อรรถกถาเล่มที่ ๑๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๒)

                         ๓. อุปนิสสุตฺตวณฺณนา
    [๒๓] ตติเย "ชานโต อหนฺ"ติอาทีสุ ชานโตติ ชานนฺตสฺส. ปสฺสโตติ
ปสฺสนฺตสฺส. เทฺวปิ ปทานิ เอกตฺถานิ, พฺยญฺชนเมว นานํ. เอวํ สนฺเตปิ
"ชานโต"ติ ญาณลกฺขณํ อุปาทาย ปุคฺคลํ นิทฺทิสติ. อาชานนลกฺขณํ หิ ญาณํ.
"ปสฺสโต"ติ ญาณปฺปภาวํ อุปาทาย. ปสฺสนปฺปภาวํ หิ ญาณํ, ญาณสมงฺคี
ปุคฺคโล จกฺขุมา วิย จกฺขุนา รูปานิ, ญาเณน วิวเฏ ธมฺเม ปสฺสติ. อาสวานํ
ขยนฺติ เอตฺถ อาสวานํ ปหานํ อสมุปฺปาโท ขีณากาโร นตฺถิภาโวติ อยมฺปิ
อาสวกฺขโยติ วุจฺจติ, ภงฺโคปิ มคฺคผลนิพฺพานานิปิ. "อาสวานํ ขยา อนาสวํ
เจโตวิมุตฺตินฺ"ติอาทีสุ ๑- หิ ขีณากาโร อาสวกฺขโยติ วุจฺจติ. "โย อาสวานํ ขโย
วโย เภโท ปริเภโท อนิจฺจตา อนฺตรธานนฺ"ติ ๒- เอตฺถ ภงฺโค.
           "เสกฺขสฺส เสกฺขมานสฺส ๓-  อุชุมคฺคานุสาริโน
            ขยสฺมึ ปฐมํ ญาณํ         ตโต อญฺญา อนนฺตรา"ติ ๔-
เอตฺถ มคฺโค. โส หิ อาสเว เขเปนฺโต วูปสเมนฺโต อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อาสวานํ
ขโยติ วุตฺโต. "อาสวานํ ขยา สมโณ โหตี"ติ เอตฺถ ผลํ. ตํ หิ อาสวานํ
ขีณนฺเต. อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อาสวานํ ขโยติ วุตฺตํ.
           "อาสวา ตสฺส วฑฺฒนฺติ      อารา โส อาสวกฺขยา"ติ ๕-
เอตฺถ นิพฺพานํ. ตํ หิ อาคมฺม อาสวา ขียนฺติ, ตสฺมา อาสวานํ ขโยติ วุตฺตํ. อิธ
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๔๓๘/๓๘๖, อภิ.วิ. ๓๕/๘๓๑/๔๒๐
@๒ อภิ.วิ. ๓๕/๓๕๔/๒๒๘ (อตฺถโต สมานํ)     ๓ ฉ.ม.,อิ. สิกฺขมานสฺส
@๔ ขุ.อิติ. ๒๕/๖๒/๒๗๙       ๕ ขุ.ธ. ๒๕/๒๕๓/๖๐ อชฺฌานสญฺญิตฺเถรวตฺถุ
ปน มคฺคผลานิ อธิปฺเปตานิ. โน อชานโต โน อปสฺสโตติ โย ปน น ชานาติ
น ปสฺสติ, ตสฺส โน วทามีติ อตฺโถ. เอเตน เย อชานโต อปสฺสโตปิ
สํสาราทีหิเยว สุทฺธึ วทนฺติ, เต ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. ปุริเมน ปททฺวเยน
อุปาโย วุตฺโต, อิมินา อนุปายํ ปฏิเสเธติ.
    อิทานิ ยํ ชานโต อาสวานํ ขโย โหติ, ตํ ทสฺเสตุกาโม กิญฺจ ภิกฺขเว
ชานโตติ ปุจฺฉํ อารภิ. ตตฺถ ชานนา พหุวิธา. ทพฺพชาติโก ๑- เอว หิ โกจิ
ภิกฺขุ ฉตฺตํ กาตุํ ชานาติ, โกจิ จีวราทีนํ อญฺญตรํ, ตสฺส อีทิสานิ กมฺมานิ
วตฺตสีเส ฐตฺวา กโรนฺตสฺส สา ชานนา สคฺคมคฺคผลานํ ๒- ปทฏฺฐานํ น โหตีติ
น วตฺตพฺพา. ๓- โย ปน สาสเน ปพฺพชิตฺวา เวชฺชกมฺมาทีนิ กาตุํ ชานาติ,
ตสฺเสวํ ชานโต อาสวา วฑฺฒนฺติเยว. ตสฺมา ยํ ชานโต ปสฺสโต จ อาสวานํ
ขโย โหติ, ตเทว ทสฺเสนฺโต อิติ รูปนฺติอาทิมาห. เอวํ โข ภิกฺขเว ชานโตติ
เอวํ ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ชานนฺตสฺส. อาสวานํ ขโย โหตีติ อาสวานํ
ขยนฺเต ชาตตฺตา "อาสวานํ ขโย"ติ ลทฺธนามํ อรหตฺตํ โหติ.
    เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐเปตฺวา อิทานิ ขีณาสวสฺส อาคมนียํ
ปุพฺพภาคปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ยมฺปิ ๔- ตํ ภิกฺขเวติอาทิมาห. ตตฺถ ขยสฺมึ ขเย
ญาณนฺติ อาสวกฺขยสงฺขาเต อรหตฺตผเล ปฏิลทฺเธ สติ ปฏิเวธญาณํ. ๕-  ตํ หิ
อรหตฺตผลสงฺขาเต ขยสฺมึ ปฐมวารํ อุปฺปนฺเน ปจฺฉา อุปฺปนฺนตฺตา ขเยญาณนฺติ
วุจฺจติ. สอุปนิสนฺติ สการณํ สปฺปจฺจยํ. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ.
สา หิ ตสฺส อุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ. เอวํ อิโต ปเรสุปิ ลพฺภมานวเสน
ปจฺจยภาโว เวทิตพฺโพ.
    วิราโคติ มคฺโค. โส หิ กิเลเส วิราเชนฺโต ๖- เขเปนฺโต อุปฺปนฺโน,
ตสฺมา วิราโคติ วุจฺจติ. นิพฺพิทาติ นิพฺพิทาญาณํ. เอเตน พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สิปฺปชาติโก  ๒ สี. มคฺคผลานํ   ๓ ฉ.ม.,อิ. วตฺตพฺพํ
@๔ ฉ.ม., อิ. ยมฺปิสฺส   ๕ ฉ.ม., อิ. ปจฺจเวกฺขณญาณํ   ๖ สี. วิรชฺเชนฺโต
พลววิปสฺสนาติ ภยตูปฏฺฐาเน ญาณํ อาทีนวานุปสฺสเน ญาณํ มุญฺจิตุกมฺยตาญาณํ
สงฺขารุเปกฺขาญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ อธิวจนํ. ยถาภูตญาณทสฺสนนฺติ
ยถาสภาวชานนสงฺขาตํ ทสฺสนํ. เอเตน ตรุณวิปสฺสนํ ทสฺเสติ. ตรุณวิปสฺสนา
หิ พลววิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติ. ตรุณวิปสฺสนาติ สงฺขารปริจฺเฉเท ญาณํ
กงฺขาวิตรเณ ญาณํ สมฺมสเน ญาณํ มคฺคามคฺเค ญาณนฺติ จตุนฺนํ ญาณานํ
อธิวจนํ. สมาธีติ ปาทกชฺฌานสมาธิ. โส หิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติ.
สุขนฺติ อปฺปนาย ปุพฺพภาคสุขํ. ตํ หิ ปาทกชฺฌานสฺส ปจฺจโย โหติ. ปสฺสทฺธีติ
ทรถปฏิปสฺสทฺธิ. สา หิ อปฺปนาปุพฺพภาคสฺส สุขสฺส ปจฺจโย โหติ. ปีตีติ
พลวปีติ. สา หิ ทรถปสฺสทฺธิยา ๑- ปจฺจโย โหติ. ปาโมชฺชนฺติ ทุพฺพลปีติ. สา
หิ พลวปีติยา ปจฺจโย โหติ. สทฺธาติ อปราปรํ อุปฺปชฺชนสทฺธา. สา หิ
ทุพฺพลปีติยา ปจฺจโย โหติ. ทุกฺขนฺติ วฏฺฏทุกฺขํ. ตํ หิ อปราปรสทฺธาย ปจฺจโย
โหติ. ชาตีติ สวิการกฺขนฺธชาติ. ๒- สา หิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปจฺจโย โหติ. ภโวติ
กามภโว. ๓- เอเตนุปาเยน เสสปทานิปิ เวทิตพฺพานิ.
    ถุลฺลผุสิตเกติ มหาผุสิตเก. ปพฺพตกนฺทรปทรสาขาติ เอตฺถ กนฺทรํ นาม
`กนฺ'ติ  ลทฺธนาเมน อุทเกน ทาริโต อุทกภินฺโน ปพฺพตปเทโส, โย "นิตมฺโพ"ติปิ
"นิกุญฺโช"ติปิ ๔- วุจฺจติ. ปทรํ นาม อฑฺฒมาเส ๕- เทเว อวสฺสนฺเต ผลิโต
ภูมิปฺปเทโส. สาขาติ กุสุพฺภคามินิโย ขุทฺทกมาติกาโย. กุสุพฺภาติ ขุทฺทกอาวาฏา.
มหาโสพฺภาติ มหาอาวาฏา. กุนฺนทิโยติ ขุทฺทกนทิโย. มหานทิโยติ
คงฺคายมุนาทิกา มหาสริตา. เอวเมว โข ภิกฺขเว อวิชฺชูปนิสา สงฺขาราติอาทีสุ
อวิชฺชา ปพฺพโตติ ทฏฺฐพฺพา, อภิสงฺขารา เมโฆติ, วิญฺญาณาทิวฏฺฏํ กนฺทราทโยติ,
วิมุตฺติ สาคโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา
@๒ ฉ.ม., อิ. สวิการา ขนฺธชาติ  ๓ ฉ.ม. กมฺมภโว
@๔ ฉ.ม., อิ. นทีกุญฺโฉติปิ   ๕ ฉ.ม., อิ. อฏฺฐมาเส
    ยถา ปพฺพตมตฺถเก เทโว วสฺสิตฺวา ปพฺพตกนฺทราทีนิ ปูเรนฺโต
อนุปุพฺเพน มหาสมุทฺทสาครํ ปูเรติ, เอวํ อวิชฺชาปพฺพตมตฺถเก ตาว อภิสงฺขารเมฆสฺส
วสฺสนํ เวทิตพฺพํ. อสฺสุตวา หิ พาลปุถุชฺชโน อวิชฺชาย อญฺญาณี หุตฺวา
ตณฺหาย อภิลาสํ กตฺวา กุสลากุสลกมฺมํ อายูหติ, ตํ กุสลากุสลกมฺมํ
ปฏิสนฺธิวิญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหติ, ปฏิสนฺธิวิญฺญาณาทีนิ นามรูปาทีนํ. อิติ
ปพฺพตมตฺถเก วุฏฺฐเทวสฺส กนฺทราทโย ปูเรตฺวา มหาสมุทฺทํ อาหจฺจ ฐิตกาโล
วิย อวิชฺชาปพฺพตมตฺถเก วุฏฺฐอภิสงฺขารเมฆสฺส ปรมฺปรปจฺจยตาย อนุปุพฺเพน
วิญฺญาณาทิวฏฺฏํ ๑- ปูเรตฺวา ฐิตกาโล. พุทฺธวจนํ ปน ปาลิยํ อคหิตมฺปิ "อิธ
ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชติ, อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชตี"ติ อิมาย ปาลิยา
วเสน คหิตเมวาติ เวทิตพฺพํ. ยา หิ ตสฺส กุลเคเห นิพฺพตฺติ, สา กมฺมภวปจฺจยา
สวิการา ชาติ นาม. โส ปุพฺพพุทฺธานํ ๒- วา พุทฺธสาวกานํ วา สมฺมุขีภาวํ อาคมฺม
วฏฺฏโทสทิปกลกฺขณาหตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา วฏฺฏเสน ปีฬิโต โหติ, เอวมสฺส
สวิการา ขนฺธาชาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปจฺจโย โหติ. โส วฏฺฏทุกฺเขน ปีฬิโต
อปราปรํ สทฺธํ ชเนตฺวา อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ, เอวมสฺส วฏฺฏทุกฺขํ
อปราปรสทฺธาย ปจฺจโย โหติ. โส ปพฺพชฺชามตฺเตเนว อสนฺตุฏฺโฐ อูนปญฺจวสฺสกาเล
นิสฺสยํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺตึ ปูเรนฺโต เทฺว มาติกา ปคุณํ กตฺวา กมฺมากมฺมํ
อุคฺคเหตฺวา ยาว อรหตฺตา นิชฺชฏํ กตฺวา กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺเญ
วสนฺโต ปฐวีกสิณาทีสุ กมฺมํ อารภติ, ตสฺส กมฺมฏฺฐานํ นิสฺสาย ทุพฺพลา ปีติ
อุปฺปชฺชติ. ตทสฺส สทฺธูปนิสํ ปาโมชฺชํ, ตํ พลวปีติยา ปจฺจโย โหติ. พลวปีติ
ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา, สา อปฺปนาปุพฺพภาคสุขสฺส, ตํ สุขํ ปาทกชฺฌานสมาธิสฺส.
โส สมาธินา ปตฺตกลฺลํ ตํ ๓- ชเนตฺวา ตรุณวิปสฺสนาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วิญฺญาณาทิกนฺทรวฏฺฏํ
@๒ ม. สุตพุทฺธานํ, ฉ. พุทฺธานํ  ๓ ฉ.ม. จิตฺตกลฺลตํ
กมฺมํ กโรติ. อิจฺจสฺส ปาทกชฺฌานสมาธิ ตรุณวิปสฺสนาย ปจฺจโย โหติ,
ตรุณวิปสฺสนา พลววิปสฺสนาย, พลววิปสฺสนา มคฺคสฺส, มคฺโค ผลวิมุตฺติยา,
ผลวิมุตฺติ ปจฺจเวกฺขณสฺสาติ. ๑- เอวํ เทวสฺส อนุปุพฺเพน สาครํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโล
วิย ขีณาสวสฺส วิมุตฺติสาครํ ปูเรตฺวา ฐิตกาโล เวทิตพฺโพติ. ตติยํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๒ หน้า ๖๐-๖๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=12&A=1328&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=12&A=1328&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=16&i=68
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=16&A=704
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=16&A=718
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=16&A=718
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_16