อรรถกถาเล่มที่ ๑๓ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สํ.อ. (สารตฺถ.๓)

                      ๖. ทุติยกามภูสุตฺตวณฺณนา *
    [๓๔๘] ฉฏฺเฐ กติ นุ โข ภนฺเต สงฺขาราติ อยํ กิร คหปติ นิโรธํ
วลญฺเชติ, ตสฺมา "นิโรธปาทเก สงฺขาเร ปุจฺฉิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา เอวมาห.
เถโรปิสฺส อธิปฺปายํ ญตฺวา ปุญฺญาภิสงฺขาราทีสุ อเนเกสุ สงฺขาเรสุ
วิชฺชมาเนสุปิ กายสงฺขาราทโยว อาจิกฺขนฺโต ตโย โข คหปตีติอาทิมาห. ตตฺถ
กายปฏิพทฺธตฺตา กาเยน สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ กายสงฺขาโร. วาจาย สงฺขโรติ
กโรติ นิพฺพตฺเตตีติ ๓- วจีสงฺขาโร จิตฺตปฏิพทฺธตฺตา จิตฺเตน สงฺขรียติ
นิพฺพตฺตียตีติ จิตฺตสงฺขาโร.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โอตาเสธีติ               ๒ สํ. นิ. ๑๖/๒๔๕/๒๖๙
@  * อฏฺฐกถาสุ เวทลฺลงฺคปฺปกาสนฏฺฐาเน "สงฺขารภาชนียนฺ"ติ อิมสฺส นามํ คหิตํ
@๓ สี. สงฺขรียติ นิพฺพตฺตียตีติ (ป.สู. ๒/๔๖๓/๒๗๒)
    กตมา ปน ภนฺเตติ อิธ กึ ปุจฺฉติ? "อิเม สงฺขารา อญฺญมญฺญํ
มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา. ตถาหิ กายทฺวาเร อาทานคหณมุญฺจนโจปนานิ
ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา ทฺวาทส อกุสลเจตนาติ
เอวํ กุสลากุสลา วีสติ เจตนาปิ, อสฺสาสปสฺสาสาปิ กายสงฺขาโร วุจฺจนฺติ. วจีทฺวาเร
หนุสญฺโจปนํ วจีเภทํ ปาเปตฺวา อุปฺปนฺนา วุตฺตปฺปการาว วีสติ เจตนาปิ
วิตกฺกวิจาราปิ วจีสงฺขาโรเตฺวว วุจฺจนฺติ. กายวจีทฺวาเรสุ โจปนํ อปฺปตฺวา รโห
นิสินฺนสฺส จินฺตยโต อุปฺปนฺนา กุสลากุสลา เอกูนตึส เจตนาปิ, สญฺญา จ
เวทนา จาติ อิเม เทฺว ธมฺมาปิ จิตฺตสงฺขาราเตฺวว วุจฺจนฺติ. เอวํ อิเม สงฺขารา
อญฺญมญฺญํ มิสฺสา อาลุฬิตา อวิภูตา ทุทฺทีปนา, เต ปากเฏ วิภูเต อกตฺวา
กถาเปสฺสามี"ติ ปุจฺฉิ.
    กสฺมา ปน ภนฺเตติ อิธ กายสงฺขาราทินามสฺส ปทตฺถํ ปุจฺฉติ. ตสฺส
วิสฺสชฺชเน กายปฺปฏิพทฺธาติ กายนิสฺสิตา. กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ.
จิตฺตปฺปฏิพทฺธาติ จิตฺตนิสฺสิตา. จิตฺเต สติ โหนฺติ, อสติ โหนฺติ.
    อิทานิ "กึ นุ โข เอส สญฺญาเวทยิตนิโรธํ วลญฺเช โน วลญฺเชติ,
จิณฺณวสี วา ตตฺถ โน จิณฺณวสี"ติ ชานนตฺถํ ปุจฺฉนฺโต กถํ ปน ภนฺเต
สญฺญาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ โหตีติ อาห. ตสฺส วิสฺสชฺชเน สมาปชฺชิสฺสนฺติ
วา สมาปชฺชามีติ วา ปททฺวเยน เนวสญฺญานาสญฺญายตนสมาปตฺติกาโล
กถิโต. สมาปนฺโนติ ปเทน อนฺโต นิโรโธ. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ
สจิตฺตกกาโล กถิโต, ปจฺฉิเมน อจิตฺตกกาโล.
    ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาสิตํ โหตีติ นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธาน-
ปริจฺเฉทกาเลเยว "เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก ภวิสฺสามี"ติ อทฺธานปริจฺเฉโท. จิตฺตํ
ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ ปน เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ
ตถตฺตาย อจิตฺตกภาวาย อุปเนติ. วจีสงฺขาโร ปฐมํ นิรุชฺฌตีติ เสสสงฺขาเรหิ
ปฐมํ ทุติยชฺฌาเนเยว นิรุชฺฌติ. ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กายสงฺขาโร
จตุตฺถชฺฌาเน นิรุชฺฌติ. ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโรติ ตโต ปรํ จิตฺตสงฺขาโร
อนฺโต นิโรเธ นิรุชฺฌติ. อายูติ รูปชีวิตินฺทฺริยํ. วิปริภินฺนานีติ อุปหตานิ
วินฏฺฐานิ.
     ตตฺถ เกจิ "นิโรธสมาปนฺนสฺส `จิตฺตสงฺขาโร จ นิรุทฺโธ'ติ วจนโต
จิตฺตํ อนิรุทฺธํ โหติ, ตสฺมา สจิตฺตกาปิ อยํ ปน สมาปตฺตี"ติ วทนฺติ. เต
วตฺตพฺพา:- "วจีสงฺขาโรปิสฺส นิรุทฺโธ"ติ วจนโต วาจา อนิรุทฺธา โหติ,
ตสฺมา นิโรธสมาปนฺเนน ธมฺมมฺปิ กเถนฺเตน สชฺฌายมฺปิ กเถนฺเตน นิสีทิตพฺพํ
สิยา. โย จายํ มโต กาลกโต, ตสฺสปิ จิตฺตสงฺขาโร นิโรโธติ วจนโต จิตฺตํ
อนิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตสฺมา กาลกเต มาตาปิตโร วา อรหนฺเต วา ฌาเปนฺเตน
อานนฺตริยกมฺมํ กตํ ภเวยฺย. อิติ พฺยญฺชเน อภินิเวสนํ อกตฺวา อาจริยานํ
นเย ฐตฺวา อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อตฺโถ หิ ปฏิสรณํ, น พฺยญฺชนํ.
     อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานีติ กิริยมยปฺปวตฺตสฺมึ หิ วตฺตมาเน พหิทฺธา
อารมฺมเณสุ ปสาเท ฆเฏนฺเตสุ อินฺทฺริยานิ กิลมนฺติ, อุปหตานิ มกฺขิตานิ วิย ๑-
น โหนฺติ วาตาทีหิ อุฏฺฐิตรเชน จตุมหาปเถ ฐปิตอาทาโส วิย. ยถา ปน
ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา มญฺชูสาทีสุ ฐปิโต อาทาโสปิ อนฺโตเยว วิโรจติ, เอวํ
นิโรธสมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อนฺโต นิโรเธ ปญฺจปฺปสาทา อติวิย วิโรจนฺติ.
เตน วุตฺตํ "อินฺทฺริยานิ วิปฺปสนฺนานี"ติ.
    วุฏฺฐหิสฺสนฺติ วา วุฏฺฐหามีติ วา ปททฺวเยน อนฺโตนิโรธกาโล กถิโต,
วุฏฺฐิโตติ ปเทน ผลสมาปตฺติกาโล. ตถา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ อจิตฺตกกาโล
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปกฺขิตฺตานิ วิย
กถิโต, ปจฺฉิเมน สจิตฺตกกาโล. ปุพฺเพว ตถา จิตฺตํ ภาวิตํ โหตีติ
นิโรธสมาปตฺติโต ปุพฺเพ อทฺธานปริจฺเฉทกาโลเยว "เอตฺตกํ กาลํ อจิตฺตโก หุตฺวา
ตโต ปรํ สจิตฺตโก ภวิสฺสามี"ติ อทฺธานปริจฺเฉทํ จิตฺตํ ๑- ภาวิตํ โหติ. ยํ ตํ
ตถตฺตาย อุปเนตีติ ยํ เอวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, ตํ ปุคฺคลํ ตถตฺตาย สจิตฺตกภาวาย
อุปเนติ. อิติ เหฏฺฐา นิโรธสมาปนฺนกาโล คหิโต, อิธ นิโรธโต วุฏฺฐานกาโล.
    อิทานิ นิโรธกถํ กเถตุํ กาโลติ นิโรธกถา กเถตพฺพา สิยา. สา จ
ปเนสา "ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ติณฺณํ ๒- สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา
โสฬสหิ ญาณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตาปญฺญา นิโรธสมาปตฺติยํ
ญาณนฺ"ติ มาติกํ ฐเปตฺวา สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ๓- กถิตา, ตสฺมา ตตฺถ
กถิตนเยเนว คเหตพฺพา. โก ปนายํ นิโรโธ นาม? จตุนฺนํ ขนฺธานํ ปฏิสงฺขา
อปฺปวตฺติ. อถ กิมตฺถเมตํ สมาปชฺชนฺตีติ? สงฺขารานํ ปวตฺเต อุกฺกณฺฐิตา
สตฺตาหํ อจิตฺตกา หุตฺวา สุขํ วิหริสฺสามิ, ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ นาเมตํ ยทิทํ
นิโรโธติ เอตทตฺถํ สมาปชฺชนฺติ.
    จิตฺตสงฺขาโร ปฐมํ อุปฺปชฺชตีติ นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส หิ ผลสมาปตฺติจิตฺตํ
ปฐมํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สมฺปยุตฺตํ สญฺญญฺจ เวทนญฺจ สนฺธาย "จิตฺตสงฺขาโร
ปฐมํ อุปฺปชฺชตี"ติ อาห. ตโต กายสงฺขาโรติ ตโต ปรํ ภวงฺคสมเย กายสงฺขาโร
อุปฺปชฺชติ.
    กึ ปน ผลสมาปตฺติ อสฺสาสปสฺสาเสน สมุฏฺฐาเปตีติ? สมุฏฺฐาเปติ.
อิมสฺส ปน จตุตฺถชฺฌานิกา ผลสมาปตฺติ, สา น สมุฏฺฐาเปติ. กึ วา เอเตน,
ผลสมาปตฺติ ปฐมชฺฌานิกา วา โหตุ ทุติยตติยจตุตฺถชฺฌานิกา วา, สนฺตสมาปตฺติโก
วุฏฺฐิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺติ, เตสํ อพฺโพหาริกภาโว
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อทฺธานปริจฺเฉทจิตฺตํ    ๒ ฉ. ตโย จ    ๓ วิสุทฺธิ ๓/๓๖๒-๓ (สฺยา)
สญฺชีวตฺเถรวตฺถุนา เวทิตพฺโพ. สญฺชีวตฺเถรสฺส หิ สมาปตฺติโต ๑- วุฏฺฐาย
กึสุกปุปฺผสทิเส วีตจฺจิตงฺคาเร มนฺทมานสฺส คจฺฉโต จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิ,
อุสฺมาการมตฺตมฺปิ นาโหสิ. สมาปตฺติผลํ นาเมตนฺติ วทนฺติ. เอวเมว สนฺธาย
ผลสมาปตฺติยา วุฏฺฐิตสฺส ภิกฺขุโน อสฺสาสปสฺสาสา อพฺโพหาริกา โหนฺตีติ ๒-
ภวงฺคสมเยเนเวตํ กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
    ตโต วจีสงฺขาโรติ ตโต ปรํ กิริยมยปฺปวตฺตวฬญฺชนกาเล วจีสงฺขาโร
อุปฺปชฺชติ. กึ ภวงฺคํ วิตกฺกวิจาเรน สมุฏฺฐาเปตีติ? สมุฏฺฐาเปติ. ตํสมุฏฺฐานา
ปน วิตกฺกวิจารา วาจํ อภิสงฺขาตุํ น สกฺโกนฺตีติ กิริยมยปฺปวตฺตวฬญฺชนกาเลเนเวตํ
กถิตํ.
    สุญฺญโต ผสฺโสติอาทโย สคุเณนาปิ อารมฺมเณนาปิ กเถตพฺพา.
สคุเณน ตาว สุญฺญตา นาม ผลสมาปตฺติ, ตาย สหชาตผสฺสํ สนฺธาย
"สุญฺญโต ผสฺโส"ติ วุตฺตํ. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ เอเสว นโย. อารมฺมเณน
ปน นิพฺพานํ ราคาทีหิ สุญฺญตฺตา สุญฺญตา นาม, ราคนิมิตฺตาทีนํ อภาวา
อนิมิตฺตํ, ราคโทสโมหปณิธีนํ อภาวา อปฺปณิหิตํ, สุญฺญตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ
กตฺวา อุปฺปนฺนผลสมาปตฺติสมฺผสฺโส สุญฺญโต นาม. อนิมิตฺตปฺปณิหิเตสุปิ
เอเสว นโย.
    อปรา อาคมนิยกถา นาม โหติ. สุญฺญตอนิมิตฺตอปฺปณิหิตาติ หิ
วิปสฺสนาปิ วุจฺจติ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ สงฺขาเรน อนิจฺจโต ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจโต
ทิสฺวา อนิจฺจโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส วุฏฺฐานคามินิวิปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม โหติ.
โย ทุกฺขโต ปริคฺคเหตฺวา ทุกฺขโต ทิสฺวา ทุกฺขโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส อปฺปณิหิตา
นาม. โย อนตฺตโต ปริคฺคเหตฺวา อนตฺตโต ทิสฺวา อนตฺตโต วุฏฺฐาติ, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปฐมสมาปตฺติโต            ๒ สี. โหนฺติ
สุญฺญตา นาม. ตตฺถ อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโต นาม, อนิมิตฺตมคฺคสฺส
ผลํ อนิมิตฺตํ นาม, อนิมิตฺตผลสมาปตฺติสหชาเต ผสฺเส ผุสฺสนฺเต "อนิมิตฺโต
ผสฺโส ผุสฺสตี"ติ วุจฺจติ. อปฺปณิหิตสุญฺญเตสุปิ เอเสว นโย. อาคมนิเยน
กถิเต ปน สุญฺญโต วา ผสฺโส อนิมิตฺโต วา ผสฺโส อปฺปณิหิโต วา ผสฺโสติ
วิกปฺโป อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา สคุเณน เจว อารมฺมเณน จ กเถตพฺพํ. เอวํ
หิ ตโย ผสฺสา ผุสฺสนฺตีติ สเมติ.
    วิเวกนินฺนนฺติอาทีสุ นิพฺพานํ วิเวโก นาม, ตสฺมึ วิเวเก นินฺนํ
โอณตนฺติ วิเวกนินฺนํ. วิเวกโปณนฺติ อญฺญโต อาคนฺตฺวา เยน วิเวโก, เตน
วงฺกํ วิย หุตฺวา ฐิตนฺติ วิเวกโปณํ. เยน วิเวโก, เตน ปตมานํ วิย ฐิตนฺติ
วิเวกปพฺภารํ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๓ หน้า ๑๕๔-๑๕๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=13&A=3378&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=13&A=3378&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=18&i=560
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=18&A=7456
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=18&A=7327
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=18&A=7327
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๑๘
http://84000.org/tipitaka/read/?index_18