ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                         ๑๙. ๔. อาสีวิสวคฺค
                       ๑. อาสีวิโสปมสุตฺตวณฺณนา
     [๒๓๘] อาสีวิสวคฺคสฺส ปฐเม "ภิกฺขู อามนฺเตสี"ติ เอกจาริกทฺวิจาริกติจาริก-
จตุจาริกปญฺจจาริเก สภาควุตฺติโน การเก ยุตฺตปยุตฺเต สพฺเพปิ
ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺฐานิเก ปริวาเรตฺวา นิสินฺเน โยคาวจเร ภิกฺขู อามนฺเตสิ. อิทํ หิ
สุตฺตํ ปุคฺคลชฺฌาสเยน วุตฺตํ. ปุคฺคเลสุปิ อุคฺฆฏิตญฺญูนํ ๒- ทิสาวาสิกานํ
ทุกฺขลกฺขณกมฺมฏฺฐานิกานํ อุปฏฺฐานเวลายํ อาคนฺตฺวา สตฺถารํ ปริวาเรตฺวา
นิสินฺนานํ วเสน วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ อุคฺฆฏิตญฺญูอาทีนํ จตุนฺนมฺปิ ปุคฺคลานํ
ปจฺจยภูตเมเวตํ. อุคฺฆฏิตญฺญู ปุคฺคโล หิ อิมสฺส สุตฺตสฺส มาติกานิกฺเขเปเนว
อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, วิปญฺจิตญฺญู มาติกาย วิตฺถารภาชเนน, เนยฺยปุคฺคโล
อิมเมว สุตฺตํ สชฺฌายนฺโต ปริปุจฺฉนฺโต โยนิโสมนสิกโรนฺโต กลฺยาณมิตฺเต
เสวนฺโต ภชนฺโต ปยิรุปาสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสติ, ปทปรมสฺเสตํ สุตฺตํ
อนาคเต วาสนา ภวิสฺสตีติ เอวํ สพฺเพสมฺปิ อุปการภาวํ ญตฺวา ภควา สิเนรุํ
อุกฺขิปนฺโต วิย อากาสํ วิตฺถาเรนฺโต วิย จกฺกวาฬปพฺพตํ กมฺเปนฺโต วิย จ
มหนฺเตน อุสฺสาเหน เสยฺยถาปิ ภิกฺขเวติ อิมํ อาสีวิโสปมสุตฺตํ อารภิ.
     ตตฺถ จตฺตาโร อาสีวิสาติ กฏฺฐมุโข ปูติมุโข อคฺคิมุโข สตฺถมุโขติ
อิเม จตฺตาโร. เตสุ กฏฺฐมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ สุกฺขกฏฺฐํ วิย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อชฺฌาสยวเสน              ฉ.ม. วิปญฺจิตญฺญู
ถทฺธํ โหติ, สนฺธิปพฺเพสุ อธิมตฺตํ อยสูลสมปฺปิตํ วิย ติฏฺฐติ. ปูติมุเขน
ทฏฺฐสฺส ปกฺกปูติปนสํ วิย วิปุพฺพกภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปคฺฆรติ, จงฺควาเร
ปกฺขิตฺตอุทกํ วิย โหติ. อคฺคิมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ ฌายิตฺวา ภสฺมมุฏฺฐิ
วิย ภสฺสมุฏฺฐิ ๑- วิย จ วิปฺปกิรียติ. สตฺถมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลสรีรํ ฉิชฺชติ,
อสนิปาตฏฺฐานํ วิย มหานิขาทเนน ขตสนฺธิมุขํ วิย จ โหติ. เอวํ วิสวเสน
วิภตฺตา จตฺตาโร อาสีวิสา.
     วิสเวควิกาเรน ปเนเต โสฬส โหนฺติ. กฏฺฐมุโข หิ ทฏฺฐวิโส ทิฏฺฐวิโส
ผุฏฺฐวิโส วาตวิโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. เตน หิ ทฏฺฐมฺปิ ผุฏฺฐมฺปิ ตสฺส วาเตน ๒-
ปหฏมฺปิ สรีรํ วุตฺตปฺปกาเรน ถทฺธํ โหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโยติ. เอวํ
วิสเวควิการวเสน โสฬส โหนฺติ.
    ปุน ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสน จตุสโฆรวิโส โน อาคตวิโส, อาคตวิโสฏฺฐิ
โหนฺติ. กถํ? กฏฺฐมุเขสุ ตาว ทฏฺฐวิโส จ อาคตวิโส โน โฆรวิโส, เจว โฆรวิโส
จ, เนวาคตวิโส น โฆรวิโสติ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ ยสฺส วิสํ สมฺปชฺชลิตติณฺณุกาย
อคฺคิ วิย สีฆํ อภิรุหิตฺวา อกฺขีนิ คเหตฺวา ขนฺธํ คเหตฺวา สีสํ คเหตฺวา ฐิตนฺติ
วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ มณิสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, มนฺตํ ปน ปริวตฺเตตฺวา กณฺณวาตํ
ทตฺวา ทณฺฑเกน ปหฏมตฺเต โอตริตฺวา ทฏฺฐฏฺฐาเนเยว ติฏฺฐติ, อยํ อาคตวิโส
โน โฆรวิโส นาม. ยสฺส ปน วิสํ สณิกํ อภิรุหติ, อารุฬฺหารุฬฺหฏฺฐาเน ๓- ปน อยํ
สีตอุทกํ วิย โหติ อุทกสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, ทฺวาทสวสฺสจฺจเยนาปิ
กณฺณปิฏฺฐิขนฺธปิฏฺฐิกาทีสุ คณฺฑปิฬกาทิวเสน ปญฺญายติ, มนฺตปริวตฺตนาทีสุ จ
กยิรมานาสุ สีฆํ น โอตรติ, อยํ โฆรวิโส โน อาคตวิโส นาม. ยสฺส ปน วิสํ สีฆํ
อภิรุหติ, น สีฆํ โอตรติ อเนฬกสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, อยํ อาคตวิโส จ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ถุสมุฏฺฐิ                     ม. นาสวาเตน
@ ก. อารุฬฺหฏฺฐาเน
โฆรวิโส จ. ยสฺส ปน วิสํ มนฺทํ โหติ, โอตาริยมานมฺปิ สุเขเนว โอตรติ
นีลสปฺปธมฺมนิสปฺปาทีนํ วิสํ วิย, อยํ เนว อาคตวิโส น โฆรวิโส นาม.
อิมินา อุปาเยน กฏฺฐมุเข ทฏฺฐวิสาทโย ปูติมุขาทีสุ จ ทฏฺฐวิสาทโย เวทิตพฺพาติ.
เอวํ ปุคฺคลปณฺณตฺติวเสน จตุสฏฺฐิ.
     เตสุ "อณฺฑชา นาคา"ติอาทินา. ๑- โยนิวเสน เอเกกํ จตุธา วิภชิตฺวา
ฉปณฺณาสาธิกานิ เทฺว สตานิ โหนฺติ. เต ชลชาถลชาติทฺวิคุณิตา ทฺวาทสาธิกานิ
ปญฺจสตานิ โหนฺติ, เต กามรูปอกามรูปานํ วเสน ทฺวิคุณิตา จตุวีสาธิกสหสฺสสงฺขา
โหนฺติ. ปุน คตมคฺคสฺส ปฏิโลมโต สงฺขิปมานา กฏฺฐมุขาทิวเสน จตฺตาโรว
โหนฺตีติ. เต สนฺธาย ภควา "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว จตฺตาโร อาสีวิสา"ติ อาห.
กุลวเสน หิ เอเต คหิตา.
    ตตฺถ อาสีวิสาติ ๒- อาสิตฺตวิสาติปิ อาสีวิสา, อสิตวิสาติปิ อาสีวิสา,
อสิสทิสวิสาติปิ อาสีวิสา. อาสิตฺตวิสาติ สกลกาเย อาสิญฺจิตฺวา วิย ฐปิตวิสา,
ปรสฺส จ อตฺตโน สรีเร อาสิญฺจนวิสาติ อตฺโถ. อสิตวิสาติ ยํ ยํ เอเตหิ
อสิตํ โหติ ปริภุตฺตํ, ตํ ตํ วิสเมว สมฺปชฺชติ, ตสฺมา อสิตํ วิสํ โหติ
เอเตสนฺติ อาสีวิสา. อสิสทิสวิสาติ อสิ วิย ติขิณํ ปรมมฺมจฺเฉทนสมตฺถํ วิสํ
เอเตสนฺติ อาสีวิสาติ เอวเมตฺถ วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุคฺคเตชาติ อุคฺคตเตชา
พลวเตชา. โฆรวิสาติ ทุนฺนิมฺมทฺทนวิสา. ๓-
    เอวํ วเทยฺยุนฺติ ปฏิชคฺคาปนตฺถํ เอวํ วเทยฺยุํ. ราชาโน หิ อาสีวิเส
คาหาเปตฺวา "ตถารูเป โจเร วา เอเตหิ ฑํสาเปตฺวา มาเรสฺสาม, นครูปโรธกาเล
ปรเสนาย วา ตํ ขิปิสฺสาม, ปรพลํ นิมฺมทฺเทตุํ อสกฺโกนฺตา สุโภชนํ ภุญฺชิตฺวา
วรสยนํ อารุยฺห เอเตหิ อตฺตานํ ฑํสาเปตฺวา สตฺตูนํ วสํ อนาคจฺฉนฺตา
@เชิงอรรถ:  สํ. ข. ๑๗/๓๔๒/๒๐๔                   ม. อาสิวิสาติ
@ ม. ทุนฺนิมฺมถนวิสา
อตฺตโน รุจิยา มาริสฺสามา"ติ อาสีวิเส ชคฺคาเปนฺติ. เต ยํ โจรา สหสาว
มาเรตุํ น อิจฺฉนฺติ, "เอวเมเต ทีฆรตฺตํ ทุกฺขปฺปตฺโต หุตฺวา มริสฺสนฺตี"ติ
อิจฺฉนฺตา ตํ ปุริสํ เอวํ วทนฺติ อิเม เตหมฺโภ ปุริส จตฺตาโร อาสีวิสาติ.
     ตตฺถ กาเลน กาลนฺติ กาเล กาเล. ปเวเสตพฺพาติ ๑- นิปชฺชาเปตพฺพา.
อญฺญตโร วา อญฺญตโร วาติ กฏฺฐมุขาทีสุ โย โกจิ. ยํ เต อมฺโภ ปุริส
กรณียํ, ตํ กโรหีติ อิทํ อตฺถจรกสฺส วจนํ เวทิตพฺพํ. ตสฺส กิร ปุริสสฺส
เอวํ อาสีวิเส ปฏิปาเทตฺวา "อยํ โว อุปฏฺฐาโก"ติ จตูสุ เปลาสุ ๒- ฐปิตานํ
อาสีวิสานํ อาโรเจนฺติ. อเถโก นิกฺขมิตฺวา อาคมฺม ตสฺส ปุริสสฺส
ทกฺขิณปาทานุสาเรน อภิรุหิตฺวา ทกฺขิณหตฺถํ มณิพนฺธโต ปฏฺฐาย เวเฐตฺวา
ทกฺขิณกณฺณโสตมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ. อปโร วามปาทานุสาเรน
อภิรุหิตฺวา ตเถว วามหตฺถํ เวเฐตฺวา วามกณฺณโสตมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ
กโรนฺโต นิปชฺชิ, ตติโย นิกฺขมิตฺวา อภิมุขํ อภิรุหิตฺวา กุจฺฉึ เวเฐตฺวา
คลวาฏกมูเล ผณํ กตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ, จตุตฺโถ ปิฏฺฐิภาเคน อภิรุหิตฺวา
คีวํ เวเฐตฺวา อุปริมุทฺธนิ ผณํ ฐเปตฺวา สุสูติ กโรนฺโต นิปชฺชิ.
    เอวํ จตูสุ อาสีวิเสสุ สรีรฏฺฐเกสุเยว ชาเตสุ เอโก ตสฺส ปุริสสฺส
อตฺถจรกปุริโส ตํ ทิสฺวา "กินฺเต โภ ปุริส ลทฺธนฺ"ติ ปุจฺฉิ, ตโต เตน
"อิเม เม โภ หตฺเถสุ หตฺถกฏกํ วิย พาหาสุ เกยูรํ วิย กุจฺฉิมฺหิ กุจฺฉิเวฐนสาฏโก
วิย กณฺเณสุ กณฺณจูฬิกา วิย คเล มุตฺตาวลิโย วิย สีเส สีสปสาธนํ
วิย เกจิ อลงฺการวิเสสา รญฺญา "ทินฺนา"ติ วุตฺเต โส อาห "โภ อนฺธพาล,
มา เอวํ มญฺญิตฺถ' รญฺญา เม ตุฏฺเฐเนตํ ปสาธนํ ทินฺนนฺ'ติ. ตฺวํ รญฺโญ
อาคุจารี โจโร, อิเม จ จตฺตาโร อาสีวิสา ทุรุปฏฺฐาหา ทุปฺปฏิชคฺคิยา,
@เชิงอรรถ:  ฉ. สํเวเสตพฺพาติ             ม. ฐาเนสุ
เอกสฺมึ อุฏฺฐาตุกาเม เอโก นหายิตุกาโม โหติ, เอกสฺมึ นหายิตุกาเม เอโก
ภุญฺชิตุกาโม, เอกสฺมึ ภุญฺชิตุกาเม เอโก นิปชฺชิตุกาโม. เตสุ ยสฺเสว อิจฺฉา
น ปูรติ, โส ตตฺเถว ฑํเสตฺวา มาเรตี"ติ. อตฺถิ ปน โภ เอวํ สนฺเต โกจิ
โสตฺถิมคฺโคติ. อาม, ราชปุริสานํ วิกฺขิตฺตภาวํ ญตฺวา ปลายนํ โสตฺถิภาโวติ
วตฺวา "ยํ เต กรณียํ, ตํ กโรหี"ติ วเทยฺย.
    ตํ สุตฺวา อิตโร จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขณํ ราชปุริเสหิ จ
ปวิวิตฺตํ ทิสฺวา วามหตฺเถน ทกฺขิณหตฺถํ เวเฐตฺวา ทกฺขิณกณฺณจูฬิกาย ผณํ
ฐเปตฺวา สยิตาสีวิสสฺส สรีรํ ปริมชฺชนฺโต วิย สณิกํ ตํ อปเนตฺวา
เอเตเนวุปาเยน เสเสปิ อปเนตฺวา เตสํ ภีโต ปลาเยยฺย. อถ นํ เต อาสีวิสา
"อยํ อมฺหากํ รญฺญา อุปฏฺฐาโก ทินฺโน"ติ อนุพนฺธมานา อาคจฺเฉยฺยุํ. อิทํ
สนฺธาย อถโข โส ภิกฺขเว ปุริโส ภีโต จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ฯเปฯ
ปลาเยถาติ วุตฺตํ.
    ตสฺมึ ปน ปุริเส เอวํ อาคตมคฺคํ โอโลเกตฺวา โอโลเกตฺวา ปลายนฺเต
ราชา "ปลาโต โส ปุริโส"ติ สุตฺวา "โก นุ โข ตํ อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตตุํ
สกฺขิสฺสตี"ติ วิจินนฺโต ตสฺเสว ปจฺจตฺถิเก ปญฺจ ชเน ลภิตฺวา "คจฺฉถ นํ
อนุพนฺธิตฺวา ฆาเตถา"ติ เปเสยฺย. อถสฺส อตฺถจรา ปุริสา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา
อาโรเจยฺยุํ. โส ภิยฺโยโส มตฺตาย ภีโต ปลาเยถ. อิมมตฺถํ สนฺธาย ตเมนํ
เอวํ วเทยฺยุนฺติอาทิ วุตฺตํ.
    ฉฏฺโฐ อนฺตรจโร วธโกติ "ปฐมํ อาสีวิเสหิ อนุพทฺโธ อิโต จิโต จ
เต วญฺเจนฺโต ปลายิ, อิทานิ ปญฺจหิ ปจฺจตฺถิเกหิ อนุพทฺโธ สุฏฺฐุตรํ ปลายติ,
น สกฺกา โส เอวํ คเหตุํ, อุปลาฬนาย ปน สกฺกา, ตสฺมา ทหรกาลโต
ปฏฺฐาย เอกโต ขายิตฺวา จ ปิวิตฺวา จ สมฺพนฺธํ ๑- อนฺตรจรํ วธกมสฺส
เปเสถา"ติ อมจฺเจหิ วุตฺเต น รญฺญา ปริเยสิตฺวา เปสิโต อนฺตรจโร วธโก.
     โส ปสฺเสยฺย สุญฺญํ คามนฺติ นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต ปทํ ฆายิตฺวา
ฆายิตฺวา เวเคนาคจฺฉนฺเต จตฺตาโร อาสีวิเส ปญฺจ วธเก ปจฺจตฺถิเก ฉฏฺฐญฺจ
อนฺตรจรํ วธกํ "นิวตฺต โภ, มา ปลายิ, ปุตฺตทาเรน สทฺธึ กาเม ปริภุญฺชนฺโต
สุขํ วสิสฺสสี"ติ วตฺวา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย เยน วา เตน วา
ปลายนฺโต ปจฺจนฺตรฏฺเฐ อภิมุขคตํ เอกํ ฉ กุฏิกํ สุญฺญํ คามํ ปสฺเสยฺย.
ริตฺตกํเยว ปวิเสยฺยาติ ธนธญฺญมญฺจปีฐาทีหิ วิรหิตตฺตา ริตฺตกญฺเญว ปวิเสยฺย.
ตุจฺฉกํ สุญฺญกนฺติ เอตสฺเสว เววจนํ. ปริมเสยฺยาติ "สเจ ปานียํ ภวิสฺสติ,
ปิวิสฺสามิ, สเจ ภตฺตํ ภวิสฺสติ, ภุญฺชิสฺสามี"ติ ภาชนํ วิวริตฺวา ๒- หตฺถํ อนฺโต
ปเวเสตฺวา ปริมเสยฺย.
     ตเมนํ เอวํ วเทยฺยุนฺติ ฉนฺนํ ฆรานํ เอกฆเรปิ กิญฺจิ อลภิตฺวา คามมชฺเฌ
เอโก สนฺทจฺฉาโย ๓- รุกฺโข อตฺถิ, ตตฺถ วงฺกผลกํ อฏฺฐตํ ทิสฺวา "อิธ ตาว
นิสีทิสฺสามี"ติ คนฺตวา ตตฺถ นิสินฺนํ มนฺทมนฺเทน วาเตน วีชิยมานํ ตตฺตกมตฺตมฺปิ
สุขํ สนฺตโต อสฺสาทยมานํ ๔- ตเมนํ ปุริสํ เกจิเทว อตฺถจรกา พหิ
ปวตฺตึ ญตฺวา อาคตา เอวํ วเทยฺยุํ. อิทานิมฺโภ ปุริสาติ อิทานิ อมฺโภ ปุริส.
โจรา คามฆาตกาติ "ยเทเวตฺถ ลภิสฺสาม, ตํ คณฺหิสฺสาม วา ฆาเตสฺสาม วา"ติ
อาคตา ฉ คามฆาตกโจรา.
     อุทกณฺณวนฺติ คมฺภีรํ ปุถุลํ อุทกํ. คมฺภีรมฺปิ หิ อปุถุลํ  ปุถุลํ วา
อคมฺภีรํ, น อณฺณโวติ วุจฺจติ, ยมฺปน คมฺภีรญฺจ ปุถุลญฺจ, ตสฺเสเวตํ นามํ.
สาสงฺกํ สปฺปฏิภยนฺติ จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปญฺจนฺนํ วธกานํ ฉฏฺฐสฺส อนฺตรจรสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สนฺถวํ               สี.,ม.,ก. อาสาย วิจริตฺวา
@ ม.,ก. สนฺตจฺฉาโย          สี.,ก. อนุสฺสารยมานํ
ฉนฺนญฺจ คามฆาตกโจรานํ วเสน สาสงฺกํ สปฺปฏิภยํ. เขมํ อปฺปฏิภยนฺติ เตสํเยว
อาสีวิสาทีนํ อภาเวน เขมญฺจ นิพฺภยญฺจ วิจิตฺรอุยฺยานวรํ พหฺวนฺนปานํ
เทวนครสทิสํ. นตฺถสฺส ๑- นาวา สนฺตารณีติ "อิมาย นาวาย โอริมตีรโต ปรตีรํ
คมิสฺสนฺตี"ติ เอวํ ฐปิตา จ สนฺตารณี นาวา น ภเวยฺย. อุตฺตรเสตุ วาติ
รุกฺขเสตุชงฺฆเสตุสกฏเสตูนํ อญฺญตโร อุตฺตรเสตุ วา น ภเวยฺย. ติฏฺฐติ
พฺราหฺมโณติ น โข เอส พฺราหฺมโณ. กสฺมา นํ พฺราหฺมโณติ อาห? เอตฺตกานํ
ปจฺจตฺถิกานํ พาหิตตฺตา, เทสนํ วา วินิวตฺเตนฺโต เอกํ ขีณาสวพฺราหฺมณํ
ทสฺเสตุมฺปิ เอวมาห.
     ตสฺมึ ปน เอวํ อุตฺติณฺเณ จตฺตาโร อาสีวิสา "น ลทฺโธวตาสิ อเมฺหหิ,
อชฺช เต มุรุมุราย ๒- ชีวิตํ ขาทิตฺวา ฉฑฺเฑยฺยามา. "ปญฺจ ปจฺจตฺถิกา "น
ลทฺโธวตาสิ อเมฺหหิ, อชฺช เต ปริวาเรตฺวา องฺคมงฺคานิ ฉินฺทิตฺวา รญฺโญ
สนฺติกํ คตา สตํ วา สหสฺสํ วา ลเภยฺยาม. "ฉฏฺโฐ อนฺตรจโร "น
ลทฺโธวตาสิ มยา, อชฺช เต ผลิกวณฺเณน อสินา สีสํ ฉินฺทิตฺวา เสนาปติฏฺฐานํ
ลภิตฺวา สมฺปตฺตึ อนุภเวยฺยํ. "ฉ โจรา "น ลทฺโธวตาสิ อเมฺหหิ, อชฺช เต
วิวิธานิ กมฺมกรณานิ กาเรตฺวา พหุธนํ อาหราเปสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา อุทกณฺณวํ
โอตริตุํ อสกฺโกนฺตา รญฺโญ อาณาย โกปิตตฺตา ปรโต คนฺตุมฺปิ อวิสหนฺตา
ตตฺเถว สุสิตฺวา มเรยฺยุํ.
     อุปมา โข มฺยายนฺติ เอตฺถ เอวํ อาทิโต ปฏฺฐาย โอปมฺมสํสนฺทนํ
เวทิตพฺพํ:- ราชา วิย หิ กมฺมํ ทฏฺฐพฺพํ, ราชปราธิกปุริโส วิย วฏฺฏนิสฺสิโต
ปุถุชฺชโน, จตฺตาโร อาสีวิสา วิย จตฺตาริ มหาภูตานิ, รญฺโญ ตสฺส จตฺตาโร
อาสีวิเส ปฏิจฺฉาปิตกาโล วิย กมฺมุนา ปุถุชฺชนสฺส ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว จตุนฺนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. น จสฺส                ม. มุรามุราย
มหาภูตานํ ทินฺนกาโล, "อิเมสํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขเณ ราชปุริสานญฺจ วิวิตฺตกฺขเณ
นิกฺขมิตฺวา ยํ เต อมฺโภ ปุริส กรณียํ, ตํ กโรหี"ติ วจเนน "ปลายสฺสู"ติ
วุตฺตกาโล วิย สตฺถารา อิมสฺส ภิกฺขุโน มหาภูตกมฺมฏฺฐานํ กเถตฺวา "อิเมสุ
จตูสุ มหาภูเตสุ นิพฺพินฺท วิรชฺช, ๑- เอวํ วฏฺฏโต ปริมุญฺจิสฺสสี"ติ กถิตกาโล,
ตสฺส ปุริสสฺส อตฺถจรกวจนํ สุตฺวา จตุนฺนํ อาสีวิสานํ ปมาทกฺขเณ ราชปุริสานญฺจ
วิวิตฺตกฺขเณ นิกฺขมิตฺวา เยน วา เตน วา ปลายนํ วิย อิมสฺส ภิกฺขุโน สตฺถุ
สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ ลภิตฺวา มหาภูตาสีวิเสหิ ปริมุจฺจนตฺถาย ญาณปลายเนน
ปลายนํ.
     อิทานิ จตุนฺเนตํ มหาภูตานํ อธิวจนํ ปฐวีธาตุยา อาโปธาตุยาติอาทีสุ
จตุมหาภูตกถา จ ปญฺจุปฺปาทานกฺขนฺธกถา จ อายตนกถา จ วิสุทฺธิมคฺเค
วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพา. เอตฺถ จ กฏฺฐมุขอาสีวิโส วิย ปฐวีธาตุ ทฏฺฐพฺพา,
ปูติมุขอคฺคิมุขสตฺถมุขา วิย เสสธาตุโย. ยเถว หิ กฏฺฐมุเขน ทฏฺฐสฺส สกลกาโย
ถทฺโธ โหติ, เอวํ ปฐวีธาตุปโกเปนาปิ. ยถา จ ปูติมุขาทีหิ ทฏฺฐสฺส ปคฺฆรติ
เจว ฌายติ จ ฉิชฺชติ จ, เอวํ อาโปธาตุเตโชธาตุวาโยธาตุปโกเปนาปีติ. เตนาหุ
อฏฺฐกถาจริยา:-
               "ปตฺถทฺโธ ภวตี กาโย     ทฏฺโฐ กฏฺฐมุเขน วา
                ปฐวีธาตุปโกเปน        โหติ กฏฺฐมุเขว โส.
                ปูติโก ภวตี กาโย       ทฏฺโฐ ปูติมุเขน วา
                อาโปธาตุปโกเปน       โหติ ปูติมุเขว โส.
                สนฺตตฺโต ภวตี กาโย     ทฏฺโฐ อคฺคิมุเขน วา
                เตโชธาตุปโกเปน       โหติ อคฺคิมุเขว โส.
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. นิพฺพินฺทํ วิรชฺชํ
                 สญฺฉินฺโน ภวตี กาโย     ทฏฺโฐ สตฺถมุเขน วา
                 วาโยธาตุปโกเปน       โหติ สตฺถมุเข โส"ติ.
เอวํ ตาเวตฺถ วิเสสโต สทิสภาโว ๑- เวทิตพฺโพ.
     อวิเสสโต ปน อาสยโต วิสเวควิการโต อนตฺถคหณโต ทุรุปฏฺฐานโต
ทุราสทโต อกตญฺญุตโต อวิเสสการิโต อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อิเมหิ การเณหิ
เอเตสํ อาสีวิสสทิสตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อาสยโตติ อาสีวิสานํ หิ วมฺมิโก
อาสโย, ตตฺเถว เต วสนฺติ. มหาภูตานมฺปิ กายวมฺมิโก อาสโย. อาสีวิสานญฺจ
รุกฺขสุสิรติณปณฺณคหณสงฺการฏฺฐานานิปิ อาสโย. เอเตสุปิ หิ เต วสนฺติ.
มหาภูตานมฺปิ กายสุสิรํ กายคหณํ กายสงฺการฏฺฐานํ อาสโยติ. เอวํ ตาว อาสยโต
สทิสตา เวทิตพฺพา.
     วิสเวควิการโตติ อาสีวิสา หิ กุลวเสน กฏฺฐมุขาทิเภทโต จตฺตาโร. ตตฺถ
เอเกโก วิสวิการโต วิภชฺชมาโน ทฏฺฐวิสาทิวเสน จตุพฺพิโธ โหติ. มหาภูตานิปิ
ปจฺจตฺตลกฺขณวเสน ปฐวีอาทิเภทโต จตฺตาริ. เอตฺถ เอเกกํ กมฺมสมุฏฺฐานาทิวเสน
จตุพฺพิธํ โหติ. เอวํ วิสเวควิการโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
     อนตฺถคฺคหณโตติ อาสีวิเส คณฺหนฺตา ปญฺจ อนตฺเถ คณฺหนฺติ:-
ทุคฺคนฺธํ คณฺหนฺติ, อสุจึ คณฺหนฺติ, พฺยาธึ คณฺหนฺติ, วิสํ คณฺหนฺติ, มรณํ
คณฺหนฺติ. มหาภูตานิปิ คณฺหนฺตา ปญฺจ อนตฺเถ คณฺหนฺติ:- ทุคฺคนฺธํ
คณฺหนฺติ, อสุจึ คณฺหนฺติ, พฺยาธึ คณฺหนฺติ, ชรํ คณฺหนฺติ, มรณํ คณฺหนฺติ.
เตนาหุ โปราณา:-
                "เย เกจิ สปฺปํ คณฺหนฺติ   มิฬฺหลิตฺตํ มหาวิสํ
                 ปญฺจ คณฺหนฺตฺยนตฺถานิ    โลเก สปฺปาภินนฺทิโน.
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. สรีรสมฺภโว
                 ทุคฺคนฺธํ อสุจึ พฺยาธึ     วิสํ มรณปญฺจมํ
                 อนตฺถา โหนฺติ ปญฺเจเต  มิฬฺหลิตฺเต ภุชงฺคเม.
                 เอวเมวํ อกุสลา       อนฺธพาลปุถุชฺชนา
                 ปญฺจ คณฺหนฺตฺยนตฺถานิ    ภเว ชาตาภินนฺทิโน.
                 ทุคฺคนฺธํ อสุจึ พฺยาธึ     ชรํ มรณปญฺจมํ
                 อนตฺถา โหนฺติ ปญฺเจเต   มิฬฺหลิตฺเตว ปนฺนเค"ติ. ๑-
เอวํ อนตฺถคหณโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
      ทุรุปฏฺฐานโตติ เต อาสีวิสา ทุรุปฏฺฐานา, เอกสฺมึ อุปฏฺฐาตุกาเม เอโก
นหายิตุกาโม โหติ, ตสฺมึ นหายิตุกาเม อปโร ภุญฺชิตุกาโม, ตสฺมึ ภุญฺชิตุกาเม
อญฺโญ นิปชฺชิตุกาโม โหติ. เตสุ ยสฺส กายสฺเสว อชฺฌาสโย น ปูรติ, โส
ตตฺเถว ฑํสิตฺวา มาเรติ. อิเมหิ อาสีวิเสหิ ปน ภูตาเนว ทุรุปฏฺฐานตรานิ.
ปฐวีธาตุยา หิ เภสชฺเช กยิรมาเน อาโปธาตุ กุปฺปติ, ตสฺส ๒- เภสชฺชํ กโรนฺตสฺส
เตโชธาตูติ เอวํ เอกิสฺสา เภสชฺเช กยิรมาเน อปรา กุปฺปนฺตีติ เอวํ
ทุรุปฏฺฐานโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
     ทุราสทโตติ ทุราสทา หิ อาสีวิสา, เคหสฺส ปุริมภาเค อาสีวิสํ ทิสฺวา
ปจฺฉิมภาเคน ปลายนฺติ, ปจฺฉิมภาเค ทิสฺวา ปุริมภาเคน, เคหมชฺเฌ ทิสฺวา
คพฺภํ ปวิสนฺติ, คพฺเภ ทิสฺวา มญฺจปีฐํ อภิรุหนฺติ. มหาภูตานิ ตโตปิ
ทุราสทตรานิ. ตถารูเปน หิ กุฏฺฐโรเคน ผุฏฺฐสฺส กณฺณนาสาทีนิ ฉินฺทิตฺวา
ปตนฺติ, สรีรํ สมฺผุฏติ, ๓- นีลมกฺขิกา ปริวาเรนฺติ, สรีรคนฺโธ ทูรโตว
อุพฺพาหติ, ๔- ตํ ปุริสํ อกฺโกสมานมฺปิ ปริเทวมานมฺปิ เนว โรสวเสน ๕- น
การุญฺเญน อุปสงฺกมิตุํ สกฺโกนฺติ, นาสิกํ ปิทหิตฺวา เขฬํ ปาเตนฺตา ทูรโตว
@เชิงอรรถ:  สี. มิฬฺหลิตฺเต ภวนฺตเรติ      ฉ.ม. ตสฺเสว     ม.,ก. สมฺผุนติ
@ ม. อุพฺภาหติ              ม. โรควเสน
นํ วิวชฺเชนฺติ. เอวํ อญฺเญสมฺปิ ภคนฺทรกุจฺฉิโรควาตโรคาทีนํ
พีภจฺฉเชคุจฺฉภาวกรานญฺจ โรคานํ วเสน อยเมวตฺโถ วิภาเวตพฺโพติ. เอวํ ทุราสทโต
สทิสตา เวทิตพฺพา.
     อกตญฺญุตโตติ อาสีวิสา หิ อกตญฺญุโน โหนฺติ, นฺหาปิยมานาปิ
โภชิยมานาปิ คนฺธมาลาทีหิ ปูชิยมานาปิ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ปริหริยมานาปิ
โอตารเมว คเวสนฺติ. ยตฺถ โอตารํ ลภนฺติ, ตตฺเถว นํ ฑํสิตฺวา มาเรนฺติ.
อาสีวิเสหิ มหาภูตาเนว อกตญฺญุตรานิ. เอเตสํ หิ กตํ นาม ๑- นตฺถิ, สีเตน
วา อุเณฺหน วา นิมฺมเลน ชเลน นฺหาปิยมานานิปิ คนฺธมาลาทีหิ สกฺกริยมานานิปิ
มุทุวตฺถมุทุสยนมุทุอาสนาทีหิ ปริหริยมานานิปิ วรโภชนํ โภชิยมานานิปิ
วรปานํ ปายาปิยมานานิปิ โอตารเมว คเวสนฺติ. ยตฺถ โอตารํ ลภนฺติ, ตตฺเถว
กุปฺปิตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺตีติ. เอวํ อกตญฺญุตโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
       อวิเสสการิโตติ อาสีวิสา หิ "อยํ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส
วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา"ติ วิเสสํ น กโรนฺติ,
สมฺปตฺตสมฺปตฺตเมว ฑํสิตฺวา มาเรนฺติ. มหาภูตานิปิ "อยํ ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา
เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต วา เทโว วา มนุสฺโส วา
มาโร วา พฺรหฺมา วา นิคฺคุโณ วา สคุโณ วา"ติ วิเสสํ น กโรนฺติ. ยทิ
หิ เนสํ "อยํ คุณวา"ติ ลชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, สเทวเก โลเก อคฺคปุคฺคเล
ตถาคเต ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺยุํ. อถาปิ เนสํ "อยํ มหาปญฺโญ อยํ มหิทฺธิโก อยํ
ธุตวาโท จา"ติอาทินา นเยน ลชฺชา อุปฺปชฺเชยฺย, ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถราทีสุ
ลชฺชํ อุปฺปาเทยฺยุํ. อถาปิ เนสํ "อยํ นิคฺคุโณ ทารุโณ ถทฺโธ"ติ ภยํ
อุปฺปชฺเชยฺย, สเทวเก โลเก นิคฺคุณทารุณถทฺธานํ ๒- อคฺคสฺส เทวทตฺตสฺส ฉนฺนํ
@เชิงอรรถ:  ม. มนาปํ            ฉ.ม. นิคฺคุณถทฺธทารุณานํ
  วา สตฺถารานํ ภาเยยฺยุํ, น จ ลชฺชนฺติ น จ ภายนฺติ, กุปฺปิตฺวา ยงฺกิญฺจิ
  อนยพฺยสนํ อาปาเทนฺติเยว. เอวํ อวิเสสการิโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
        อนนฺตโทสูปทฺทวโตติ อาสีวิเส นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํ หิ โทสูปทฺทวานํ
  ปมาณํ นตฺถิ. ตถาเหเต ฑํสิตฺวา กาณมฺปิ กโรนฺติ ขุชฺชมฺปิ ปีฐสปฺปิมฺปิ
  เอกปกฺขลมฺปีติ เอวํ อปริมาณํ วิปฺปการํ ทสฺเสนฺติ ภูตานิปิ กุปฺปิตานิ
  กาณาทิภาเวสุ น กิญฺจิ วิปฺปการํ น กโรนฺติ, อปฺปมาโณ เอเตสํ โทสูปทฺทโวติ.
  เอวํ อนนฺตโทสูปทฺทวโต สทิสตา เวทิตพฺพา.
        อิทาเนตฺถ จตุมหาภูตวเสน ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ สิยา,
  ตํ วิสุทฺธิมคฺเค จตุธาตุววตฺถานนิทฺเทเส กถิตเมว.
        ปญฺจ วธกา ปจฺจตฺถิกาติ โข ภิกฺขเว ปญฺจนฺเนตํ อุปาทานกฺขนฺธานํ
อธิวจนนฺติ เอตฺถ ทฺวีหิ อากาเรหิ ขนฺธานํ วธกปจฺจตฺถิกสทิสตา เวทิตพฺพา.
ขนฺธา หิ อญฺญมญฺญญฺจ วเธนฺติ, เตสุ จ สนฺเตสุ วโธ นาม ปญฺญายติ.
กถํ? รูปํ ตาว รูปมฺปิ วเธติ อรูปมฺปิ, ตถา อรูปํ อรูปมฺปิ วเธติ รูปมฺปิ.
กถํ? อยํ หิ ปฐวีธาตุ ภิชฺชมานา อิตรา ติสฺโส ธาตุโย คเหตฺวาว
ภิชฺชติ, อาโปธาตุอาทีสุปิ เอเสว นโย, เอวํ ตาว รูปํ รูปเมว วเธติ.
รูปกฺขนฺโธ ปน ภิชฺชมาโน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺเธ คเหตฺวาว ภิชฺชติ, เอวํ
รูปํ อรูปมฺปิ วเธติ. เวทนากฺขนฺโธปิ ภิชฺชมาโน สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณกฺขนฺเธ
คเหตฺวาว ภิชฺชติ. สญฺญากฺขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ อรูปํ อรูปเมว
วเธติ. จุติกฺขเณ ปน จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา ภิชฺชมานา วตฺถุรูปมฺปิ คเหตฺวาว
ภิชฺชนฺติ, เอวํ อรูปํ รูปมฺปิ วเธติ. เอวํ ตาว อญฺญมญฺญํ วเธนฺตีติ วธกา.
ยตฺถ ปน ขนฺธา อตฺถิ, ตตฺเถว ๑- เฉทนเภทนวธพนฺธนาทโย โหนฺติ, น
อญฺญตฺถาติ. เอวํ ขนฺเธสุ สติ ๒- วโธ ปญฺญายตีติปิ วธกา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ตตฺถ            ฉ.ม. เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ
        อิทานิ ปญฺจกฺขนฺเธ รูปารูปวเสน เทฺว โกฏฺฐาเส กตฺวา รูปวเสน วา
นามวเสน วา รูปปริคฺคหํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตํ ๑- กมฺมฏฺฐานํ กเถตพฺพํ
สิยา, ตมฺปิ วิสุทฺธิมคฺเค กถิตเมว.
        ฉฏฺโฐ อนฺตรจโร วธโก อุกฺขิตฺตาสิโกติ โข ภิกฺขเว นนฺทีราคสฺเสตํ
อธิวจนนฺติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ นนฺทีราคสฺส อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตา เวทิตพฺพา
ปญฺญาสิรปาตนโต จ โยนิสมฺปฏิปาทนโต จ. กถํ? จกฺขุทฺวารสฺมึ หิ
อิฏฺฐารมฺมเณ อาปาถคเต ตํ อารมฺมณํ นิสฺสาย โลโภ อุปฺปชฺชติ, เอตฺตาวตา
ปญฺญาสีสํ ปติตํ นาม โหติ, โสตทฺวาราทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ตาว
ปญฺญาสิรปาตนโต สทิสตา เวทิตพฺพา. นนฺทีราโค ปเนส อณฺฑชาทิเภทา
จตสฺโส โยนิโย อุปเนติ. ตสฺส โยนิอุปคมนมูลกานิ ปญฺจวีสติ มหาภยานิ
ทฺวตฺตึส กมฺมกรณานิ จ อาคตาเนว โหนฺตีติ เอวํ โยนิสมฺปฏิปาทนโตปิสฺส
อุกฺขิตฺตาสิกวธกสทิสตา เวทิตพฺพา.
        อิติ นนฺทีราควเสนาปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานํ กถิตเมว โหติ.
กถํ? อยํ หิ นนฺทีราโค สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํ สงฺขารกฺขนฺโธติ ววตฺถเปตฺวา
ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สญฺญา สญฺญากฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ,
เตสํ วตฺถารมฺมณํ รูปกฺขนฺโธติ เอวํ ปญฺจกฺขนฺเธ ววตฺถเปติ. อิทานิ เต
ปญฺจกฺขนฺเธ นามรูปวเสน ววตฺถเปตฺวา เตสํ ปจฺจยปริเยสนโต ปฏฺฐาย
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อนุปุพฺเพน เอโก อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ เอวํ นนฺทีราควเสน
กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติ.
        ฉนฺนํ อชฺฌตฺติกายตนานํ สุญฺญคาเมน สทิสตา ปาลิยํเยว อาคตา. อยํ
ปเนตฺถ กมฺมฏฺฐานนโย:- ยถา จ เต ฉ โจรา ฉกุฏิกํ สุญฺญคามํ ปวิสิตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อรหตฺตา
อปราปรํ วิจรนฺตา กิญฺจิ อลภิตฺวา คาเมน อนตฺถิกา โหนฺติ, เอวเมว ๑- ภิกฺขุ
ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อภินิวิสิตฺวา วิจินนฺโต "อหนฺ"ติ  วา "มมนฺ"ติ วา
คเหตพฺพํ กิญฺจิ อทิสฺวา เตหิ อนตฺถิโก โหติ. โส "วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปสฺสามี"ติ
อุปาทารูปกมฺมฏฺฐานวเสน จกฺขุปสาทาทโย ปริคฺคเหตฺวา "อยํ รูปกฺขนฺโธ"ติ
ววตฺถเปติ, มนายตนํ "อรูปกฺขนฺโธ"ติ. อิติ สพฺพานิ เจตานิ ๒- นามญฺเจว รูปญฺจาติ
นามรูปวเสน ววตฺถเปตฺวา เตสํ ปจฺจยํ ปริเยสิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนุปุพฺเพน อรหตฺเต ปติฏฺฐาติ. อิทํ เอกสฺส ภิกฺขุโน
ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติ.
        อิทานิ พาหิรานํ คามฆาตกโจเรหิ สทิสตํ ทสฺเสนฺโต โจรา คามฆาตกาติ
โขติอาทิมาห. ตตฺถ มนาปามนาเปสูติ กรณตฺเถ ภุมฺมํ, มนาปามนาเปหีติ
อตฺโถ. ตตฺถ โจเรสุ คามํ หนนฺเตสุ ปญฺจ กิจฺจานิ วตฺตนฺติ:- โจรา ตาว
คามํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา อคฺคึ ทตฺวา กฏกฏสทฺทํ ๓- อุฏฺฐาเปนฺติ, ตโต มนุสฺสา
หตฺถสารํ คเหตฺวา พหิ นิกฺขมนฺติ, ตโต เตหิปิ ๔- สทฺธึ ภณฺฑกสฺส การณา
หตฺถปรามาสํ กโรนฺติ, เกจิ ปเนตฺถ ปหารํ ปาปุณนฺติ, เกจิ ปหารฏฺฐาเน
ปตนฺติ, อวเสเส ปน อโรคชเน พนฺธิตฺวา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ เนตฺวา
รชฺชุพนฺธนาทีหิ พนฺธิตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชนฺติ.
        ตตฺถ คามฆาตกโจรานํ คามํ ปริวาเรตฺวา อคฺคิทานํ วิย ฉสุ ทฺวาเรสุ
อารมฺมเณ อาปาถคเต กิเลสปริฬาหุปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, หตฺถสารํ อาทาย พหิ
นิกฺขมนํ วิย ตํขเณ กุสลธมฺมํ ปหาย อกุสลสมงฺคิโน, ๕- ภณฺฑกสฺส การณา
หตฺถปรามสนา ปชฺชนํ วิย ทุกฺกฏทุพฺภาสิตปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยานํ อาปชฺชนกาโล,
ปหารลทฺธกาโล วิย สํฆาทิเสสํ อาปชฺชนกาโล, ปหารํ ลทฺธา ปน ปหารฏฺฐาเน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เอวเมวํ        ฉ.ม. สพฺพานิเปตานิ       ก. ฐิตา กลหสทฺทํ
@ ฉ.ม. เตหิ               ฉ.ม. อกุสลสมงฺคิตา
ปติตกาโล วิย ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา อสฺสมณกาโล, อวเสสชนสฺส พนฺธิตฺวา
วสนฏฺฐานํ เนตฺวา ทาสปริโภเคน ปริภุญฺชนกาโล วิย ตเมว อารมฺมณํ
นิสฺสาย สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว จูฬสีลมชฺฌิมสีลมหาสีลานิ ภินฺทิตฺวา สิกฺขํ
ปจฺจกฺขาย คิหิภาวํ อาปชฺชนกาโล. ตตฺรสฺส ปุตฺตทารํ โปเสนฺตสฺส สนฺทิฏฺฐิโก
ทุกฺขกฺขนฺโธ เวทิตพฺโพ, กาลํ กตฺวา อปาเย นิพฺพตฺตสฺส สมฺปรายิโก.
        อิมานิปิ พาหิรายตนานิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานวเสเนว กถิตานิ.
เอตฺถ หิ รูปาทีนิ จตฺตาริ อุปาทารูปานิ, โผฏฺฐพฺพายตนํ, ติสฺโส ธาตุโย,
ธมฺมายตเน อาโปธาตุยา สทฺธึ ตา จตสฺโสติ อิมานิ จตฺตาริ ภูตานิ, เตสํ
ปริจฺเฉทวเสน อากาสธาตุ, ลหุตาทิวเสน ลหุตาทโยติ เอวมิทํ สพฺพมฺปิ
ภูตุปาทายรูปํ รูปกฺขนฺโธ, ตทารมฺมณา เวทนาทโย จตฺตาโร อรูปกฺขนฺธา. ตตฺถ
"รูปกฺขนฺโธ รูปํ, จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺ"ติ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา
ปุริมนเยเนว ปฏิปชฺชนฺตสฺส ยาว อรหตฺตา กมฺมฏฺฐานํ กถิตํ โหติ.
        โอฆานนฺติ เอตฺถ ทุรุตฺตรณฏฺโฐ โอฆฏฺโฐ. เอเต หิ "สีลสํวรํ ปูเรตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสามี"ติ อชฺฌาสยํ สมุฏฺฐาเปตฺวา กลฺยาณมิตฺเต นิสฺสาย สมฺมา
วายมนฺเตน ตริตพฺพา, เยน วา เตน วา ทุรุตฺตรา. ๑- อิมินา ทุรุตฺตรณฏฺเฐน
โอฆาติ วุจฺจนฺติ. เตปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน กมฺมฏฺฐานวเสน กถิตา. จตฺตาโรปิ หิ
เอโก เอโก สงฺขารกฺขนฺโธ วาติ. เตสํ นนฺทีราเค วุตฺตนเยเนว โยเชตฺวา
วิตฺถาเรตพฺพํ.
        สกฺกายสฺเสตํ อธิวจนนฺติ สกฺกาโยปิ หิ อาสีวิสาทีหิ อุทกณฺณวสฺส
โอริมตีรํ วิย จตุมหาภูตาทีหิ สาสงฺกสปฺปฏิภโย, โสปิ เอกสฺส ภิกฺขุโน
กมฺมฏฺฐานวเสเนว กถิโต. สกฺกาโย หิ เตภูมิกา ปญฺจกฺขนฺธา, เต จ สมาสโต
@เชิงอรรถ:  ม. ยาเนน วา รเถน วา อตรา ทุรุตฺตรา
นามรูปเมวาติ เอวเมตฺถ นามรูปววตฺถานํ อาทึ กตฺวา ยาว อรหตฺตา
กมฺมฏฺฐานํ วิตฺถาเรตพฺพนฺติ.
        นิพฺพานสฺเสตํ อธิวจนนฺติ นิพฺพานํ หิ อุทกณฺณวสฺส ปาริมตีรํ วิย
จตุมหาภูตาทีหิ เขมํ อปฺปฏิภยํ. วีริยารมฺภสฺเสตํ อธิวจนนฺติ เอตฺถ
จิตฺตกิริยาทสฺสนตฺถํ เหฏฺฐา วุตฺตํ วายามเมว วีริยนฺติ คณฺหิตฺวา ทสฺเสติ.
ติณฺโณ ปารงฺคโตติ ตริตฺวา ปารํ คโต.
        ตตฺถ ยถา สาสงฺกโอริมตีเร ฐิเต น อุทกณฺณวนฺตริตุกาเมน กติปาหํ
วสิตฺวา สณิกํ นาวํ สชฺเชตฺวา อุทกกีฬํ กีฬนฺเตน วิย น นาวํ อภิรูหิตพฺพา.
เอวํ กโรนฺโต หิ อนารุโฬฺหว พฺยสนํ ปาปุณาติ. เอวเมว กิเลสณฺณวํ ตุริตุกาเมน
"ตรุโณ ตาวมฺหิ, มหลฺลกกาเล อฏฺฐงฺคิกมคฺคกุลฺลํ พนฺธิสฺสามี"ติ ปปญฺโจ น
กาตพฺโพ. เอวํ กโรนฺโต หิ มหลฺลกกาลํ อปฺปตฺวาปิ วินาสํ ปาปุณาติ, ปตฺวาปิ
กาตุํ น สกฺโกติ. ภทฺเทกรตฺตาทีนิ ปน อนุสฺสริตฺวา เวเคเนว อยํ อริยมคฺคกุลฺโล
พนฺธิตพฺโพ.
        ยถา จ กุลฺลํ พนฺธนฺตสฺส หตฺถปาทปาริปูริ อิจฺฉิตพฺพา. กุณฺฐปาโท หิ
ขญฺชปาโท วา ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ, ผณหตฺถกาทโย ติณปณฺณาทีนิ คเหตุํ
น สกฺโกนฺติ. เอวมิมมฺปิ อริยมคฺคกุลฺลํ พนฺธนฺตสฺส สีลปาทานํ เจว สทฺธาหตฺถสฺส
จ ปาริปูริ อิจฺฉิตพฺพา. น หิ ทุสฺสีโล อสฺสทฺโธ สาสเน อปติฏฺฐิโต ปฏิปตฺตึ
อสฺสทฺทหนฺโต อริยมคฺคกุลฺลํ พนฺธิตุํ สกฺโกติ. ยถา จ ปริปุณฺณหตฺถปาโทปิ ทุพฺพโล
พฺยาธิปีฬิโต กุลฺลํ พนฺธิตุํ น สกฺโกติ, ถามสมฺปนฺโนว สกฺโกติ, เอวํ สีลวา
สทฺโธปิ อลโส กุสีโต อิมํ มคฺคกุลฺลํ พนฺธิตุํ น สกฺโกติ, อารทฺธวีริโยว สกฺโกตีติ
อิมํ พนฺธิตุกาเมน อารทฺธวีริเยน ภวิตพฺพํ. ยถา โส ปุริโส กุลฺลํ พนฺธิตฺวา
ตีเร ฐตฺวา โยชนวิตฺถารํ อุทกณฺณวํ "อยํ มยา ปจฺจตฺตปุริสการํ นิสฺสาย
นิตฺถริตพฺโพ"ติ มานสํ พนฺธติ, เอวํ โยคินาปิ จงฺกมํ ๑- โอรุยฺห "อชฺช มยา
จตุมคฺควชฺฌํ กิเลสณฺณวํ ตริตฺวา อรหตฺเต ปติฏฺฐาตพฺพนฺ"ติ มานสํ
พนฺธิตพฺพํ.
        ยถา จ โส ปุริโส กุลฺลํ นิสฺสาย อุทกณฺณวํ ตรนฺโต คาวุตมตฺตํ
คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "เอกโกฏฺฐาสํ อติกฺกนฺโตมฺหิ, อญฺเญ ตโย
เสสา"ติ ชานาติ, อปรมฺปิ คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "เทฺว
อติกฺกนฺโตมฺหิ, เทฺว เสสา"ติ ชานาติ, อปรมฺปิ คาวุตมตฺตํ คนฺตฺวา ตโต
นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "ตโย อติกฺกนฺโตมฺหิ, เอโก เสโส"ติ ชานาติ, ตมฺปิ
อติกฺกมฺม นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "จตฺตาโรปิเม โกฏฺฐาสา อติกฺกนฺตา"ติ
ชานาติ, ตญฺจ กุลฺลํ ปาเทน อติกฺกมิตฺวา ๒- โสตาภิมุขํ ขิปิตฺวา อุตฺตริตฺวา
ตีเร ติฏฺฐติ. เอวํ อยมฺปิ ภิกฺขุ อริยมคฺคกุลฺลํ นิสฺสาย กิเลสณฺณวนฺตรนฺโต
โสตาปตฺติมคฺเคน ปฐมมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต
ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ
เอโก โกฏฺฐาโส ปหีโน, อิตเร ตโย เสสา"ติ ชานาติ, ปุน ตเถว
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต สกทาคามิมคฺเคน
ทุติยมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา
โอโลเกนฺโต "จตุมคฺควชฺฌานํ เม กิเลสานํ เทฺว โกฏฺฐาสา ปหีนา, อิตเร
เทฺว เสสา"ติ ชานาติ. ปุน ตเถว อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อนาคามิมคฺเคน ตติยมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร
ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "จตุมคฺควชฺฌานํ เม
กิเลสานํ ตโย โกฏฺฐาสา ปหีนา, เอโก เสโส"ติ ชานาติ, ปุน ตเถว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. จงฺกมา              ฉ.ม. อกฺกมิตฺวา
อินฺทฺริยพลโพชฺฌงฺคานิ สโมธาเนตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตมคฺเคน
จตุตฺถมคฺควชฺเฌ กิเลเส ตริตฺวา มคฺคานนฺตเร ผเล ฐิโต ปจฺจเวกฺขณญาเณน
นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺโต "สพฺพกิเลสา เม ปหีนา"ติ ชานาติ.
        ยถา โส ปุริโส ตํ กุลฺลํ โสเต ปวาเหตฺวา อุตฺตริตฺวา ถเล ฐิโต
นครํ ปวิสิตฺวา อุปริปาสาทวรคโต "เอตฺตเกน วตมฺหิ อนตฺเถน มุตฺโต"ติ
เอกคฺคจิตฺโต ตุฏฺฐมานโส นิสีทติ, เอวํ ตสฺมึเยว วา อาสเน อญฺเญสุ วา
รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ นิสินฺโน "เอตฺตเกน วตมฺหิ อนตฺเถน
มุตฺโต"ติ นิพฺพานารมฺมณํ ผลสมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา เอกคฺคจิตฺโต ตุฏฺฐมานโส
นิสีทติ. อิทํ วา สนฺธาย วุตฺตํ ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺฐติ พฺราหฺมโณติ
โข ภิกฺขเว อรหโต เอตํ อธิวจนนฺติ. เอวํ ตาเวตฺถ นานากมฺมฏฺฐานานิ
กถิตานิ, สโมธาเนตฺวา ปน สพฺพานิปิ เอกเมว กตฺวา ทสฺเสตพฺพานิ. เอกํ
กตฺวา ทสฺเสนฺเตนาปิ ปญฺจกฺขนฺธวเสเนว วินิวตฺเตตพฺพานิ.
        กถํ? เอตฺถ หิ จตฺตาริ มหาภูตานิ อชฺฌตฺติกานิ ปญฺจายตนานิ
พาหิรานิ ปญฺจายตนานิ ธมฺมายตเน ปนฺนรสสุขุมรูปานิ สกฺกายสฺส เอกเทโสติ
อยํ รูปกฺขนฺโธ, มนายตนํ วิญฺญาณกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนกเทโส จตฺตาโร โอฆา
สกฺกาเยกเทโสติ อิเม จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา. ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ รูปํ,
จตฺตาโร อรูปิโน ขนฺธา นามนฺติ อิทํ นามรูปํ, ตสฺส นนฺทิราโค กาโมโฆ
ภโวโฆ ธมฺมายตเนกเทโส สกฺกาเยกเทโสติ อิเม ปจฺจยา. อิติ สปฺปจฺจยํ
นามรูปํ ววตฺถเปติ นาม. สปฺปจฺจยํ นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ อิทเมกสฺส
ภิกฺขุโน นิยฺยานมุขํ.
        ตตฺถ จตฺตาโร มหาภูตา ปญฺจุปฺปาทานกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกพาหิรานิ
เอกาทสายตนานิ ธมฺมายตเนกเทโส ทิฏฺโฐโฆ อวิชฺโชโฆ สกฺกาเยกเทโสติ อิทํ
ทุกฺขสจฺจํ, นนฺทิราโค ธมฺมายตเนกเทโส กาโมโฆ ภโวโฆ สกฺกาเยกเทโสติ
อิทํ สมุทยสจฺจํ, ปาริมตีรสงฺขาตํ นิพฺพานํ นิโรธสจฺจํ, อริยมคฺโค มคฺคสจฺจํ.
ตตฺถ เทฺว สจฺจานิ วฏฺฏํ, เทฺว วิวฏฺฏํ, เทฺว โลกิยานิ, เทฺว โลกุตฺตรานีติ
จตฺตาริ สจฺจานิ โสฬสหากาเรหิ สฏฺฐินยสหสฺเสหิ ๑- วิภชิตฺวา ทสฺเสตพฺพานีติ.
เทสนาปริโยสาเน วิปญฺจิตญฺญู ปญฺจสตา ภิกฺขู อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ. สุตฺตํ
ปน ทุกฺขลกฺขณวเสน กถิตํ.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๖๑-๗๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=1308&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=1308&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=309              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=18&A=4774              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=18&A=4368              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=18&A=4368              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘ http://84000.org/tipitaka/read/?index_18

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]