ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๑ ภาษาบาลีอักษรไทย สํ.อ. (สารตฺถ.๑)

                          สารตฺถปฺปกาสินี นาม
                   สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถา สคาถาวคฺควณฺณนา
                           ----------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           คนฺถารมฺภกถา
               กรุณาสีตลหทยํ           ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตมํ
               สนรามรโลกครุํ          วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺตํ.
               พุทฺโธปิ พุทฺธภาวญฺจ       ภาเวตฺวา เจว สจฺฉิกตฺวา จ
               ยํ อุปคโต คตมลํ         วนฺเท ตมนุตฺตรํ ธมฺมํ.
               สุคตสฺส โอรสานํ         ปุตฺตานํ มารเสนมถนานํ
               อฏฺฐนฺนมฺปิ จ สมูหํ        สิรสา วนฺเท อริยสํฆํ.
               อิติ เม ปสนฺนมติโน       รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุญฺญํ
               ยํ สุวิหตนฺตราโย         หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน.
               สํยุตฺตวคฺคปฏิมณฺฑิตสฺส      สํยุตฺตอาคมวรสฺส
               พุทฺธานุพุทฺธสํวณฺณิตสฺส      ญาณปฺปเภทชนนสฺส.
               อตฺถปฺปกาสนตฺถํ          อฏฺฐกถา อาทิโต วสีสเตหิ ๑-
               ปญฺจหิ ยา สงฺคีตา        อนุสงฺคีตา จ ปจฺฉาปิ.
               สีหลทีปมฺปน อา-         ภตาถ วสินา มหามหินฺเทน
               ฐปิตา สีหลภาสาย        ทีปวาสีนมตฺถาย.
               อปเนตฺวาน ตโตหํ        สีหลภาสํ มโนรมํ ภาสํ
               ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ          อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ.
               สมยํ อวิโลเมนฺโต        เถรานํ เถรวํสปฺปทีปานํ ๒-
               สุนิปุณวินิจฺฉยานํ          มหาวิหารวาสีนํ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วสิสเตหิ  ฉ.ม. เถรวํสทีปานํ, ม. เถรวํสปทิปานํ
@ ฉ.ม. มหาวิหาเร นิวาสีนํ.
               หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-       มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามิ
               สุชนสฺส จ ตุฏฺฐตฺถํ        จิรฏฺฐิตตฺถญฺจ ธมฺมสฺส.
               สาวตฺถิปฺปภูตีนํ           นครานํ วณฺณนา กตา เหฏฺฐา
               สงฺคีตีนํ ทฺวินฺนํ           ยา เม อตฺถํ วทนฺเตน.
               วิตฺถารวเสน สุทํ         วตฺถูนิ จ ยานิ ตตฺถ วุตฺตานิ
               เตสมฺปิ น อิธ ภิยฺโย      วิตฺถารกถํ กริสฺสามิ.
               สุตฺตานํ ปน อตฺถา        น วินา วตฺถูหิ เย ปกาเสนฺติ ๑-
               เตสํ ปกาสนตฺถํ          วตฺถูนิปิ ทสฺสยิสฺสามิ.
               สีลกถา ธุตธมฺมา         กมฺมฏฺฐานานิ เจว สพฺพานิ
               จริยาวิธานสหิโต         ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร.
               สพฺพา จ อภิญฺญาโย       ปญฺญาสงฺกลนนิจฺฉโย ๒- เจว
               ขนฺธธาตายตนินฺ ๓-       ทฺริยานิ อริยานิ เจว จตฺตาริ.
               สจฺจานิ ปจฺจยาการ-      เทสนา สุปริสุทฺธนิปุณนยา
               อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา         วิปสฺสนาภาวนา เจว.
               อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา       วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ
               วุตฺตํ ตสฺมา ภิยฺโย        เนตํ ๔- อิธ วิจารยิสฺสามิ.
               "มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค       เอส จตุนฺนมฺปิ อาคมานญฺ หิ
               ฐตฺวา ปกาสยิสฺสติ        ตตฺถ ยถาภาสิตมตฺถํ."
               อิจฺเจว กโต ตสฺมา       ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย
               อฏฺฐกถาย วิชานถ        สํยุตฺตวินิสฺสิตํ อตฺถนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปกาสนฺติ    ก. ปญฺญาสกลนนิจฺฉโย, ม. ปญฺญาสงฺคหวินิจฺฉโย
@ ฉ.ม. ขนฺธาธาตา....     ฉ.ม., อิ. น ตํ
                          ๑. เทวตาสํยุตฺต
                            ๑. นฬวคฺค
                        ๑. โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา
      ตตฺถ สํยุตฺตาคโม นาม สคาถาวคฺโค นิทานวคฺโค ขนฺธกวคฺโค
สฬายตนวคฺโค มหาวคฺโคติ ปญฺจวคฺโค โหติ, สุตฺตโต:-
           สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ           สตฺต สุตฺตสตานิ จ
           ทฺวาสฏฺฐี เจว สุตฺตานิ        เอโส สํยุตฺตสงฺคโห.
      ภาณวารโต ภาณวารสตํ โหติ. ตสฺส วคฺเคสุ สคาถาวคฺโค อาทิ,
สุตฺเตสุ โอฆตรณสุตฺตํ. ตสฺสาปิ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน
ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาทิ. สา ปเนสา ปฐมมหาสงฺคีติ สุมงฺคลวิลาสินิยา
ทีฆนิกายฏฺฐกถาย อาทิมฺหิ วิตฺถาริตา, ตสฺมา สา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว
เวทิตพฺพา.
         [๑] ยํ ปเนตํ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ นิทานํ, ตตฺถ เอวนฺติ
นิปาตปทํ. เมติอาทีนิ นามปทานิ. สาวตฺถิยํ วิหรตีติ เอตฺถ วีติ อุปสคฺคปทํ,
หรตีติ อาขฺยาตปทนฺติ อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
         อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหนวจน-
สมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา เหส "เอวํ ชาเตน มจฺเจน,
กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺ "ติเอวมาทีสุ ๑- อุปมายํ อาคโต. "เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ,
เอวนฺเต ปฏิกฺกมิตพฺพนฺ"ติ ๒- อุปเทเส. "เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติอาทีสุ ๓-
สมฺปหํสเน. "เอวเมวํ ๔- ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส
สมณสฺส วณฺณํ ภาสตี"ติอาทีสุ ๕- ครหเน. "เอวมภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต
ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติอาทีสุ ๖- วจนสมฺปฏิคฺคเห. "เอวํ พฺยา โข อหํ ภนฺเต ภควตา
@เชิงอรรถ:  ขุ.สุ. ๒๕/๕๓/๒๖ วิสาขวตฺถุ           องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒/๑๔๐ อูมิภยสุตฺต
@ องฺ. ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๘ เกสปุตฺติสุตฺต     ม. เอวเมว
@ สํ. สคา. ๑๕/๑๘๗/๑๙๒ ธนญฺชานีสุตฺต    ม.มู. ๑๒/๑/๑ มูลปริยายสุตฺต
ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี"ติอาทีสุ ๑- อากาเร. "เอหิ ตฺวํ มาณวก, เยน สมโณ
อานนฺโท เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ
อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ `สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ
อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี'ติ, เอวญฺจ
วเทหิ `สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส
นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติอาทีสุ ๒- นิทสฺสเน. "ตํ กึ มญฺญถ
กาลามา, อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ. อกุสลา ภนฺเต. สาวชฺชา วา
อนวชฺชา วาติ. สาวชฺชา ภนฺเต. วิญฺญุครหิตา วา วิญฺญุปฺปสตฺถา วาติ.
วิญฺญุครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ วา โน วา,
กถํ โว เอตฺถ โหตีติ. สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ,
เอวนฺโน เอตฺถ โหตี"ติอาทีสุ ๓- อวธารเณ. สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ
ทฏฺฐพฺโพ.
       ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ:-
นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ
ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส
ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ,  สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ
ชเนตฺวาปิ เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ.
      นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ
ปริโมเจนฺโต "เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ
นิทสฺเสติ.
      อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ
ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฐากานํ ยทิทํ
อานนฺโท"ติ ๔- เอวํ ภควตา, "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล
พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๕- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๓๙๘/๓๕๖ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต      ที.สี. ๙/๔๔๕/๑๙๗ สุภมาณววตฺถุ
@ องฺ. ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๕ เกสปุตฺติสุตฺต    องฺ. เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕ เอตทคฺควคฺค
@ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ ขิปฺปนิสนฺติสุตฺต (สฺยา)
ปสฏฺฐภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ ๑- ชเนติ
"เอวมฺเม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว
น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ.
       เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "คาถาภิคีตํ เม
อโภชเนยฺยนฺ"ติอาทีสุ ๒- มยาติ อตฺโถ. "สาธุเม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ
เทเสตู"ติอาทีสุ ๓- มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๔-
มมาติ อตฺโถ. อิธ ปน "มยา สุตนฺ"ติ จ "มม สุตน"ติ จ อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ.
       สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุต-
กิลินฺนูปจิตานุโยคโสตวิญฺเญยฺยโสตทฺวารานุสารวิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ตถา
หิสฺส "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๕-
วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๖-
กิลินฺนากิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๗-
อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๘- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ.
"ทิฏฐํ สุตํ มุตนฺ"ติอาทีสุ ๙- โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร
สุตสนฺนิจโย"ติอาทีสุ ๑๐- โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ
มยาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มยา สุตํ, โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ
อตฺโถ ๑๑- ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มม สุตํ,
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ อตฺโถ ยุชฺชติ.
       เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํ. เมติ
วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต
อนูนานธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โสตุกามตํ    สํ. สคา. ๑๕/๑๙๗/๒๐๘ กสิภารทฺวาชสุตฺต,ขุ.สุ. ๒๕/๘๑/๓๕๑
@ สํ. สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕ ปุณฺณสุตฺต (สฺยา)    ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต
@ ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ มุจฺจลินฺทสุตฺต    วินย. ภิกฺขุนีวิ. ๓/๖๕๗/๔ ปาราชิกกณฺฑ
@ ขุ. ขุทฺทก. ๒๕/๑๒/๑๑ ติโรกุฑฺฑสุตฺต   ขุ. ธมฺม. ๒๕/๑๘๑/๔๙
@ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ   ม.มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓ อลคทฺทูปมสุตฺต
@๑๐ ม.มู. ๑๒/๓๓๓/๒๙๘ มหาโคสิงคสุตฺต  ๑๑ ฉ.ม., อิ. อตฺโถติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
วิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ.
สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ, อยํ เหตฺถ สงฺเขโป "นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโต"ติ.
       ตถา เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพปฺปกาสนํ.  เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ
ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา
เอวํ สุตนฺติ.
       ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส. เอวนฺติ หิ อยํ
อาการปญฺญตฺตินิทฺเทโส. ๑-  เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส. เอตฺตาวตา
นานาการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุวิสเย คหณสนฺนิฏฺฐานํ ๒-
กตํ โหติ.
       อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส. เมติ
อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- มยา สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา
ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ.
       ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺฉิกตฺถปรตฺถวเสน ๓- อวิชฺชมานปญฺญตฺติ. กึ
เหตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภถ. สุตนฺติ
วิชฺชมานปญฺญตฺติ. ยํ หิ ตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ.
ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติ. สุตนฺติ
ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺญตฺติ.
       เอตฺถ จ เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. น หิ สมฺมุโฬฺห
นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ. สุตนฺติ วจเนน สุตสฺส อสมฺโมสํ ทีเปติ. ยสฺส
หิ สุตํ ปมุฏฺฐํ ๔- โหติ, น โส กาลนฺตเรน มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส
อสมฺโมเหน ปญฺญาสิทฺธิ, อสมฺโมเหน ๕- ปน สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย
สติยา พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา, สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อาการปญฺญตฺติ   ม. กตฺตุวิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐานํ
@ ฉ.ม. สจฺจิกฏฺฐ...   ฉ.ม. สมฺมุฏฺฐํ, สี. ปมฺมุฏฺฐํ   ฉ.ม., อิ.อสมฺโมเสน
ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสลสฺส ๑- อนุปาลนสมตฺถโต
ธมฺมภณฺฑาคาริกตาสิทฺธิ.
       อปโร นโย:- เอวนฺติ วจเนน โยนิโส มนสิการํ ทีเปติ อโยนิโส
มนสิกโรโต หิ นานปฺปการปฏิเวธาภาวโต. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ
วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโต. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา
วุจฺจมาโนปิ "น มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ ภณติ. โยนิโส มนสิกาเรน เจตฺถ
อตฺตสมฺมาปณิธึ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตํ สาเธติ สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ
อกตปุญฺญสฺส วา ตทภาวโต. อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสฺสวนํ สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ
สาเธติ. น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปนิสฺสยมานสฺส
สวนํ อตฺถีติ.
       อปโร นโย:- ยสฺมา "เอวนฺติ  ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานาการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส"ติ วุตฺตํ, โส จ เอวํ
ภทฺทโก อากาโร น สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา โหติ,
ตสฺมา เอวนฺติ อิมินา ภทฺทเกน อากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺติมตฺตโน ทีเปติ.
สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ. น หิ อปฺปฏิรูเป เทเส วสโต
สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา
อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ, ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ, ตาย จ อาสยสุทฺธิยา
อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทธิ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส
อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคํ วิย สุริยสฺส อุทยโต, โยนิโส มนสิกาโร
วิย จ กุสลกมฺมสฺส, อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน ๒- นิทานํ
ฐเปนฺโต เอวมฺเม สุตนฺติอาทิมาห.
       อปโร นโย:- เอวนฺติ อิมินา นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน วจเนน
อตฺตโน อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ ทีเปติ. สุตนฺติ อิมินา
โสตพฺพเภทปฏิเวธทีปเกน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ. เอวนฺติ จ อิทํ
โยนิโส มนสิการทีปกํ วจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา
สุปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. สุตนฺติ อิทํ สวนโยคทีปกํ วจนํ ภาสมาโน"พหู มยา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ธมฺมโกสสฺส        อิ., สี. เถโร
ธมฺมา สุตา ธตา ๑- วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ. ตทุภเยนปิ อตฺถพฺยญฺชนปาริปูรึ
ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ อาทเรน อสุณนฺโต
มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม โสตพฺโพ.
       เอวมฺเม สุตนฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท
ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโน ๒- อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ
ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม
จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติ. "เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจนนฺ"ติ
ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ
ปติฏฺฐาเปติ.
       อปิจ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต
ปุริมสวนํ ๓- วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺช-
วิสารทสฺส ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส
ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส
สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา
พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กาตพฺพา"ติ สพฺพเทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ
ธมฺเม อสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทตีติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
         "วินาสยติ อสฺสทฺธํ        สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
          เอวมฺเม สุตมิจฺเจตํ ๔-   วทํ โคตมสาวโก"ติ.
    เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ
สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํ. เอตฺถ ๕- สมยสทฺโท:-
          สมวาเย ขเณ กาเล     สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ
          ปฏิลาเภ ปหาเน จ      ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
      ตถา หิสฺส "อปฺเปว นาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ
อุปาทายา"ติ เอวมาทีสุ ๖- สมวาโย อตฺโถ.  "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ธาตา   อตฺตโน อทหนฺโตติ อตฺตนิ อฏฺฐเปนฺโตติ ฏีกา
@ ฉ.ม. ปุริมวจนํ     ฉ.ม., อิ. สุตมิจฺเจวํ  ฉ.ม., อิ. ตตฺถ
@ ที.สี. ๙/๔๔๗/๑๙๗ สุภมาณววตฺถุ
จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๑- ขโณ. "อุณหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทีสุ ๒- กาโล.
"มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๓- สมูโห. "สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ  อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ' ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ
สตฺถุสาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี'ติ. อยํปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสี"ติอาทีสุ ๔- เหตุ. "เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฑิกาปุตฺโต ๕- สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม
ปฏิวสตี"ติอาทีสุ ๖- ทิฏฺฐิ.
            "ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ       โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
             อตฺถาภิสมยา ธีโร             ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติ
อาทีสุ ๗- ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ๘- ปหานํ.
"ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ"ติอาทีสุ ๙-
ปฏิเวโธ. อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ. เตน สํวจฺฉรอุตุมาสอฑฺฒมาสรตฺติทิวส-
ปุพฺพณฺหมชฺฌนฺติกสายณฺหปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ
เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ.
        ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ ยมฺหิ ยมฺหิ
สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพนฺตํ เถรสฺส
สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ปญฺญาย. ยสฺมา ปน "เอวํ เม สุตํ อสุกสํวจฺฉเร
อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา"ติ เอวํ วุตฺเต
น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุญฺจ วตฺตพฺพํ
โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ สโมธาเนตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
       เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ๑๐- ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย
ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย
@เชิงอรรถ:  องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๙/๒๓๐ คหปติวคฺค: อกฺขณสุตฺต (สฺยา)
@ วินย. มหาวิ. ๒/๓๕๘/๒๘๒ ปาจิตฺติยกณฺฑ      ที. มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖  มหาสมยสุตฺต
@ ม.ม. ๑๓/๑๓๕/๑๑๑  ภทฺทาลิสุตฺต    สี. สมณมณฺฑิกาปุตฺโต
@ ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔ สมณมุณฺฑิกสุตฺต     สํ. สคา. ๑๕/๑๒๘/๑๐๔ ปฐมอปฺปมาทสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๒๘/๑๖ สพฺพาสวสุตฺต    ขุ. ปฏิ.๓๑/๕๔๕,๕๔๙/๔๔๙,๔๕๔ สจฺจกถา (สฺยา)
@๑๐ ม. คพฺภโวกฺกนฺติสมโย
เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย
สุปฺปกาสา อเนกกาลปฺปเภทาเอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ
สมยนฺติ ทีเปติ. โย จายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย,
อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ
ธมฺมีกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ
สนฺธาย "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
       กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม  "ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺ"ติ จ อิโต
อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ "ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ จ
ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต, วินเย จ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา"ติ
กรณวจเนน, ตถา อกตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ. ตตฺถ
ตถา, อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ
สุตฺตปเทสุ จ อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ. อธิกรณํ หิ
กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย, ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ
ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยติ. ตสฺมา
ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโต.
       วินเย จ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย
สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุวิญฺเญยฺโย, เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน
จ สิกฺขาปทานิ ปญฺญาปยนฺโต สิกฺขาปทปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเวกฺขมาโน ภควา ตตฺถ
ตตฺถ วิหาสิ. ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ กรณวจนนิทฺเทโส ๑- กโต.
       อิธ ปน อญฺญสฺมึ จ เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยํ หิ
สมยํ ภควา อิมํ อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน
วิหาสิ. ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจนนิทฺเทโส กโตติ.
    เตเนตํ วุจฺจติ:-
          "ตนฺตํ อตฺถมเวกฺขิตฺวา ๒-         ภุมฺเมน กรเณน จ
           อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต            อุปโยเคน โส อิธา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กรณวจเนน นิทฺเทโส             ฉ.ม. อตฺถมเปกฺขิตฺวา
       โปราณา ปน วณฺณยนฺติ:- "ตสฺมึ สมเย"ติ วา "เตน สมเยนา"ติ วา
"ตํ สมยนฺ"ติ ๑- วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส, ๒- สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว อตฺโถติ.
ตสฺมา "เอกํ สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ "เอกสฺมึ สมเย"ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
       ภควาติ ครุ. ครุํ  หิ โลเก "ภควา"ติ วทนฺติ. อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย
สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา "ภควา"ติ เวทิตพฺโพ.
โปราเณหิปิ วุตฺตํ:-
          "ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ        ภควาติ วจนมุตฺตมํ
           ครุ คารวยุตฺโต โส        ภควา เตน วุจฺจตี"ติ.
      อปิจ:-
          "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต     ภเคหิ จ วิภตฺตวา
           ภตฺตวา วนฺตคมโน         ภเวสุ ภควา ตโต"ติ
อิมิสฺสา คาถาย วเสนสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ
วิสุทฺธิมคฺเค พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตเยว.
       เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ๓-
ภควโต ธมฺมสรีรํ ๔- ปจฺจกฺขํ กโรติ. เตน "นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ
โว สตฺถา"ติ สตฺถุ อทสฺสเน ๕- อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสสิ. เอกํ สมยํ ภควาติ
วจเนน ตสฺมึ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ
สาเวติ. ๖- เตน "เอวํวิธสฺส นาม อริยธมฺมสฺส เทเสตา ๗- ทสพลธโร
วชิรสงฺฆาฏสมานกาโย โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, เกนญฺเญน ชีวิเต อาสา
ชเนตพฺพา"ติ ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติ.
เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ. เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺตึ. เอกํ
สมยนฺติ กาลสมฺปตฺตึ. ภควาติ เทสกสมฺปตฺตึ.
       สาวตฺถิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ.
       วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ
อญฺญตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ. อิธ ปน ฐานคมนนิสีทนสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอกํ สมยนฺ"ติ.   อภิลาปมตฺตเภโทติ วจนมตฺเตน วิเสโสติ ฏีกา
@ ฉ.ม. ทสฺเสนฺโต   ม. ธมฺมกายํ   ฉ.ม. อทสฺสเนน   ฉ.ม. สาเธติ   ฉ.ม. เทสโก
อญฺญตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ, เตน ฐิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ
ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน
วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา "วิหรตี"ติ วุจฺจติ.
       เชตวเนติ เชตสฺส ราชกุมารสฺส วเน. ตํ หิ เตน โรปิตํ สํวฑฺฒิตํ
ปริปาลิตํ อโหสิ, ตสฺมา "เชตวนนฺ"ติ สงฺขํ คตํ. ตสฺมึ เชตวเน. อนาถปิณฺฑิกสฺส
อาราเมติ อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา จตุปญฺญาสหิรญฺญโกฏิปริจฺจาเคน
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส นิยฺยาติตตฺตา ๑- "อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโม"ติ สงฺขํ
คเต อาราเม. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺฐกถายํ
สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนายํ วุตฺโต.
       ตตฺถ สิยา:- ยทิ ตาว ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, "เชตวเน"ติ น
วตฺตพฺพํ. อถ ตตฺถ วิหรติ, "สาวตฺถิยนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ. น หิ สกฺกา อุภยตฺถ
เอกํ สมยํ วิหริตุนฺติ. น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ.
       นนุ อโวจุมฺห "สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺ"ติ. ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ
สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ "คงฺคาย  จรนฺติ, ยมุนาย จรนฺตี"ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ
ยทิทํ สาวตฺถิยา สมีเป เชตวนํ, ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ "สาวตฺถิยํ วิหรติ
เชตวเน"ติ. โคจรคามนิทสฺสนตฺถํ หิสฺส สาวตฺถิวจนํ,
ปพฺพชิตานุรูปนิวาสนฏฺฐานทสฺสนตฺถํ ๒- เสสวจนํ.
       อญฺญตรา เทวตาติ นามโคตฺตวเสน อปากฏา เอกา เทวตาติ อตฺโถ.
"อภิชานาติ โน ภนฺเต ภควา. อหุ ญาตญฺญตรสฺส ๓- มเหสกฺขสฺส ยกฺขสฺส
สงฺขิตฺเตน ตณฺหาสงฺขยวิมุตฺตึ ภาสิตา"ติ ๔- เอตฺถ ปน อภิญฺญาโต สกฺโกปิ
เทวราชา "อญฺญตโร"ติ วุตฺโต. "เทวตา"ติ จ อิทํ เทวานํปิ เทวธีตานํปิ
สาธารณวจนํ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ เทโว ๕- อธิปฺเปโต, โส จ โข รูปาวจรานํ
เทวานํ อญฺญตโร.
@เชิงอรรถ:  กตฺถจิ นิยฺยาทิตตฺตาติปิ ทิสฺสติ        ฉ.ม., อิ....นิทสฺสนตฺถํ
@ สี. อาหุตํเยว อญฺญตรสฺส, ก. อหุนญฺเญว อญฺญตรสฺส
@ ก.,ม. อภาสิตฺถาติ, ม.มู. ๑๒/๓๙๕/๓๕๒ จูฬตณฺหาสงฺขยสุตฺต    สี. เทวปุตฺโต
       อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิ-
รูปอพฺภานุโมทนาทีสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม
ยาโม, จิรํนิสินฺโน ภิกฺขุสํโฆ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา ภิกฺขูนํ ปาฏิโมกฺขนฺ"ติ
เอวมาทีส ๑- ขเย ทิสฺสติ. "อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ ปณีตตโร
จา"ติ เอวมาทีสุ ๒- สุนฺทเร.
            "โก เม วนฺทติ ปาทานิ     อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
             อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน       สพฺพา โอภาสยํ ทิสา"ติ
เอวมาทีสุ ๓- อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติ
เอวมาทีสุ ๔- อพฺภานุโมทเน. อิธ ปน ขเย. เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา,
ปริกฺขีณาย รตฺติยาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถายํ เทวปุตฺโต มชฺฌิมยามสมนนฺตเร
อาคโตติ เวทิตพฺโพ. นิยาโม หิ กิเรส เทวตานํ ยทิทํ พุทฺธานํ วา
พุทฺธสาวกานํ วา อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺตา มชฺฌิมยามสมนนฺตเรเยว อาคจฺฉนฺติ.
       อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเป, วณฺณสทฺโท ปน
ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ "สุวณฺณวณฺโณสิ
ภควา"ติ เอวมาทีสุ ๕- ฉวิยา. "กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ อิเม สมณสฺส
โคตมสฺส วณฺณา"ติ เอวมาทีสุ ๖- ถุติยํ. "จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา"ติ
เอวมาทีสุ ๗- กุลวคฺเค. "อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี"ติ เอวมาทีสุ ๘-
การเณ. "มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา"ติ เอวมาทีสุ ๙- สณฺฐาเน. "ตโย
ปตฺตสฺส วณฺณา"ติ เอวมาทีสุ ๑๐- ปมาเณ. "วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา"ติ
เอวมาทีสุ ๑๑- รูปายตเน. โส อิธ ฉวิยา ทฏฺฐพฺโพ. เตน อภิกฺกนฺตวณฺณา
อภิรูปจฺฉวิ, อิฏฺฐวณฺณา มนาปวณฺณาติ วุตฺตํ โหติ. เทวตา หิ มนุสฺสโลกํ
@เชิงอรรถ:  องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๐/๒๐๗ (สฺยา), วินย. จูฬ. ๗/๓๘๓/๒๐๔ ปาติโมกฺขฏฺฐปนกฺขนฺธก
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๐๐/๑๑๓ โปตลิยสุตฺต    ขุ. วิมาน. ๒๖/๘๕๗/๘๗
@มณฺฑูกเทวปุตฺต...   วินย. มหาวิ. ๑/๑๕/๗ เวรญฺชกณฺฑ, ขุ.สุ. ๒๕/๘๒/๓๕๒
@กสิภารทฺวาชสุตฺต   ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔ เสลสุตฺต   ม.ม. ๑๓/๗๗/๕๔ อุปาลิวาทสุตฺต
@ ที.สี. ๙/๒๖๖/๙๒ ตติยอิพฺภวาท     สํ. สคา. ๑๕/๒๓๔/๒๔๖ ปทุมปุปฺผสุตฺต
@ สํ. สคา. ๑๕/๑๓๘/๑๒๔ นาคสุตฺต   ๑๐ วินย. มหาวิ. ๒/๖๐๒/๖๘ นิสฺสคฺคิยกณฺฑ
@๑๑ อภิ. สงฺคณิ. ๓๔/๖๑๗, ๖๒๔,๖๒๘, ๖๔๕/๑๘๙ รูปกณฺฑ
อาคจฺฉมานา ปกติวณฺณํ ปกติอิทฺธึ ชหิตฺวา โอฬาริกํ อตฺตภาวํ กตฺวา
อติเรกวณฺณํ อติเรกอิทฺธึ มาเปตฺวา นฏสมชฺชาทีนิ คจฺฉนฺตา มนุสฺสา วิย
อภิสงฺขเตน กาเยน อาคจฺฉนฺติ. ตตฺถ กามาวจรา อนภิสงฺขเตนปิ อาคนฺตุํ
สกฺโกนฺติ, รูปาวจรา ปน น สกฺโกนฺติ. เตสํ หิ อติสุขุโม อตฺตภาโว. น เตน
อิริยาปถกปฺปนํ โหติ. ตสฺมา อยํ เทวปุตฺโต อภิสงฺขเตเนว อาคโต. เตน วุตฺตํ
"อภิกฺกนฺตวณฺนา"ติ.
       เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสสเยภุยฺยอพฺยามิสฺสา-
นติเรกทฬฺหตฺถวิสํโยคาทิ อเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ
พฺรหฺมจริยนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๑- อนวเสสตฺตํ อตฺโถ. "เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ
ขาทนียํ โภชนียํ อาทาย อุปสงฺกมิสฺสนฺตี"ติ เอวมาทีสุ ๒- เยภุยฺยตา. "เกวลสฺส
ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี"ติ เอวมาทีสุ ๓- อพฺยามิสฺสตา. "เกวลํ สทฺธามตฺตกํ
นูน อยมายสฺมา"ติ เอวมาทีสุ ๔- อนติเรกตา. "อายสฺมโต ภนฺเต อนุรุทฺธสฺส พาหิโย
นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ สํฆเภทาย ฐิโต"ติ เอวมาทีสุ ๕- ทฬฺหตฺถตฺตา.
"เกวลี วุสิตฺวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตี"ติ เอวมาทีสุ ๖- วิสํโยโค อตฺโถ. อิธ
ปนสฺส อนวเสสตฺตมตฺโถติ ๗- อธิปฺเปโต.
       กปฺปสทฺโท ปนายํ อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิ
อเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "โอกปฺปนิยเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถาตํ อรหโต
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ เอวมาทีสุ ๘- อภิสทฺทหนมตฺโถ. "อนุชานามิ ภิกฺขเว อิเมหิ
ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๙- โวหาโร. "เยน สุทํ
นิจฺจกปฺปํ วิหรามี"ติ เอวมาทีสุ ๑๐- กาโล. "อิจฺจายสฺมา กปฺโป"ติ เอวมาทีสุ ๑๑-
ปญฺญตฺติ.
@เชิงอรรถ:  วินย. มหาวิ. ๑/๑/๑ เวรญฺชกณฺฑ      วินย. มหา. ๔/๔๓/๓๗ มหาขนฺธก
@ วินย. มหา.๔/๑/๑ โพธิกถา, อภิ. วิภงฺค. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑
@ วินย. มหา. ๕/๒๔๔/๖ จมฺมกฺขนฺธก, องฺ. ฉกฺก ๒๒/๒๓๖/๔๒๑ (สฺยา)
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔๓/๒๖๗ สํฆเภทกสุตฺต    องฺ. ทสก. ๒๔/๑๒/๑๓ ปญฺจงฺคสุตฺต
@ ฉ.ม. อนวเสสตฺโถ                ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ มหาสจฺจกสุตฺต
@ วินย. จูฬ. ๗/๒๕๐/๗ ขุทฺทกวตฺถูนิ     ๑๐ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕
@๑๑ สํ. ขนฺธ. ๑๗/๑๒๔/๑๓๔, ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙/๕๔๔
"อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ เอวมาทีสุ ๑- เฉทนํ. "กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติ
เอวมาทีสุ ๒- วิกปฺโป. "อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๓- เลโส.
"เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ โอภาเสตฺวา"ติ เอวมาทีสุ ๔- สมนฺตภาโว. อิธ ปนสฺส สมนฺตภาโว
อตฺโถติ อธิปฺเปโต. ตสฺมา เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ เอตฺถ "อนวเสสสมนฺตโต
เชตวนนฺ"ติ เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
       โอภาเสตฺวาติ วตฺถาลงฺการสรีรสมุฏฺฐิตาย อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย
สุริโย วิย จ เอโกภาสํ เอกปฺปโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถ.
       เยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ. เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ตสฺมา "ยตฺถ
ภควา, ตตฺถ อุปสงฺกมี"ติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เยน วา การเณน
ภควา เทวมนุสฺเสหิ อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน การเณน อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ. เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสา-
ธิคมาธิปฺปาเยน, สาธุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจผลิตมหารุกฺโข วิย.
อุปสงฺกมีติ จ คโตติ ๕- วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํ.
อถวา เอวํ คโต ๖- ตโต อาสนฺนตรฏฺฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ
วุตฺตํ โหติ.
       อิทานิ เยนตฺเถน โลเก อคฺคปุคฺคลสฺส อุปฏฺฐานํ อาคตา, ตํ ปุจฉิตุกามา
ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อญฺชลึ สิรสิ ปติฏฺฐเปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ.
       เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส "วิสมํ จนฺทิมสุริยา ปริวตฺตนฺตี"ติอาทีสุ ๗-
วิย. ตสฺมา ยถา ฐิตา เอกมนฺตํ ฐิตา โหติ, ตถา อฏฺฐาสีติ เอวเมตฺถ
อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ. อฏฺฐาสีติ ฐานํ กปฺเปสิ.
ปณฺฑิตา หิ เทวมนุสฺสา ครุฏฺฐานิยํ อุปสงฺกมิตฺวา อาสนกุสลตาย เอกมนฺตํ
ติฏฺฐนฺติ, อยญฺจ เทโว เตสํ อญฺญตโร, ตสฺมา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ.
       กถํ ฐิโต ปน เอกมนฺตํ ฐิโต โหตีติ? ฉ ฐานโทเส วชฺเชตฺวา. เสยฺยถีทํ?
อติทูรมจฺจาสนฺนํ อุปริวาตมุณฺณตปฺปเทสํ ๘-  อติสมฺมุขมติปจฺฉาติ. อติทูเร
@เชิงอรรถ:  ขุ. วิมาน. ๒๖/๑๐๙๔/๑๒๑ ปฐมกุณฺฑลีวิมาน   วินย. จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖
@สตฺตสติกกฺขนฺธก   องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๕/๓๔๕ ยมกวคฺค
@ สํ. สคา. ๑๕/๙๔/๖๑ ทีฆลฏฺฐิสุตฺต    ฉ.ม. คตาติ    ฉ.ม., อิ. คตา
@ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๗๐/๘๕ อธมฺมิกสุตฺต   ฉ.ม., อิ. อุปริวาตํ อุนฺนตปฺปเทสํ
ฐิโต หิ สเจ กเถตุกาโม โหติ, อุจฺจาสทฺเทน กเถตพฺพํ โหติ. อจฺจาสนฺเน ฐิโต
สํฆฏนํ ๑- กโรติ. อุปริวาเต ฐิโต สรีรคนฺเธน พาธติ. อุณฺณตปฺปเทเส ฐิโต
อคารวํ ปกาเสติ. อติสมฺมุขา ฐิโต สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, จกฺขุนา จกฺขุํ อาหจฺจ
ทฏฺฐพฺพํ โหติ. อติปจฺฉา ฐิโต สเจ ทฏฺฐุกาโม โหติ, คีวํ ปสาเรตฺวา
ทฏฺฐพฺพํ โหติ. ตสฺมา อยํปิ เอเต ฉ ฐานโทเส วชฺเชตฺวา อฏฺฐาสิ. เตน
วุตฺตํ "เอกมนฺตํ อฏฺฐาสี"ติ
       เอตทโวจาติ เอตํ อโวจ. กถํ นูติ การณปุจฺฉา. ภควโต หิ ติณฺโณฆภาโว
ทสสหสฺสิ โลกธาตุยา ปากโฏ, เตนิมิสฺสา เทวตาย ตตฺถ กงฺขา นตฺถิ,
อิมินา ปน การเณน "ติณฺโณ"ติ น ชานาติ, เตน สา ตํ การณํ ปุจฺฉมานา
เอวมาห.
       มาริสาติ เทวตานํ ปิยสมุทาจารวจนเมตํ, นิทฺทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ
เอวํ "ยทา โข เต มาริส สงฺกุนา สงฺกุ หทเย สมาคจฺเฉยฺย, อถ นํ ตฺวํ
ชาเนยฺยาสิ `วสฺสสหสฺสํ เม นิรเย ปจฺจมานสฺสา"ติ ๒- อิทํ วิรุชฺฌติ. น หิ
นิรยิกสตฺโต นิทฺทุกฺโข นาม โหติ. กิญฺจาปิ น นิทฺทุกฺโข, รุฬฺหีสทฺเทน ปน
เอวํ วุจฺจติ. ปุพฺเพ กิร ปฐมกปฺปิกานํ นิทฺทุกฺขานํ สุขสมปฺปิตานํ เอส โวหาโร,
อปรภาเค ทุกฺขํ โหตุ วา มา วา, รุฬฺหีสทฺเทน อยํ โวหาโร วุจฺจเตว
นิปฺปทุมาปิ นิรุทกาปิ วา โปกฺขรณี วิย.
       โอฆมตรีติ เอตฺถ จตฺตาโร โอฆา กาโมโฆ ภโวโฆ ทิฏฺโฐโฆ
อวิชฺโชโฆติ. ตตฺถ ปญฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค กาโมโฆ นาม, รูปารูปภเวสุ
ฉนฺทราโค ฌานนิกนฺติ จ ภโวโฆ นาม, ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย ทิฏฺโฐโฆ นาม,
จตูสุ สจฺเจสุ อญาณํ อวิชฺโชโฆ นาม. ตตฺถ กาโมโฆ อฏฺฐสุ โลภสหคเตสุ
จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติ, ภโวโฆ จตูสุ ทิฏฺฐิคตวิปฺปยุตฺตโลภสหคเตสุ
จิตฺตุปฺปาเทสุ อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺโฐโฆ จตูสุ ทิฏฺฐิคตสมฺปยุตฺเตสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ
อุปฺปชฺชติ, อวิชฺโชโฆ สพฺพากุสเลสุ อุปฺปชฺชติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สํฆฏฺฏนํ.      ม.มู. ๑๒/๕๑๒/๔๕๖ มารตชฺชนียสุตฺต
       สพฺโพปิ เจส อวหนนฏฺเฐน จ ราสฏฺเฐน จ โอโฆติ เวทิตพฺโพ.
อวหนนฏฺเฐนาติ อโธ คมนฏฺเฐน. อยํ หิ อตฺตโน  วสํ คเต สตฺเต อโธ
คเมติ, นิรยาทิเภทาย ทุคฺคิตยํเยว นิพฺพตฺเตติ, อุปริภาวํ วา ๑- นิพฺพานํ คนฺตุํ
อเทนฺโต อโธ ตีสุ ภเวสุ จตูสุ โยนีสุ ปญฺจสุ คตีสุ สตฺตสุ วิญฺญาณฏฺฐิตีสุ
นวสุ สตฺตาวาเสสุ จ คเมตีติปิ อตฺโถ. ราสฏฺเฐนาติ มหนฺตฏฺเฐน. มหา เหโส
กิเลสราสิ อวีจิโต ปฏฺฐาย ยาว ภวคฺคา ปตฺถโฏ, ยทิทํ ปญฺจสุ กามคุเณสุ
ฉนฺทราโค นาม. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวมยํ ราสฏฺเฐนาปิ โอโฆติ
เวทิตพฺโพ. อตรีติ อิมํ จตุพฺพิธํปิ โอฆํ เกน นุ ตฺวํ มาริส การเณน
ติณฺโณติ ปุจฺฉติ.
       อถสฺสา ภควา ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อปฺปติฏฺฐํ ขฺวาหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ
อปฺปติฏฺฐนฺติ อปฺปติฏฺฐหนฺโต. อนายูหนฺติ อนายูหนฺโต, อวายมนฺโตติ อตฺโถ.
อิติ ภควา คุยฺหํ ๒- ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ปญฺหํ กเถสิ. เทวตาปิ นํ สุตฺวา
"พาหิรกนฺตาว โอฆนฺตรนฺตา นาม ฐาตพฺพฏฐาเน ติฏฺฐนฺตา ตริตพฺพฏฺฐาเน
อายูหนฺตา ตรนฺติ, อยํ ปน เอวํ ๓- อวีจิโต ๔- ยาว ภวคฺคา วิตฺถตํ ๕- กิเลโสฆํ
กิเลสราสึ อปฺปติฏฺฐหนฺโต อนายูหนฺโต อตรินฺติ อาห. กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ ๖-
วิมตึ ปกฺขนฺตา ๗- ปญฺหสฺส อตฺถํ น อญฺญาสิ.
       กึ ปน ภควตา ยถา สตฺตา น ชานนฺติ, เอวํ กถนตฺถาย ปารมิโย
ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตา ปฏิวิทฺธาติ? น เอตทตฺถาย ปฏิวิทฺธา, เทฺว ปน ภควโต
เทสนา นิคฺคหมุเขน จ อนุคฺคหมุเขน จ. ตตฺถ เย ปณฺฑิตมานิโน โหนฺติ
อญฺญาเตปิ ญาตสญฺญิโน ปญฺจสตา พฺราหฺมณปพฺพชิตา วิย, เตสํ มานนิคฺคหตฺถํ
ยถา น ชานนฺติ, เอวํ มูลปริยายาทิสทิสํ ธมฺมํ เทเสติ. อยํ นิคฺคหมุเขน
เทสนา. วุตฺตมฺปิ เจตํ "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, ปคฺคยฺห
ปคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร, โส ฐสฺสตี"ติ. ๘- เย ปน อุชุกา
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. อุปริภวญฺจ            ฉ.ม. คุฬฺหํ, ฏีกา. คุฬฺหนฺติ สํวุตนฺติ
@ ฉ.ม. เอวํ-สทฺโท น ทิสฺสติ
@ อิมสฺมึ ฐาเน ปฏฺฐายาติ ปทํ นฏฺฐํ มญฺเญ สเจ ตํ อตฺถิ อาทิมฺหิ วุตฺเตน สเมติ
@ ฉ.ม. ปตฺถฏํ    ฉ.ม., อิ. กินฺนุ โข เอตํ, กถํ นุโข เอตนฺ"ติ
@ ม. วิมติปกฺขนฺธา   ม. อุปริ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗ มหาสุญฺญตสุตฺต ฉ.ม.
@ปวยฺห ปวยฺหาหํ* อานนฺท วกฺขามิ,
สิกฺขากามา, เตสํ สุวิญฺเญยฺยํ กตฺวา อากงฺเขยฺยสุตฺตาทิสทิสํ ธมฺมํ เทเสติ,
"อภิรม ติสฺส, อภิรม ติสฺส, อหโมวาเทน อหมนุคฺคเหน อหมนุสาสนิยา"ติ ๑- จ เน ๒-
สมสฺสาเสติ. อยํ อนุคฺคหมุเขน เทสนา.
       อยํ ปน เทวปุตฺโต มานตฺถทฺโธ ปณฺฑิตมานี, เอวํ กิรสฺส อโหสิ:-
อหํ โอฆํ ชานามิ, ตถาคตสฺส โอฆติณฺณภาวํ ชานามิ, "อิมินา ปน การเณน
ติณฺโณ"ติ เอตฺตกมตฺตํ น ชานามิ. อิติ มยฺหํ ญาตเมว พหุํ, ๓- อปฺปํ อญฺญาตํ,
ตมหํ กถิตมตฺตเมว ชานิสฺสามิ. กึ หิ นาม ตํ ภควา วเทยฺย, ยสฺสาหํ อตฺถํ
น ชาเนยฺยนฺ"ติ. ๔- อถ สตฺถา "อยํ กิลิฏฺฐวตฺถํ วิย รงฺคชาตํ อภพฺโพ อิมํ
มานํ อปฺปหาย เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ, มานนิคฺคหํ ตาวสฺส กตฺวา ปุน นีจจิตฺเตน
ปุจฺฉนฺตสฺส ปกาเสสฺสามี"ติ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา ปญฺหํ กเถสิ. โสปิ นีหตมาโน
อโหสิ, สา จสฺส นีหตมานตา อุตฺตริปญฺหปุจฺฉเนเนว เวทิตพฺพา. ตสฺส ปน
ปญฺหปุจฺฉนสฺส อยมตฺโถ:- กถํ ปน ตฺวํ มาริส อปฺปติฏฺฐํ อนายูหํ โอฆมตริ,
ยถาหํ ชานามิ, เอวมฺเม กเถหีติ.
       อถสฺส ภควา กเถนฺโต ยทาสฺวาหนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยทาสฺวาหนฺติ
ยสฺมึ กาเล อหํ. สุกาโร นิปาตมตฺตํ. ยถา จ เอตฺถ, เอวํ สพฺพปเทสุ.
สํสีทามีติ ปฏิจฺฉนฺนํ กตฺวา อตรนฺโต ตตฺเถว โอสีทามิ. นิพฺพุยฺหามีติ ฐาตุํ
อสกฺโกนฺโต อติวตฺตามิ. อิติ ฐาเน จ วายาเม จ โทสํ ทิสฺวา อติฏฺฐนฺโต
อวายมนฺโต โอฆมตรินฺติ เอวํ ภควตา ปโญฺห กถิโต. เทวตายปิ ปฏิวิทฺโธ,
น ปน ปากโฏ, ตสฺส ปากฏกรณตฺถํ ๕- สตฺต ทุกา ทสฺสิตา. กิเลสวเสน หิ
สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อภิสงฺขารวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม.
ตณฺหาทิฏฺฐีหิ วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อวเสสกิเลสานญฺเจว อภิสงฺขารานญฺจ
วเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. ตณฺหาวเสน วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม,
ทิฏฺฐิวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม, สสฺสตทิฏฺฐิยา วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ
นาม, อุจฺเฉททิฏฺฐิยา อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. โอลียนาภินิเวสา หิ
ภวทิฏฺฐิ, อติธาวนาภินิเวสา วิภวทิฏฺฐิ. ลีนวเสน วา สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม,
@เชิงอรรถ:  สํ. ขนฺธ ๑๗/๘๔/๘๗ ติสฺสสุตฺต     สี. ชเน, ม. เนสํ   ฉ.ม. พหุ
@ ม. ชานามีติ                  ฉ.ม. ปากฏีกรณตฺถํ
อุทฺธจฺจวเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. ตถา กามสุขลฺลิกานุโยควเสน
สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, อตฺตกิลมถานุโยควเสน อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม.
สพฺพากุสลาภิสงฺขารวเสน สนฺติฏฺฐนฺโต สํสีทติ นาม, สพฺพโลกิยกุสลาภิสงฺขารวเสน
อายูหนฺโต นิพฺพุยฺหติ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ "เสยฺยถาปิ จุนฺท เย เกจิ อกุสลา
ธมฺมา. สพฺเพ เต อโธภาคงฺคมนียา, *- เย เกจิ กุสลา ธมฺมา, สพฺเพ เต
อุปริภาคงฺคมนียา"ติ. ๑-
       อิมํ ปญฺหาวิสฺสชฺชนํ สุตฺวาว เทวตา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ตุฏฺฐา
ปสนฺนา อตฺตโน ตุฏฺฐิญฺจ ปสาทญฺจ ปกาสยนฺตี ติรสฺสํ วตาติ คาถมาห. ตตฺถ
จิรสฺสนฺติ จิรสฺส กาลสฺส อจฺจเยนาติ อตฺโถ. อยํ กิร เทวตา กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธํ
ทิสฺวา ตสฺส ปรินิพฺพานโต ปฏฺฐาย อนฺตรา อญฺญํ พุทฺธํ น ทิฏฺฐปุพฺพา,
ตสฺมา อชฺช ภควนฺตํ ทิสฺวา เอวมาห. กึ ปนิมาย เทวตาย อิโต ปุพฺเพ
สตฺถา น ทิฏฺฐปุพฺโพติ. โหตุ ๒- ทิฏฺฐปุพฺโพ วา น วา, ๒- ทสฺสนํ อุปาทาย
เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. พฺราหฺมณนฺติ พาหิตปาปํ ขีณาสวพฺราหฺมณํ. ปรินิพฺพุตนฺติ
กิเลสนิพฺพาเนน นิพฺพุตํ. โลเกติ สตฺตโลเก. วิสตฺติกนฺติ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ
อาสตฺตวิสตฺตตาทีหิ การเณหิ วิสตฺติกา วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ วิสตฺติกํ อปฺปติฏฺฐมานํ
อนายูหมานํ ติณฺณํ นิตฺติณฺณํ อุตฺติณฺณํ จิรสฺสํ วต ขีณาสวพฺราหฺมณํ ปสฺสามีติ
อตฺโถ.
       สมนุญฺโญ สตฺถา อโหสีติ ตสฺสา ๓-  เทวตาย วจนํ จิตฺเตเนว
สมนุโมทิ, เอกชฺฌาสโย อโหสิ. อนฺตรธายีติ อภิสงฺขตกายํ ชหิตฺวา อตฺตโน
ปกติอุปาทินฺนกกายสฺมึเยว ๔- ฐตฺวา ลทฺธาสา ๕- ลทฺธปติฏฺฐา หุตฺวา ทสพลํ
คนฺเธหิ จ มาเลหิ จ ปูเชตฺวา อตฺตโน ภวนํเยว อคมาสีติ.
                  สารตฺถปฺปกาสินิยา สํยุตฺตนิกายฏฺฐกถาย
                      โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       ------------------
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๘๖/๖๐ สลฺเลขสุตฺต  ๒-๒ ฉ.ม. ทิฏฺฐปุพฺโพ วา โหตุ อทิฏฺฐปุพฺโพ วา,
@ สี. ตาย     ฉ.ม. ปกติอุปาทิณฺณกกายสฺมึเยว   สี. ลทฺธสฺสาทา


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๑ หน้า ๑-๑๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=11&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=11&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=15&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=15&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=15&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=15&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_15

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]