อรรถกถาเล่มที่ ๑๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ม.อ. (ปปญฺจ.๔)

                       ๘. อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา
     [๒๓๖] เอวมฺเม สุตนฺติ อุปกฺกิเลสสุตฺตํ. ตตฺถ เอตทโวจาติ เนว
เภทาธิปฺปาเยน น ปิยกมฺยตาย, อถขฺวาสฺส เอตทโหสิ "อิเม ภิกฺขู มม วจนํ
คเหตฺวาน โอรมิสฺสนฺติ, พุทฺธา จ นาม หิตานุกมฺปกา, อทฺธา เนสํ ๑- ภควา
เอกํ การณํ กเถสฺสติ, ตํ สุตฺวา เอเต โอรมิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ ผาสุวิหาโร
ภวิสฺสตี"ติ. ตสฺมา เอตํ "อิธ ภนฺเต"ติอาทิวจนมโวจ. มา ภณฺฑนนฺติอาทีสุ
"อกตฺถา"ติ ปาฐเสสํ คเหตฺวา "มา ภณฺฑนํ อกตฺถา"ติ  เอวํ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ. อญฺญตโรติ โส กิร ภิกฺขุ ภควโต อตฺถกาโม, อยํ กิรสฺส
อธิปฺปาโย "อิเม ภิกฺขู โกธาภิภูตา สตฺถุ วจนํ น คณฺหนฺติ, มา ภควา
เอเต โอวทนฺโต กิลมี"ติ, ตสฺมา เอวมาห.
     ปิณฺฑาย ปาวิสีติ น เกวลํ ปาวิสิ, เยนปิ ชเนน น ทิฏฺโฐ, โส
มํ ปสฺสตูติปิ อธิฏฺฐาสิ. กิมตฺถํ อธิฏฺฐาสีติ? เตสํ ภิกฺขูนํ ทมนตฺถํ. ภควา
หิ ตทา ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต "ปุถุสทฺโท สมชโน"ติอาทิคาถา ภาสิตฺวา
โกสมฺพิโต พาลกโลณการคามํ คโต. ตโต ปาจีนวํสมิคทายํ, ตโต
ปาลิเลยฺยกวนสณฺฑํ คนฺตฺวา ปาลิเลยฺยกหตฺถินาเคน อุปฏฺฐหิยมาโน เตมาสํ วสิ.
นครวาสิโนปิ "สตฺถา วิหารํ คโต, คจฺฉาม ธมฺมสฺสวนายา"ติ คนฺธปุปฺผหตฺถา
วิหารํ คนฺตฺวา "กหํ ภนฺเต สตฺถา"ติ ปุจฺฉึสุ. กหํ ตุเมฺห สตฺถารํ ทกฺขถ,
สตฺถา `อิเม ภิกฺขู สมคฺเค กริสฺสามี'ติ อาคโต, สมคฺเค กาตุํ อสกฺโกนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อฏฺฐาเนมํ
นิกฺขมิตฺวา คโต"ติ. "มยํ สตมฺปิ สหสฺสมฺปิ ทตฺวา สตฺถารํ อาเนตุํ  น สกฺโกม,
โส โน อยาจิโต สยเมว อาคโต, มยํ อิเม ภิกฺขู นิสฺสาย สตฺถุ สมฺมุขา
ธมฺมกถํ โสตุํ น ลภิมฺหา. อิเม สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, ตสฺมิมฺปิ
สามคฺคึ กโรนฺเต สมคฺคา  น ชาตา, กสฺส ๑- วจนํ กริสฺสนฺติ. อลํ น อิเมสํ
ภิกฺขา ทาตพฺพา"ติ สกลนคเร ทณฺฑํ ฐปยึสุ. เต ปุนทิวเส สกลนครํ
ปิณฺฑาย จริตฺวา กฏจฺฉุมตฺตมฺปิ ภิกฺขํ อลภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุ. อุปาสกาปิ
เต  ปุน อาหํสุ "ยาว สตฺถารํ น ขมาเปถ, ตาว โว อิทเมว ๒- ทณฺฑกมฺมนฺ"ติ.
เต "สตฺถารํ ขมาเปสฺสามา"ติ ภควติ สาวตฺถิยํ อนุปฺปตฺเต ตตฺถ อคมํสุ.
สตฺถา เตสํ อฏฺฐารส เภทกรวตฺถูนิ เทเสสีติ อยเมตฺถปาฬิมุตฺตกกถา.
     [๒๓๗] อิทานิ ปุถุสทฺโทติอาทิคาถาสุ ปุถุ มหาสทฺโท อสฺสาติ
ปุถุสทฺโท. สมชโนติ สมาโน เอกสทิโส ชโน, สพฺโพวายํ ภณฺฑนการกชโน
สมนฺตโต สทฺทนิจฺฉรเณน ปุถุสทฺโท เจว สทิโส จาติ วุตฺตํ โหติ. น
พาโล โกจิ มญฺญถาติ ตตฺร โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ น มญฺญติ, สพฺเพปิ
ปณฺฑิตมานิโนเยว. นาญฺญํ ภิยฺโย อมญฺญรุนฺติ โกจิ เอโกปิ อหํ พาโลติ
จ น มญฺญิ, ภิยฺโย จ สํฆสฺมึ ภิชฺชมาเน อญฺญมฺปิ เอกํ "มยฺหํ การณา
สํโฆ ภิชฺชตี"ติ อิทํ การณํ น มญฺญีติ อตฺโถ.
     ปริมุฏฺฐาติ มุฏฺฐสฺสติโน. วาจาโคจรภาณิโนติ ราการสฺส รสฺสาเทโส
กโต, วาจาโคจราว, น สติปฏฺฐานโคจรา, ภาณิโน  จ ๓- กถํ ภาณิโน?
ยาวิจฺฉนฺติ มุขายามํ ยาว มุขํ ปสาเรตุํ อิจฺฉนฺติ, ตาว ปสาเรตฺวา ภาณิโน,
เอโกปิ สํฆคารเวน มุขสงฺโกจนํ น กโรตีติ อตฺโถ. เยน นีตาติ เยน
กลเหน อิมํ นิลฺลชฺชภาวํ นีตา. น ตํ วิทูติ น ตํ ชานนฺติ "เอวํ สาทีนโว
อยนฺ"ติ.
     เย จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ ตํ อกฺโกจฺฉิ มนฺติอาทิกํ อาการํ เย อุปนยฺหนฺติ.
สนนฺตโนติ โปราโณ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กสฺสาณาสฺส     ๒ ฉ.ม. ตเมว   ๓ สี. ภาณิโนติ
     ปเรติ ปณฺฑิเต ฐเปตฺวา ตโต อญฺเญ ภณฺฑนการกา ปเร นาม.
เต เอตฺถ สํฆมชฺเฌ กลหํ กโรนฺตา "มยํ ยมามเส อุปยมาม ๑- นสฺสาม สตตํ
สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา"ติ  น ชานนฺติ. เย จ ตตฺถ วิชานนฺตีติ เย จ
ตตฺถ ปณฺฑิตา "มยํ มจฺจุโน สมีปํ คจฺฉามา"ติ  วิชานนฺติ. ตโต สมฺมนฺติ
เมธคาติ เอวญฺหิ เต ชานนฺตา โยนิโสมนสิการํ อุปฺปาเทตฺวา เมธคานํ
กลหานํ วูปสมาย ปฏิปชฺชนฺติ.
     อฏฺฐิจฺฉินฺนาติ อยํ คาถา ชาตเก ๒- อาคตา, พฺรหฺมทตฺตญฺจ
ทีฆาวุกุมารญฺจ สนฺธาย วุตฺตา. อยํ เหตฺถ อตฺโถ:- เตสมฺปิ ตถา ปวตฺตเวรานํ
โหติ สงฺคติ, กสฺมา ตุมฺหากํ น โหติ, เยสํ โว เนว มาตาปิตูนํ อฏฺฐีนิ
ฉินฺนานิ, น ปาณา หฏา น คฺวาสฺสธนานิ หฏานีติ.
     สเจ ลเภถาติอาทิคาถา ปณฺฑิตสหายสฺส จ พาลสหายสฺส จ
วณฺณาวณฺณทีปนตฺถํ วุตฺตา. อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ ปากฏปริสฺสเย จ
ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จ อภิภวิตฺวา เตน สทฺธึ อตฺตมโน สติมา จเรยฺยาติ.
     ราชาว รฏฺฐํ วิชิตนฺติ ยถา อตฺตโน วิชิตํ รฏฺฐํ มหาชนกราชา จ
อรินฺทมหาราชา จ ปหาย เอกกา วิจรึสุ, เอวํ วิจเรยฺยาติ อตฺโถ.
มาตงฺครญฺเญว นาโคติ มาตงฺโค อรญฺเญ นาโคว. มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจติ.
นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมตํ. ยถา หิ มาตุโปสโก มาตงฺคนาโค อรญฺเญ เอโก
จริ, น จ ปาปานิ อกาสิ, ยถา จ ปาลิเลยฺยโก, เอวํ เอโก จเร, น จ
ปาปานิ กยิราติ วุตฺตํ โหติ.
     [๒๓๘] พาลกโลณการคาโมติ อุปาลิคหปติสฺส โภคคาโม. ๓- เตนุปสงฺกมีติ
กสฺมา อุปสงฺกมิ? คเณ กิรสฺส อาทีนวํ ทิสฺวา เอกวิหารึ ภิกฺขุํ
ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต อุณฺหาทีนิ ปตฺถยมาโน
วิย อุปสงฺกมิ. ธมฺมิยา กถายาติ เอกีภาเว อานิสํสปฏิสํยุตฺตาย. เยน
ปาจีนวํสทาโย, ตตฺถ กสฺมา อุปสงฺกมิ? กลหการเก กิรสฺส ทิฏฺฐาทีนวตฺตา
สมคฺควาสิโน ภิกฺขู ปสฺสิตุกามตา อุทปาทิ, ตสฺมา สีตาทีหิ ปีฬิโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี., ก. อุปรมาม  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๒๒๒/๒๕๕ (สฺยา)  ๓ ก. โลณการคาโม
อุณฺหาทีนิ ปตฺถยนฺโต ๑- วิย ตตฺถ อุปสงฺกมิ. อายสฺมา จ อนุรุทฺโธติอาทิ
วุตฺตนยเมว.
     [๒๔๑] อตฺถิ ปน โวติ ปจฺฉิมปุจฺฉาย โลกุตฺตรธมฺมํ ปุจฺเฉยฺย. โส
ปน เถรานํ นตฺถิ, ตสฺมา ตํ ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺตนฺติ ปริกมฺโมภาสํ ปุจฺฉติ.
โอภาสํเยว สญฺชานามาติ ปริกมฺโมภาสํ สญฺชานาม. ทสฺสนญฺจ รูปานนฺติ
ทิพฺพจกฺขุนา รูปทสฺสนญฺจ สญฺชานาม. ตญฺจ นิมิตฺตํ น ปฏิวิชฺฌามาติ
ตญฺจ การณํ น ชานาม, เยน โน โอภาโส จ รูปทสฺสนญฺจ อนฺตรธายติ.
     ตํ โข ปน โว อนุรุทฺธา นิมิตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตพฺพนฺติ ตํ โว
การณํ ชานิตพฺพํ. อหมฺปิ สุทนฺติ อนุรุทฺธา ตุเมฺห กึ นุ อาฬุเลสฺสนฺติ,
อหมฺปิ อิเมหิ เอกาทสหิ อุปกฺกิเลเสหิ อาฬุลิตปุพฺโพติ ทสฺเสตุํ อิมํ เทสนํ
อารภิ. วิจิกิจฺฉา โข เมติอาทีสุ มหาสตฺตสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา
ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ทิสฺวา "อิทํ โข กินฺ"ติ วิจิกิจฺฉา อุทปาทิ.
สมาธิ จวีติ ปริกมฺมสมาธิ จวิ. โอภาโสติ ปริกมฺโมภาโสปิ อนฺตรธายิ.
ทิพฺพจกฺขุนา รูปํ น ปสฺสิ. อมนสิกาโรติ รูปานิ ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา
อุปฺปชฺชติ, อิทานิ กิญฺจิ น มนสิกริสฺสามีติ อมนสิกาโร อุทปาทิ.
     ถินมิทฺธนฺติ กิญฺจิ อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุทปาทิ.
     ฉมฺภิตตฺตนฺติ หิมวนฺตาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทานวรกฺขสอชคราทโย
อทฺทส, อถสฺส ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิ. อุพฺพิลนฺติ ๒- "มยา
ทิฏฺฐภยํ ๓- ปกติยา โอโลกิยมานํ นตฺถิ, อทิฏฺเฐ กินฺนาม ภยนฺ"ติ จินฺตยโต
อุพฺพิลาวิตตฺตํ ๔- อุทปาทิ. สกิเทวาติ เอกปฺปโยเคเนว ปญฺจ นิธิกุมฺภิโยปิ
ปสฺเสยฺย.
     ทุฏฺฐุลฺลนฺติ มยา วีริยํ คาฬฺหํ ปคฺคหิตํ, เตน เม อุพฺพิลํ
อุปฺปนฺนนฺติ วีริยํ สิถิลมกาสิ, ตโต กายทรโถ กายทุฏฺฐุลฺลํ กายาลสิยํ
อุทปาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปตฺถยมาโน   ๒ ฉ.ม. อุปฺปิลนฺติ  ๓ ม. มหติภยํ  ๔ ฉ.ม. อุปฺปิลาวิตตฺตํ
     อจฺจารทฺธวีริยนฺติ มม วีริยํ สิถิลํ กโรโต ทุฏฺฐุลฺลํ อุปฺปนฺนนฺติ ปุน
วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิ. ปตเมยฺยาติ มเรยฺย.
     อติลีนวีริยนฺติ มม วีริยํ ปคฺคณฺหโต เอวํ ชาตนฺติ ปุน วีริยํ สิถิลํ
กโรโต อติลีนวีริยํ อุทปาทิ.
     อภิชปฺปาติ เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวสงฺฆํ ปสฺสโต
ตณฺหา อุทปาทิ. นานตฺตสญฺญาติ มยฺหํ เอกชาติกํ รูปํ มนสิกโรนฺตสฺส
อภิชปฺปา อุปฺปนฺนา, นานาวิธรูปํ มนสิกริสฺสามีติ กาเลน เทวโลกาภิมุขํ
กาเลน มนุสฺสโลกาภิมุขํ วฑฺเฒตฺวา นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรโต
นานตฺตสญฺญา อุทปาทิ.
     อตินิชฺฌายิตตฺตนฺติ มยฺหํ นานาวิธานิ รูปานิ มนสิกโรนฺตสฺส
นานตฺตสณฺญา อุทปาทิ, อิฏฺฐํ วา อนิฏฺฐํ วา เอกชาติกเมว มนสิกริสฺสามีติ
ตถา มนสิกโรโต อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปํ อุทปาทิ.
     [๒๔๓] โอภาสนิมิตฺตํ มนสิ กโรมีติ ปริกมฺโมภาสเมว มนสิ กโรมิ.
น จ รูปานิ ปสฺสามีติ ทิพพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามิ. รูปนิมิตฺตํ มนสิ
กโรมีติ ทิพฺพจกฺขุนา วิสยรูปเมว มนสิกโรมิ.
     ปริตฺตญฺเจว โอภาสนฺติ ปริตฺตกฏฺฐาเน โอภาสํ. ปริตฺตานิ จ
รูปานีติ ปริตฺตกฏฺฐาเน รูปานิ. วิปริยาเยน ทุติยวาโร เวทิตพฺโพ. ปริตฺโต
สมาธีติ ปริตฺตโก ปริกมฺโมภาโส, โอภาสปริตฺตตํ ๑- หิ สนฺธาย อิธ
ปริกมฺมสมาธิ "ปริตฺโต"ติ วุตฺโต. ปริตฺตํ เม ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ สมเย
ทิพฺพจกฺขุปิ ปริตฺตกํ โหติ. อปฺปมาณวาเรปิ เอเสว นโย.
      [๒๔๕] อวิตกฺกมฺปิ วิจารมตฺตนฺติ ปญฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธึ
อวิตกฺกมฺปิ อวิจารนฺติ จตุกฺกนเยปิ ปญฺจกนเยปิ ฌานตฺตยสมาธึ. สปฺปีติกนฺติ
ทุกติกชฺฌานสมาธึ. นิปฺปีติกนฺติ ทุกชฺฌานสมาธึ. สาตสหคตนฺติ
ติกจตุกฺกชฺฌานสมาธึ. อุเปกฺขาสหคตนฺติ จตุกฺกนเย จตุตฺถชฺฌานสมาธึ ปญฺจกนเย
ปญฺจมชฺฌานสมาธึ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โอภาตํ ปริตฺตํ, ตํ
     กทา ปน ภควา อิมํ ติวิธํ สมาธึ ภาเวสิ? มหาโพธิมูเล นิสินฺโน
ปจฺฉิมยาเม. ภควโต หิ ปฐมมคฺโค ปฐมชฺฌานิโก อโหสิ, ทุติยาทโย
ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา. ปญฺจกนเย ปญฺจมชฺฌานสฺส มคฺโค นตฺถีติ โส
โลกิโย อโหสีติ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสกํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานเมวาติ.
                    ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมนิกายฏฺฐกถาย
                     อุปกฺกิเลสสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๐ หน้า ๑๔๗-๑๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=10&A=3747&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=10&A=3747&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=14&i=439
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=14&A=6017
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=14&A=5887
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=14&A=5887
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๔
http://84000.org/tipitaka/read/?index_14