca vaṇṇaṃ kathayamānā sannisinnā honti. Āgamayamānoti
olokayamāno. Ahaṃ buddhoti sahasā appavisitvā yāva sā kathā niṭṭhāti, tāva
aṭṭhāsīti attho. Aggaḷaṃ ākoṭesīti agganakhena kavāṭe saññaṃ adāsi. Vivariṃsūti
sotaṃ odahitvāva nisinnattā taṃkhaṇaṃyeva āgantvā vivariṃsu.
Paññatte āsaneti buddhakāle kira yattha yattha ekopi bhikkhu viharati,
tattha tattha 3- buddhāsanaṃ paññattameva hoti. Kasmā? bhagavā kira 4- attano
santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā phāsukaṭṭhāne viharante manasikaroti "asuko mayhaṃ
santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā gato, sakkhissati nu kho visesaṃ nibbattetuṃ no
vā"ti. Atha naṃ passati kammaṭṭhānaṃ vissajjetvā akusalavitakkaṃ 5- vitakkayamānaṃ, tato
"kathaṃ hi nāma mādisassa satthu santike kammaṭṭhānaṃ gahetvā viharantaṃ imaṃ
kulaputtaṃ akusalavitakkā abhibhavitvā anamatagge vaṭṭadukkhe saṃsāressantī"ti 6- tassa
@Footnote: 1 cha.Ma. gamanābhihārato 2 Ma. pabhinnacaravāraṇassa 3 cha.Ma. sabbattha
@4 cha.Ma. bhagavā hi 5 cha.Ma. akusalavitakke 6 Sī. saṃsādessantīti
Anuggahatthaṃ tattheva attānaṃ dassetvā taṃ kulaputtaṃ ovaditvā ākāsaṃ
uppatitvā puna attano vasanaṭṭhānameva gacchati. Athevaṃ ovadiyamānā te bhikkhū
cintayiṃsu "satthā amhākaṃ manaṃ jānitvā āgantvā amhākaṃ samīpe ṭhitaṃyeva
attānaṃ dasseti, tasmiṃ khaṇe `bhante idha nisīdatha, idha nisīdathā'ti āsanapariyesanaṃ
nāma bhāro"ti. Te āsanaṃ paññapetvāva viharanti. Yassa pīṭhaṃ atthi, so taṃ
paññapeti. Yassa natthi, so mañcaṃ vā phalakaṃ vā kaṭṭhaṃ vā pāsāṇaṃ vā
vālikāpuñjaṃ vā paññapeti. Taṃ alabhamānā purāṇapaṇṇānipi saṅkaḍḍhitvā tattha
paṃsukūlaṃ pattharitvā ṭhapenti. Idha pana pakatipaññattameva āsanaṃ ahosi, taṃ
sandhāya vuttaṃ "paññatte āsane nisīdī"ti.
Kāya nutthāti katamāya nu kathāya sannisinnā bhavathāti attho. "kāya
netthā"tipi pāli, tassā katamāya nu etthāti attho. "kāya notthā"tipi pāli.
Tassāpi purimoyeva attho. Antarā kathāti kammaṭṭhānamanasikārauddesaparipucchādīnaṃ
antarā aññā ekā kathā. Vippakatāti mama āgamanapaccayā apariniṭṭhitā sikhaṃ
appattā. Atha bhagavā anuppattoti atha etasmiṃ kāle bhagavā āgato. Dhammī vā
kathāti dasakathāvatthunissitā vā dhammī kathā. Ariyo vā tuṇhībhāvoti ettha
pana dutiyaṃ jhānaṃpi ariyo tuṇhībhāvo mūlakammaṭṭhānaṃpi. Tasmā taṃ jhānaṃ
appetvā nisinnopi, mūlakammaṭṭhānaṃ gahetvā nisinnopi bhikkhu ariyena
tuṇhībhāvena nisinnoti veditabbo.
[274] Dvemā bhikkhave pariyesanāti ekā anusandhi? te bhikkhū sammukhā
Dhammiṃ kathaṃ sossāmāti therassa bhāraṃ akaṃsu, thero tesaṃ assamagamanamakāsi. Te
tattha nisīditvā atiracchānakathikā hutvā dhammiyā kathāya nisīdiṃsu. Atha bhagavā
"ayaṃ tumhākaṃ pariyesanā ariyapariyesanā nāmā"ti dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.
Tattha katamā ca bhikkhave anariyapariyesanāti ettha yathā maggakusalo puriso paṭhamaṃ
vajjetabbaṃ apāyamaggaṃ dassento "vāmaṃ muñcitvā dakkhiṇaṃ gaṇhā"ti vadati,
evaṃ bhagavā desanākusalatāya paṭhamaṃ vajjetabbaṃ anariyapariyesanaṃ ācikkhitvā
Pacchā itaraṃ ācikkhissāmīti uddesānukkamaṃ bhinditvā evamāha. Jātidhammoti
jāyanasabhāvo. Jarādhammoti jīraṇasabhāvo. Byādhidhammoti byādhisabhāvo. Maraṇadhammoti
maraṇasabhāvo. Sokadhammoti socanakasabhāvo. Saṅkilesadhammoti saṅkilissanasabhāvo.
Puttabhariyanti puttā ca bhariyā ca. Esa nayo sabbattha. Jātarūparajatanti
ettha pana jātarūpanti suvaṇṇaṃ. Rajatanti yaṅkiñci vohārūpagaṃ lohamāsakādi.
Jātidhammā hete bhikkhave upadhayoti ete pañca kāmaguṇā upadhayo nāma honti,
te sabbepi jātidhammāti dasseti. Byādhidhammavārādīsu jātarūparajataṃ na gahitaṃ,
na hetassa sīsarogādayo byādhayo nāma honti, na sattānaṃ viya cutisaṅkhātaṃ
maraṇaṃ, na soko uppajjati. Jarādīhi 1- pana saṅkilesehi saṅkilissatīti
saṅkilesikadhammavāre 2- gahitaṃ. Tathā utusamuṭṭhānattā jātidhammavāre. Malaṃ
gahetvā jīraṇato jarādhammavāre ca.
[275] Ayaṃ bhikkhave ariyapariyesanāti bhikkhave ayaṃ niddosatāyapi ariyehi
pariyesitabbatāyapi ariyapariyesanāti veditabbā.
[276] Ahaṃpī sudaṃ bhikkhaveti kasmā ārabhi? mūlato paṭṭhāya mahābhinikkhamanaṃ
Dassetuṃ. Evaṃ kirassa ahosi "bhikkhave ahaṃpi pubbe anariyapariyesanaṃ
pariyesiṃ, svāhaṃ taṃ pahāya ariyapariyesanaṃ pariyesitvā sabbaññutaṃ patto.
Pañcavaggiyāpi anariyapariyesanaṃ pariyesiṃsu, te taṃ pahāya ariyapariyesanaṃ pariyesitvā
khīṇāsavabhūmiṃ pattā. Tumhepi mama ceva pañcavaggiyānañca maggaṃ āruḷhā.
Ariyapariyesanā tumhākaṃ pariyesanā"ti mūlato paṭṭhāya attano mahābhinikkhamanaṃ
dassetuṃ imaṃ desanaṃ ārabhi.
[277] Tattha daharova samānoti taruṇova samāno. Susukāḷakesoti suṭṭhu
kāḷakeso, añjanavaṇṇakesova hutvāti attho bhadrenāti bhaddakena. Paṭhamena
vayasāti tiṇṇaṃ vayānaṃ paṭhamavayena. Akāmakānanti anicchamānānaṃ, anādaratthe
@Footnote: 1 cha.Ma. ayādīhi 2 cha.Ma. saṃkilesadhammavāre
Sāmivacanaṃ. Assūni mukhe etesanti assumukhā, tesaṃ assumukhānaṃ,
assukilinnamukhānanti attho. Rudantānanti kanditvā rudamānānaṃ. Kiṃ kusalagavesīti
kiṃ kusalanti gavesamāno. Anuttaraṃ santivarapadanti uttamaṃ santisaṅkhātaṃ varapadaṃ,
nibbānaṃ pariyesamānoti attho. Yena āḷāro kālāmoti ettha āḷāroti tassa nāmaṃ,
dīghapiṅgalo kireso. Tenassa āḷāroti nāmaṃ ahosi. Kālāmoti gottaṃ.
Viharatāyasmāti viharatu āyasmā yattha viññū purisoti yasmiṃ dhamme paṇḍito puriso.
Sakaṃ ācariyakanti attano ācariyasamayaṃ. Upasampajja vihareyyāti paṭilabhitvā
vihareyya. Ettāvatā tena okāso kato hoti. Taṃ dhammanti taṃ tesaṃ samayaṃ
tantiṃ. Pariyāpuṇinti sutvāva uggaṇhiṃ.
Oṭṭhapahatamattenāti tena vuttassa paṭiggahaṇatthaṃ oṭṭhapaharaṇamattena,
aparāparaṃ katvā oṭṭhasañcaraṇamattenāti attho. Lapitalāpanamattenāti tena
lapitassa paṭilāpanamattakena. Ñāṇavādanti jānāmīti vādaṃ. Theravādanti thirabhāvavādaṃ,
thero ahametthāti etaṃ vacanaṃ. Ahañceva aññe cāti na kevalaṃ ahaṃ, aññepi
bahū evaṃ vadanti. Kevalaṃ saddhāmattakenāti paññāya asacchikatvā suddhena
saddhāmattakeneva. Bodhisatto kira vācāya dhammaṃ uggaṇhantoyeva "na kālāmassa
vācāya pariyattimattameva asmiṃ dhamme, addhā esa sattannaṃ samāpattīnaṃ lābhī"ti
aññāsi, tenassa etadahosi.
Ākiñcaññāyatanaṃ pavedesīti ākiñcaññāyatanapariyosānā sattasamāpattiyo
maṃ jānāpesi. Saddhāti imāsaṃ sattannaṃ samāpattīnaṃ nibbattanatthāya saddhā.
Viriyādīsupi eseva nayo. Padaheyyanti payogaṃ kareyyaṃ. Na cirasseva taṃ dhammaṃ sayaṃ
abhiññā sacchikatvā upasampajja vihāsinti bodhisatto kira viriyaṃ paggahetvā
katipāhaññeva sattasuvaṇṇanisseṇiyo sampādento 1- viya sattasamāpattiyo
nibbattesi, tasmā evamāha.
Lābhā no āvusoti anussuyyako kiresa kālāmo. Tasmā "ayaṃ adhunāgato,
kinti katvā imaṃ dhammaṃ nibbattesī"ti ussūyaṃ akatvā pasanno pasādaṃ pavedento
@Footnote: 1 cha.Ma. pasārento, Sī. saṃghāṭento
Evamāha. Ubhova santā imaṃ gaṇaṃ pariharāmāti "mahā ayaṃ gaṇo, dvepi janā
pariharāmā"ti vatvā gaṇassa saññaṃ adāsi, "ahaṃpi sattannaṃ samāpattīnaṃ lābhī,
mahāpurisopi sattannameva, ettakā janā mahāpurisassa santike parikammaṃ
uggaṇhatha, ettakā mayhan"ti majjhe bhinditvā adāsi. Uḷārāyāti uttamāya.
Pūjāyāti kālāmassa kira upaṭṭhākā itthiyopi purisāpi gandhamālādīni gahetvā
āgacchanti. Kālāmo "gacchatha, mahāpurisaṃ pūjethā"ti vadati. Te taṃ 1- pūjetvā
yaṃ avasiṭṭhaṃ hoti, tena kālāmaṃ pūjenti. Mahagghāni mañcapīṭhāni āharanti,
tānipi mahāpurisassa dāpetvā yadi avasiṭṭhaṃ hoti, attanā gaṇhāti. Gatagataṭṭhāne
varasenāsanaṃ bodhisattassa jaggāpetvā sesakaṃ attanā gaṇhāti. Evaṃ uḷārāya
pūjāya pūjesi. Nāyaṃ dhammo nibbidāyātiādīsu ayaṃ sattasamāpattidhammo neva
vaṭṭe nibbindanatthāya na virajjanatthāya na rāgādīnaṃ nirodhanatthāya na
upasamatthāya na abhiñañeyyadhammaabhijānanatthāya na catumaggasambodhāya 2- na
nibbānasacchikiriyāya saṃvattatīti attho.
Yāvadeva ākiñcaññāyatanūpapattiyāti yāva saṭṭhikappasahassāyuparimāṇe 3-
ākiñcaññāyatanabhave upapatti, tāva 4- saṃvattati, na tato uddhaṃ. Evamayaṃ
punarāvattanakadhammoyeva, yañcaṭṭhānaṃ pāpeti, taṃ jātijarāmaraṇehi aparimuttameva
maccupāsaparikkhittamevāti. Tato paṭṭhāya ca pana mahāsatto yathā nāma chātajjhattapuriso
manuññabhojanaṃ labhitvā sampiyāyamānopi bhuñjitvā pittavasena vā semhavasena
vā mucchikāvasena 5- vā chaḍḍetvā puna ekaṃ piṇḍaṃ bhuñjissāmīti manaṃ na
uppādeti, evameva imā sattasamāpattiyo mahantena ussāhena nibbattetvāpi tāsu
imaṃ punarāvattikādibhedaṃ ādīnavaṃ disvā puna imaṃ dhammaṃ āvajjissāmi vā
samāpajjissāmi vā adhiṭṭhahissāmi vā vuṭṭhahissāmi vā paccavekkhissāmi vāti
cittameva na uppādesi. Analaṅkaritvāti alaṃ iminā alaṃ imināti punappunaṃ
analaṅkaritvā. 6- Nibbijjāti nibbinditvā. Apakkaminti agamāsiṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. te maṃ 2 Ma. na catusaccasambodhāya 3 Ma. saṭṭhikappamatta...
@4 cha.Ma. tāvadeva 5 Ma. macchikāvasena, cha.Ma. makkhikāvasena 6 cha.Ma. alaṅkaritvā
[278] Na kho rāmo imaṃ dhammanti idhāpi bodhisatto taṃ dhammaṃ
uggaṇhantoyeva aññāsi "nāyaṃ aṭṭhasamāpattidhammo udakassa vācāya uggahitamattova
ṭhapito, 1- addhā panesa aṭṭhasamāpattilābhī"ti. Tenassa etadahosi
"na kho rāmo .pe. Jānaṃ passaṃ vihāsī"ti. Sesamettha purimavāre vuttanayeneva
veditabbaṃ.
[279] Yena uruvelā senānigamoti ettha uruvelāti mahāvelā,
mahāvālikarāsīti attho. Athavā urūti vālikā vuccati, velāti mariyādā,
velātikkamanahetu āhaṭā uru uruvelāti evamettha attho daṭṭhabbo. Atīte kira
anuppanne buddhe dasasahassā kulaputtā tāpasapabbajjaṃ pabbajitvā tasmiṃ padese
viharantā ekadivasaṃ sannipatitvā katikavattaṃ akaṃsu "kāyakammavacīkammāni nāma paresaṃpi
pākaṭāni honti, manokammaṃ pana apākaṭaṃ. Tasmā yo kāmavitakkaṃ vā
byāpādavitakkaṃ vā vihiṃsāvitakkaṃ vā vitakketi, tassa añño codako nāma
natthi, so attanāva attānaṃ codetvā paṭṭapuṭena 2- vālikaṃ āharitvā imasmiṃ
ṭhāne ākiratu, idamassa daṇḍakamman"ti. Tato paṭṭhāya yo tādisaṃ vitakkaṃ
vitakketi, so tattha paṭṭapuṭena vālikaṃ ākirati, evaṃ tattha anukkamena
mahāvālikarāsi jāto. Tato naṃ pacchimā janatā parikkhipitvā cetiyaṭṭhānamakāsi,
taṃ sandhāya vuttaṃ "uruvelāti mahāvelā, mahāvālikarāsīti attho"ti. Tameva
sandhāya vuttaṃ "athavā urūti vālikā vuccati, velāti mariyādā, velātikkamanahetu
āhaṭā uru uruvelāti evamettha attho daṭṭhabbo"ti.
Senānigamoti senāya nigamo. Paṭhamakappikānaṃ kira tasmiṃ ṭhāne senāniveso
ahosi, tasmā so padeso senānigamoti vuccati. "senānigāmo"tipi pāṭho.
Senāni nāma sujātāya pitā, tassa gāmoti attho. Tadavasarinti tattha osariṃ. Ramaṇīyaṃ
bhūmibhāganti supupphitanānappakārajalajathalajapupphavicittaṃ manoramaṃ bhūmibhāgaṃ. Pāsādikañca
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 2 cha.Ma. pattapuṭena. evamuparipi
Vanasaṇḍanti morapiñchakalāpasadisaṃ pasādajananavanasaṇḍañca addasaṃ. Nadiñca
sandantinti sandamānañca maṇikkhandhasadisaṃ vimalanīlasītalasalilaṃ nerañjaraṃ nadiṃ
addasaṃ. Setakanti parisuddhaṃ nikkaddamaṃ. Supatitthanti anupubbagambhīrehi
sundarehi titthehi upetaṃ. Ramaṇīyanti rajatapattasadisaṃ vippakiṇravālikaṃ
pahūtamacchakacchapaṃ abhirāmadassanaṃ. Samantā ca gocaragāmanti tassa padesassa samantā avidūre
gamanāgamanasampannaṃ sampattapabbajitānaṃ sulabhapiṇḍaṃ gocaragāmañca addasaṃ. Alaṃ
vatāti samatthaṃ vata. Tattheva nisīdinti bodhipallaṅke nisajjaṃ sandhāyāha. Upari
suttasmiṃ hi tatthevāti dukkarakārikaṭṭhānaṃ adhippetaṃ, idha pana bodhipallaṅko.
Tenāha "tattheva nisīdin"ti. Alamidaṃ padhānāyāti idaṃ ṭhānaṃ padhānatthāya samatthanti
evaṃ cintetvā nisīdinti attho.
[280] Ajjhagamanti adhigacchiṃ paṭilabhiṃ. Ñāṇañca pana me dassananti
sabbadhammadassanasamatthañca me sabbaññutañāṇaṃ udapādi. Akuppā me vimuttīti
mayhaṃ arahattaphalavimutti akuppatāya ca akuppārammaṇatāya ca akuppā, sā hi
rāgādīhi na kuppatīti akuppatāyapi akuppā, akuppaṃ nibbānamassārammaṇantipi
akuppā. Ayamantimā jātīti ayaṃ sabbapacchimajāti. Natthidāni punabbhavoti idāni
me puna paṭisandhi nāma natthīti evaṃ paccavekkhaṇañāṇaṃpi me uppannanti
dasseti.
[281] Adhigatoti paṭividdho. Dhammoti catusaccadhammo. Gambhīroti
uttānabhāvapaṭikkhepavacanametaṃ. Duddasoti gambhīrattāva duddaso dukkhena daṭṭhabbo, na
sakkā sukhena daṭṭhuṃ. Duddasattāva duranubodho, dukkhena avabujjhitabbo, na
sakkā sukhena avabujjhituṃ. Santoti nibbuto. Paṇītoti atappako. Idaṃ dvayaṃ
lokuttarameva sandhāya vuttaṃ. Atakkāvacaroti takkena avacaritabbo ogāhitabbo
na hoti, ñāṇeneva avacaritabbo. Nipuṇoti saṇho. Paṇḍitavedanīyoti
sammāpaṭipadaṃ paṭipannehi paṇḍitehi veditabbo. Ālayarāmāti sattā pañcasu
kāmaguṇesu allīyanti. Tasmā te ālayāti vuccanti. Aṭṭhasatataṇhāvicaritāni
ālayanti, tasmā ālayāti vuccanti. Tehi ālayehi ramantīti ālayarāmā. Ālayesu
Ratāti ālayaratā. Ālayesu suṭṭhu muditāti ālayasammuditā. Yatheva hi susajjitaṃ
pupphaphalabharitarukkhādisampannaṃ uyyānaṃ paviṭṭho rājā tāya tāya sampattiyā ramati,
sammudito āmoditappamodito 1- hoti, na ukkaṇṭhati, sāyaṃpi nikkhamituṃ na icchati,
evamimehipi kāmālayataṇhālayehi sattā ramanti, saṃsāravaṭṭe sammuditā
anukkaṇṭhitā vasanti. Tena tesaṃ bhagavā duvidhampi ālayaṃ uyyānabhūmiṃ viya dassento
"ālayarāmā"tiādimāha.
Yadidanti nipāto, tassa ṭhānaṃ sandhāya "yaṃ idan"ti, paṭiccasamuppādaṃ
sandhāya "yo ayan"ti evamattho daṭṭhabbo. Idappaccayatāpaṭiccasamuppādoti
imesaṃ paccayā idappaccayā, idappaccayā eva idappaccayatā, idappaccayatā ca
sā paṭiccasamuppādo cāti idappaccayatāpaṭiccasamuppādo. Saṅkhārādipaccayānaṃ
etaṃ adhivacanaṃ. Sabbasaṅkhārasamathotiādi sabbaṃ nibbānavevacanameva. 2- Yasmā hi taṃ
āgamma sabbasaṅkhāravipphanditāni samanti vūpasamanti, tasmā sabbasaṅkhārasamathoti
vuccati. Yasmā ca taṃ āgamma sabbe upadhayo paṭinissaṭṭhā honti, sabbā
taṇhā khīyanti, sabbe kilesarāgā virajjanti, sabbadukkhaṃ nirujjhati, tasmā
sabbūpadhipaṭinissaggo taṇhakkhayo virāgo nirodhoti vuccati. Sā panesā taṇhā
bhavena bhavaṃ, phalena vā saddhiṃ kammaṃ vinati saṃsibbatīti katvā vānanti vuccati,
tato nikkhantaṃ vānatoti nibbānaṃ. So mamassa kilamathoti yā ajānantānaṃ
desanā nāma, so mamassa kilamatho, 3- yo mama kilamatho assa, sā mama vihesā
assāti attho. Kāyakilamatho ceva kāyavihesā ca assāti vuttaṃ hoti. Citte
pana ubhayaṃpetaṃ buddhānaṃ natthi. Apissūti anubrūhanatthe nipāto, so "na
kevalaṃ etadahosi, imāpi gāthā paṭibhaṃsū"ti dīpeti. Manti mama. Anacchariyāti
anuacchariyā. Paṭibhaṃsūti paṭibhāṇasaṅkhātassa ñāṇassa gocarā ahesuṃ, parivitakkayitabbataṃ
pāpuṇiṃsu.
Kicchenāti dukkhena, na dukkhāya paṭipadāya. Buddhānaṃ hi cattāropi
maggā sukhāpaṭipadāva honti. Pāramīpūraṇakāle pana sarāgasadosasamohasseva sato
@Footnote: 1 Ma. āmoditasammodito 2 cha.Ma. nibbānameva 3 cha.Ma. so mama kilamatho assa
Āgatāgatānaṃ yācakānaṃ alaṅkatapaṭiyattaṃ sīsaṃ kantitvā galalohitaṃ nīharitvā
suañjitāni akkhīni uppāṭetvā kulavaṃsappadīpaṃ puttaṃ manāpacāriniṃ bhariyanti
evamādīni dentassa aññāni ca khantivādisadisesu attabhāvesu chejjabhejjādīni
pāpuṇantassa āgamanīyapaṭipadaṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Halanti ettha hakāro nipātamatto,
alanti attho. Pakāsitunti desituṃ, evaṃ kicchena adhigatassa dhammassa alaṃ vibhajituṃ,
1- pariyattaṃ desituṃ, ko attho desitenāti vuttaṃ hoti. Rāgadosaparetehīti
rāgadosapariphuṭṭhehi rāgadosānugatehi vā.
Paṭisotagāminti niccādīnaṃ paṭisotaṃ aniccaṃ dukkhaṃ anattā asubhanti
evaṃ gataṃ catusaccadhammaṃ. Rāgaratāti kāmarāgena bhavarāgena diṭṭhirāgena ca ratā.
Na dakkhantīti aniccaṃ dukkhamanattā asubhanti iminā sabhāvena na passissanti,
te apassante ko sakkhissati evaṃ gāhāpetuṃ. Tamokkhandhena āvutāti avijjārāsinā
ajjhotthatā.
[282] Appossukkatāyāti nirussukkabhāvena, adesetukāmatāyāti attho.
Kasmā panassa evaṃ cittaṃ nami, nanu esa mutto mocessāmi, tiṇṇo tāressāmīti.
"kiṃ me aññātavesena dhammaṃ sacchikatenidha
sabbaññutaṃ pāpuṇitvā tārayissaṃ sadevakan"ti 2-
patthanaṃ katvā pāramiyo pūretvā sabbaññutaṃ pattoti. Saccametaṃ, tadevaṃ
paccavekkhaṇānubhāvena panassa evaṃ cittaṃ nami. Tassa hi sabbaññutaṃ patvā
sattānaṃ kilesagahaṇataṃ, dhammassa ca gambhīrataṃ paccavekkhantassa sattānaṃ kilesagahaṇatā
ca dhammagambhīratā ca sabbākārena pākaṭā jātā, athassa "ime sattā
kañjikapuṇṇalābu viya, takkabharitacāṭi viya, vasātemitapilotikā 3- viya,
añjanamakkhitahattho viya ca kilesabharitā atisaṅkiliṭṭhā rāgaratā dosaduṭṭhā mohamūḷhā,
te kinnāma paṭivijjhissantī"ti cintayato kilesagahaṇapaccavekkhaṇānubhāvenāpi
evaṃ cittaṃ nami.
@Footnote: 1 cha.Ma. desituṃ 2 khu. buddhavaṃsa. 33/55/421 dīpaṅkarabuddhavaṃsa (syā)
@3 cha.Ma. vasātelapītapilotikā
"ayañca dhammo paṭhavīsandhārakaudakakkhandho viya gambhīro, pabbatena paṭicchādetvā
ṭhapitasāsapo viya duddaso, sattadhā bhinnassa vālassa koṭiyā koṭipaṭipādanaṃ
viya duranubodho, nanu mayā hi imaṃ dhammaṃ paṭivijjhituṃ vāyamantena adinnaṃ
dānannāma natthi, arakkhitaṃ sīlaṃ nāma natthi, aparipūritā kāci pāramī nāma
natthi, tassa me nirussāhaṃ viya mārabalaṃ vidhamantassāpi paṭhavī na kampittha,
paṭhamayāme pubbenivāsaṃ anussarantassāpi na kampittha, majjhimayāme dibbacakkhuṃ
sodhentassāpi na kampittha, pacchimayāme pana paṭiccasamuppādaṃ paṭivijjhantasseva
me dasasahassī lokadhātu kampittha. Iti mādisenāpi tikkhañāṇena kicchenevāyaṃ
dhammo paṭividdho, taṃ lokiyamahājanā kathaṃ paṭivijjhissantī"ti
dhammagambhīratāpaccavekkhaṇānubhāvenāpi evaṃ cittaṃ namīti veditabbaṃ.
Apica brahmunā yācite desetukāmatāyapissa evaṃ cittaṃ nami. Jānāti
hi bhagavā "mama appossukkatāya citte namamāne maṃ mahābrahmā dhammadesanaṃ
yācissati, ime ca sattā brahmagarukā, te `satthā kira dhammaṃ na desetukāmo
ahosi, atha naṃ mahābrahmā yācitvā desāpesi, santo vata bho dhammo,
paṇīto vata bho dhammo'ti maññamānā sussūsissantī"ti. Idampissa kāraṇaṃ
paṭicca appossukkatāya cittaṃ nami, no dhammadesanāyāti veditabbaṃ.
Sahampatissāti so kira kassapassa bhagavato sāsane sahako nāma thero
paṭhamaṃ jhānaṃ nibbattetvā paṭhamajjhānabhūmiyaṃ kappāyukabrahmā hutvā nibbatto,
tatra naṃ sahampati brahmāti sañjānanti, 1- taṃ sandhāyāha "brahmuno
sahampatissā"ti. Nassati vata bhoti so kira imaṃ saddaṃ tathā nicchāresi, yathā
dasasahassīlokadhātubrahmāno sutvā sabbe sannipatiṃsu. Yatra hi nāmāti yasmiṃ nāma
loke. Purato pāturahosīti tehi dasahi brahmasahassehi saddhiṃ pāturahosi.
Apparajakkhajātikāti paññāmaye akkhimhi appaṃ parittaṃ rāgadosamoharajaṃ etesaṃ
evaṃsabhāvāti apparajakkhajātikā. Assavanatāti assavanatāya. Bhavissantīti purimabuddhesu
dasapuññakiriyāvasena katādhikārā paripākagatapadumāni viya suriyarasmisamphassaṃ,
dhammadesanaṃyeva
@Footnote: 1 cha.Ma. paṭisañjānanti
Ākaṅkhamānā catuppadikagāthāvasāne ariyabhūmiṃ okkamanārahā na eko, na dve,
anekasatasahassā dhammassa aññātāro bhavissantīti dasseti.
Pāturahosīti pātubhavi. Samalehi cintitoti samalehi chahi satthārehi cintito.
Te hi puretaraṃ uppajjitvā sakalajambūdīpe kaṇṭake pattharamānā viya, visaṃ
siñcamānā viya ca samalaṃ micchādiṭṭhidhammaṃ desayiṃsu. Apāpuretanti vivara etaṃ.
Amatassa dvāranti amatassa nibbānassa dvārabhūtaṃ ariyamaggaṃ. Suṇantu dhammaṃ
vimalenānubuddhanti ime sattā rāgādimalānaṃ abhāvato vimalena sammāsambuddhena
anubuddhaṃ catusaccadhammaṃ suṇantu tāva bhagavāti yācati.
Sele yathā pabbatamuddhaniṭṭhitoti selamaye ekagghane pabbatamuddhani
yathāṭhitova. Na hi tattha ṭhitassa dassanatthaṃ gīvukkhipanapasāraṇādikiccaṃ atthi. Tathūpamanti
tappaṭibhāgaṃ selapabbatūpamaṃ. Ayaṃ panettha saṅkhepattho:- yathā selapabbatamuddhani
ṭhitova cakkhumā puriso samantato janataṃ passeyya, tathā tvaṃpi sumedha
sundarapaññasabbaññutañāṇena samantacakkhu bhagavā dhammamayaṃ pāsādaṃ āruyha sayaṃ
apetasoko sokāvatiṇṇaṃ jātijarābhibhūtaṃ janataṃ apekkhassu 1- upadhāraya upaparikkhāti. 2-
Ayaṃ panettha adhippāyo:- yathā hi pabbatapāde samantā mahantaṃ khettaṃ katvā
tattha kedārapālīsu kuṭikāyo katvā rattiṃ aggiṃ jāleyyuṃ. Caturaṅgasamannāgatañca
andhakāraṃ assa, atha tassa pabbatassa matthake ṭhatvā cakkhumato purisassa bhūmiṃ
olokayato neva khettaṃ na kedārapāliyo na kuṭiyo na tattha sayitamanussā
paññāyeyyuṃ. Kuṭikāsu pana aggijālamattakameva paññāyeyya, evaṃ dhammapāsādamāruyha
sattanikāyaṃ olokayato tathāgatassa ye te akatakalyāṇā sattā, te ekavihāre
dakkhiṇajāṇupasse nisinnāpi buddhacakkhussa āpāthaṃ nāgacchanti, rattiṃ khittasarā
viya honti. Ye pana katakalyāṇā veneyyapuggalā, te evassa dūrepi ṭhitā
āpāthaṃ āgacchanti, so aggi viya himavantapabbato viya ca. Vuttampi cetaṃ:-
@Footnote: 1 cha.Ma. avekkhassu 2 cha.Ma. iti-saddo na dissati
"dūre santo pakāsenti himavantova pabbato
asantettha na dissanti rattikhittā 1- yathā sarā"ti. 2-
Uṭṭhehīti bhagavato dhammadesanatthaṃ cārikañcaraṇaṃ yācanto bhaṇati. Vīrātiādīsu
bhagavā viriyavantatāya vīro. Devaputtamaccukilesamārānaṃ vijitattā vijitasaṅgāmo.
Jātikantārādinittharaṇatthāya veneyyasatthavāhanasamatthatāya satthavāho.
Kāmacchandaiṇassa abhāvato anaṇoti veditabbo.
[283] Ajjhesananti yācanaṃ. Buddhacakkhunāti indriyaparopariyattañāṇena
ca āsayānusayañāṇena ca. Imesaṃ hi dvinnaṃ ñāṇānaṃ buddhacakkhunti nāmaṃ,
sabbaññutañāṇassa samantacakkhunti, tiṇṇaṃ maggañāṇānaṃ dhammacakkhunti.
Apparajakkhetiādīsu yesaṃ vuttanayeneva paññācakkhumhi rāgādirajaṃ appaṃ, te
apparajakkhā. Yesantaṃ mahantaṃ, te mahārajakkhā. Yesaṃ saddhādīni indriyāni
tikkhāni, te tikkhindriyā. Yesaṃ tāni mudūni, te mudindriyā. Yesaṃ teyeva
saddhādayo ākārā sundarā, te svākāRā. Ye kathitakāraṇaṃ sallakkhenti, sukhena
sakkā honti viññāpetuṃ, te suviññāpayā. Ye paralokañceva vajjañca bhayato passanti,
te paralokavajjabhayadassāvino nāma.
Ayaṃ panettha pāli:- "saddho puggalo apparajakkho, assaddho puggalo
mahārajakkho. Āraddhaviriyo, kusīto. Upaṭṭhitassati, muṭṭhassati. Samāhito,
asamāhito. Paññavā, duppañño puggalo mahārajakkho. Tathā saddho puggalo
tikkhindriyo .pe. Paññavā puggalo paralokavajjabhayadassāvī, duppañño puggalo
na paralokavajjabhayadassāvī. Lokoti khandhaloko, āyatanaloko, dhātuloko,
sampattibhavaloko, sampattisambhavaloko, vipattibhavaloko, vipattisambhavaloko, eko
loko sabbe sattā āhāraṭṭhitikā. Dve lokā nāmañca rūpañca. Tayo lokā
tisso vedanā. Cattāro lokā cattāro āhāRā. Pañca lokā pañcupādānakkhandhā.
Cha lokā cha ajjhattikāni āyatanāni. Satta lokā satta viññāṇaṭṭhitiyo.
Aṭṭha lokā aṭṭha lokadhammā. Nava lokā nava sattāvāsā. Dasa lokā dasāyatanāni.
@Footnote: 1 cha.Ma. rattiṃ khittā 2 khu.dha. 25/304/69 cūḷasubhaddāvatthu
Dvādasa lokā dvādasāyatanāni. Aṭṭhārasa lokā aṭṭhārasa dhātuyo. Vajjanti
sabbe kilesā vajjā, sabbe duccaritā vajjā, sabbe abhisaṅkhārā vajjā,
sabbaṃ 1- bhavagāmikammaṃ vajjaṃ? iti imasmiñca loke imasmiñca vajje tibbā
bhayasaññā paccupaṭṭhitā hoti, seyyathāpi ukkhittāsike vadhake. Imehi paññāsāya
ākārehi imāni pañcindriyāni jānāti passati aññāsi paṭivijjhi. Idaṃ tathāgatassa
indriyaparopariyatte ñāṇanti. 2-
Uppaliniyanti uppalavane. Itaresupi eseva nayo. Antonimuggaposīnīti yāni
anto nimuggāneva posiyanti. Udakaṃ accuggamma tiṭṭhantīti 3- udakaṃ
atikkamitvā tiṭṭhanti. 3- Tattha yāni accuggamma ṭhitāni, tāni
suriyarasmisamphassaṃ āgamayamānāni ṭhitāni ajja pupphanakāni. Yāni samodakaṃ ṭhitāni,
tāni sve pupphanakāni. Yāni udakānugatāni antonimuggaposīni, tāni tatiyadivase
pupphanakāni. Udakā pana anugatāni aññānipi saropagauppalādīni 4- nāma atthi,
yāni neva pupphissanti, macchakacchapabhakkhāneva bhavissanti. Tāni pāliṃ nāruḷhāni.
Āharitvā pana dīpetabbānīti dīpitāni.
Yatheva hi tāni catubbidhāni pupphāni, evameva ugghaṭitaññū vipaccitaññū 5-
neyyo padaparamoti cattāro puggalā. Tattha "yassa puggalassa saha udāhaṭavelāya
dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo ugghaṭitaññū. Yassa puggalassa saṅkhittena
bhāsitassa vitthārena atthe vibhajiyamāne dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo
vipaccitaññū. Yassa puggalassa uddesatopi paripucchatopi yoniso manasikaroto
kalyāṇamitte sevato bhajato payirūpāsato anupubbena dhammābhisamayo hoti, ayaṃ
vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa bahuṃpi suṇato bahuṃpi bhaṇato bahuṃpi
kalyāṇamitte sevato bhajato payirūpāsato anupubbena dhammābhisamayo hoti, ayaṃ
vuccati puggalo neyyo. Yassa puggalassa bahuṃpi suṇato bahuṃpi bhaṇato bahuṃpi
dhārayato bahuṃpi vācayato na tāya jātiyā dhammābhisamayo hoti, ayaṃ vuccati puggalo
padaparamo." 6- tattha bhagavā uppalavanādisadisaṃ dasasahassīlokadhātuṃ olokento
"ajja pupphanakapupphāni 7- viya ugghaṭitaññū, sve pupphanakāni viya vipaccitaññū,
@Footnote: 1 cha.Ma. sabbe bhavagāmikammā vajjā 2 khu. paṭi. 31/275-6/179 (syā)
@3-3 cha.Ma. ṭhitānīti...ṭhitāni 4 Sī. sarogauppalāni
@5 cha.Ma. vipañcitaññū evamuparipi 6 abhi. pu. 36/151/152
@7 cha.Ma. pupphanakāni
Tatiyadivase pupphanakāni viya neyyo, macchakacchapabhakkhāni pupphāni viya padaparamo"ti
addasa. Passanto ca "ettakā apparajakkhā, ettakā mahārajakkhā, tatrāpi
ettakā ugghaṭitaññū"ti evaṃ sabbākāratova addasa.
Tattha tiṇṇaṃ puggalānaṃ imasmiṃyeva attabhāve bhagavato dhammadesanā atthaṃ
sādheti. Padaparamānaṃ anāgate vāsanatthāya hoti. Atha bhagavā imesaṃ catunnaṃ
puggalānaṃ atthāvahaṃ dhammadesanaṃ viditvā desetukamyataṃ uppādetvā puna sabbepi
tīsu bhavesu satte bhabbābhabbavasena dve koṭṭhāse akāsi. Ye sandhāya vuttaṃ
"katame te sattā abhabbā, ye te sattā kammāvaraṇena samannāgatā
kilesāvaraṇena samannāgatā vipākāvaraṇena samannāgatā assaddhā acchandikā
duppaññā abhabbā niyāmaṃ okkamituṃ kusalesu dhammesu sammattaṃ, ime te sattā
abhabbā. Katame te sattā bhabbā, ye te sattā na kammāvaraṇena .pe. Ime te
sattā bhabbā"ti. 1- Tattha sabbepi abhabbapuggale pahāya bhabbapuggaleyeva ñāṇena
pariggahetvā "ettakā rāgacaritā ettakā dosamohacaritā vitakkasaddhābuddhicaritā
cā"ti cha koṭṭhāse akāsi. Evaṃ katvā dhammaṃ desissāmīti cintesi.
Paccabhāsinti paṭiabhāsiṃ, apārutāti vivaṭā. Amatassa dvārāti ariyamaggo.
So hi amatasaṅkhātassa nibbānassa dvāraṃ, so mayā vivaritvā ṭhapitoti dasseti.
Pamuñcantu saddhanti sabbe attano saddhaṃ pamuñcantu vissajjentu. Pacchimapadadvaye
ayamattho, ahañhi attano paguṇaṃ suppavattitampi imaṃ paṇītaṃ uttamadhammaṃ
kāyavācākilamathasaññī hutvā na bhāsiṃ. Idāni pana sabbo jano saddhābhājanaṃ
upanetu, pūressāmi nesaṃ saṅkappanti.
[284] Tassa mayhaṃ bhikkhave etadahosīti etaṃ ahosi. Kassa nu kho
ahaṃ paṭhamaṃ dhammaṃ deseyyanti ayaṃ dhammadesanāpaṭisaṃyutto vitakko udapādīti attho.
Kadā panesa udapādīti. Buddhabhūtassa aṭṭhame sattāhe.
Tatrāyaṃ anupubbikathā:- bodhisatto kira mahābhinikkhamanadivase vivaṭaṃ
itthāgāraṃ disvā saṃviggahadayo "kaṇṭhakaṃ āharā"ti channaṃ āmantetvā channasahāyo
@Footnote: 1 abhi. vi. 35/827/417, khu. paṭi. 32/283/182 (syā)
Assarājapiṭṭhigato nagarato nikkhamitvā kaṇṭhakanivattanacetiyaṭṭhānaṃ nāma dassetvā
tīṇi rajjāni atikkamma anomānadītīre pabbajitvā anupubbena cārikañcaramāno
rājagahe piṇḍāya caritvā paṇḍavapabbate nisinno bimbisārena 1- nāmagottaṃ
pucchitvā "imaṃ rajjaṃ sampaṭicchāhī"ti vutto "alaṃ mahārāja, na mayhaṃ rajjena
attho, ahaṃ rajjaṃ pahāya lokahitatthāya padhānamanuyuñjitvā loke vivaṭacchado 2-
buddho bhavissāmīti nikkhanto"ti vatvā "tenahi buddho hutvā paṭhamaṃ mayhaṃ
vijitaṃ osareyyāsī"ti paṭiññaṃ gahito kālāmañca udakañca upasaṅkamitvā tesaṃ
dhammadesanāsāraṃ avindanto tato pakkamitvā uruvelāya chabbassāni dukkarakārikaṃ
karontopi amataṃ paṭivijjhituṃ asakkonto oḷārikāhārappaṭisevanena kāyaṃpi
santappesi.
Tadā ca uruvelagāme sujātā nāma kuṭumbiyadhītā 3- ekasmiṃ nigrodharukkhe
patthanaṃ akāsi "sacāhaṃ samānajātikaṃ kulagharaṃ gantvā paṭhamagabbhe puttaṃ labhissāmi,
balikammaṃ karissāmī"ti. Tassā sā patthanā samijjhi. Sā visākhapuṇṇamīdivase
pātova balikammaṃ karissāmīti rattiyā paccūsasamaye evaṃ 4- pāyāsaṃ paṭiyādesi.
Tasmimpi pāyāse paccamāne mahantamahantā bubbuḷā 5- uṭṭhahitvā dakkhiṇāvaṭṭā
hutvā sañcaranti. Ekaphusitaṃpi bahi na gacchati. Mahābrahmā chattaṃ dhāresi. Cattāro
lokapālā khaggahatthā ārakkhaṃ gaṇhiṃsu. Sakko alātāni samānento aggiṃ
jālesi. Devatā catūsu dīpesu ojaṃ saṃharitvā tattha pakkhipiṃsu. Bodhisatto
bhikkhācārakālaṃ āgamayamāno pātova gantvā rukkhamūle nisīdi. Rukkhamūlaṃ sodhanatthāya
gatā dhātī āgantvā sujātāya ārocesi. "devatā rukkhamūle nisinnā"ti.
Sujātā sabbaṃ pasādhanaṃ pasādhetvā satasahassagghanike suvaṇṇathāle pāyāsaṃ
vaḍḍhetvā aññāya suvaṇṇapāṭiyā pidahitvā ukkhipitvā gatā mahāpurisaṃ disvā
saheva pāṭiyā hatthe ṭhapetvā vanditvā "yathā mayhaṃ manoratho nipphanno,
evaṃ tumhākaṃpi nipphajjatū"ti vatvā pakkāmi.
@Footnote: 1 cha.Ma. magadhissarena raññā 2 Sī. vivattacchado 3 Ma. kuṭumbassa dhītā
@4 Ma. evarūpaṃ 5 cha.Ma. pupphuḷā
Bodhisatto nerañjarāya tīraṃ gantvā suvaṇṇathālaṃ tīre ṭhapetvā nhātvā
paccuttaritvā ekūnapaṇṇāsapiṇḍe karonto pāyāsaṃ paribhuñjitvā "sacāhaṃ ajja
buddho bhavāmi, thālaṃ paṭisotaṃ gacchatū"ti khipi. Thālaṃ paṭisotaṃ gantvā thokaṃ
ṭhatvā kāḷanāgarājassa bhavanaṃ pavisitvā tiṇṇaṃ buddhānaṃ thālāni ukkhipitvā
aṭṭhāsi.
Mahāsatto vanasaṇḍe divāvihāraṃ katvā sāyaṇhasamaye sotthiyena 1-
dinnā aṭṭhatiṇamuṭṭhiyo gahetvā bodhimaṇḍaṃ āruyha dakkhiṇadisābhāge aṭṭhāsi.
So padeso paduminipatte udakabindu viya akampittha. Mahāsatto "ayaṃ mama guṇaṃ
dhāretuṃ na sakkotī"ti pacchimadisābhāgaṃ agamāsi, sopi tatheva akampittha.
Uttaradisābhāgaṃ agamāsi, sopi tatheva akampittha. Puratthimadisābhāgaṃ agamāsi. Tattha
pallaṅkappamānaṭṭhānaṃ sunikhātaindakhīlo viya niccalamahosi. Mahāsatto "idaṃ ṭhānaṃ
sabbabuddhānaṃ kilesabhañjanaviddhaṃsanaṭṭhānan"ti tāni tiṇāni agge gahetvā
cālesi. Tāni cittakārena tūlikaggena paricchinnāni viya ahesuṃ. Bodhisatto
"bodhiṃ appatvā imaṃ pallaṅkaṃ na bhindissāmī"ti caturaṅgaviriyaṃ adhiṭṭhahitvā
pallaṅkaṃ ābhujitvā nisīdi.
Taṃkhaṇaññeva māro bāhusahassaṃ māpetvā diyaḍḍhayojanasatikaṃ girimekhalannāma
hatthiṃ āruyha navayojanaṃ mārabalaṃ gahetvā aḍḍhakkhikena olokayamāno pabbato
viya ajjhottharanto upasaṅkami. Mahāsatto "mayhaṃ dasapāramiyo pūrentassa añño
samaṇo vā brāhmaṇo vā devo vā māro vā brahmā vā sakkhi natthi,
vessantarattabhāve pana mayhaṃ sattasu vāresu mahāpaṭhavī sakkhi ahosi, idānipi
me ayameva acetanā kaṭṭhakaliṅgarūpamā mahāpaṭhavī sakkhī"ti hatthaṃ pasāresi. Mahāpaṭhavī
tāvadeva ayadaṇḍena pahatakaṃsatālaṃ viya ravasataṃ ravasahassaṃ muñcamānā viravitvā
parivattamānā mārabalaṃ cakkavāḷamukhavaṭṭiyaṃ muñcanamakāsi. Mahāsatto suriye
dharamāneyeva mārabalaṃ vidhamitvā paṭhamayāme pubbenivāsañāṇaṃ, majjhimayāme
dibbacakkhuṃ visodhetvā pacchimayāme paṭiccasamuppāde ñāṇaṃ otāretvā vaṭṭavivaṭṭaṃ
@Footnote: 1 Sī. sotthikena, cha.Ma. sottiyena
Sammasanto 1- aruṇodaye buddho hutvā "mayā anekakappakoṭisatasahassaṃ addhānaṃ
imassa pallaṅkassa atthāya vāyāmo kato"ti sattāhaṃ ekapallaṅkena nisīdi.
Athekaccānaṃ devatānaṃ "kinnu kho aññepi buddhattakarā dhammā atthī"ti kaṅkhā
udapādi.
Atha bhagavā aṭṭhame divase samāpattito vuṭṭhāya devatānaṃ kaṅkhaṃ ñatvā
kaṅkhāvidhamanatthaṃ ākāse uppatitvā yamakapāṭihāriyaṃ dassetvā tāsaṃ kaṅkhaṃ
vidhamitvā pallaṅkato īsakaṃ pācīnanissite uttaradisābhāge ṭhatvā cattāri
asaṅkheyyāni kappasatasahassañca pūritānaṃ pāramīnaṃ phalādhigamanaṭṭhānaṃ pallaṅkañceva
bodhirukkhañca animisehi akkhīhi olokayamāno sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ
animisacetiyaṃ nāma jātaṃ.
Atha pallaṅkassa ṭhitaṭṭhānassa ca antarā puratthimapacchimato āyate
ratanacaṅkame caṅkamanto sattāhaṃ vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanacaṅkamacetiyaṃ nāma jātaṃ.
Tato pacchimadisābhāge devatā ratanamayagharaṃ māpayiṃsu, tattha pallaṅkena nisīditvā
abhidhammapiṭakaṃ visesato cettha anantanayasamantapaṭṭhānaṃ vicinanto sattāhaṃ
vītināmesi, taṃ ṭhānaṃ ratanagharacetiyaṃ nāma jātaṃ. Evaṃ bodhisamīpeyeva cattāri
sattāhāni vītināmetvā pañcame sattāhe bodhirukkhamūlā yena ajapālanigrodho
tenupasaṅkami, tatrāpi dhammaṃ vicinantoyeva vimuttisukhañca paṭisaṃvedento nisīdi,
dhammaṃ vicinanto cettha evaṃ abhidhammanayamaggaṃ sammasi, paṭhamaṃ dhammasaṅgaṇīpakaraṇaṃ
nāma, tato vibhaṅgappakaraṇaṃ, dhātukathāpakaraṇaṃ, puggalapaññattippakaraṇaṃ, kathāvatthu
nāma pakaraṇaṃ, yamakaṃ nāma pakaraṇaṃ, tato mahāpakaraṇaṃ paṭṭhānaṃ nāmāti.
Tatthassa saṇhasukhumapaṭṭhānamhi citte otiṇṇe pīti uppajji, pītiyā
uppannāya lohitaṃ pasīdi, lohite pasanne chavi pasīdi, chaviyā pasannāya
puratthimakāyato kūṭāgārādippamāṇā rasmiyo uṭṭhahitvā ākāse
pakkhandachaddantanāgakulaṃ viya pācīnadisāya anantāni cakkavāḷāni pakkhandā pacchimakāyato
@Footnote: 1 cha.Ma. sammasitvā
Uṭṭhahitvā pacchimadisāya, dakkhiṇaṃsakūṭato uṭṭhahitvā dakkhiṇadisāya, vāmaṃsakūṭato
uṭaṭhahitvā uttaradisāya anantāni cakkavāḷāni pakkhandā, pādatalehi
pavālaṅkuravaṇṇā rasmiyo nikkhamitvā mahāpaṭhaviṃ vinivijjhitvā udakaṃ dvidhā
bhinditvā vātakkhandhaṃ padāletvā ajaṭākāsaṃ pakkhandā, sīsato samparivattiyamānaṃ
maṇidāmaṃ viya nīlavaṇṇā rasmivaṭṭi uṭṭhahitvā cha devaloke vinivijjhitvā nava
brahmaloke vehapphale pañcasuddhāvāse ca vinivijjhitvā cattāro āruppe
atikkamma ajaṭākāsaṃ pakkhandā. Tasmiṃ divase aparimāṇesu cakkavāḷesu aparimāṇā
sattā sabbe suvaṇṇavaṇṇāva ahesuṃ. Taṃdivasañca pana bhagavato sarīrā nikkhantā
yāvajjadivasāpi tā rasmiyo anantā lokadhātuyo gacchantiyeva.
Evaṃ bhagavā ajapālanigrodhe sattāhaṃ vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ
muccalinde nisīdi, nisinnamattasseva cassa sakalacakkavāḷagabbhaṃ pūrento mahāakālamegho
udapādi. Evarūpo kira mahāmegho dvīsuyeva kālesu vassati cakkavattimhi
vā uppanne buddhe vā. Idha buddhakāle udapādi. Tasmiṃ pana uppanne
muccalindo nāgarājā cintesi "ayaṃ megho satthari mayhaṃ bhavanaṃ paviṭṭhamatteva
uppanno, vāsāgāramassa laddhuṃ vaṭṭatī"ti. So sattaratanamayaṃ pāsādaṃ nimminituṃ
sakkontopi evaṃ kate mayhaṃ mahapphalaṃ na bhavissati, dasabalassa kāyaveyyāvaccaṃ
karissāmīti mahantaṃ attabhāvaṃ katvā satthāraṃ sattakkhattuṃ bhogehi parikkhipitvā
upari phaṇaṃ dhāresi, parikkhepassa antookāso heṭṭhā lohapāsādappamāṇo
ahosi, icchiticchitena iriyāpathena satthā viharissatīti nāgarājassa ajjhāsayo
ahosi, tasmā evaṃ mahantaṃ okāsaṃ parikkhipi, majjhe ratanapallaṅko paññatto
hoti, upari suvaṇṇatārakavicittaṃ samosaritagandhadāmakusumadāmacelavitānaṃ ahosi,
catūsu koṇesu gandhatelena dīpā jalitā, catūsu disāsu vivaritvā candanakaraṇḍakā
ṭhapitā. Evaṃ bhagavā taṃ sattāhaṃ tattha vītināmetvā tato aparaṃ sattāhaṃ
rājāyatane nisīdi.
Aṭṭhame sattāhe sakkena devānamindena ābhataṃ dantakaṭṭhañca
osathaharītakañca khāditvā mukhaṃ dhovitvā catūhi lokapālehi upanīte paccagghe
Selamaye patte tapussabhallikānaṃ piṇḍapātaṃ paribhuñjitvā puna paccāgantvā
ajapālanigrodhe nisinnassa sabbabuddhānaṃ āciṇṇo ayaṃ vitakko udapādi.
Tattha paṇḍitoti paṇḍiccena samannāgato. Viyattoti veyyattiyena
samannāgato. Medhāvīti ṭhānuppattikāya paññāya samannāgato. Apparajakkhajātikoti
samāpattiyā vikkhambhitattā nikkilesajātiko visuddhasatto. Ājānissatīti
sallakkhissati paṭivijjhissati. Ñāṇañca pana meti mayhaṃpi sabbaññutañāṇaṃ uppajji.
Bhagavā kira devatāya kathiteneva niṭṭhaṃ agantvā sayaṃpi sabbaññutañāṇena olokento
ito sattamadivasamatthake kālaṃ katvā ākiñcaññāyatane nibbattoti addasa.
Taṃ sandhāyāha "ñāṇañca pana me dassanaṃ udapādī"ti. Mahājāniyoti
sattadivasabbhantare pattabbamaggaphalato parihīnattā mahatī jāni assāti mahājāniyo.
Akkhaṇe nibbatto 1- gantvā desiyamānaṃ dhammaṃpissa sotuṃ sotappasādo natthi,
idha dhammadesanaṭṭhānaṃ āgamanapadaṃpi natthi, evaṃ mahājāniyo jātoti dasseti.
Abhidosakālakatoti aḍḍharatte kālakato. Ñāṇañca pana meti mayhaṃpi sabbaññutañāṇaṃ
udapādi. Idhāpi kira bhagavā devatāya vacanena sanniṭṭhānaṃ akatvā sabbaññutañāṇena
olokento "hiyyo aḍḍharatte kālaṃ katvā udako rāmaputto nevasaññā-
nāsaññāyatane nibbatto"ti addasa. Tasmā evamāha. Sesaṃ purimanayasadisameva.
Bahukārāti bahūpakāRā. Padhānapahitattaṃ upaṭṭhahiṃsūti padhānatthāya pesitattabhāvaṃ
vasanaṭṭhāne pariveṇasammajjanena pattacīvaraṃ gahetvā anubandhanena
mukhodakadantakaṭṭhadānādinā ca upaṭṭhahiṃsūti. Ke pana te pañcavaggiyā nāma? ye te:-
rāmo dhajo lakkhaṇo jotimantī 2-
yañño subhojo suyāmo sudatto
ete tadā aṭṭha ahesuṃ brāhmaṇā
chaḷaṅgavā mantaṃ viyākariṃsūti.
Bodhisattassa jātakāle supinapaṭiggāhakā ceva lakkhaṇapaṭiggāhakā ca aṭṭha
brāhmaṇā. Tesu tayo dvedhā byākariṃsu "imehi lakkhaṇehi samannāgato agāraṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. nibbattattā 2 Sī... lakkhaṇo cāpi mantī
Ajjhāvasamāno rājā hoti cakkavatti, pabbajamāno buddho"ti. Pañca brāhmaṇā
ekaṃsabyākaraṇā ahesuṃ "imehi lakkhaṇehi samannāgato agāre na tiṭṭhati,
buddhova hotī"ti. Tesu purimā tayo yathāmantapadaṃ gatā, ime pana pañca mantapadaṃ
atikkantā. Te attanā laddhaṃ puṇṇapattaṃ ñātakānaṃ vissajjetvā "ayaṃ mahāpuriso
agāraṃ na ajjhāvasissati, ekantena buddho bhavissatī"ti nibbitakkā bodhisattaṃ
uddissa samaṇapabbajjaṃ pabbajitā. Tesaṃ puttātipi vadanti. Taṃ aṭṭhakathāya
paṭikkhittaṃ.
Ete kira daharakāleyeva bahū mante jāniṃsu, tasmā te brāhmaṇā
ācariyaṭṭhāne ṭhapayiṃsu. Te pacchā amhehi 1- puttadārajanaṃ chinditvā na sakkā
pabbajitunti 1- daharakāleyeva pabbajitvā ramaṇīyāni senāsanāni paribhuñjantā
vicariṃsu. Kālena kālaṃ pana "kiṃ bho mahāpuriso mahābhinikkhamanaṃ nikkhanto"ti
pucchanti. Manussā "kuhiṃ tumhe mahāpurisaṃ passissatha, tīsu pāsādesu
tividhanāṭakamajjhe devo viya sampattiṃ anubhotī"ti vadanti. Te sutvā "na tāva
mahāpurisassa ñāṇaṃ paripākaṃ gacchatī"ti appossukkā vihariṃsuyeva. Kasmā panettha bhagavā
"bahukārā kho ime pañcavaggiyā"ti āha. Kiṃ upakārakānaṃyeva esa dhammaṃ
deseti, anupakārakānaṃ na desetīti. No na deseti. Paricayavasena hesa āḷārañceva
kālāmaṃ udakañca rāmaputtaṃ olokesi. Etasmiṃ pana buddhakkhette ṭhapetvā
aññākoṇḍaññaṃ 2- paṭhamaṃ dhammaṃ sacchikātuṃ samattho nāma natthi. Kasmā?
tathāvidhaupanissayattā.
Pubbe kari puññakaraṇakāle dve bhātaro ahesuṃ. Te ekatova sassaṃ
akaṃsu. Tattha jeṭṭhassa "ekasmiṃ sasse nava vāre aggasassadānaṃ mayā dātabban"ti
ahosi. So vappakāle bījaggaṃ nāma datvā gabbhakāle kaniṭṭhena saddhiṃ
mantesi "gabbhakāle gabbhaṃ phāletvā dassāmā"ti. Kaniṭṭho "taruṇasassaṃ
nāsetukāmosī"ti āha. Jeṭṭho kaniṭṭhassa ananuvattanabhāvaṃ ñatvā khettaṃ vibhajitvā
@Footnote: 1-1 cha.Ma. puttadārajaṭaṃ chaḍḍetvā na sakkā bhavissati pabbajitunti
@2 cha.Ma. aññāsikoṇḍaññaṃ evamuparipi
Attano koṭṭhāsato gabbhaṃ phāletvā khīraṃ nīharitvā sappiphāṇitehi yojetvā
adāsi, puthukakāle puthukaggaṃ 1- kāretvā adāsi, lāyanakāle lāyanaggaṃ 2- veṇikaraṇe
veṇiggaṃ kalāpādīsu kalāpaggaṃ khalaggaṃ bhaṇḍaggaṃ koṭṭhagganti evaṃ ekasasse
nava vāre aggadānaṃ adāsi. Kaniṭṭho panassa uddharitvā adāsi, tesu jeṭṭho
aññākoṇḍaññatthero jāto, kaniṭṭho subhaddaparibbājako. Iti ekasmiṃ sasse
navannaṃ aggadānānaṃ dinnattā ṭhapetvā theraṃ aññe paṭhamaṃ dhammaṃ sacchikātuṃ
samatthā nāma natthi. "bahukārā kho ime pañcavaggiyā"ti idaṃ pana
upakārānussaraṇamattakeneva vuttaṃ.
Isipatane migadāyeti tasmiṃ kira padese anuppanne buddhe paccekabuddhā
gandhamādanapabbate sattāhaṃ nirodhasamāpattiyā vītināmetvā nirodhā vuṭṭhāya
nāgalatādantakaṭṭhaṃ khāditvā anotattadahe mukhaṃ dhovitvā pattacīvaraṃ ādāya
ākāsena āgantvā nipatanti. Tattha cīvaraṃ pārupitvā nagare piṇḍāya caritvā
katabhattakiccā gamanakālepi tatoyeva uppatitvā gacchanti. Iti isayo ettha
nipatanti uppatanti cāti taṃ ṭhānaṃ isipatananti saṅkhaṃ gataṃ. Migānaṃ pana abhayatthāya
dinnattā migadāyoti vuccati. Tena vuttaṃ "isipatane migadāye"ti.
[285] Antarā ca gayaṃ antarā ca bodhinti gayāya ca bodhissa ca
vivare tigāvutantare ṭhāne. Bodhimaṇḍato hi gayā tīṇi gāvutāni. Bārāṇasī
aṭṭhārasayojanāni. Upako bodhimaṇḍassa ca gayāya ca antare bhagavantaṃ addasa.
Antarāsaddena pana yuttattā upayogavacanaṃ kataṃ. Īdisesu pana 3- ṭhānesu
akkharacintakā "antarā gāmañca nadiñca yātī"ti evaṃ ekameva antarāsaddaṃ
payujjanti, so dutiyapadenapi yojetabbo hoti, ayojiyamāne upayogavacanaṃ na
pāpuṇāti. Idha pana yojetvā eva vuttoti. Addhānamaggapaṭipannanti addhānasaṅkhātaṃ
maggaṃ paṭipannaṃ, dīghamaggapaṭipannanti attho. Addhānamaggagamanasamayassa hi vibhaṅge
"aḍḍhayojanaṃ gacchissāmīti bhuñjitabban"tiādivacanato 4- aḍḍhayojanaṃpi addhānamaggo
hoti. Bodhimaṇḍato pana gayā tigāvutaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. puthukaṃ 2 cha.Ma. lāyane lāyanaggaṃ, Sī. dāyane dāyanaggaṃ 3 cha.Ma. ca
@4 vinaYu. mahāvi. 2/218/219 gaṇabhojanasikkhāpada
Sabbābhibhūti sabbaṃ tebhūmikadhammaṃ abhibhavitvā ṭhito. Sabbavidūti sabbaṃ
catubhūmikadhammaṃ avediṃ aññāsiṃ. Sabbesu dhammesu anūpalittoti sabbesu
tebhūmikadhammesu kilesalepanena anupalitto. Sabbañjahoti sabbaṃ tebhūmikadhammaṃ jahitvā
ṭhito. Taṇhakkhaye vimuttoti taṇhakkhaye nibbāne ārammaṇato vimutto. Sayaṃ
abhiññāyāti sabbacatubhūmikadhammaṃ attanāva jānitvā. Kamuddiseyyanti kaṃ aññaṃ
"ayaṃ me ācariyo"ti uddiseyyaṃ.
Na me ācariyo atthīti lokuttaradhamme mayhaṃ ācariyo nāma natthi.
Natthi me paṭipuggaloti mayhaṃ paṭibhāgo puggalo nāma natthi. Sammāsambuddhoti sammā
hetunā 1- nayena cattāri saccāni sayaṃ buddho. Sītibhūtoti sabbakilesagginibbāpanena
sītibhūto. Kilesānaṃyeva nibbutattā nibbuto. Kāsinaṃ puranti kāsiraṭṭhe nagaraṃ.
Āhañchaṃ amatadundubhinti dhammacakkapaṭilābhāya amatabheriṃ paharissāmīti gacchāmi.
Arahasi anantajinoti anantajinosi bhavituṃ yutto. Huveyyāvusoti 2- āvuso evaṃpi
nāma bhaveyya. Pakkāmīti vaṅkahārajanapadaṃ nāma agamāsi.
Tatthekaṃ migaluddakagāmakaṃ nissāya vāsaṃ kappesi. Jeṭṭhakaluddako taṃ
upaṭṭhāsi. Tasmiṃ ca janapade caṇḍā macchikā honti. Atha naṃ ekāya cāṭiyā
vasāpesuṃ, migaluddako dūre migavaṃ gacchanto "amhākaṃ arahante mā pamajjī"ti nāvaṃ 3-
nāma dhītaraṃ āṇāpetvā agamāsi saddhiṃ puttabhātikehi. Sā cassa dhītā dassanīyā
hoti koṭṭhāsasampannā. Dutiyadivase upako gharaṃ āgato taṃ dārikaṃ sabbaṃ
upacāraṃ katvā parivisituṃ upagataṃ disvā rāgena abhibhūto bhuñjituṃpi asakkonto
bhājanena bhattaṃ ādāya vasanaṭṭhānaṃ gantvā bhattaṃ ekamante nikkhipitvā sace
nāvaṃ labhāmi, jīvāmi, no ce, marāmīti nirāhāro sayi. Sattame divase māgaviko
āgantvā dhītaraṃ upakassa pavuttiṃ pucchi. Sā "ekadivasameva āgantvā puna
nāgatapubbo"ti āha. Māgaviko āgataveseneva naṃ upasaṅkamitvā pucchissāmīti
taṃkhaṇaṃyeva gantvā "kiṃ bhante aphāsukan"ti pāde parāmasanto pucchi. Upako
@Footnote: 1 cha.Ma. sahetunā 2 cha.Ma. hupeyyapāvusoti 3 cha.Ma. chāvaṃ. evamuparipi
Nitthunanto parivattatiyeva. So "vadatha bhante, yaṃ mayā sakkā kātuṃ, taṃ sabbaṃ
karissāmī"ti āha. Upako "sace nāvaṃ labhāmi, jīvāmi, no ce, idheva maraṇaṃ
seyyo"ti āha. Jānāsi pana bhante kiñci sippanti. Na jānāmīti. Na bhante
kiñci sippaṃ ajānantena sakkā gharāvāsaṃ adhiṭṭhātunti.
So āha "nāhaṃ kiñci sippaṃ jānāmi, apica tumhākaṃ maṃsahārako bhavissāmi,
maṃsañca vikkīṇissāmī"ti. Māgaviko "amhākaṃpi etadeva ruccatī"ti uttarasāṭakaṃ
datvā gharaṃ ānetvā dhītaraṃ adāsi. Tesaṃ saṃvāsamanvāya putto vijāyi. Subhaddotissa
nāmaṃ akaṃsu. Nāvā 1- tassa rodanakāle "maṃsahārakassa putta, migaluddakassa putta
mā rodī"tiādīni vadamānā puttatosanagītena upakaṃ uppaṇḍesi. Bhadde tvaṃ maṃ
anāthoti maññasi. Atthi me anantajino nāma sahāyo. Tassāhaṃ santikaṃ 2-
gamissāmīti āha. Nāvā evamayaṃ aṭṭiyatīti ñatvā punappunaṃ katheti. So ekadivasaṃ
anārocetvāva majjhimadesābhimukho pakkāmi.
Bhagavā ca tena samayena sāvatthiyaṃ viharati jetavane mahāvihāre. Athakho
bhagavā paṭikacceva bhikkhū āṇāpesi "yo bhikkhave `anantajino'ti pucchamāno
āgacchati, tassa maṃ dasseyyāthā"ti. Upakopi kho "kuhiṃ anantajino va satī"ti
pucchanto anupubbena sāvatthiṃ āgantvā vihāramjhe ṭhatvā kuhiṃ anantajinoti
pucchi. Taṃ bhikkhū bhagavato santikaṃ ānayiṃsu. 3- So bhagavantaṃ disvā "sañjānātha
maṃ bhagavā"ti āha. Āmaupaka sañjānāmi, kuhiṃ pana tvaṃ vasitthāti. Vaṅkahārajanapade
bhanteti. Upaka mahallakosi jāto pabbajituṃ sakkhissasīti. Pabbajissāmi bhanteti.
Bhagavā pabbājetvā tassa kammaṭṭhānaṃ adāsi. So kammaṭṭhāne kammaṃ karonto
anāgāmiphale patiṭṭhāya kālaṃ katvā avihesu nibbatto. Nibbattakkhaṇeyeva
arahattaṃ pāpuṇīti. Avihesu nibbattamattā hi satta janā arahattaṃ pāpuṇiṃsu,
tesaṃ so aññataro.
@Footnote: 1 khu. therī. 26/293/468 vīsatinipāta, pāli. cāpā 2 cha.Ma. santike 3 cha.Ma. nayiṃsu
Vuttañhetaṃ:-
"avihaṃ upapannāse vimuttā satta bhikkhavo
rāgadosaparikkhīṇā tiṇṇā loke visattikaṃ.
Upako palagaṇḍo 1- ca pukkusāti ca te tayo
bhaddiyo khaṇḍadevo ca bāhudatti 2- ca piṅgiyo
te hitvā mānusaṃ dehaṃ dibbayogaṃ upajjhagun"ti. 3-
[286] Saṇṭhapesunti katikaṃ akaṃsu. Bāhullikoti cīvarabāhullādīnaṃ
atthāya paṭipanno. Padhānavibbhantoti padhānato vibbhanto bhaṭṭho parihīno.
Āvatto bāhullāyāti cīvarādīnaṃ bahulabhāvatthāya āvatto. Apica kho āsanaṃ
ṭhapetabbanti apica kho panassa uccakule nibbattassa āsanamattaṃ ṭhapetabbanti
vadiṃsu. Nāsakkhiṃsūti buddhānubhāvena buddhatejena abhibhūtā attano katikāya ṭhātuṃ
nāsakkhiṃsu. Nāmena ca āvusovādena ca samudācarantīti gotamāti āvusoti ca vadanti,
āvuso gotama mayaṃ uruvelāya padhānakāle tuyhaṃ pattacīvaraṃ gahetvā vicarimhā,
mukhodakadantakaṭṭhaṃ adamhā, vutthapariveṇaṃ sammajjimhā, pacchā ko te vattapaṭipattiṃ
akāsi, kacci amhesu pakkantesu 4- na cintayitthāti evarūpiṃ kathaṃ kathentīti
attho. Iriyāyāti dukkarairiyāya. Paṭipadāyāti dukkarapaṭipattiyā. Dukkarakārikāyāti
pasataaḍḍhapasatamuggayūsādiāhārakaraṇādinā dukkarakaraṇena. Abhijānātha me noti
abhijānātha nu mama. Evarūpaṃ pabhāvitametanti etaṃ evarūpaṃ vākyabhedanti attho.
Api nu ahaṃ uruvelāya padhāne tumhākaṃ saṅgahanatthaṃ anuggahanatthaṃ rattiṃ vā
divā vā āgantvā "āvuso mā vitakkayittha, mayhaṃ obhāso vā nimittaṃ vā
paññāyatī"ti evarūpaṃ kañci vacanabhedaṃ akāsinti adhippāyo. Te ekapadeneva
satiṃ labhitvā uppannagāravā "handa addhā esa buddho jāto"ti saddahitvā
no hetaṃ bhanteti āhaṃsu. Asakkhiṃ kho ahaṃ bhikkhave pañcavaggiye bhikkhū saññāpetunti
ahaṃ bhikkhave pañcavaggiye bhikkhū buddho ahanti jānāpetuṃ asakkhiṃ. Tadā pana
@Footnote: 1 Sī. phalagaṇḍo 2 cha.Ma. bahuraggi 3 saṃ. sagā. 15/105/71 ghaṭikārasutta
@4 Sī. apakkantesu
Bhagavā uposathadivaseyeva āgacchi. Attano buddhabhāvaṃ jānāpetvā koṇḍaññattheraṃ
kāyasakkhiṃ katvā dhammacakkappavattanasuttaṃ kathesi. Suttapariyosāne thero aṭṭhārasahi
brahmakoṭīhi saddhiṃ sotāpattiphale patiṭṭhāsi. Suriye dharamāneyeva desanā
niṭṭhāsi. Bhagavā tattheva vassaṃ upagacchi.
Dvepi sudaṃ bhikkhave bhikkhū ovadāmītiādi pāṭipadadivasato paṭṭhāya
piṇḍapātatthāyapi gāmaṃ apavisanadīpanatthaṃ vuttaṃ. Tesaṃ hi bhikkhūnaṃ kammaṭṭhānesu
uppannamalavisodhanatthaṃ bhagavā antovihāreyeva ahosi. Uppanne uppanne
kammaṭṭhānamale tepi bhikkhū bhagavato santikaṃ gantvā pucchanti. Bhagavāpi tesaṃ
nisinnaṭṭhānaṃ gantvā malaṃ vinodeti. Atha nesaṃ bhagavatā evaṃ nīhaṭabhattena
ovadiyamānānaṃ vappatthero pāṭipadadivase sotāpanno ahosi. Bhaddiyatthero
dutiyāya, mahānāmatthero tatiyāya, assajitthero catutthiyaṃ. Pakkhassa pana pañcamiyaṃ
sabbeva te ekato sannipātetvā anattalakkhaṇasuttaṃ kathesi, suttapariyosāne
sabbepi arahattaphale patiṭṭhahiṃsu. Tenāha "athakho bhikkhave pañcavaggiyā bhikkhū
mayā evaṃ ovadiyamānā .pe. Anuttaraṃ yogakkhemaṃ nibbānaṃ ajjhagamaṃsu .pe.
Natthidāni punabbhavo"ti. Ettakaṃ kathāmaggaṃ bhagavā yaṃ pubbe avaca "tumhepi
mamaṃ ceva pañcavaggiyānañca maggaṃ āruḷhā, ariyapariyesanā tumhākaṃ pariyesanā"ti.
Imaṃ ekameva anusandhiṃ dassento āhari.
[287] Idāni yasmā na agāriyānaṃyeva pañcakāmaguṇapariyesanā hoti,
anagāriyānaṃpi cattāro paccaye apaccavekkhitvā paribhuñjantānaṃ pañcakāmaguṇavasena
anariyapariyesanā hoti, tasmā taṃ dassetuṃ pañcime bhikkhave kāmaguṇātiādimāha.
Tattha navarattesu pattacīvarādīsu cakkhuviññeyyā rūpātiādayo cattāro
kāmaguṇā labbhanti. Raso panettha paribhogaraso hoti. Manuññe piṇḍapāte
bhesajje ca pañcapi labbhanti. Senāsanampi cīvare viya cattāro. Raso pana
etthāpi paribhogarasova. Ye hi keci bhikkhaveti kasmā ārabhi? evaṃ pañcakāmaguṇe
dassetvā idāni ye evaṃ vadeyyuṃ "pabbajitakālato paṭṭhāya anariyapariyesanā
nāma kuto, ariyapariyesanāva pabbajitānan"ti, tesaṃ paṭisedhanatthāya "pabbajitānaṃpi
Catūsu paccayesu apaccavekkhaṇaparibhogo anariyapariyesanā evā"ti dassetuṃ imaṃ
desanaṃ ārabhi. Tattha gadhitāti taṇhāgedhena gadhitā. Mucchitāti taṇhāmucchāya
mucchitā. Ajjhopannāti taṇhāya ajjhogāḷhā. Anādīnavadassāvinoti ādīnavaṃ
apassantā. Anissaraṇappaññāti nissaraṇaṃ vuccati paccavekkhaṇañāṇaṃ. Te tena
virahitā.
Idāni tassa atthassa sādhakaṃ upamaṃ dassento seyyathāpi bhikkhavetiādimāha.
Tatrevaṃ opammasaṃsandanaṃ veditabbaṃ:- āraññakamigo viya hi samaṇabrāhmaṇā,
luddakena araññe ṭhapitapāso viya cattāro paccayā, tassa luddakassa pāsarāsiṃ
ajjhottharitvā sayanakālo viya tesaṃ cattāro paccaye apaccavekkhitvā paribhogakālo,
luddake āgacchante migassa yena kāmaṃ agamanakālo viya samaṇabrāhmaṇānaṃ
mārassa yathākāmakaraṇīyakālo māravasaṃ upagatabhāvoti attho. Migassa pana abandhassa
pāsarāsiṃ adhisayitakālo viya samaṇabrāhmaṇānaṃ catūsu paccayesu paccavekkhaṇaparibhogo,
luddake āgacchante migassa yena kāmaṃ gamanaṃ viya samaṇabrāhmaṇānaṃ māravasaṃ
anupagamanaṃ veditabbaṃ. Vissaṭṭhoti nibbhayo nirāsaṅko. Sesaṃ sabbattha
uttānatthamevāti.
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
pāsarāsisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Ariyapariyesanātipi etasseva nāmaṃ.
--------------
The Pali Atthakatha in Roman Book 8 page 72-101.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=8&A=1831
อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=8&A=1831
อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=12&i=312
เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=12&A=5384
พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=12&A=6328
The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=12&A=6328
Contents of The Tipitaka Volume 12
http://84000.org/tipitaka/read/?index_12
        |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]