อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                           ๓. สุญฺญตวคฺค
                        ๑. จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา
     [๑๗๖] เอวมฺเม สุตนฺติ จูฬสุญฺญตสุตฺตํ.  ตตฺถ เอกมิทนฺติ เถโร
กิร ภควโต วตฺตํ กตฺวา อตฺตโน ทิวาฏฺฐานํ คนฺตฺวา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา
นิพฺพานารมฺมณํ สุญฺญตาผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน ยถาปริจฺเฉเทน
วุฏฺฐาสิ. อถสฺส สงฺขารา สุญฺญโต อุปฏฺฐหึสุ. โส สุญฺญตากถํ โสตุกาโม
ชาโต. อถสฺส เอตทโหสิ "น โข ปน สกฺกา ธุเรน ธุรํ ปหรนฺเตน วิย
คนฺตฺวา `สุญฺญตากถํ เม ภนฺเต กเถถา'ติ ภควนฺตํ วตฺตุํ, หนฺทาหํ ยํ เม
ภควา นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺโต เอกํ กถํ กเถสิ, ตํ สาเรมิ, เอวํ เม
ภควา สุญฺญตากถํ กเถสฺสตี"ติ ทสพลํ สาเรนฺโต เอกมิทนฺติอาทิมาห.
     ตตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตเมว. กจฺจิ เมตํ ภนฺเตติ เถโร เอกปเท
ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ อุคฺคเหตฺวา ธาเรตุํ สมตฺโถ, กึ โส
"สุญฺญตาวิหาเรนา"ติ เอกปทํ ธาเรตุํ น สกฺขิสฺสติ, โสตุกาเมน ปน ชานนฺเตน วิย
ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, ปากฏํ กตฺวา วิตฺถาริยมานํ สุญฺญตากถํ โสตุกาโม
อชานนฺโต วิย เอวมาห. เอโก อชานนฺโตปิ ชานนฺโต วิย โหติ, เถโร
เอวรูปํ โกหญฺญํ กึ กริสฺสติ, อตฺตโน ชานนฏฺฐาเนปิ ภควโต อปจิตํ
ทสฺเสตฺวา "กจฺจิ เมตนฺ"ติอาทิมาห.
     ปุพฺเพปีติ ปฐมโพธิยํ นครกํ อุปนิสฺสาย วิหรณกาเลปิ. เอตรหิปีติ
อิทานิปิ. เอวํ ปน วตฺวา จินฺเตสิ "อานนฺโท สุญฺญตากถํ โสตุกาโม, เอโก
ปน โสตุํ สกฺโกติ, น อุคฺคเหตุํ, เอโก โสปิ อุคฺคเหตุมฺปิ สกฺโกติ, น
กเถตุํ, อานนฺโท ปน  โสตุมฺปิ สกฺโกติ อุคฺคเหตุมฺปิ กเถตุมฺปิ, กเถมิสฺส
สุญฺญตากถนฺ"ติ. อิติ ตํ กเถนฺโต เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ สุญฺโญ
หตฺถิควาสฺสวฬเวนาติ ตตฺถ กฏฺฐรูปโปตฺถกรูปจิตฺตรูปวเสน กตา หตฺถิอาทโย
อตฺถิ, เวสฺสวณมนฺธาตาทีนํ ฐิตฏฺฐาเน จิตฺตกมฺมวเสน ตมฺปิ, รตนปริกฺขตานํ ๑-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. รตนปริเสวิตานํ
วาตปานทฺวารพนฺธมญฺจปีฐาทีนํ วเสน สณฺฐิตมฺปิ, ชิณฺณปฏิสงฺขรณตฺถํ ฐปิตมฺปิ
ชาตรูปรชตํ อตฺถิ, กฏฺฐรูปาทิวเสน กตา ธมฺมสฺสวนปญฺหปุจฺฉนาทิวเสน
อาคจฺฉนฺตา จ อิตฺถิปุริสาปิ อตฺถิ, ตสฺมา น โส เตหิ สุญฺโญ. อินฺทฺริยพทฺธานํ
สวิญฺญาณกานํ หตฺถิอาทีนํ, อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภุญฺชิตพฺพสฺส
ชาตรูปรชตสฺส, นิพทฺธวาสํ วสนฺตานํ อิตฺถิปุริสานญฺจ อภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ.
     ภิกฺขุสํฆํ ปฏิจฺจาติ ภิกฺขูสุ หิ ปิณฺฑาย ปวิฏฺเฐสุปิ วิหารภตฺตํ
สาทิยนฺเตหิ ภิกฺขูหิ เจว คิลานคิลานุปฏฺฐากอุทฺเทสจีวรกมฺมปฺปสุตาทีหิ จ
ภิกฺขูหิ โส อสุญฺโญว โหติ, อิติ ๑- นิจฺจมฺปิ ภิกฺขูนํ อตฺถิตาย เอวมาห.
เอกตฺตนฺติ เอกภาวํ, เอกํ อสุญฺญตํ อตฺถีติ อตฺโถ. เอโก อสุญฺญตภาโว
อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อมนสิกริตฺวาติ จิตฺเต อกตฺวา อนาวชฺชิตฺวา
อปจฺจเวกฺขิตฺวา. คามสญฺญนฺติ คาโมติ ปวตฺตวเสน วา กิเลสวเสน วา
อุปฺปนฺนคามสญฺญํ. มนุสฺสสญฺญายปิ เอสว นโย. อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิกโรติ
เอกตฺตนฺติ อิทํ อรญฺญํ, อยํ รุกฺโข, อยํ ปพฺพโต, อยํ นีโลภาโส วนสณฺโฑติ เอวํ
เอกํ อรญฺญํเยว ปฏิจฺจ อรญฺญสญฺญํ มนสิกโรติ. ปกฺขนฺทตีติ โอตรติ.
อธิมุจฺจตีติ เอวนฺติ อธิมุจฺจติ. เย อสฺสุ ทรถาติ เย ปวตฺตทรถา
วา กิเลสทรถา วา คามสญฺญํ ปฏิจฺจ ภเวยฺยุํ, เต อิธ อรญฺญสญฺญาย น
สนฺติ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. อตฺถิ เจวายนฺติ อยํ ปน เอกํ
อรญฺญสญฺญํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานา ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถิ.
     ยํ หิ โข ตตฺถ น โหตีติ ยํ มิคารมาตุ ปาสาเท หตฺถิอาทโย วิย
อิมสฺสา อรญฺญสญฺญาย คามสญฺญามนุสฺสสญฺญาวเสน อุปฺปชฺชมานํ
ปวตฺตทรถกิเลสทรถชาตํ, ตํ น โหติ. ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐนฺติ มิคารมาตุ ปาสาเท
ภิกฺขุสํโฆ วิย ตตฺถ อรญฺญสญฺญาย ปวตฺตทรถมตฺตํ อวสิฏฺฐํ โหติ. ตํ
สนฺตมิทํ อตฺถีติ ปชานาตีติ ตํ วิชฺชมานเมว "อตฺถิ อิทนฺ"ติ ปชานาติ,
สุญฺญตาวกฺกนฺตีติ สุญฺญตานิพฺพตฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อิธ
     [๑๗๗] อมนสิกริตฺวา มนุสฺสสญฺญนฺติ อิธ คามสญฺญํ น คณฺหาติ.
กสฺมา? เอวํ กิรสฺส อโหสิ "มนุสฺสสญฺญาย คามสญฺญํ นิพฺพตฺเตตฺวา,
อรญฺญสญฺญาย, มนุสฺสสญฺญํ, ปฐวีสญฺญาย อรญฺญสญฺญํ, อากาสานญฺจายตนสญฺญาย
ปฐวีสญฺญํ ฯเปฯ เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญาย อากิญฺจญฺญายตนสญฺญํ,
วิปสฺสนาย เนวสญฺญานาสญฺญายตนสญฺญํ, มคฺเคน วิปสฺสนํ นิพฺพตฺเตตฺวา
อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสุญฺญตํ นาม ทสฺเสสฺสามี"ติ. ตสฺมา เอวํ เทสนํ อารภิ.
ตตฺถ ปฐวีสญฺญนฺติ กสฺมา อรญฺญสญฺญํ ปหาย ปฐวีสญฺญํ มนสิกโรติ?
อรญฺญสญฺญาย วิเสสานธิคมนโต. ยถา หิ ปุริสสฺส รมณียํ เขตฺตฏฺฐานํ
ทิสฺวา "อิธ วุตฺตา สาลิอาทโย สุฏฺฐุ สมฺปชฺชิสฺสนฺติ, มหาลาภํ ลภิสฺสามี"ติ
สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ ๑- เขตฺตฏฺฐานํ โอโลเกนฺตสฺส สาลิอาทโย น สมฺปชฺชนฺเตว,
สเจ ปน ตํ ฐานํ วิหตขาณุกกณฺฏกํ กตฺวา กสิตฺวา วปติ, เอวํ สนฺเต
สมฺปชฺชนฺติ, เอวเมว "อิทํ อรญฺญํ, อยํ รุกฺโข, อยํ ปพฺพโต, อยํ นีโลภาโส
วนสณฺโฑ"ติ สเจปิ สตฺตกฺขตฺตุํ อรญฺญสญฺญํ มนสิกโรติ, เนวูปจารํ น สมาธึ
ปาปุณาติ, ปฐวีสญฺญา ปนสฺส ธุวเสวนํ กมฺมฏฺฐานํ ปฐวีกสิณํ ปริกมฺมํ
กตฺวา ฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปฏฺฐานมฺปิ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกฺกา
อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ. ตสฺมา อรญฺญสญฺญํ ปหาย ปฐวีสญฺญํ มนสิกโรติ.
ปฏิจฺจาติ ปฏิจฺจ สมฺภูตํ.
     อิทานิ ยสฺมึ ปฐวีกสิเณ โส ปฐวีสญฺญี โหติ, ตสฺส โอปมฺมทสฺสนตฺถํ
เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ อุสภสฺส เอตนฺติ อาสภํ. อญฺเญสํ ปน คุนฺนํ
คณฺฑาปิ โหนฺติ ปหาราปิ. เตสํ หิ จมฺมํ ปสาริยมานํ นิพฺพลิกํ น โหติ,
อุสภสฺส ลกฺขณสมฺปนฺนตาย เต โทสา นตฺถิ. ตสฺมา ตสฺส จมฺมํ คหิตํ.
สํกุสเตนาติ ขีลสเตน. สุวิหตนฺติ ปสาเรตฺวา สุฏฺฐุ วิหตํ. อูนกสตสํกุวิหตํ หิ
นิพฺพลิกํ น โหติ, สงฺกุเตน วิหตํ เภริตลํ วิย นิพฺพลิกํ โหติ. ตสฺมา
เอวมาห. อุกฺกูลวิกฺกูลนฺติ อุจฺจนีจํ ถลฏฺฐานํ นินฺนฏฺฐานํ. นทีวิทุคฺคนฺติ
นทิโย เจว ทุคฺคมนฏฺฐานญฺจ. ๒- ปฐวีสญฺญํ ปฏิจฺจ มนสิกโรติ เอกตฺตนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ สตกฺขตฺตุมฺปิ (?) เอวมุปริปิ     ๒ ฉ.ม. ทุคฺคมฏฺฐานญฺจ
ปฏิจฺจ สมฺภูตํ เอกํ สญฺญํ มนสิกโรติ. ทรถมตฺตาติ อิโต กสิณปฐวิยํเยว
ปฏฺฐาย สพฺพวาเรสุ ปวตฺตทรถวเสเนว ทรถมตฺตา เวทิตพฺพา.
     [๑๘๒] อนิมิตฺตํ เจโตสมาธินฺติ วิปสฺสนาจิตฺตสมาธึ. โส หิ
นิจฺจนิมิตฺตาทิวิรหิโต อนิมิตฺโตติ  วุจฺจติ. อิมเมว กายนฺติ วิปสฺสนาย วตฺถุํ
ทสฺเสติ. ตตฺถ อิมเมวาติ อิมํ เอว จตุมหาภูติกํ. สฬายตนิกนฺติ
สฬายตนปฏิสํยุตฺตํ. ชีวิตปจฺจยาติ ยาว ชีวิตินฺทฺริยานํ ปวตฺติ, ตาว ชีวิตปจฺจยา
ปวตฺตทรถมตฺตา อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ.
     [๑๘๓] ปุน อนิมิตฺตนฺติ วิปสฺสนาย ปฏิวิปสฺสนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.
กามาสวํ ปฏิจฺจาติ กามาสวํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนปวตฺตทรถา อิธ น สนฺติ,
อริยมคฺเค เจว อริยผเล จ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. อิมเมว กายนฺติ อิทํ
อุปาทิเสสทรถทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิติ มนุสฺสสญฺญาย คามสญฺญํ นิวตฺเตตฺวา
ฯเปฯ มคฺเคน วิปสฺสนํ นิวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน อจฺจนฺตสุญฺญตา นาม
ทสฺสิตา โหติ.
     [๑๘๔] ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. อนุตฺตรนฺติ อุตฺตรวิรหิตํ สพฺพเสฏฺฐํ.
สุญฺญตนฺติ สุญฺญตผลสมาปตฺตึ. ตสฺมาติ ยสฺมา อตีเตปิ, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธ-
พุทฺธสาวกสงฺขาตา สมณพฺราหฺมณา, อนาคเตปิ, เอตรหิปิ พุทฺธพุทฺธสาวก-
สงฺขาตา สมณพฺราหฺมณา อิมํเยว ปริสุทฺธํ ปรมํ อนุตฺตรํ สุญฺญตํ อุปสมฺปชฺช
วิหรึสุ วิหริสฺสนฺติ วิหรนฺติ จ, ตสฺมา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                      จูฬสุญฺญตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๐๘-๑๑๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=2744&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=2744&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=333
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=4714
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=4513
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=4513
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14