|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
6. Upālivādasuttavaṇṇanā
[56] Evamme sutanti upālivādasuttaṃ. Tattha nāḷandāyanti nālandāti
evaṃnāmake nagare taṃ nagaraṃ gocaragāmaṃ katvā. Pāvārikambavaneti dussapāvārikaseṭṭhino
ambavane. Taṃ kira tassa uyyānaṃ ahosi, so bhagavato dhammadesanaṃ
sutvā bhagavati pasanno tasmiṃ uyyāne kuṭileṇamaṇḍapādipaṭimaṇḍitaṃ bhagavato
vihāraṃ katvā niyyādesi, so vihāro jīvakambavanaṃ viya pāvārikambavananteva
saṅkhaṃ gato. Tasmiṃ pāvārikambavane viharatīti attho. Dīghatapassīti dīghatapattā 3-
evaṃladdhanāmako. Piṇḍapātapaṭikkantoti piṇḍapātato paṭikkanto. Sāsane viya
hi 4- bāhirāyatane piṇḍapātoti vohāro atthīti natthi.
Paññapetīti dasseti ṭhapeti. Daṇḍāni paññapetīti idaṃ niganthasamayena
pucchanto āha. Kāyadaṇḍaṃ vacīdaṇḍaṃ manodaṇḍanti ettha purimadaṇḍadvayaṃ thokaṃ 5-
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 2 cha.Ma. sūkaramaṃsanti 3 cha.Ma. dīghattā
@4 cha.Ma. kiṃ pana 5 cha.Ma. te
Acittakaṃ paññapenti. Yathā kira vāte vāyante sākhā calati, udakaṃ calati, na
ca tattha cittaṃ atthi, evaṃ kāyadaṇḍopi acittakova hoti. Yathā ca vāte
vāyante tālapaṇṇādīni 1- saddaṃ karonti, udakaṃ saddaṃ karoti, 2- na ca tattha
cittaṃ atthi, evaṃ vacīdaṇḍopi acittakova hotīti imaṃ daṇḍadvayaṃ acittakaṃ
paññapenti. Cittaṃ pana manodaṇḍanti paññapenti. Athassa bhagavā vacanaṃ
patiṭṭhapetukāmo "kiṃ pana tapassī"tiādimāha.
Tattha kathāvatthusminti ettha kathāyeva kathāvatthu. Kathāyaṃ patiṭṭhapesīti
attho. Kasmā pana bhagavā evamakāsi? passati hi bhagavā "ayaṃ imaṃ kathaṃ
ādāya gantvā attano satthu mahāniganthassa ārocessati, tissañca parisati
upāli gahapati nisinno, so imaṃ kathaṃ sutvā mama vādaṃ āropetuṃ āgamissati,
tassāhaṃ dhammaṃ desessāmi, so tikkhattuṃ saraṇaṃ gamissati, athassa cattāri saccāni
pakāsissāmi, so saccappakāsanāvasāne sotāpattiphale patiṭṭhahissati, paresaṃ
saṅgahatthameva hi mayā pāramiyo pūritā"ti. Imamatthaṃ passanto evamakāsi.
[57] Kammāni paññapesīti idaṃ nigantho buddhasamayena pucchanto āha. Kāyakammaṃ
vacīkammaṃ manokammanti ettha kāyadvāre ādānaggahaṇamuñcanacopanappattā 3-
aṭṭhakāmāvacarakusalacetanā dvādasaakusalacetanāti vīsaticetanā kāyakammaṃ
nāma. Kāyadvāre ādānādīni appatvā vacīdvāre vacanabhedaṃ pāpayamānā
uppannā tāyeva vīsaticetanā vacīkammaṃ nāma. Ubhayadvāre copanaṃ appattā 4-
manodvāre uppannā ekūnatiṃsakusalacetanā manokammaṃ nāma. Apica saṅkhepato
tividhaṃ kāyaduccaritaṃ kāyakammaṃ nāma, catubbidhaṃ vacīduccaritaṃ vacīkammaṃ
nāma, tividhaṃ manoduccaritaṃ manokammaṃ nāma. Imasmiṃ ca sutte kammaṃ dhuraṃ,
anantarasutte "cattārimāni puṇṇa kammāni mayā sayaṃ abhiññā sacchikatvā
paveditānī"ti 5- evaṃ āgatepi cetanā dhuraṃ. Yattha katthaci hi 6- pavattā cetanā
"kaṇhaṃ kaṇhavipākan"tiādibhedaṃ labhati. Niddesāvārepissa 7- "sabyāpajjhaṃ
@Footnote: 1 Sī. tālavaṇṭādīni 2 cha.Ma. udakāni saddaṃ karonti 3 Ma....puñcanacopanappattā
@4 cha.Ma. appatvā 5 Ma.Ma. 13/81/57 kukkuravatikasutta
@6 cha.Ma. ayaṃ saddo na dissati 7 cha.Ma. niddesavāre cassa
Kāyasaṅkhāraṃ abhisaṅkharotī"tiādinā nayena sā vuttāva. Kāyadvāre pavattā pana
idha kāyakammanti adhippetaṃ, vacīdvāre pavattā vacīkammaṃ, manodvāre pavattā
manokammaṃ. Tena vuttaṃ "imasmiṃ sutte kammaṃ dhuraṃ, "anantarasutte cetanā"ti.
Kammaṃpi hi bhagavā kammanti paññapeti yathā imasmiṃyeva sutte. Cetanāpi, 1- yathāha
"cetanāhaṃ bhikkhave kammaṃ vadāmi, cetayitvā kammaṃ karotī"ti. 2- Kasmā pana
cetanā kammanti vuttā? cetanāmūlakattā kammassa.
Ettha ca akusalaṃ patvā kāyakammaṃ vacīkammaṃ mahantanti vadanto na
kilamati, kusalaṃ patvā manokammaṃ. Tathāhi mātughātādīni cattāri kammāni kāyeneva
upakkamitvā kāyeneva karoti, niraye kappaṭṭhikaṃ saṃghabhedakammaṃ vacīdvārena karoti.
Evaṃ akusalaṃ patvā kāyakammaṃ vacīkammaṃ mahantanti vadanto na kilamati nāma.
Ekā pana jhānacetanā caturāsītikappasahassāni saggasampattiṃ āvahati, ekā
maggacetanā sabbaṃ akusalaṃ samugghāṭetvā arahattaṃ gaṇhāti. Evaṃ kusalaṃ patvā
manokammaṃ mahantanti vadanto na kilamati nāma. Imasmiṃ pana ṭhāne bhagavā
akusalaṃ patvā manokammaṃ mahāsāvajjaṃ vadamāno niyatamicchādiṭṭhiṃ sandhāya vadati.
Tenevāha "nāhaṃ bhikkhave aññaṃ ekadhammaṃpi samanupassāmi, yaṃ evaṃ mahāsāvajjaṃ,
yathayidaṃ bhikkhave micchādiṭṭhi, micchādiṭṭhiparamāni bhikkhave vajjānī"ti. 3- Idāni
niganthopi tathāgatena gatamaggaṃ paṭipajjanto kiñci atthanipphattiṃ apassantopi
"kiṃ panāvuso gotamā"tiādimāha.
[58] Bālakimiyāti upālissa kira bālakagāmo 4- nāma atthi, tato ca
yaṃ gahetvā 5- gahetvā manussā āgatā, so "ettha gaṇe amhākaṃ satthāraṃ
mahāniganthaṃ passissāmā"ti tāya parisāya parivuto tattha agamāsi. Taṃ sandhāya
vuttaṃ "bālakimiyā parisāyā"ti, bālakagāmavāsiniyāti attho. Upālippamukhāyāti
upālijeṭṭhakāya. Apica bālakimiyāti bālavatiyā bālussannāyātipi attho.
@Footnote: 1 cha.Ma. cetanampi 2 aṅ. chakka. 22/334(63)/464 mahāvagaga,abhi.kathā. 37/1281/422
@(syā) 3 aṅ. ekaka. 20/310/35 tatiyavagga 4 cha.Ma. bālakaloṇavāragāmo 5 cha.Ma. āyaṃ
Upālippamukhāyāti upāligahapatiyeva tattha thokaṃ sappañño, so tesaṃ 1- pamukho
jeṭṭhako. Tenāpi vuttaṃ "upālippamukhāyā"ti. Handāti vacasāyatthe 2- nipāto.
Chavoti lāmako. Oḷārikassāti mahantassa. Upanidhāyāti upanikkhipitvā. Idaṃ
vuttaṃ hoti, kāyadaṇḍassa santike nikkhipitvā "ayaṃ nu kho mahanto, ayaṃ
mahanto"ti evaṃ olokiyamāno chavo manodaṇḍo kiṃ sobhati, kuto sobhissati,
na sobhati, upanikkhepamattaṃpi nappahotīti dīpeti. Sādhu sādhu bhante tapassīti
dīghatapassissa sādhukāraṃ dento bhanteti nāṭaputtaṃ ālapati.
[60] Na kho me taṃ bhante ruccatīti bhante etaṃ mayhaṃ na ruccati.
Māyāvīti māyākāro. Āvaṭṭanimāyanti āvaṭṭetvā gaṇhanamāyaṃ. Āvaṭṭetīti
āvaṭṭetvā parikkhipitvā gaṇhati. Gaccha tvaṃ gahapatīti kasmā mahānigantho
gahapatiṃ yāvatatiyaṃ pahiṇatiyeva? dīghatapassī pana paṭibāhateva? mahāniganthena hi
bhagavatā saddhiṃ ekaṃ nagaraṃ upanissāya viharantenapi na bhagavā diṭṭhapubbo. Yo
hi satthuvādapaṭiñño hoti, so taṃ paṭiññaṃ appahāya buddhadassane abhabbo.
Tasmā esa buddhadassanassa aladdhapubbattā dasabalassa dassanasampattiñca
niyyānikakathābhāvañca ajānanto yāvatatiyaṃ pahiṇateva. Dīghatapassī pana kālena
kālaṃ bhagavantaṃ upasaṅkamitvā tiṭṭhatipi nisīdatipi pañhaṃpi pucchati, so tathāgatassa
dassanasampattiṃpi niyyānikakathābhāvaṃpi jānāti. Athassa etadahosi "ayaṃ gahapati-
paṇḍito samaṇassa gotamassa santikaṃ 3- gantvā dassanepi pasīdeyya, niyyānikakathaṃ
sutvāpi pasīdeyya. Tato na puna amhākaṃ santikaṃ āgaccheyyā"ti. Tasmā
yāvatatiyaṃ paṭibāhateva.
Abhivādetvāti vanditvā. Tathāgataṃ hi disvā pasannāpi appasannāpi
yebhuyyena vandantiyeva, appakā na vandanti. Kasmā? atiucce hi kule jāto
agāraṃ ajjhāvasantopi vanditabboyevāti. Ayaṃ pana gahapati pasannattāva vandi,
dassaneyeva kira pasanno. Āgamā nu khvidhāti āgamā nu kho idha.
@Footnote: 1 cha.Ma. tassā 2 Sī. vacasānatthe, Ma.vacasāyatte 3 cha.Ma. santike
[61] Sādhu sādhu bhante tapassīti dīghatapassissa sādhukāraṃ dento
bhanteti bhagavantaṃ ālapati. Sacce patiṭṭhāyāti thusarāsimhi ākoṭitakhāṇuko viya
acalanto vacīsacce patiṭṭhahitvā. Siyā noti bhaveyya amhākaṃ.
[62] Idhāti imasmiṃ loke. Assāti bhaveyya. Sītodakaṃ paṭikkhittoti
nigantho sattasaññāya sītodakaṃ paṭikkhipati. Taṃ sandhāyetaṃ vuttaṃ. Manosattā
nāma devāti manamhi sattā laggā laggitā. Manopaṭibaddhoti yasmā manamhi
paṭibandho hutvā kālaṃ karoti, tasmā manosattesu devesu uppajjatīti dasseti.
Tassa hi cittajarogo 1- bhavissati. Tenassa uṇhodakaṃ pivituṃ vā hatthapādādi-
dhovanatthāya vā attaparasiñcanatthāya vā upanetuṃ na vaṭṭati, rogo balavataro
hoti. Sītodakaṃ vaṭṭati, rogaṃ vūpasameti. Ayaṃ pana uṇhodakameva paṭisevati, taṃ
alabhamāno odanakañjikaṃ paṭisevati. Cittenapi 2- sītodakaṃ pātukāmo ca paribhuñjitu-
kāmo ca hoti. Tenassa manodaṇḍo tattheva bhijjati. So kāyadaṇḍavacīdaṇḍaṃ
rakkhāmīti sītodakaṃ pātukāmo vā paribhuñjitukāmo vā sītodakameva dethāti vattuṃ
na sahati. 3- Tassa evaṃ rakkhitāpi kāyadaṇḍavacīdaṇḍā cutiṃ vā paṭisandhiṃ vā
ākaḍḍhituṃ na sakkonti. Manodaṇḍo pana bhinnopi cutimpi paṭisandhimpi
ākaḍḍhatiyeva. Iti naṃ bhagavā dubbalā kāyadaṇḍavacīdaṇḍā chavā lāmakā,
manodaṇḍo 4- balavā mahantoti vadāpesi.
Tassapi upāsakassa etadahosi "mucchāvasena asaññībhūtānañhi sattāhaṃpi
assāsapassāsā nappavattanti, cittasantatipavattimatteneva pana te matāti na
vuccanti. Yadā nesaṃ cittaṃ nappavattati, tadā `matā ete nīharitvā jhāpethāti
vattabbataṃ āpajjati. Kāyadaṇḍo nirīho abyāpāro, tathā vacīdaṇḍo. Citteneva
pana tesaṃ cutipi paṭisandhipi hoti. Itipi manodaṇḍova mahanto. Bhijjitvāpi
cutipaṭisandhiākaḍḍhanato eseva mahanto. Amhākaṃ pana mahāniganthassa kathā
aniyyānikā"ti sallakkhesi. Bhagavato pana vicittāni pañhāpaṭibhāṇāni sotukāmo
na tāva anujānāti.
@Footnote: 1 Ma. pittajarogo, cha. pittajararogo 2 cha.Ma. cittena pana
@3 cha.Ma. visahati 4 cha.Ma. manodaṇḍova
Na kho te sandhiyatīti na kho te ghaṭiyati. Purimena vā pacchimanti
"kāyadaṇḍo mahanto"ti iminā purimavacanena idāni "manodaṇḍo mahanto"ti idaṃ
vacanaṃ. Pacchimena vā purimanti tena vā pacchimena aduṃ purimavacanaṃ na ghaṭiyati.
[63] Idānissa bhagavā aññānipi kāraṇāni āharanto "taṃ kiṃ
maññasī"tiādimāha. Tattha cātuyāmasaṃvarasaṃvutoti na pāṇamatipāpeti, na pāṇamati-
pātayati, na pāṇamatipātayato samanuñño hoti. Na adinnaṃ ādiyati, na adinnaṃ
ādiyāpeti, na adinnaṃ ādiyato samanuñño hoti. Na musā bhaṇati, na musā
bhaṇāpeti, na musā bhaṇato samanuñño hoti. Na bhāvitamāsiṃsati, na bhāvitamā-
siṃsāpeti, na bhāvitamāsiṃsato samanuñño hotīti iminā catukoṭṭhāsena saṃvarena
saṃvuto. Ettha ca bhāvitanti pañcakāmaguṇā.
Sabbavārivāritoti vāritasabbaudako, paṭikkhittasabbasītodakoti attho.
So hi sītodake sattasaññī hoti, tasmā taṃ na valañjeti. Athavā sabbavāri-
vāritoti sabbena pāpavāraṇena vāritapāPo. Sabbavāriyuttoti sabbena pāpa-
vāraṇena yutto. Sabbavāridhutoti sabbena pāpavāraṇena dhutapāPo. Sabbavāriphuṭṭhoti
sabbena pāpavāraṇena phuṭo. Khuddake pāṇe saṅghātaṃ āpādetīti khuddake pāṇe
vadhaṃ āpādeti. So kira ekindriyaṃ pāṇanti 1- dvindriyaṃ pāṇanti paññapeti.
Sukkhadaṇḍakaporāṇapaṇṇasakkharakathalānipi pāṇotveva paññapeti. Tattha khuddakaṃ
udakabinduṃ khuddako pāṇo, mahantaṃ mahantoti saññī hoti. Taṃ sandhāyetaṃ
vuttaṃ. Kismiṃ paññapetīti kattha katarasmiṃ koṭṭhāse paññapeti. Manodaṇḍasminti
manodaṇḍakoṭṭhāse bhanteti. Ayaṃ pana upāsako bhaṇantova sayaṃpi sallakkheti 2-
"amhākaṃ mahānigantho `asañcetanikakammaṃ appasāvajjaṃ, sañcetanikaṃ mahā-
sāvajjan'ti paññapetvā cetanaṃ manodaṇḍoti paññapeti, aniyyānikā etassa
kathā, bhagavatova niyyānikā"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. pāṇaṃ 2 cha.Ma. sallakkhesi
[64] Iddhāti samiddhā. Phītāti atisamiddhā sabbaphāliphullā viya.
Ākiṇṇamanussāti janasamākulā. Pāṇāti hatthiassādayo tiracchānagatā ceva
itthīpurisadārakādayo manussajātikā ca. Ekamaṃsakhalanti ekamaṃsarāsiṃ. Puñjanti
tasseva vevacanaṃ. Iddhimāti ānubhāvasampanno. Cetovasippattoti citte
vasībhāvappatto. Bhasmaṃ karissāmīti chārikaṃ karissāmi. Kiñhi sobhati ekā
chavā nāḷandāti idaṃpi bhaṇanto so gahapati "kāyappayogena paññāsaṃpi
manussā ekaṃ nāḷandaṃ ekamaṃsakhalaṃ kātuṃ na sakkoti, iddhimā pana eko
ekeneva manopadosena bhasmaṃ kātuṃ samattho. Amhākaṃ mahāniganthassa kathā
aniyyānikā, bhagavatova kathā niyyānikā"ti sallakkhesi.
[65] Araññaṃ araññabhūtanti agāmakaṃ araññameva hutvā araññajātaṃ.
Isīnaṃ manopadosenāti isīnaṃ atthāya katena manopadosena. Taṃ manopadosaṃ
asahamānāhi devatāhi tāni raṭṭhāni vināsitāni. Lokikā pana isayo manaṃ
padosetvā vināsayiṃsūti maññanti. Tasmā imasmiṃ lokavāde ṭhatvāva idaṃ
vādāropanaṃ katanti veditabbaṃ.
Tattha daṇḍakīaraññādīnaṃ evaṃ araññabhūtabhāvo jānitabbo:- sarabhaṅga-
bodhisattassa tāva parisāya ativepullataṃ gatāya kisavaccho nāma tāpaso mahāsattassa
antevāsī vivekavāsaṃ patthayamāno gaṇaṃ pahāya godhāvārītīrato kaliṅgaraṭṭhe
daṇḍakīrañño kumbhapuraṃ nāma nagaraṃ upanissāya rājuyyāne vivekamanubrūhayamāno
viharati. Tassa senāpati upaṭṭhāko hoti. Tadā ca ekā gaṇikā rathaṃ abhiruhitvā
pañcasatamātugāmaparivārā 1- nagaraṃ upasobhayamānā vicarati. Mahājano tameva
olokayamāno parivāretvā vicarati, nagaravīthiyo nappahonti. Rājā vātapānaṃ
vivaritvā ṭhito taṃ disvā kā esāti pucchi. Tumhākaṃ nagarasobhinī devāti.
So ussuyyamāno "kiṃ etāya sobhitaṃ 2- nagaraṃ sayaṃ sobhissatī"ti taṃ ṭhānantaraṃ
acchindāpesi.
@Footnote: 1 cha.Ma. pañcamātugāmasataparivārā 2 Ma. sobhitāya, cha. sobhati
Sā tato paṭṭhāya tena tena 1- saddhiṃ santhavaṃ katvā ṭhānantaraṃ pariyesamānā
ekadivasaṃ rājuyyānaṃ pavisitvā caṅkamanakoṭiyaṃ ālambanaphalakaṃ nissāya pāsāṇaphalake
nisinnaṃ tāpasaṃ disvāva 2- cintesi "kiliṭṭho vatāyaṃ tāpaso anañjitāmaṇḍito,
dāṭhikāhi paruḷhāhi mukhaṃ pihitaṃ. Massunā uraṃ pihitaṃ ubho kacchā paruḷhā"ti.
Athassā domanassaṃ uppajji "ahaṃ ekena kiccena vicarāmi, ayañca me kālakaṇṇi
diṭṭho, udakaṃ āharatha, akkhīni dhovissāmī"ti udakadantakaṭṭhaṃ āharāpetvā dantakaṭṭhaṃ
khāditvā tāpasassa sarīre piṇḍapiṇḍaṃ kheḷaṃ pātetvā dantakaṭṭhaṃ jaṭāmatthake
khipitvā mukhaṃ vikkhāletvā udakaṃ tāpasassa matthakasmiṃyeva siñcitvā "yehi me
akkhīhi kālakaṇṇi diṭṭho, tāni dhotāni kalipavāhitā"ti nikkhantā.
Taṃdivasañca rājā satiṃ paṭilabhitvā "bho kuhiṃ nagarasobhinī"ti pucchi.
Imasmiṃyeva nagare devāti. Pakatiṭhānantaramevassa dethāti ṭhānantaraṃ dāpesi.
Sā pubbe sukatakammaṃ nissāya laddhaṃ ṭhānantaraṃ tāpasassa sarīre kheḷapātanena
laddhanti saññaṃ akāsi.
Tato katipāhaccayena 3- rājā purohitassa ṭhānantaraṃ gaṇhi. So nagara-
sobhiniyā santikaṃ gantvā "bhagini kinti katvā ṭhānantaraṃ paṭilabhī"ti pucchi.
"brāhmaṇa kiṃ aññaṃ kātabbaṃ atthi, rājuyyāne anañjitakālakaṇṇī kūṭajaṭilo
eko atthi, tassa sarīre kheḷaṃ pātehi, evaṃ ṭhānantaraṃ labhissasī"ti āha.
So "evaṃ karissāmi bhaginī"ti tattha gantvā tāya kathitasadisameva sabbaṃ katvā
nikkhami. Rājāpi taṃdivasameva satiṃ paṭilabhitvā "kuhiṃ bho brāhmaṇo"ti pucchi.
Imasmiṃyeva nagare devāti. "amhehi anupadhāretvā kataṃ, tadevassa ṭhānantaraṃ
dethā"ti dāpesi. Sopi puññabalena labhitvā 4- "tāpasassa sarīre kheḷapātanena
laddhaṃ me"ti saññamakāsi.
Tato katipāhaccayena rañño paccanto kupito. Rājā paccantaṃ vūpasamessāmīti
caturaṅginiyā senāya nikkhami. Purohito gantvā rañño purato ṭhatvā "jayatu
@Footnote: 1 cha.Ma. kenaci 2 cha.Ma. disvā 3 cha.Ma. katipāhassaccayena, evamuparipi 4 Ma. labhitaṃ
Mahārājā"ti vatvā "mahārāja tumhe jayatthāya gacchathā"ti pucchi. Āma
brāhmaṇāti. Evaṃ sante rājuyyāne anañjitakālakaṇṇī eko kūṭajaṭilo
vasati, tassa sarīre kheḷaṃ pātethāti. Rājā tassa vacanaṃ gahetvā yathā gaṇikāya
ca tena ca kataṃ, tatheva sabbaṃ kāretvā 1- orodhepi āṇāpesi "etassa
kūṭajaṭilassa sarīre kheḷaṃ pātethā"ti. Tato orodhāpi orodhapālakāpi tatheva
akaṃsu. Atha rājā uyyānadvāre rakkhaṃ ṭhapāpetvā "raññā saddhiṃ nikkhamantā
sabbe tāpasassa sarīre kheḷaṃ apātetvā nikkhamituṃ na labhantī"ti āṇāpesi.
Atha sabbo balakāyo ca seniyo ca teneva niyāmena tāpasassa upari kheḷañca
dantakaṭṭhāni ca mukhavikkhālitaudakañca pavāhayiṃsu, 2- kheḷo ca dantakaṭṭhāni ca
sakalasarīraṃ avatthariṃsu.
Senāpati sabbapacchā suṇitvā "mayhaṃ kira satthāraṃ bhagavantaṃ puññakkhettaṃ
saggasopānaṃ evaṃ ghaṭṭayiṃsū"ti usumajātahadayo mukhena assasanto vegena rājuyyānaṃ
gantvā 3- tathābyasanappattaṃ isiṃ disvā kacchaṃ bandhitvā dvīhi hatthehi
dantakaṭṭhe apabyūhitvā 4- ukkhipitvā nisīdāpetvā udakaṃ āharāpetvā
nhāpetvā sabbaosathehi ceva catujātigandhehi ca sarīraṃ ubbaṭṭetvā sukhumasāṭakena
puñchitvā purato añjaliṃ katvā ṭhito evamāha "bhante ayuttaṃ manussehi kataṃ, etesaṃ
kiṃ bhavissatī"ti. Devatā senāpati tidhā bhinnā, ekaccā "rājānameva
nāsessāmā"ti vadanti, ekaccā "saddhiṃ parisāya rājānan"ti, ekaccā
"raññova jitaṃ 5- sabbaṃ nāsessāmā"ti. Idaṃ vatvā ca pana tāpaso appamattakaṃ 6-
kopaṃ akatvā lokassa santiupāyameva ācikkhanto āha "aparādho nāma hoti,
accayaṃ pana desetuṃ jānantassa pākatikameva hotī"ti.
Senāpati nayaṃ labhitvā rañño santikaṃ gantvā rājānaṃ vanditvā
"mahārāja tumhehi nirāparādhe mahiddhike tāpase aparajjhantehi bhāriyaṃ kammaṃ
kataṃ, devatā kira tidhā bhinnā evaṃ vadantī"ti sabbaṃ ārocetvā "khamāpite
@Footnote: 1 cha.Ma. katvā 2 Sī. mukhavikkhālanaudakañca pavāhayiṃsu, cha.Ma......pāpayiṃsu
@3 cha.Ma. āgantvā 4 cha.Ma. dantakaṭṭhāni apaviyūhitvā 5 cha.Ma. rañño vijitaṃ
@6 cha.Ma. appamattakampi
Kira mahārāja pākatikaṃ hoti, raṭṭhaṃ mā nāsetha, tāpasaṃ khamāpethā"ti āha.
Rājā attanā 1- dosaṃ kataṃ disvāpi evaṃ vadeti "na taṃ khamāpessāmī"ti.
Senāpati yāvatatiyaṃ yācitvā anicchantaṃ āha "ahaṃ mahārāja tāpasassa balaṃ
jānāmi, na so abhūtavādī, nāpi kupito, sattānudayena pana evamāha, khamāpetha
naṃ mahārājā"ti. Na khamāpemīti. Tenahi senāpatiṭṭhānaṃ aññassa detha, ahaṃ
tumhākaṃ āṇāpavattiṭṭhāne na vasissāmīti. Tvaṃyeva yenakāmaṃ gaccha, ahaṃ mayhaṃ
senāpatiṃ labhissāmīti. Tato senāpati tāpasassa santikaṃ āgantvā vanditvā
"kathaṃ paṭipajjāmi bhante"ti āha. Senāpati ye te vacanaṃ suṇanti, sabbe
saparikkhāre sadhane sadvipadacatuppade gahetvā sattadivasabbhantare bahirajjasīmaṃ
gacchantu, 2- devatā ativiya kupitā dhuvaṃ raṭṭhapīḷaṃ 3- karissantīti. Senāpati
tathā akāsi.
Rājā tattha mattoyeva 4- amittamathanaṃ katvā janapadaṃ vūpasametvā āgamma
jayakhandhāvāraṭṭhāne nisīditvā nagaraṃ paṭijaggāpetvā antonagaraṃ pāvisi. Devatā
paṭhamaṃyeva udakavuṭṭhiṃ pātayiṃsu. Mahājano attamano ahosi "kūṭajaṭilaṃ aparaddhakālato
paṭṭhāya amhākaṃ rañño vuḍḍhiyeva, 5- amitte nimmathesi, āgatadivaseyeva devo
vuṭṭho"ti. Devatā puna sumanapupphavuṭṭhiṃ pātayiṃsu, mahājano attamanataro ahosi.
Devatā puna māsakavuṭṭhiṃ pātayiṃsu. Tato kahāpaṇavuṭṭhiṃ, tato kahāpaṇatthaṃ na
nikkhameyyunti 6- maññamānā hatthūpagapādūpagādikatabhaṇḍavuṭṭhiṃ pātesuṃ. Mahājano
sattabhūmikapāsāde ṭhitopi otaritvā ābharaṇāni pilandhanto attamano ahosi.
"arahati vata kūṭajaṭile kheḷapātanaṃ, tassa upari kheḷapātitakālato paṭṭhāya
amhākaṃ rañño vuḍḍhi jātā, amittamathanaṃ kataṃ, āgatadivaseyeva devo vassi,
tato sumanavuṭṭhi māsakavuṭṭhi kahāpaṇavuṭṭhi katabhaṇḍavuṭṭhīti catasso vuṭṭhiyo
jātā"ti attamanavācaṃ nicchāretvā rañño katapāpe samanuñño jāto.
@Footnote: 1 cha.Ma. attani 2 cha.Ma. gaccha 3 cha.Ma. raṭṭhampi araṭṭhaṃ 4 cha.Ma. gatamattoyeva
@5 cha.Ma. vaḍḍhiyeva 6 Ma. nikkhameyyāti
Tasmiṃ samaye devatā ekatodhāraubhatodhārādīni nānappakārāni āvudhāni
mahājanassa upariphalake maṃsaṃ koṭṭayamānā viya pātayiṃsu. Tadanantaraṃ vītaccike
vītadhūme kiṃsukapupphavaṇṇaaṅgāre, tadanantaraṃ kūṭāgārappamāṇe pāsāṇe, tadanantaraṃ
antomuṭṭhiyaṃ asaṇṭhahanakaṃ sukhumavālikaṃ vassāpayamānā asītihatthubbedhaṃ thalaṃ akaṃsu.
Rañño vijitaṭṭhāne kisavacchatāpaso senāpati mātuposakarāmoti tayova manussabhūtā
arogā ahesuṃ. Sesānaṃ tasmiṃ kamme asamaṅgībhūtānaṃ tiracchānānaṃ pānīyaṭṭhāne
pānīyaṃ nāhosi, tiṇaṭṭhāne tiṇaṃ. Te yena pānīyaṃ yena tiṇanti gacchantā
appatteyeva sattame divase bahirajjasīmaṃ pāpuṇiṃsu. tenāha sarabhaṅgabodhisatto:-
"kisañhi vacchaṃ avakrīya daṇḍakī
ucchinnamūlo sajano saraṭṭho
kukkulanāme nirayamhi paccati
tassa phulliṅgāni patanti nāye"ti. 1-
Evaṃ tāva daṇḍakīaraññassa araññabhūtabhāvo veditabbo.
Kaliṅgaraṭṭhe kira 2- nāḷikīraññe rajjaṃ kārayamāne himavati pañcasatatāpasā
anitthigandhā ajinajaṭāvākacīradharā vanamūlaphalabhakkhā hutvā ciraṃ vītināmetvā
loṇambilasevanatthaṃ manussapathaṃ otaritvā anupubbena kaliṅgaraṭṭhe nāḷikīrañño
nagaraṃ sampattā. Te jaṭājinavākacīrāni saṇṭhapetvā pabbajitānurūpaṃ upasamasiriṃ
dassayamānā nagaraṃ bhikkhāya pavisiṃsu. Manussā anuppanne buddhuppāde tāpasa-
pabbajite disvā pasannā nisajjaṭṭhānaṃ saṃvidhāya hatthato bhikkhābhājanaṃ gahetvā
nisīdāpetvā bhikkhaṃ sampādetvā adaṃsu. Tāpasā katabhattakiccā anumodanaṃ
akaṃsu. Manussā sutvā pasannacittā "kuhiṃ bhadantā gacchantī"ti pucchiṃsu.
Yathāphāsukaṭṭhānaṃ āvusoti. Bhante alamaññattha gamanena rājuyyāne vasatha,
mayaṃ bhuttapātarāsā āgantvā dhammakathaṃ sossāmāti. Tāpasā adhivāsetvā
uyyānaṃ agamaṃsu. Nāgarā bhuttapātarāsā suddhavatthanivatthā suddhuttarāsaṅgā 3-
"dhammakathaṃ sossāmā"ti saṅghasaṅghīgaṇagaṇībhūtā 4- uyyānābhimukhā agamaṃsu. Rājā
@Footnote: 1 khu. jā. 27/2464/539 sarabhaṅgajātaka (syā) 2 cha.Ma. pana
@3 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 4 cha.Ma. saṅghā gaṇā gaṇībhūtā
Uparipāsāde ṭhito te tathā gacchamāne disvā upaṭṭhākaṃ pucchi "kiṃ ete
bhaṇe nāgarā suddhavatthanivatthā suddhuttarāsaṅgā hutvā uyyānābhimukhā gacchanti,
kiṃ ettha samajjaṃ vā nāṭakaṃ vā atthī"ti. Natthi deva, ete tāpasānaṃ santike
dhammakathaṃ 1- sotukāmā gacchantīti. Tenahi bhaṇe ahaṃpi gacchissāmi, mayā saddhiṃ
gacchantūti. So āgantvā 2- tesaṃ ārocesi "rājāpi gantukāmo, rājānaṃ
parivāretvāva gacchathā"ti. Nāgarā pakatiyāpi attamanā taṃ sutvā "amhākaṃ
rājā assaddho appasanno dussīlo, tāpasā dhammikā, te āgamma rājāpi
dhammiko bhavissatī"ti attamanatarā ahesuṃ.
Rājā nikkhamitvā tehi parivārito uyyānaṃ gantvā tāpasehi saddhiṃ
paṭisanthāraṃ katvā ekamantaṃ nisīdi. Tāpasā rājānaṃ disvā parikathāya kusalassa
ekassa tāpasassa "rañño dhammakathaṃ 1- kathehī"ti saññamadaṃsu, so tāpaso parisaṃ
oloketvā pañcasu veresu ādīnavaṃ pañcasu ca sīlesu ānisaṃsaṃ kathento:-
pāṇo na hantabbo, adinnaṃ nādātabbaṃ, kāmesu micchācāro
na caritabbo, musā na bhaṇitabbā, 3- majjaṃ na pātabbaṃ, pāṇātipāto
nāma nirayasaṃvattaniko hoti tiracchānayonisaṃvattaniko pittivisayasaṃvattaniko,
tathā adinnādānādīni. Pāṇātipāto niraye paccitvā manussalokaṃ
āgatassa vipākāvasesena appāyukasaṃvattaniko hoti, adinnādānaṃ
appabhogasaṃvattanikaṃ, micchācāro bahusapattasaṃvattaniko, musāvādo
abhūtabbhakkhānasaṃvattaniko, majjapānaṃ ummattakabhāvasaṃvattanikan"ti
pañcasu veresu imaṃ ādīnavaṃ kathesi.
Rājā pakatiyāpi assaddho appasanno dussīlo, dussīlassa ca sīlakathā
nāma dukkathā kaṇṇe sūlapavesanaṃ viya hoti. Tasmā so cintesi "ahaṃ `ete
paggaṇhissāmī'ti āgato, ime pana mayhaṃ āgatakālato paṭṭhāya maṃyeva ghaṭṭentā
@Footnote: 1 cha.Ma. dhammaṃ 2 cha.Ma. gantvā 3 cha.Ma. na bhāsitabbā
Vijjhantā parisamajjhe kathenti, karissāmi nesaṃ kattabban"ti. So dhammakathā-
pariyosāne "ācariyā sve mayhaṃ gehe bhikkhaṃ gaṇhathā"ti nimantetvā agamāsi.
So dutiyadivase mahante mahante koḷumbe 1- āharāpetvā gūthassa pūrāpetvā
kadalipattehi nesaṃ mukhāni bandhāpetvā tattha tattha ṭhapāpesi, puna bahalamadhuka-
telanāgavasāpicchillādīnaṃ 2- kūṭe pūretvā nisseṇimatthake ṭhapāpesi, tattheva ca
mahāmalle bandhakacche hatthehi muggare gāhāpetvā ṭhapetvā āha "kūṭatāpasā
ativiya maṃ viheṭhayiṃsu, tesaṃ pāsādato otaraṇakāle kūṭehi picchillaṃ sopāna-
matthake vissajjetvā sīse muggarehi poṭhetvā gale gahetvā sopāne
khipathā"ti. Sopānapādamūle pana caṇḍe kukkure bandhāpesi.
Tāpasāpi "sve rājagehe bhuñjissāmā"ti aññamaññaṃ ovadiṃsu "mārisā
rājagehaṃ nāma sāsaṅkaṃ sappaṭibhayaṃ, pabbajitehi nāma chadvārārammaṇasaññatehi
bhavitabbaṃ, diṭṭhadiṭṭhe ārammaṇe nimittaṃ na gahetabbaṃ, cakkhudvāre saṃvaro
paccupaṭṭhapetabbo"ti.
Punadivase bhikkhācāravelaṃ sallakkhetvā vākacīraṃ nivāsetvā ajinacammaṃ
ekaṃsagataṃ karitvā jaṭākalāpaṃ saṇṭhapetvā bhikkhābhājanaṃ gahetvā paṭipāṭiyā
rājanivesanaṃ abhiruḷhā. Rājā āruḷhabhāvaṃ ñatvā gūthakoḷumbamukhato kadalipattaṃ
nīharāpesi. Duggandho tāpasānaṃ nāsapuṭaṃ paharitvā matthaluṅgapātanākārappatto
ahosi. Mahātāpaso rājānaṃ olokesi. Rājā "etha 3- bhonto yāvadatthaṃ bhuñjantu
ceva harantu ca, tumhākaṃ etaṃ anucchavikaṃ, hiyyo ahaṃ tumhe paggahessāmīti 4-
āgato, tumhe pana maṃyeva ghaṭṭentā vijjhantā parisamajjhe kathayittha, tumhākaṃ
idaṃ anucchavikaṃ, bhuñjathā"ti mahātāpasassa uḷuṅkena gūthaṃ upanāmesi. Tāpaso 5-
dhī dhīti vadanto paṭinivatti. "ettakeneva gacchissatha tumhe"ti sopāne kūṭehi
picchillaṃ vissajjāpetvā mallānaṃ saññamakāsi. Mallā muggarehi sīsāni
poṭhetvā gīvāyaṃ gahetvā sopāne khipiṃsu. Ekopi sopāne patiṭṭhātuṃ nāsakkhi,
pavattamānā sopānapādamūlaṃyeva pāpuṇiṃsu. Sampatte sampatte caṇḍakukkurā
@Footnote: 1 Sī. kolambe 2 cha.Ma......nāgabalapicchillādīnaṃ 3 cha.Ma. ettha
@4 cha.Ma. paggaṇhissāmīti 5 cha.Ma. mahātāpaso
Paṭapaṭāti luñcamānā khādiṃsu. Yopi nesaṃ uṭṭhahitvā palāyati, sopi āvāṭe
patati, tatrāpi naṃ kukkurā anubandhitvā khādantiyeva. Iti nesaṃ kukkurā
aṭṭhisaṅkhalikameva avasesayiṃsu. Evaṃ so rājā tapasampanne pañcasate tāpase
ekadivaseneva jīvitā voropesi.
Athassa raṭṭhe devatā purimanayeneva puna nava vuṭṭhiyo pātesuṃ. Tassa
raṭṭhaṃ 1- saṭṭhiyojanubbedhena vālukathalena avacchādiyittha. Tenāha sarabhaṅgo
bodhisatto:-
"yo saññate pabbajite aheṭhayi 2-
dhammaṃ bhaṇante samaṇe adūsake
taṃ nāḷikeraṃ sunakhā parattha
saṅgamma khādanti viphandamānan"ti 3-
evaṃ kāliṅgāraññassa araññabhūtabhāvo veditabbo.
Atīte pana bārāṇasīnagare diṭṭhamaṅgalikā nāma cattāḷīsakoṭivibhavassa
seṭṭhino ekā dhītā ahosi dassanīyā pāsādikā. Sā rūpabhogakulasampatta-
sampannatāya bahunnaṃ patthanīyā ahosi. Yo yo panassā vāreyyatthāya pahiṇati 4-
tantaṃ disvānassa jātiyaṃ vā hatthapādādīsu vā yattha katthaci dosaṃ āropetvā
"ko esa dujjāto dussaṇṭhito"tiādīni vatvā "nīharatha nan"ti nīharāpetvā
"evarūpaṃpi nāma addasaṃ, udakaṃ āharatha, akkhīni dhovissāmī"ti akkhīni dhovati.
Tassā diṭṭhaṃ diṭṭhaṃ vippakāraṃ pāpetvā nīharāpetīti diṭṭhamaṅgalikātveva cassā 5-
saṅkhā udapādi, mūlanāmaṃ antaradhāyi.
Sā ekadivasaṃ gaṅgāya udakakīḷaṃ kīḷissāmīti titthaṃ sajjāpetvā pahūtaṃ
khādanīyaṃ bhojanīyaṃ sakaṭesu pūrāpetvā bahūni gandhamālādīni ādāya paṭicchanna-
yānaṃ āruyha ñātigaṇaparivutā gehamhā nikkhami. Tena ca samayena mahāpuriso
caṇḍālayoniyaṃ nibbatto bahinagare cammagehe vasati, mātaṅgotvevassa nāmaṃ
@Footnote: 1 cha.Ma. rajjaṃ 2 ka. avañcayi 3 khu. jā. 27/2464/539 (syā)
@4 Ma. pahiyyati, cha. pahiṇāti 5 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Ahosi. So soḷasavassuddesiko hutvā kenacideva karaṇīyena antonagaraṃ
pavisitukāmo ekaṃ nīlapilotikaṃ nivāsetvā ekaṃ hatthe bandhitvā ekena hatthena
pacchiṃ, ekena ghaṇḍaṃ gahetvā "ussaratha ayyā, caṇḍālohan"ti jānāpanatthaṃ
taṃ taṃ vārento nīcacittaṃ paccupaṭṭhapetvā diṭṭhadiṭṭhe manusse namassamāno nagaraṃ
pavisitvā mahāpathaṃ paṭipajji.
Diṭṭhamaṅgalikā ghaṇḍasaddaṃ sutvā sāṇiantarena olokentī dūratova
taṃ āgacchantaṃ disvā "kiṃ etan"ti pucchi. Mātaṅgo ayyeti. "kiṃ vata bho
akusalaṃ akarimha, kassāyaṃ nissando, vināso nu kho me paccupaṭṭhito,
maṅgalakiccena nāma gacchamānā caṇḍālaṃ addasan"ti sarīraṃ kampetvā 1-
jigucchamānā kheḷaṃ pātetvā dhātiyo āha "vegena udakaṃ āharatha, caṇḍālo
diṭṭho, akkhīni ceva nāma gahitamukhañca dhovissāmī"ti dhovitvā rathaṃ nivattāpetvā
sabbaṃ paṭiyādānaṃ gehaṃ pesetvā pāsādaṃ abhiruhi. Surāsoṇḍādayo ceva tassā
upaṭṭhākamanussā ca "kuhiṃ bho diṭṭhamaṅgalikā, imāyapi velāya nāgacchatī"ti
pucchantā taṃ pavattiṃ sutvā "mahantaṃ vata bho surāmaṃsagandhamālādipaṇṇākāraṃ 2-
caṇḍālaṃ nissāya anubhavituṃ na labhimhā, 3- gaṇhatha caṇḍālan"ti gataṭṭhānaṃ
gavesitvā niraparādhaṃ 4- mātaṅgapaṇḍitaṃ tajjetvā 5- "are mātaṅga taṃ nissāya
idañcidañca sakkāraṃ anubhavituṃ na labhimhā"ti kesesu gahetvā bhūmiyaṃ pātetvā
jānukapparapāsāṇādīhi koṭṭetvā matoti saññāya pāde gahetvā kaḍḍhantā
saṅkārakūṭe chaḍḍesuṃ.
Mahāpuriso aññaṃ paṭilabhitvā hatthapāde parāmasitvā "idaṃ dukkhaṃ kaṃ
nissāya uppannan"ti cintento "na aññaṃ kañci, diṭṭhamaṅgalikaṃ nissāya
uppannan"ti ñatvā "sacāhaṃ puriso, pādesu naṃ pātessāmī"ti 6- cintetvā
vedhamāno diṭṭhamaṅgalikāya kuladvāraṃ gantvā "diṭṭhamaṅgalikaṃ labhanto vuṭṭhahissāmi,
alabhantassa ettheva maraṇan"ti gehaṅgaṇe nipajji. Tena ca samayena jambūdīpe
@Footnote: 1 Ma. kappetvā 2 cha.Ma....sakkāraṃ 3 cha.Ma. labhimha
@4 cha.Ma. nirāparādhaṃ 5 cha.Ma. tajjitvā 6 cha.Ma. nipātessāmīti
Ayaṃ dhammatā hoti:- yassa caṇḍālo kujjhitvā gabbhadvāre nipanno marati,
ye ca tasmiṃ gabbhe vasanti, sabbe caṇḍālā honti. Gehamajjhamhi mate sabbe
gehavāsino, dvāramhi mate ubhato anantaragehavāsikā, aṅgaṇamhi mate ito
satta ito sattāti cuddasagehavāsino sabbe caṇḍālā hontīti. Bodhisatto
pana aṅgaṇe nipajji.
Seṭṭhissa ārocesuṃ "mātaṅgo te sāmi gehaṅgaṇe patito"ti. Gacchatha
bhaṇe, kiṃ kāraṇāti vatvā ekaṃ māsakaṃ datvā uṭṭhāpethāti. Te gantvā "imaṃ
kira māsakaṃ gahetvā uṭṭhāhī"ti 1- vadiṃsu. So "nāhaṃ māsakatthāya nipanno,
diṭṭhamaṅgalikāya svāhaṃ nipanno"ti āha. Diṭṭhamaṅgalikāya ko dosoti. Kinti 2-
tassā dosaṃ na passatha, niraparādho ahaṃ tassā manussehi byasanaṃ pāpito,
taṃ labhantova uṭṭhahissāmi, alabhantova na uṭṭhahissāmīti.
Te gantvā seṭṭhissa ārocesuṃ. Seṭṭhī dhītudosaṃ ñatvā "gacchatha,
ekaṃ kahāpaṇaṃ dethā"ti pesesi. 3- So "na icchāmi kahāpaṇaṃ, kaññameva 4-
icchāmī"ti āha. Taṃ sutvā seṭṭhī ca seṭṭhibhariyā ca "ekāyeva no piyadhītā,
paveṇiyā ghaṭako añño dārakopi natthī"ti saṃvegappattā "gacchatha tāta, koci
amhākaṃ asahanako etaṃ jīvitāpi voropeyya, etasmiṃ hi mate sabbe mayaṃ
naṭṭhā homa, ārakkhamassa gaṇhathā"ti parivāretvā ārakkhaṃ saṃvidhāya yāguṃ
pesayiṃsu bhattaṃ dhanaṃ pesayiṃsu, evaṃ so sabbaṃ paṭikkhipi. Evaṃ eko divaso
gato, dve, tayo, cattāro, pañca divasā gatā.
Tato sattasattagehavāsikā uṭṭhāya "na sakkoma mayaṃ tumhe nissāya
caṇḍālā bhavituṃ, amhe mā nāsetha, tumhākaṃ dārikaṃ datvā etaṃ uṭṭhāpethā"ti
āhaṃsu. Te sataṃpi sahassaṃpi satasahassaṃpi pahiṇiṃsu, so paṭikkhipateva. Evaṃ cha
divasā gatā. Sattame divase ubhato cuddasagehavāsikā sannipatitvā "na mayaṃ
caṇḍālā bhavituṃ sakkoma, tumhākaṃ akāmakānaṃpi mayaṃ etassa dārikaṃ dassāmā"ti
āhaṃsu.
@Footnote: 1 cha.Ma. uṭṭhahāti 2 cha.Ma. kiṃ 3 cha.Ma. peseti 4 cha.Ma. tameva
Mātāpitaro sokasallasamappitā visaññino hutvā sayane nipatiṃsu. Ubhato
cuddasagehavāsino pāsādaṃ āruyha pupphitakiṃsukasākhaṃ ocinantā 1- viya tassā
sabbābharaṇāni omuñcitvā nakhehi sīmantaṃ katvā kese bandhitvā nīlasāṭakaṃ
nivāsetvā hatthe nīlapilotikakhaṇḍaṃ veṭhetvā kaṇṇesu tipupaṭṭake pilandhāpetvā
tālapaṇṇapacchiṃ datvā pāsādato otāretvā 2- dvīsu bāhāsu gahetvā "tava
sāmikaṃ gahetvā yāhī"ti mahāpurisassa adaṃsu.
Nīluppalaṃpi atibhāroti anukkhittapubbā sukhumāladārikā "uṭṭhāhi sāmi
gacchāmā"ti āha. Bodhisatto nipannakova āha "nāhaṃ uṭṭhahāmī"ti. Atha
kinti vadāmīti. "uṭṭhāhi 3- ayya mātaṅgāti evaṃ maṃ vadāhī"ti. Sā tathā avoca.
Na tuyhaṃ manussā uṭṭhānasamatthaṃ maṃ akaṃsu, bāhāya maṃ gahetvā uṭṭhāpehīti.
Sā tathā akāsi. Bodhisatto uṭṭhahanto viya parivattetvā bhūmiyaṃ patitvā
"nāsitaṃ bho diṭṭhamaṅgalikāya paṭhamaṃ manussehi koṭṭāpetvā, idāni sayaṃ
koṭṭetī"ti viravittha. Sā kiṃ karomi ayyāti. Dvīhi hatthehi gahetvā uṭṭhā-
pehīti. Sā uṭṭhāpetvā nisīdāpetvā gacchāma sāmīti. Gacchā nāma araññe honti,
mayaṃ manussā, atikoṭṭitomhi tumhaṃ manussehi, na sakkomi padasā gantuṃ,
piṭṭhiyā maṃ nehīti. Sā onamitvā piṭṭhiṃ adāsi. Bodhisatto abhiruhi. Kuhiṃ
nemi sāmīti. Bahinagaraṃ nehīti. Sā pācīnadvāraṃ gantvā "idha te sāmi
vasanaṭṭhānan"ti pucchi. Kataraṃ ṭhānaṃ etanti. Pācīnadvāraṃ sāmīti. Pācīnadvāre
caṇḍālaputtā vasituṃ na labhantīti attano vasanaṭṭhānaṃ anācikkhitvāva sabbadvārāni
āhiṇḍāpesi. Kasmā? bhavaggappattamassā mānaṃ pātessāmīti. Mahājano
ukkuṭṭhimakāsi "ṭhapetvā tumhādisaṃ añño etissā mānabhedako natthī"ti.
Sā pacchimadvāraṃ patvā "idha te sāmi vasanaṭṭhānan"ti pucchi. Kataraṃ
ṭhānaṃ etanti. Pacchimadvāraṃ sāmīti. Iminā dvārena nikkhamitvā cammagehaṃ
olokentī gacchāti. Sā tattha gantvā āha "idaṃ cammagehaṃ tumhākaṃ vasanaṭṭhānaṃ
sāmī"ti. Āmāti piṭṭhito otaritvā cammagehaṃ pāvisi.
@Footnote: 1 cha.Ma. supupphitakiṃsukasākhaṃ ucchindantā 2 cha.Ma. otārāpetvā 3 cha.Ma. uṭṭhehi
Tattha sattaṭṭhadivase vasanto sabbaññutagavesanadhīro ettakesu divasesu na
jātisambhedaṃ 1- akāsi. "mahākulassa dhītā sace maṃ nissāya mahantaṃ yasaṃ na pāpuṇāti,
na ahaṃ 2- catuvīsatiyā buddhānaṃ antevāsiko. Etissā pādadhovanaudakena
sakalajambūdīpe rājūnaṃ abhisekakiccaṃ kāressāmī"ti 3- puna cintesi "tato 4-
agāramajjhe vasanto na sakkhissāmi, pabbajitvā pana sakkhissāmī"ti. Cintetvā taṃ
āmantesi "diṭṭhamaṅgalike mayaṃ pubbe ekacarā kammaṃ katvāpi akatvāpi sakkā
jīvituṃ, idāni pana dārabharaṇaṃ paṭipannamha, kammaṃ akatvā na sakkā jīvituṃ, tvaṃ
yāvāhaṃ āgacchāmi, tāva mā ukkaṇṭhī"ti 5- araññaṃ pavisitvā susānādīsu
nantakāni saṅkaḍḍhitvā nivāsanapārupanaṃ katvā samaṇapabbajjaṃ pabbajitvā
ekacaro laddhakāyaviveko kasiṇaparikammaṃ katvā aṭṭha samāpattiyo pañca abhiññāyo
ca nibbattetvā "idāni sakkā diṭṭhamaṅgalikāya avassayena 6- mayā bhavitun"ti
bārāṇasīabhimukho gantvā cīvaraṃ pārupitvā bhikkhaṃ caramāno diṭṭhamaṅgalikāya
gehābhimukho agamāsi.
Sā taṃ dvāre ṭhitaṃ disvā asañjānantī "aticchatha bhante, caṇḍālānaṃ
vasanaṭṭhānaṃ etan"ti āha. Bodhisatto tattheva aṭṭhāsi. Sā punappunaṃ
olokentī sañjānitvā hatthehi uraṃ paharitvā viravamānā pādamūle patitvā
āha "yahi te sāmi edisaṃ cittaṃ atthi, kasmā maṃ mahatā yasā parihāpetvā
anāthaṃ akāsī"ti. Nānappakāraṃ paridevaṃ paridevitvā akkhīni puñchamānā
uṭṭhāya bhikkhābhājanaṃ gahetvā antogehe nisīdāpetvā bhikkhaṃ adāsi.
Mahāpuriso bhattakiccaṃ katvā āha "diṭṭhamaṅgalike mā soci mā paridevi, ahaṃ
tuyhaṃ pādadhovanaudakena sakalajambūdīpe rājūnaṃ abhisekakiccaṃ kāretuṃ samattho,
tvaṃ pana ekaṃ mama vacanaṃ karohi, nagaraṃ pavisitvā `na mayhaṃ sāmiko caṇḍālo,
mahābrahmā mayhaṃ sāmiko'ti ugghosayamānā sakalanagaraṃ carāhī"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. na ca jātisambhedaṃ 2 cha.Ma. na camhāhaṃ 3 cha.Ma. karissāmīti
@4 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 5 cha.Ma. ukkaṇṭhitthāti 6 Ma. avassayo
Evaṃ vutte diṭṭhamaṅgalikā "pakatiyāpi ahaṃ sāmi mukhadoseneva byasanaṃ
pattā, na sakkhissāmevāhaṃ vattun"ti āha. Bodhisatto "kiṃ pana tayā mayhaṃ
agāre vasantassa alikavacanaṃ sutapubbaṃ, ahaṃ tadāpi alikaṃ na bhaṇāmi, idāni
pabbajito kiṃ vakkhāmi, saccavādī puriso nāmāhan"ti vatvā "ajja pakkhassa
aṭṭhamī, tvaṃ `ito sattāhassa accayena uposathadivase mayhaṃ sāmiko mahābrahmā
candamaṇḍalaṃ bhinditvā mama santikaṃ āgamissatī'ti sakalanagare ugghosehī"ti vatvā
pakkāmi.
Sā saddahitvā haṭṭhatuṭṭhā sūrā hutvā sāyaṃ pātaṃ nagaraṃ pavisitvā
tathā ugghosesi. Manussā pāṇinā pāṇiṃ paharantā "passatha, amhākaṃ diṭṭha-
maṅgalikā caṇḍālaputtaṃ mahābrahmānaṃ karotī"ti hasantā keḷiṃ karonti. Sā
punadivasepi tatheva sāyaṃ pātaṃ pavisitvā "idāni chāhaccayena, pañcāha, catūha,
tīha dvīha, ekāhaccayena mayhaṃ sāmiko mahābrahmā candamaṇḍalaṃ bhinditvā
mama santikaṃ āgamissatī"ti ugghosesi.
Brāhmaṇā cintayiṃsu "ayaṃ diṭṭhamaṅgalikā atisūrā hutvā katheti, kadāci
evaṃ siyā, etha mayaṃ diṭṭhamaṅgalikāya vasanaṭṭhānaṃ paṭijaggāmā"ti cammagehassa
bāhirabhāgaṃ samantā tacchāpetvā vālikaṃ okiriṃsu. Sāpi uposathadivase pātova
nagaraṃ pavisitvā "ajja kira mayhaṃ sāmiko āgamissatī"ti ugghosesi. Brāhmaṇā
cintayiṃsu "ayaṃ bho na dūraṃ apadissati, ajja kira mahābrahmā āgamissati,
vasanaṭṭhānaṃ saṃvidahāmā"ti cammagehaṃ sammajjāpetvā haritūpalittaṃ katvā 1- ahata-
vatthehi parikkhipitvā mahārahaṃ pallaṅkaṃ attharitvā upari celavitānaṃ bandhitvā 2-
gandhamālādāmāni osārayiṃsu. Tesaṃ paṭijaggantānaṃyeva suriyo atthaṅgato.
Mahāpuriso cande uggatamatte abhiññāpādakajjhānaṃ samāpajjitvā
vuṭṭhāya kāmāvacaracittena parikammaṃ katvā iddhicittena dvādasayojanikaṃ brahmatta-
bhāvaṃ māpetvā vehāsaṃ abbhuggantvā candavimānassa anto pavisitvā vanantato
@Footnote: 1 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati 2 ka. datvā
Abbhussukkamānaṃ 1- candaṃ bhinditvā candavimānaṃ ohāya purato hutvā "mahājano
maṃ passatū"ti adhiṭṭhāsi. Mahājano disvā "saccaṃ bho diṭṭhamaṅgalikāya vacanaṃ,
āgacchantaṃ mahābrahmānaṃ pūjessāmā"ti gandhamālaṃ ādāya diṭṭhamaṅgalikāya
gharaṃ parivāretvā aṭṭhāsi. Mahāpuriso matthakamatthakena sattavāre bārāṇasiṃ
anuparigantvā mahājanena diṭṭhabhāvaṃ ñatvā dvādasayojanikaṃ attabhāvaṃ vijahitvā
manussappamāṇameva māpetvā mahājanassa passantasseva cammagehaṃ pāvisi.
Mahājano disvā "otiṇṇo no mahābrahmā, sāṇiṃ āharathā"ti nivesanaṃ
mahāsāṇiyā parikkhipitvā parivāretvā ṭhito.
Mahāpurisopi sirisayanamajjhe nisīdi. Diṭṭhamaṅgalikā samīpe aṭṭhāsi. Atha
naṃ pucchi "utusamayo te diṭṭhamaṅgalike"ti. Āma ayyāti. Mayā dinnaputtaṃ
gaṇhāhīti aṅguṭṭhakena nābhimaṇḍalaṃ phusi. Tassā parāmasaneneva gabbho patiṭṭhāsi.
Mahāpuriso "ettāvatā te diṭṭhamaṅgalike pādadhovanaudakaṃ sakalajambūdīpe rājūnaṃ
abhisekodakaṃ bhavissati, tvaṃ tiṭṭhā"ti vatvā brahmattabhāvaṃ māpetvā passantasseva
mahājanassa nikkhamitvā vehāsaṃ accuggantvā candamaṇḍalameva paviṭṭho. Sā
tato paṭṭhāya brahmapajāpatī nāma jātā. Pādadhovanaudakaṃ labhanto nāma natthi.
Brāhmaṇā "brahmapajāpatiṃ antonagare vasāpessāmā"ti suvaṇṇasivikāya
āropetvā yāva sattamakoṭiyā aparisuddhajātikassa sivikaṃ gahetuṃ na adaṃsu.
Soḷasajātimantā brāhmaṇā gaṇhiṃsu. Sesā gandhapupphādīhi pūjetvā 2- nagaraṃ
pavisitvā "na sakka bho ucchiṭṭhagehe brahmapajāpatiyā vasituṃ, vatthuṃ gahetvā
gehaṃ karissāma, yāva pana taṃ kariyati, tāva maṇḍapeva vasatū"ti maṇḍape
vasāpesuṃ. Tato paṭṭhāya cakkhupathe ṭhatvā vanditukāmā kahāpaṇaṃ datvā vandituṃ
labhanti, savanūpacāre vanditukāmā sataṃ datvā labhanti, āsanne pakatikathaṃ savanaṭ-
ṭhāne vanditukāmā pañcasatāni datvā labhanti, pādapiṭṭhiyaṃ sīsaṃ ṭhapetvā
vanditukāmā sahassaṃ datvā labhanti, pādadhovanaudakaṃ patthayamānā dasasahassāni
@Footnote: 1 cha.Ma. abbhassakkamānaṃ 2 ka. pūjentā
Datvā labhanti. Bahinagarato antonagare yāva maṇḍapā āgacchantiyā laddhadhanaṃyeva
koṭisatamattaṃ ahosi.
Sakalajambūdīpo saṅkhubhi tato sabbe rājāno "brahmapajāpatiyā pāda-
dhovanena abhisekaṃ karissāmā"ti satasahassaṃ pesetvā labhiṃsu. Maṇḍape vasantiyāeva
gabbhavuṭṭhānaṃ ahosi. Mahāpurisaṃ paṭicca laddhakumāro pāsādiko ahosi lakkhaṇa-
sampanno. Mahābrahmuno putto jātoti sakalajambūdīpo ekakolāhalo ahosi.
Kumārassa khīramaṇimūlaṃ hotūti tato tato āgatadhanaṃ koṭisahassaṃ 1- ahosi. Ettāvatā
nivesanaṃpi niṭṭhitaṃ. Kumārassa nāmakaraṇaṃ karissāmāti nivesanaṃ sajjetvā kumāraṃ
gandhodakena nhāpetvā alaṅkaritvā maṇḍape jātattā maṇḍabyotveva nāmaṃ akaṃsu.
Kumāro sukhena saṃvaḍḍhamāno sippuggahaṇavayappatto 2- sakalajambūdīpe
sippajānanakā tassa santikaṃ 3- āgantvā sippaṃ sikkhāpenti. Kumāro medhāvī
paññavā sutaṃ sutaṃ muttaṃ āvuṇanto viya gaṇhāti, gahitaṃ gahitaṃ suvaṇṇaghaṭe
pakkhittatelaṃ viya tiṭṭhati. Yāvatā vācuggatā pariyatti atthi, tena anuggahitā
nāma nāhosi. Brāhmaṇā taṃ parivāretvā caranti, sopi brāhmaṇabhato 4- ahosi.
Gehe asīti brāhmaṇasahassāni niccabhattaṃ bhuñjanti. Gehaṃpissa sattadvāra-
koṭṭhakaṃ mahantaṃ ahosi. Gehe maṅgaladivase jambūdīpavāsīhi pesitadhanaṃ koṭisata-
sahassamattaṃ 5- ahosi.
Bodhisatto pana āvajjesi "pamatto nu kho kumāro appamatto"ti.
Athassa taṃ pavattiṃ ñatvā "brāhmaṇabhato jāto, yattha dinnaṃ mahapphalaṃ hoti,
taṃ na jānāti, gacchāmi naṃ damemī"ti cīvaraṃ pārupitvā bhikkhābhājanaṃ gahetvā
"dvārakoṭṭhakā atisambādhā, na sakkā koṭṭhakena pavisitun"ti ākāsenāgantvā
asītiyā brāhmaṇasahassānaṃ bhuñjanaṭṭhāne ākāsaṅgaṇe otari. Maṇḍabya-
kumāropi suvaṇṇakaṭacchuṃ gāhāpetvā "idha sūpaṃ detha idha odanan"ti
parivisāpento bodhisattaṃ disvā daṇḍakena ghaṭṭitaāsīviso viya kupitvā imaṃ
gāthamāha:-
@Footnote: 1 Sī. koṭisatasahassaṃ 2 cha.Ma.....vayapattoti 3 cha.Ma. santike
@4 cha.Ma. brāhmaṇabhatto, evamuparipi 5 cha.Ma. koṭisahassamattaṃ
"kuto nu āgacchasi dummavāsī 1-
ogallako 2- paṃsupisācakova
saṅkāracoḷaṃ paṭimuñca kaṇṭhe
ko re tuvaṃ hosi adakkhiṇeyyo"ti. 3-
Atha naṃ mahāsatto akujjhitvāva ovadanto āha:-
"annaṃ tavayidaṃ 4- pakati yasassi 5-
taṃ khajjare bhuñjare piyyare ca
jānāsi maṃ tvaṃ paradattūpajīviṃ
uttiṭṭhapiṇḍaṃ labhataṃ sapāko"ti 3-
so nayidaṃ tumhādisānaṃ paṭiyattanti dassento āha:-
"annaṃ mamayidaṃ 6- pakataṃ pakataṃ brāhmaṇānaṃ
attatthāya 7- saddahato mamayidaṃ 6-
apehi etto kimidhaṭṭhitosi
na mādisā tuyhaṃ dadanti jammā"ti. 3-
Athakho bodhisatto "dānaṃ nāma saguṇassapi nigguṇassapi yassa kassaci
dātabbaṃ, yathā hi ninnepi thalepi patiṭṭhāpitaṃ bījaṃ paṭhavīrasaṃ āporasañca
āgamma sampajjati, evaṃ nipphalaṃ nāma natthi, sukhette vapitabījaṃ viya guṇavante
mahapphalaṃ hotī"ti dassetuṃ imaṃ gāthamāha:-
"thale ca ninne ca vapanti bījaṃ
anūpakhette phalamāsamānā 8-
etāya saddhāya dadāhi dānaṃ
appeva ārādhaye dakkhiṇeyye"ti.
Atha kumāro kodhābhibhūto "kenimassa muṇḍakassa paveso dinno"ti
dvārarakkhakādayo tajjetvā:-
@Footnote: 1 Sī. rummavāsī, ṭīkā. duppavāsī, 2 ṭīkā. okallako
@3 khu. jā. 27/2033-4-5/409 mātaṅgajātaka (syā) 4 cha.Ma. tavedaṃ 5 pāli. yasassinaṃ
@6 cha.Ma. mamedaṃ 7 cha.Ma. atthatthitaṃ 8 Sī. mesasānā
"khettāni mayhaṃ viditāni loke
yesāhaṃ bījāni patiṭṭhapemi
ye brāhmaṇā jātimantūpapannā
tānīdha khettāni supesalānī"ti
gāthaṃ vatvā "imaṃ jammaṃ veṇupadarena poṭhetvā gīvāyaṃ gahetvā sattapi
dvārakoṭṭhake atikkamitvā bahi nīharathā"ti āha. Atha naṃ mahāpuriso āha:-
"giriṃ nakhena khanasi ayo dantebhi khādasi
jātavedaṃ padahasi yo isiṃ paribhāsasī"ti. 1-
Evañca pana vatvā "sace myāyaṃ hatthe vā pāde vā gaṇhāpetvā dukkhaṃ
uppādeyya, bahuṃ apuññaṃ pasaveyyā"ti sattānudayatāya vehāsaṃ abbhuggantvā
antaravīthiyaṃ otari. Bhagavā sabbaññutaṃ patto tamatthaṃ pakāsento imaṃ gāthamāha:-
"idaṃ vatvāna mātaṅgo isi saccaparakkamo
antalikkhasmiṃ pakkāmi brāhmaṇānaṃ udikkhatan"ti. 2-
Tāvadeva nagararakkhikadevatānaṃ jeṭṭhakadevarājā maṇḍabyassa gīvaṃ parivattesi.
Tassa mukhaṃ parivattetvā pacchāmukhaṃ jātaṃ, akkhīni parivattāni, mukhena kheḷaṃ
vamati, sarīraṃ thaddhaṃ sūle āropitaṃ viya ahosi. Asītisahassā paricārakā yakkhā
asītibrāhmaṇasahassāni tatheva akaṃsu. Vegena gantvā brahmapajāpatiyā ārocayiṃsu,
sā taramānarūpā āgantvā taṃ vippakāraṃ disvā evamāha:-
"āveṭhitaṃ 3- piṭṭhito uttamaṅgaṃ
bāhaṃ pasāreti akammaneyyaṃ
setāni akkhīni yathā matassa
ko me imaṃ puttamakāsi evan"ti.
@Footnote: 1 khu.jā. 27/2030/410 mātaṅgajātaka (syā) 2 khu. jā. 27/2041/410 mātaṅgajātaka
@(syā) 3 cha.Ma. āvedhitaṃ, evamuparipi
Athassā ārocesuṃ:-
"idhāgamā samaṇo dummavāsī
ogallako paṃsupisācakova
saṅkāracoḷaṃ parimuñce kaṇṭhe
so te imaṃ puttamakāsi evan"ti.
Sā sutvāva aññāsi "mayhaṃ yasadāyako ayyo anukampāya puttassa
pamattabhāvaṃ ñatvā āgato bhavissatī"ti. Tato upaṭṭhāke pucchi:-
"katamaṃ disaṃ agamā bhūripañño
akkhātha me māṇavā etamatthaṃ
gantvāna taṃ paṭikaremu accayaṃ
appeva naṃ putta labhemu jīvitan"ti.
Te āhaṃsu:-
"vehāyasaṃ agamā bhūripañño
pathaddhuno paṇṇaraseva cando
athāpi 1- so purimaṃ disaṃ agañchi
saccappaṭiñño isi sādhurūpo"ti.
Mahāpurisopi antaravīthiyaṃ otiṇṇaṭṭhānato paṭṭhāya "mayhaṃ padavalañjaṃ
hatthiassādīnaṃpi vasena mā antaradhāyi, 2- diṭṭhamaṅgalikāyeva naṃ passatu, mā
añño"ti 3- adhiṭṭhahitvā piṇḍāya caritvā yāpanamattaṃ missakodanaṃ gahetvā
paṭikkamanasālāyaṃ nisinno bhuñjitvā thokaṃ bhuttāvasesaṃ bhikkhābhājaneyeva ṭhapesi.
Diṭṭhamaṅgalikāpi pāsādā oruyha antaravīthiṃ paṭipajjamānāva 4- padavalañjaṃ disvā
"idaṃ mayhaṃ yasadāyakassa ayyassa padan"ti padānusārenāgantvā vanditvā
āha "bhante tumhākaṃ dāsena katāparādhaṃ mayhaṃ khamatha, na hi tumhe kodhavasikā
nāma, detha me puttassa jīvitan"ti. Evañca pana vatvā:-
@Footnote: 1 cha.Ma. apicāpi 2 cha.Ma. antaradhāyittha 3 cha.Ma. aññeti 4 cha.Ma. paṭipajjamānā
"āveṭhitaṃ piṭṭhito uttamaṅgaṃ
bāhaṃ pasāreti akammaneyyaṃ
setāni akkhīni yathā matassa
ko me imaṃ puttamakāsi evan"ti
gāthaṃ abhāsi. Mahāpuriso āha "na mayaṃ evarūpaṃ karoma, pabbajitaṃ pana hiṃsante
disvā pabbajitesu sagāravāhi bhūtayakkhadevatāhi kataṃ bhavissatī"ti.
Kevalaṃ bhante tumhākaṃ manopadoso mā hotu, devatāhi kataṃ hotu,
sukhamāpayā bhante devatā, apicāhaṃ bhante kathaṃ paṭipajjāmīti. Tenahi osadhaṃ
te kathessāmi. Mama bhikkhābhājane bhuttāvasesaṃ bhattamatthi, tattha thokaṃ udakaṃ
āsiñcitvā thokaṃ gahetvā tava puttassa mukhe pakkhipa, avasesaṃ udakacāṭiyaṃ
āloletvā asītiyā brāhmaṇasahassānaṃ mukhe pakkhipāti. Sā evaṃ karissāmīti
bhattaṃ gahetvā mahāpurisaṃ vanditvā gantvā tathā akāsi.
Mukhe pakkhittamatte jeṭṭhakadevarājā "sāmimhi sayaṃ bhesajjaṃ karonte
amhehi na sakkā kiñci kātun"ti kumāraṃ vissajjesi. Sopi khipitvā kiñci
dukkhaṃ appattapubbo viya pakativaṇṇo ahosi. Atha naṃ mātā avoca "passa
tāta tava kulūpakānaṃ hirottapparahitānaṃ vippakāraṃ, samaṇā ca 1- na evarūpā
honti, samaṇe tāta bhojeyyāsī"ti. Tato sesakaṃ udakacāṭiyaṃ ālulāpetvā
brāhmaṇānaṃ mukhe pakkhipāpesi. Yakkhā tāvadeva vissajjetvā palāyiṃsu. Brāhmaṇā
khipitvā khipitvā uṭṭhahitvā kiṃ amhākaṃ mukhe pakkhittanti pucchiṃsu.
Mātaṅgaisissa ucchiṭṭhabhattanti. Te "caṇḍālassa ucchiṭṭhakaṃ khādāpitamhā,
abrāhmaṇā dānimhā jātā, idāni no brāhmaṇā `asuddhabrāhmaṇā ime'ti
samabhāgaṃ 2- na dassantī"ti tato palāyitvā majjharaṭṭhaṃ gantvā majjharājassa nagare
aggāsanikā brāhmaṇā nāma mayanti rājagehe bhuñjanti.
@Footnote: 1 cha.Ma. pana 2 Ma. samabhāvaṃ, cha. sambhogaṃ
Tasmiṃ samaye bodhisatto pāpaniggahaṃ karonto mānajātike nimmadayanto
vicarati. Atheko "jātimantatāpaso nāma mayā sadiso natthī"ti aññesu saññaṃpi
na karoti. Bodhisatto taṃ gaṅgātīre vasamānaṃ disvā "mānaniggahamassa karissāmī"ti
tattha agamāsi. Taṃ jātimantatāpaso pucchi "kiṃ jacco bhavan"ti. Caṇḍālo ahaṃ
ācariyāti. Apehi caṇḍāla apehi caṇḍāla, heṭṭhāgaṅgāya vasa, mā uparigaṅgāya
udakaṃ ucchiṭṭhamakāsīti.
Bodhisatto "sādhu ācariya tumhehi vuttaṭṭhāne vasissāmī"ti heṭṭhāgaṅgāya
vasanto "gaṅgāya udakaṃ paṭisotaṃ sandatū"ti adhiṭṭhāsi. Jātimantatāpaso
pātova gaṅgaṃ oruyha udakaṃ ācamati, jaṭā dhovati. Bodhisatto dantakaṭṭhaṃ
khādanto piṇḍapiṇḍaṃ kheḷaṃ udake pāteti. Dantakaṭṭhaucchiṭṭhakaṃpi tattheva
pavāheti. Yathāpetaṃ 1- aññattha alaggitvā tāpasasseva jaṭāsu laggati, tathā
adhiṭṭhāsi. Kheḷaṃpi dantakaṭṭhaṃpi tāpasassa jaṭāsuyeva patiṭṭhāti.
Tāpaso caṇḍālassidaṃ kammaṃ bhavissatīti vippaṭisārī hutvā gantvā
pucchi "bho caṇḍāla idaṃ gaṅgāya udakaṃ tayā paṭisotagāmikatan"ti. Āma
ācariyāti. Tenahi tvaṃ mā heṭṭhāgaṅgāya vasa. Uparigaṅgāya vasāti. Sādhu
ācariya, tumhehi vuttaṭṭhāne vasissāmīti tattha vasanto iddhiṃ paṭipassambhesi,
udakaṃ yathāgatikameva jātaṃ. Puna tāpaso tadeva byasanaṃ pāpuṇi. So puna
gantvā bodhisattaṃ pucchi "bho caṇḍāla tvaṃ idaṃ gaṅgāya udakaṃ kālena
paṭisotagāmiṃ kālena anusotagāmiṃ karosī"ti. Āma ācariyāti. Caṇḍāla tvaṃ
sukhavihārīnaṃ pabbajitānaṃ sukhena vasituṃ na desi, sattame te divase sattadhā
muddhā phalatūti. Sādhu ācariya, ahaṃ pana suriyassa uggantuṃ na dassāmīti.
Atha mahāsatto cintesi "etassa abhisāpo etasseva upari patissati,
rakkhāmi nan"ti. Sattānudayatāya punadivase iddhiyā suriyassa uggantuṃ na
adāsi. Iddhimato iddhivisayo nāma acinteyyo, tato paṭṭhāya aruṇuggamanaṃ. 2-
@Footnote: 1 cha.Ma. yathā cetaṃ 2 cha.Ma. aruṇuggaṃ
Na paññāyati, rattindivaparicchedo natthi, kasivaṇijjādīni kammāni payojento
nāma natthi.
Manussā "yakkhāvaṭṭo nu kho ayaṃ bhūtadevatānāgasupaṇṇāvaṭṭo"ti
upaddavappattā "kinnu kho kātabban"ti cintetvā "rājakulaṃ nāma mahāpaññaṃ,
lokassa hitaṃ cintetuṃ sakkoti, tattha gacchāmā"ti rājakulaṃ gantvā tamatthaṃ
ārocesuṃ. Rājā sutvā bhītopi abhītākāraṃ katvā "tāta mā bhāyatha, imaṃ
kāraṇaṃ gaṅgātīravāsī jātimantatāpaso jānissati, taṃ pucchitvā nikkaṅkhā
bhavissāmā"ti katipāheneva 1- atthacarakehi manussehi saddhiṃ tāpasaṃ upasaṅkamitvā
katapaṭisanthāro tamatthaṃ pucchi. Tāpaso āha "āma mahārāja, eko caṇḍālo
atthi, so imaṃ gaṅgāya udakaṃ kālena anusotagāmiṃ kālena paṭisotagāmiṃ karoti,
mayā tadatthaṃ kiñci kathitaṃ atthi, taṃ pucchatha, so jānissatī"ti.
Rājā mātaṅgaisissa santikaṃ gantvā "bhante tumhe aruṇassa uggantuṃ
na dethā"ti pucchi. Āma mahārājāti. Kiṃkāraṇā bhanteti. Jātimantatāpasakāraṇā
mahārāja, 2- jātimantatāpaso maṃ niraparādhaṃ abhisapi tena 2- āgantvā
maṃ vanditvā khamāpitakāle dassāmi mahārājā"ti. Rājā gantvā "etha ācariya
tāpasaṃ khamāpethā"ti āha. Nāhaṃ mahārāja caṇḍālaṃ vandāmīti. Mā ācariya
evaṃ karotha, janapadassa mukhaṃ passathāti. So puna paṭipakkhipiyeva. Rājā bodhisattaṃ
upasaṅkamitvā "ācariyo khamāpetuṃ na icchatī"ti āha. Akhamāpite ahaṃ suriyaṃ
na muñcāmīti. Rājā "ayaṃ khamāpetuṃ na icchati, ayaṃ akhamāpite suriyaṃ na
muñcati, kiṃ amhākaṃ tena tāpasena, lokaṃ olokessāmā"ti "gacchatha bho
tāpasasantikaṃ, taṃ hatthesu ca pādesu ca gahetvā mātaṅgaisissa pādamūle
nipajjāpetvā khamāpetha etassa janapadānudayataṃ paṭiccā"ti āha. Te rājapurisā
gantvā taṃ tathā katvā ānetvā mātaṅgaisissa pādamūle nipajjāpetvā
khamāpesuṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. katipayeheva 2-2 cha.Ma. jātimantatāpakāraṇā mahārāja jātimantatāpasena
Ahaṃ nāma khamitabbaṃ khamāmi, apica kho pana etassa kathā etasseva
upari patissati. Mayā suriye vissajjite suriyasmiṃ etassa matthake patissati,
athassa sattadhā muddhā phalissati. Tañca kho panesa byasanaṃ mā pāpuṇātu, etha
tumhe etaṃ galappamāṇe udake otāretvā mahantaṃ mattikāpiṇḍamassa sīse
ṭhapetha. Athāhaṃ suriyaṃ vissajjissāmi. Suriyasmiṃ mattikāpiṇḍe patitvā taṃ sattadhā
bhindissati. Athesa mattikāpiṇḍaṃ chaḍḍetvā nimmujjitvā aññena titthena
uttaratu, iti naṃ vadatha, etassa 1- sotthi bhavissatīti. Te manussā "evaṃ
karissāmā"ti tathā kāresuṃ. Tassāpi tatheva sotthi jātā. So tato paṭṭhāya
"jāti nāma akāraṇaṃ, pabbajitānaṃ abbhantare guṇova kāraṇan"ti jātigottamānaṃ
pahāya nimmado ahosi.
Iti jātimantatāpase damite mahājano bodhisattassa thāmaṃ aññāsi,
mahākolāhalaṃ jātaṃ. Rājā attano nagaraṃ gamanatthāya bodhisattaṃ yāci. Mahāsatto
paṭiññaṃ datvā tāni ca asītibrāhmaṇasahassāni damissāmi, paṭiññañca mocissāmīti
mejjharājassa nagaraṃ agamāsi. Brāhmaṇā bodhisattaṃ disvāva "bho ayaṃ so
mahācoro āgato, idāneva sabbe ete mayaṃ ucchiṭṭhakaṃ khāditvā abrāhmaṇā
jātāti amhe pākaṭe karissati, evaṃ no idhāpi āvāso na bhavissati.
Paṭikacceva naṃ māressāmā"ti rājānaṃ pana upasaṅkamitvā āhaṃsu:- "mahārāja
tumhe imaṃ 2- caṇḍālapabbajitaṃ mā sādhurūpoti maññittha, esa garukamantaṃ
jānāti, paṭhaviṃ gahetvā ākāsaṃ karoti, ākāsaṃ paṭhaviṃ, dūraṃ gahetvā santikaṃ
karoti, santikaṃ dūraṃ, gaṅgaṃ nivattetvā uddhaṃgāminiṃ karoti, icchanto paṭhaviṃ
ukkhipitvā pātetuṃ sakkoti. Parassa vā cittaṃ nāma sabbakālaṃ na sakkā gahetuṃ,
ayaṃ idha patiṭṭhaṃ labhanto tumhākaṃ rajjaṃpi nāseyya, jīvitantarāyaṃpi vaṃsūpacchedaṃpi
kareyya, amhākaṃ vacanaṃ karotha mahārāja, ajjeva imaṃ māretuṃ vaṭṭatī"ti.
Rājāno nāma parapattiyā honti, iti so bahunnaṃ kathāvasena
niṭṭhaṅgato. Bodhisatto pana nagare piṇḍāya caritvā udakaphāsukaṭṭhāne missakodanaṃ
bhuñjitvā rājuyyānaṃ gantvā niraparādhatāya nirāsaṅko maṅgalasilāpaṭṭe nisīdi.
@Footnote: 1 cha.Ma. evamassa 2 cha.Ma. tumhe mahārāja etaṃ
Atīte cattāḷīsa, anāgate cattāḷīsāti asītikappe anussarituṃ samatthañāṇassa
anāvajjanatāya muhuttamattake kāle sati nappahosi, 1- rājā aññaṃ ajānāpetvā
sayameva gantvā nirāvajjanatāya pamādena nisinnaṃ mahāpurisaṃ asinā paharitvā
dve bhāge akāsi. Imassa rañño vijite aṭṭhamaṃ lohakūṭavassaṃ 2- navamaṃ kalalavassaṃ
vassi. Iti imassāpi raṭṭhe nava vuṭṭhiyo patitā. So ca rājā sapariso
mahāniraye nibbatto. Tenāha saṅkiccapaṇḍito:-
upahacca manaṃ mejjho 3- mātaṅgasmiṃ yasassine
sapārisajjo ucchinno mejjhāraññaṃ tadā ahūti. 4-
Evaṃ mejjhāraññassa araññabhūtabhāvo veditabbo. Mātaṅgassa pana isino
vasena tadeva mātaṅgāraññanti vuttaṃ.
[66] Pañhapaṭibhāṇānīti pañhābyākaraṇāni. Paccanīkaṃ kātabbanti
paccanīkaṃ kātabbaṃ. Avamaññissanti vilomagāhaṃ 5- gaṇhanto viya ahosinti attho.
[67] Anuviccakāranti anuvicāretvā cintetvā tulayitvā kātabbaṃ
karohīti vuttaṃ hoti. Sādhu hotīti sundaro hoti. Tumhādisasmiñhi maṃ disvā
maṃ saraṇaṃ gacchante nigaṇṭhaṃ disvā niganthaṃ saraṇaṃ gacchante "kiṃ ayaṃ upāli
diṭṭhadiṭṭhameva saraṇaṃ gacchatī"ti garahā uppajjati, 6- tasmā anuviccakāro
tumhādisānaṃ sādhūti dasseti. Paṭākaṃ parihareyyunti te kira evarūpaṃ sāvakaṃ
labhitvā "asuko nāma rājā vā rājamahāmatto vā seṭṭhī vā amhākaṃ saraṇaṃ
gato sāvako jāto"ti paṭākaṃ upkhipitvā nagare ugghosentā āhiṇḍanti.
Kasmā? evaṃ no mahantabhāvo āvibhavissatīti ca, sace tassa "kimahaṃ etena 7-
Saraṇaṃ gato"ti vippaṭisāro uppajjeyya, taṃpi so "ete sabbe 8- saraṇagatabhāvaṃ
bahū jānanti, dukkhaṃ idāni paṭinivattitun"ti vinodetvā na paṭikkamissatīti ca
tenāhaṃ "paṭākaṃ parihareyyun"ti.
@Footnote: 1 cha.Ma. nappahoti 2 Sī. lohākiṇṇavassaṃ 3 cha.Ma. majjho
@4 khu. jā. 28/92/91 saṅkiccajātaka (syā) 5 Ma. lāmakaggāhaṃ, cha. vilomabhāgaṃ
@6 cha.Ma. uppajjissati 7 cha.Ma. etesaṃ 8 cha.Ma. etesaṃ me
[68] Opānabhūtanti paṭiyattaudapāno viya ṭhitaṃ. Kulanti tava nivesanaṃ.
Dātabbaṃ maññeyyāsīti pubbe dasapi vīsatipi saṭṭhīpi jane āgate disvā
natthīti avatvā deti. Idāni maṃ saraṇaṃ gatakāraṇamatteneva mā imesaṃ deyyadhammaṃ
ucchindittha, 1- sampattānaṃ hi dātabbamevāti ovadati. Sutametaṃ bhanteti kuto
sutaṃ? nigaṇṭhanaṃ santikā, te kira kulagharesu evaṃ pakāsenti "mayaṃ `yassa
kassaci sampattassa dātabban'ti vadāma, samaṇo pana gotamo `mayhameva dānaṃ
dātabbaṃ .pe. Na aññesaṃ sāvakānaṃ dinnaṃ mahapphalan'ti vadatī"ti. Taṃ sandhāya
ayaṃ gahapati "sutametan"ti āha.
[69] Anupubbīkathanti 2- dānānantaraṃ sīlaṃ, sīlānantaraṃ saggaṃ, saggānantaraṃ
kāmānaṃ ādīnavanti 3- evaṃ anupaṭipāṭikathaṃ. Tattha dānakathanti idaṃ dānaṃ nāma
sukhānaṃ nidānaṃ, sampattīnaṃ mūlaṃ, bhogānaṃ patiṭṭhā, visamagatassa tāṇaṃ leṇaṃ gati
parāyanaṃ, idhalokaparalokesu dānasadiso avassayo patiṭṭhā ārammaṇaṃ tāṇaṃ
leṇaṃ gati parāyanaṃ natthi. Idañhi avassayaṭṭhena ratanamayasīhāsanasadisaṃ, patiṭṭhānaṭṭhena
mahāpaṭhavīsadisaṃ, ārammaṇaṭṭhena 4- ālambanarajjusadisaṃ. Idañhi dukkhanittharaṇaṭṭhena
nāvā, samassāsanaṭṭhena saṅgāmasūro, bhayaparittāṇaṭṭhena susaṅkhatanagaraṃ,
maccheramalādīhi anupalittaṭṭhena padumaṃ, tesaṃ nidahanaṭṭhena aggi, dūrāsadaṭṭhena
āsīviso. Asantāsanaṭṭhena sīho, balavantaṭṭhena hatthī, abhimaṅgalasammataṭṭhena
setavasabho, khemantabhūmisampāpanaṭṭhena valāhako assarājā. Dānaṃ nāmetaṃ mayā 5-
gatamaggo, mayheveso 6- vaṃso, mayā dasapāramiyo pūrentena velāmamahāyañño
mahāgovindamahāyañño mahāsudassanamahāyañño vessantaramahāyaññoti anekamahāyaññā
pavattitā, sampavattitā, 7- sasabhūtena jalite aggikkhandhe attānaṃ
niyyātentena sampattayācakānaṃ cittaṃ gahitaṃ. Dānaṃ hi loke sakkasampattiṃ deti,
mārasampattiṃ deti, brahmasampattiṃ deti, cakkavattisampattiṃ deti, sāvakapāriñāñaṃ,
paccekabodhiñāṇaṃ, abhisambodhiñāṇaṃ detīti evamādidānaguṇapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ.
@Footnote: 1 cha.Ma. upacchindittha 2 cha.Ma. anupubbiṃ kathanti 3 cha.Ma. magganti
@4 cha.Ma. ālambanaṭṭhena 5 cha.Ma. mayhaṃ 6 ka. mayhameva 7 cha.Ma. ayaṃ pāṭho na dissati
Yasmā pana dānaṃ dadanto sīlaṃ samādātuṃ sakkoti, tasmā tadanantaraṃ sīlakathaṃ
kathesi. Sīlakathanti sīlaṃ nāmetaṃ avassayo patiṭṭhā ārammaṇaṃ tāṇaṃ leṇaṃ gati
parāyanaṃ, sīlaṃ nāmetaṃ mama vaṃso, ahaṃ saṅkhapālanāgarājakāle, bhūridattanāgarājakāle,
campeyyanāgarājakāle, sīlavanāgarājakāle, mātuposakahatthirājakāle,
chaddantahatthirājakāleti anantesu attabhāvesu sīlaṃ paripūresiṃ.
Idhalokaparalokasampattīnaṃ hi sīlasadiso avassayo, sīlasadisā patiṭṭhā, ārammaṇaṃ
tāṇaṃ leṇaṃ gati parāyanaṃ natthi, sīlālaṅkārasadiso alaṅkāro natthi, sīlapupphasadisaṃ
pupphaṃ natthi, sīlagandhasadiso gandho natthi. Sīlālaṅkārena hi alaṅkataṃ
sīlakusumapilandhanaṃ sīlagandhānulittaṃ sadevakopi loko olokento tittiṃ na gacchatīti
evamādisīlaguṇapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ.
Idaṃ pana sīlaṃ nissāya ayaṃ saggo labbhatīti dassetuṃ sīlānantaraṃ saggakathaṃ
kathesi. Saggakathanti ayaṃ saggo nāma iṭṭho kanto manāpo, niccamettha kīḷā,
niccaṃ sampattiyo labbhanti, cātummahārājikā devā navutivassasatasahassāni
dibbasukhaṃ dibbasampattiṃ anubhavanti, tāvatiṃsā tisso ca vassakoṭiyo saṭṭhī ca
vassasatasahassānīti evamādisaggaguṇapaṭisaṃyuttaṃ kathaṃ. Saggasampattiṃ kathayantānaṃ hi
buddhānaṃ mukhaṃ nappahoti. Vuttaṃpi cetaṃ "anekapariyāyena kho ahaṃ bhikkhave
saggakathaṃ katheyyan"tiādi. 1-
Evaṃ saggakathāya palobhetvā puna hatthiṃ alaṅkaritvā tassa soṇḍaṃ
chindanto viya "ayaṃpi saggo anicco adhuvo, na ettha chandarāgo kātabbo"ti
dassanatthaṃ "appassādā kāmā vuttā mayā bahudukkhā bahūpāyāsā, ādīnavo
ettha bhiyyo"tiādinā 2- nayena kāmānaṃ ādīnavaṃ okāraṃ saṅkilesaṃ
kathesi. Tattha ādīnavoti doso. Okāroti avakāro lāmakabhāvo. Saṅkilesoti
tehi sattānaṃ saṃsāre saṅkilissanaṃ 3- yathāha "kilissanti vata bho sattā"ti. 4-
@Footnote: 1 Ma. upari. 14/251, 255/219, 233 atthato samānaṃ
@2 vinaYu. mahāvi. 2/417/307 sappāṇakavagga, Ma. mūla 12/236/199 alagaddūpamasutta
@3 ka. kilisanaṃ 4 Ma.Ma. 13/351/335 aṅgulimālasutta
Evaṃ kāmādīnavena tajjitvā nekkhamme ānisaṃsaṃ pakāsesi. Kallacittanti
arogacittaṃ. Sāmukkaṃsikāti sāmaṃ ukkaṃsikā attanāyeva gahetvā uddharitvā
gahitā, sayambhuñāṇena diṭṭhā, asādhāraṇā aññesanti attho. Kā panesāti,
ariyasaccadesanā. Tenevāha "dukkhaṃ samudayaṃ nirodhaṃ maggan"ti.
Virajaṃ vītamalanti rāgarajādīnaṃ abhāvā virajaṃ, rāgamalādīnaṃ vigatattā
vītamalaṃ. Dhammacakkhunti upari brahmāyusutte tiṇṇaṃ maggānaṃ, cūḷarāhulovāde
āsavakkhayassetaṃ nāmaṃ. Idha pana sotāpattimaggo adhippeto. Tassa
uppattiākāradassanatthaṃ "yaṅkiñci samudayadhammaṃ, sabbantaṃ nirodhadhamman"ti āha.
Tañhi nirodhaṃ ārammaṇaṃ katvā kiccavasena evaṃ sabbaṃ saṅkhataṃ paṭivijjhantaṃ
uppajjati.
Diṭṭho ariyasaccadhammo etenāti diṭṭhadhammo. Eseva nayo sesapadesupi.
Tiṇṇā vicikicchā anenāti tiṇṇavicikiccho. Vigatā kathaṃkathā assāti vigatakathaṃkatho.
Vesārajjappattoti vesārajjaṃ patto, kattha? satthu sāsane. Nāssa paro paccayo,
Na parassa saddhāya ettha vattatīti aparappaccayo.
[70] Cittena sampaṭicchamāno abhinanditvā, vācāya pasaṃsamāno
anumoditvā. Āvarāmīti thakemi pidahāmi. Anāvaṭanti na āvaritaṃ vivaṭaṃ ugghāṭitaṃ.
[71] Assosi kho dīghatapassīti so kira tassa gatakālato paṭṭhāya
"paṇḍito gahapati, samaṇo ca gotamo dassanasampanno niyyānikakatho, dassanepissa 1-
pasīdissati, dhammakathāyapi pasīdissati, pasīditvā saraṇaṃ gamissati, tato nu kho
saraṇaṃ gamissati 2- na tāva tato"ti ohitasotova hutvā vicarati. Tasmā
paṭhamaṃyeva assosi.
[72] Tenahi sammāti balavasokena abhibhūto "ettheva tiṭṭhā"ti vacanaṃ
sutvāpi atthaṃ asallakkhento dovārikena saddhiṃ sallapatiyeva.
Majjhimāya dvārasālāyanti yassa gharassa satta dvārakoṭṭhakā, tassa
sabbaabbhantarato 3- vā sabbabāhirato vā paṭṭhāya catutthadvārakoṭṭhako yassa
@Footnote: 1 cha.Ma. dassanepi tassa 2 cha.Ma. gahapati 3 ka. sabbaabbhantarimato
Pañca, tassa tatiyo, yassa tayo, tassa dutiyo dvārakoṭṭhako majjhimadvārasālā
nāma. Ekadvārakoṭṭhakassa pana gharassa majjhimaṭṭhāne 1- maṅgalatthambhaṃ nissāya
majjhimadvārasālā. Tassa pana gehassa satta dvārakoṭṭhakā, pañcātipi vuttaṃ.
[73] Aggantiādīni sabbāni aññamaññavevacanāni. Yaṃ sudanti ettha
yanti yaṃ nāṭaputtaṃ. Sudanti nipātamattaṃ. Pariggahetvāti teneva uttarāsaṅgena
udare parikkhipanto gahetvā. Nisīdāpetīti saṇikaṃ ācariya saṇikaṃ ācariyāti
mahantaṃ telaghaṭaṃ ṭhapento viya nisīdāpeti. Dattosīti kiṃ jaḷosi jātoti
attho. Paṭimukkoti sīse parikkhipitvā gahito. Aṇḍahārakotiādiṃ duṭṭhullavacanaṃpi
samānaṃ upaṭṭhākassa aññathābhāvena uppannabalavasokatāya idaṃ nāma bhaṇāmīti
asallakkhetvāva bhaṇati.
[74] Bhaddikā bhante āvaṭṭanīti nigaṇṭho māyameva sandhāya vadati,
upāsako attanā paṭividdhaṃ sotāpattimaggaṃ. Tenahīti nipātamattametaṃ, bhante
upamante karissāmicceva attho. Kāraṇavacanaṃ vā, yena kāraṇena tumhākaṃ
sāsanaṃ aniyyānikaṃ, mama satthu niyyānikaṃ, tena kāraṇena upamaṃ me karissāmīti
vuttaṃ hoti.
[75] Upavijaññāti vijāyanakālaṃ upagatā. Makkaṭacchāpakanti makkaṭapotakaṃ.
Kiṇitvā ānehīti mūlaṃ datvāva āhara. Āpaṇesu hi saviññāṇakaṃpi aviññāṇakaṃpi
makkaṭādikīḷanabhaṇḍakaṃ 2- vikkiṇanti. Taṃ sandhāyetaṃ āha. Rajitanti bahalabahalaṃ
pītāvalepanaṃ raṅgajātaṃ gahetvā rajitvā dinnaṃ idaṃ icchāmīti attho.
Ākoṭitapaccākoṭitanti ākoṭitañceva parivattetvā punappunaṃ ākoṭitañca.
Ubhatobhāgavimaṭṭhanti veṇumaṇipāsāṇena 3- ubhosu passesu suṭṭhu vimaṭṭhaṃ ghaṭṭetvā
uppāditacchaviṃ.
Raṅgakkhamo hi khoti saviññāṇakaṃpi aviññāṇakaṃpi raṅgaṃ pivati. Tasmā
evamāha. No ākoṭṭanakkhamoti saviññāṇakassa tāva ākoṭṭanaphalake ṭhapetvā
@Footnote: 1 cha.Ma. majjhaṭṭhāne 2 ka. makkaṭānaṃ kīḷanabhaṇḍakaṃ 3 cha.Ma. maṇipāsāṇena
Kucchiyaṃ ākoṭitassa kucchi bhijjati, karīsaṃ nikkhamati. Sīse ākoṭitassa sīsaṃ
bhijjati, matthaluṅgaṃ nikkhamati. Aviññāṇako khaṇḍākhaṇḍikaṃ 1- gacchati. Tasmā
evamāha. No vimajjanakkhamoti saviññāṇako maṇipāsāṇena vimaddiyamāno
nillomataṃ nicchavitañcāpajjati, aviññāṇakopi vicuṇṇakabhāvaṃ āpajjati. Tasmā
evamāha. Raṅgakkhamo hi kho bālānanti bālānaṃ mandabuddhīnaṃ 2- raṅgakkhamo,
rāgamattaṃ janeti, piyo hoti. Paṇḍitānaṃ pana nigaṇṭhavādo vā añño vā
bhāratarāmasītāharaṇādiniratthakakathāmaggo appiyova hoti. No anuyogakkhamo, no
vimajjanakkhamoti anuyogaṃ vā vīmaṃsaṃ vā na khamati, thuse koṭṭetvā taṇḍulapariyesanaṃ
viya kadaliyaṃ sāragavesanaṃ viya ca rittakova tucchakova hoti. Raṅgakkhamo ceva
paṇḍitānanti catusaccakathā hi paṇḍitānaṃ piyā hoti, vassasataṃpi suṇanto
tittiṃ na gacchati. Tasmā evamāha. Buddhavacanaṃ pana yathā yathāpi ogāhiyati 3-
mahāsamuddo viya gambhīrameva hotīti "anuyogakkhamo ca vimajjanakkhamo cā"ti
āha. Suṇāhi yassāhaṃ sāvakoti tassa guṇe suṇāhīti bhagavato vaṇṇe vattuṃ
āraddho.
[76] Dhīrassāti dhīraṃ 4- vuccati paṇḍiccaṃ, yā paññā pajānanā .pe.
Sammādiṭṭhi, tena samannāgatassa dhātuāyatanapaṭiccasamuppādaṭṭhānaṭṭhānakusalassa
paṇḍitassāhaṃ sāvako, so mayhaṃ satthāti evaṃ sabbapadesu sambandho veditabbo.
Pabhinnakhīlassāti bhinnapañcacetokhilassa. Sabbaputhujjane vijiniṃsu vijinanti
vijinissanti vāti vijayā. Ke te, maccumārakilesamāradevaputtamārāti.
Te vijitā vijayā etenāti vijitavijayo. Bhagavā, tassa vijitavijayassa.
Anīghassāti kilesadukkhenapi vipākadukkhenapi niddukkhassa. Susamacittassāti
devadattadhanapālakaaṅgulimālarāhulattherādīsupi devamanussesu suṭṭhu samacittassa.
Vuddhasīlassāti vuḍḍhitācārassa. Sādhupaññassāti sundarapaññassa. Vesamantarassāti
rāgādivisamaṃ 5- taritvā vitaritvā ṭhitassa. Vimalassāti vigatarāgādimalassa.
@Footnote: 1 cha.Ma. khaṇḍakhaṇḍitaṃ 2 ka. dubbuddhīnaṃ 3 cha.Ma. ogāhissati
@4 Ma. dhī 5 ṭīkā. vesantarassāti rāgādivisaṃ
Tusitassāti tuṭṭhacittassa. Vantalokāmisassāti vantakāmaguṇassa. Muditassāti
muditāvihāravasena muditassa, puna vuttameva 1- vā etaṃ. Pasādavasena hi ekaṃpi
guṇaṃ punappunaṃ vadatiyeva. Katasamaṇassāti katasāmaññassa, samaṇadhammassa matthakaṃ
pattassāti attho. Manujassāti lokavohāravasena ekassa sattassa. Narassāti
puna vuttaṃ. 1- Aññathā vuccamāne ekekagāthāya dasaguṇā nappahonti.
Venayikassāti sattānaṃ vināyakassa. Ruciradhammassāti sucidhammassa. Pabhāsakassāti
obhāsakarassa. 2- Vīrassāti viriyasampannassa. Nisabhassāti usabhavasabhanisabhesu
sabbattha appaṭisamaṭṭhena nisabhassa. Gambhīrassāti gambhīraguṇassa, guṇehi vā
gambhīrassa. Monapattassāti ñāṇappattassa. Vedassāti vedo vuccati ñāṇaṃ, tena
samannāgatassa. Dhammaṭṭhassāti dhamme ṭhitassa. Saṃvutattassāti pihitattassa.
Nāgassāti catūhi kāraṇehi nāgassa. Pantasenassāti pantasenāsanassa.
Paṭimantakassāti paṭimantanapaññāya samannāgatassa. Monassāti monaṃ vuccati
ñāṇaṃ, tena samannāgatassa dhutakilesassa vā. Dantassāti nibbisevanassa.
Isisattamassāti vipassiādayo cha isayo upādāya sattamassa. Brahmapattassāti
seṭṭhapattassa. Nhātakassāti nhātakilesassa. Padakassāti akkharādīni
samodhānetvā gāthāpadakaraṇakusalassa. Viditavedassāti viditañāṇassa. Purindadassāti
sabbapaṭhamaṃ dhammadānadāyakassa. Sakkassāti samatthassa. Pattipattassāti ye pattabbā
guṇā, te pattassa. Veyyākaraṇassāti vitthāretvā atthadīpakassa. Bhagavatā hi
byākatannāmetanti padaṃ natthi, sabbesaṃyeva attho kathito.
Vipassissāti vipassanakassa. Anabhinatassāti anatassa. No apanatassāti
anuṭṭhassa. 3-
Ananugatantarassāti 4- kilese ananugatacittassa. Asitassāti 5- abaddhassa.
@Footnote: 1 cha.Ma. punaruttameva 2 cha.Ma. obhāsakassa 3 cha.Ma. aduṭṭhassa
@4 ka. anugatassāti 5 ka. asattassāti
Bhūripaññassāti bhūri vuccati paṭhavī, tāya paṭhavīsamāya paññāya vipulāya
mahantāya vitthatāya samannāgatassāti attho. Mahāpaññassāti mahāpaññāya
samannāgatassa.
Anupalittassāti taṇhādiṭṭhilepehi 1- alitattassa. Āhuneyyassāti āhutiṃ
paṭiggahetuṃ yuttassa. Yakkhassāti ānubhāvadassanaṭṭhena vā adissamānakaṭṭhena 2-
vā bhagavā yakkho nāma. Tenāha "yakkhassā"ti. Mahatoti mahantassa. Tassa
sāvakohamasmīti tassa evaṃvidhaguṇassa 3- satthuno ahaṃ sāvakoti. Upāsakassa
sotāpattimaggeneva paṭisambhidā āgatā. Iti paṭisambhidāvisaye ṭhatvā padasatena
dasabalassa kilesappahāne vaṇṇaṃ 4- kathento "kassa taṃ gahapati sāvakaṃ dhāremā"ti
pañhassa atthaṃ vissajjesi.
[77] Kadā saññūḷhāti kadā sampiṇḍitā. Evaṃ kirassa ahosi "ayaṃ
idāneva samaṇassa gotamassa santikaṃ gantvā āgato, kadānena ete vaṇṇā
sampiṇḍitā"ti. Tasmā evamāha. Vicittaṃ mālaṃ gantheyyāti sayaṃpi dakkhatāya
pupphānaṃpi nānāvaṇṇatāya ekato vaṇṭikādibhedaṃ vicitramālaṃ gantheyya. Evameva
kho bhanteti ettha nānāpupphānaṃ nānāpuppharāsi viya nānāvidhānaṃ vaṇṇānaṃ
bhagavato sinerumatto vaṇṇarāsi daṭṭhabbo. Cheko mālākāro viya upāli gahapati.
Mālākārassa vicitramālāganthanaṃ viya gahapatino tathāgatassa vicatravaṇṇaganthanaṃ.
Uṇhaṃ lohitaṃ mukhato uggañchīti 5- tassa hi bhagavato sakkāraṃ asahamānassa
etadahosi "anatthiko dāni ayaṃ gahapati amhehi, sve paṭṭhāya paṇṇāsasaṭṭhījane
gahetvā etassa gharaṃ pavisitvā bhuñjituṃ na labhissāmi, bhinnā me bhuttakumbhī"ti.
Athassa upaṭṭhākavipariṇāmena balavasoko uppajji. Ime hi sattā attano
attanova cintayanti. Tassa tasmiṃ soke uppanne abbhantaraṃ uṇhaṃ ahosi,
lohitaṃ vilīyittha, taṃ mahāvātena samuddharitaṃ kuṭe pakkhittarajanaṃ viya pattamattaṃ
mukhato uggañchi. Nidhānagataṃ lohitaṃ vamitvā pana appakā sattā jīvituṃ sakkonti.
@Footnote: 1 cha.Ma. taṇhādiṭṭhikilesehi 2 cha.Ma. ādissamānakaṭṭhena 3 cha.Ma. evaṃvidhidhaguṇassa
@4 cha.Ma. kilesappahānavaṇṇaṃ 5 cha.Ma. uggacchīti
Nigaṇṭho tattheva jānunā patito, atha naṃ pāṭaṅkiyā bahinagaraṃ haritvā 1-
pañcakasīvikāya gahetvā pāvaṃ āgamiṃsu, 2- so na cirasseva pāvāyaṃ kālamakāsi.
Imasmiṃ pana sutte uggaṭitaññupuggalassa vasena dhammadesanā pariniṭṭhitāti.
Papañcasūdaniyā majjhimanikāyaṭṭhakathāya
upālisuttavaṇṇanā niṭṭhitā.
Chaṭṭhaṃ.
---------------
The Pali Atthakatha in Roman Book 9 page 39-75.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=9&A=975
อรรถกถาบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=9&A=975
อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=13&i=62
เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=13&A=1044
พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=13&A=1082
The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=13&A=1082
Contents of The Tipitaka Volume 13
http://84000.org/tipitaka/read/?index_13
        |
|
บันทึก ๖ กุมภาพันธ์ พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาฉบับภาษาบาลี อักษรโรมัน. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]