ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                   มโนรถปูรณี นาม องฺคุตฺตรนิกายฏฺฐกถา
                          เอกกนิปาตวณฺณนา
                         --------------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           คนฺถารมฺภกถา
              กรุณาสีตลหทยํ          ปญฺญาปชฺโชตวิหตโมหตมํ
              สนรามรโลกคุรุํ ๑-      วนฺเท สุคตํ คติวิมุตฺตํ.
              พุทฺโธปิ พุทฺธภาวํ        ภาเวตฺวา เจว สจฺฉิกตฺวา จ
              ยํ อุปคโต วิคตมลํ ๒-    วนฺเท ตมนุตฺตรํ ธมฺมํ.
              สุคตสฺส โอรสานํ        ปุตฺตานํ มารเสนมถนานํ
              อฏฺฐนฺนํปิ สมูหํ          สิรสา วนฺเท อริยสํฆํ.
              อิติ เม ปสนฺนมติโน      รตนตฺตยวนฺทนามยํ ปุญฺญํ
              ยํ สุวิหตนฺตราโย        หุตฺวา ตสฺสานุภาเวน.
              เอกกทุกาทิปฏิมณฺฑิตสฺส    องฺคุตฺตราคมวรสฺส
              ธมฺมกถิกปุงฺควานํ        วิจิตฺตปฏิภาณชนนสฺส.
              อตฺถปฺปกาสนตฺถํ         อฏฺฐกถา อาทิโต วสีสเตหิ
              ปญฺจหิ ยา สงฺคีตา       อนุสงฺคีตา จ ปจฺฉาปิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สนรามรโลกครุํ สุมงฺคลวิลาสินิยญฺเจว สารตฺถปฺปกาสินิยญฺจ ปสฺสิตพฺพํ
@ ฉ.ม.,อิ. คตมลํ
              สีหฬทีปมฺหิ อาภตา ๑-     วสินา มหามหินฺเทน
              ฐปิตา สีหฬภาสาย        ทีปวาสีนมตฺถาย.
              อปเนตฺวาน ตโตหํ        สีหฬภาสํ มโนรมํ ภาสํ
              ตนฺตินยานุจฺฉวิกํ          อาโรเปนฺโต วิคตโทสํ.
              สมยํ อวิโลเปนฺโต ๒-     เถรานํ เถรวํสปฺปทีปานํ ๓-
              สุนิปุณวินิจฺฉยานํ          มหาวิหารวาสีนํ. ๔-
              หิตฺวา ปุนปฺปุนาคต-       มตฺถํ อตฺถํ ปกาสยิสฺสามิ
              สุชนสฺส จ ตุฏฺฐตฺถํ        จิรฏฺฐิตตฺถญฺจ ธมฺมสฺส.
              สาวตฺถิปฺปภูตีนํ           นครานํ วณฺณนา กตา เหฏฺฐา
              ทีฆสฺส มชฺฌิมสฺส จ        ยา เม อตฺถํ วทนฺเตน.
              วิตฺถารวเสน สุทํ         วตฺถูนิ จ ตตฺถ ยานิ วุตฺตานิ
              เตสํปิ น อิธ ภิยฺโย       วิตฺถารกถํ กริสฺสามิ.
              สุตฺตานํ ปน อตฺถา        น วินา วตฺถูหิ เย ปกาเสนฺติ ๕-
              เตสํ ปกาสนตฺถํ          วตฺถูนิปิ กเถสฺสามิ. ๖-
              สีลกถา ธุตธมฺมา         กมฺมฏฺฐานานิ เจว สพฺพานิ
              จริยาวิธานสหิโต         ฌานสมาปตฺติวิตฺถาโร.
              สพฺพา จ อภิญฺญาโย       ปญฺญาสกลวินิจฺฉโย ๗- เจว
              ขนฺธธาตายตนินฺทฺริยานิ ๘-  อริยานิ  เจว จตฺตาริ จ. ๙-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สีหฬทีปํ ปน อาภตาถ   ฉ.ม. อวิโลเมนฺโต   ฉ.ม. เถรวํสทีปานํ
@ ฉ.ม. มหาวิหาเร นิวาสีนํ, สี. มหาวิหาราทิวาสีนํ   ฉ.ม. ปกาสนฺติ
@ ฉ.ม.,อิ. ทสฺสยิสฺสามิ   ฉ.ม.,อิ. ปญฺญาสงฺกลนนิจฺฉโย
@ ฉ.ม. ขนฺธาธาตาย...   ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
              สจฺจานิ ปจฺจยาการเทสนา       สุปริสุทฺธนิปุณนยา
              อธิมุตฺตตนฺติมตฺตา ๑-           วิปสฺสนาภาวนา เจว.
              อิติ ปน สพฺพํ ยสฺมา            วิสุทฺธิมคฺเค มยา สุปริสุทฺธํ
              วุตฺตํ ตสฺมา หิ ๒- ภิยฺโย        เนตํ ๓- อิธ วิจารยิสฺสามิ.
              มชฺเฌ วิสุทฺธิมคฺโค             เอส จตุนฺนํปิ อาคมานํ ๔-
              ฐตฺวา ปกาสยิสฺสติ             ตตฺถ ยถาภาสิตํ อตฺถํ.
              อิจฺเจว กโต ตสฺมา            ตมฺปิ คเหตฺวาน สทฺธิเมตาย
              อฏฺฐกถาย วิชานาถ            องฺคุตฺตราคมนิทสฺสิตํ ๕- อตฺถนฺติ.
                          ----------------
                          ๑. รูปาทิวคฺควณฺณนา
      ตตฺถ องฺคุตฺตราคโม นาม เอกกนิปาโต ทุกนิปาโต ติกนิปาโต จตุกฺกนิปาโต
ปญฺจกนิปาโต ฉกฺกนิปาโต สตฺตกนิปาโต อฏฺฐกนิปาโต นวกนิปาโต ทสกนิปาโต
เอกาทสกนิปาโตติ เอกาทส นิปาตา โหนฺติ. สุตฺตโต:-
              นว สุตฺตสหสฺสานิ              ปญฺจ สุตฺตสตานิ จ
              สตฺตปญฺญาส สุตฺตานิ            โหนฺติ องฺคุตฺตราคเม.
      ตสฺส นิปาเตสุ เอกกนิปาโต อาทิ, สุตฺเตสุ จิตฺตปริยาทานสุตฺตํ. ตสฺสาปิ
"เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล วุตฺตํ นิทานมาทิ.
สา ปเนสา ปฐมมหาสงฺคีติ สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺฐกถาย อาทิมฺหิ
วิตฺถาริตา, ตสฺมา สา ตตฺถ วิตฺถาริตนเยเนว เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อวิมุตฺตตนฺติมคฺคา   ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ฉ.ม.,อิ. น ตํ
@ ฉ.ม.,อิ. อาคมานํ หิ   ฉ.ม. องฺคุตฺตรนิสฺสิตํ
      [๑] ยํ ปเนตํ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ นิทานํ, ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํ,
เมติอาทีนิ นามปทานิ. สาวตฺถิยํ วิหรตีติ เอตฺถ วีติ อุปสคฺคปทํ, หรตีติ
อาขฺยาตปทํ. ๑- อิมินา ตาว นเยน ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
      อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณวจนสมฺปฏิจฺฉนาการ-
นิทสฺสนาวธารณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. ๒- ตถา  เหส "เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ
กุสลํ พหุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๓- อุปมายํ อาคโต. "เอวํ เต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวํ เต
ปฏิกฺกมิตพฺพนฺ"ติอาทีสุ ๔- อุปเทเส. "เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติอาทีสุ ๕-
สมฺปหํสเน. "เอวเมวํ ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส
วณฺณํ ภาสตี"ติ เอวมาทีสุ ๖- ครหเณ. "เอวมฺภนฺเตติ โข เต ภิกฺขู ภควโต
ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติอาทีสุ ๗- วจนสมฺปฏิจฺฉเน. ๘- "เอวํ พฺยา โข อหํ อาวุโส ๙- ภควตา
ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี"ติอาทีสุ ๑๐- อากาเร. "เอหิ ตฺวํ มาณวก เยน สมโณ อานนฺโท
เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ
ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ `สุโภ มาณโว โตเทยฺยปุตฺโต ภควนฺตํ อานนฺทํ
อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉตี'ติ เอวญฺจ วเทหิ `สาธุ
กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ
อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติอาทีสุ ๑๑- นิทสฺสเน. "ตํ กึ มญฺญถ กาลามา, อิเม ธมฺมา
กุสลา วา อกุสลา วาติ. อกุสลา ภนฺเต. สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาติ. สาวชฺชา
ภนฺเต. วิญฺญุครหิตา วา วิญฺญุปฺปสตฺถา วาติ. วิญฺญุครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา
สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ โน วา, กถํ โว เอตฺถ โหตีติ. สมตฺตา
ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ, เอวํ โน เอตฺถ โหตี"ติอาทีสุ ๑๒-
อวธารเณ. สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อาขฺยาตปทนฺติ
@ ฉ.ม....สมฺปฏิคฺคหา...   ขุ.ธ. ๒๕/๕๓/๒๖ วิสาขาวตฺถุ
@ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒/๑๔๐ อูมิภยสุตฺต   องฺ.ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๘ เกสปุตฺติสุตฺต
@ สํ.ส. ๑๕/๑๘๗/๑๙๒ ธนญฺชานีสุตฺต   ม.มู. ๑๒/๑/๑ มูลปริยายสุตฺต
@ ฉ.ม. วจนสมฺปฏิคฺคเห   ฉ.ม. ภนฺเต  ๑๐ ม.มู. ๑๒/๓๙๘/๓๕๖ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต
@๑๑ ที.สี. ๙/๔๔๕/๑๙๗ สุภสุตฺต  ๑๒ องฺ.ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๕ เกสปุตฺติสุตฺต
      ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ:- นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสย-
สมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ
สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน
โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ ชเนตฺวาปิ เอวมฺเม สุตํ,
มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ.
      นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต
"เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลสุตฺตํ นิทสฺเสติ.
      อวธารณตฺเถน เอวํสทฺเทน ๑- "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ
พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท, สติมนฺตานํ, คติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฺฐากานํ
ยทิทํ อานนฺโท"ติ ๒- เอวํ ภควตา, "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล
พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๓- เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ
ปสฏฺฐภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ ชเนติ "เอวมฺเม
สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว, น อญฺญถา
ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ.
      เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "คาถาภิคีตํ เม อโภชเนยฺยนฺ"ติ-
อาทีสุ ๔- มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ เทเสตู"ติอาทีสุ ๕-
มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๖- มมาติ อตฺโถ. อิธ
ปน "มยา สุตนฺ"ติ จ "มม สุตนฺ"ติ จ อตฺถทฺวเยสุ ยุชฺชติ.
       สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุตกิลินฺนอุปจิตานุ-
ยุตฺตโสตวิญฺเญยฺยโสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญุตาทิอเนกปฺปเภโท. ๗- ตถา หิสฺส "เสนาย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   องฺ.เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕ เอตทคฺค...,
@จตุตฺถวคฺค   องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ (สฺยา)
@ ขุ.สุ. ๒๕/๘๑/๓๕๑ กสิภารทฺวาชสุตฺต, สํ.ส. ๑๕/๑๙๔/๒๐๐ อคฺคิกสุตฺต
@ สํ.สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕ ปุณฺณสุตฺต   ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗ ธมฺมทายาทสุตฺต
@ ฉ.ม. วิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท, อิ. วิญฺญาณาทิอเนกตฺถปฺปเภโท
ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. "สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ ๑-
วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๒-
กิลินฺนากิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๓-
อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปฺปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๔- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ.
"ทิฏฺฐํ สุตํ มุตนฺ"ติอาทีสุ ๕- โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร
สุตสนฺนิจโย"ติอาทีสุ ๖- โสตทฺวารานุสาเรน วิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส
โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺติ วา อุปธารณนฺติ วาติ อตฺโถ. เมสทฺทสฺส
หิ มยาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ
ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ สติ "เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ ยุชฺชติ.
      เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ เอวนฺติ โสตวิญฺญาณาทิวิญฺญาณกิจฺจนิทสฺสนํ.
เมติ วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต
อนูนาธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ.
สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ. อยเญฺหตฺถ สงฺเขโป "นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย
วิญฺญาณวีถิยา มยา น อญฺญํ กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโต"ติ.
     ตถา เอวนฺติ นิทฺทิสิตพฺพปฺปกาสนํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ
ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา
เอวํ สุตนติ.
     ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา ๗-
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส. เอวนฺติ หิ อยํ
อาการปญฺญตฺตินิทฺเทโส. ๘- เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส.
เอตฺตาวตา นานปฺปการปฺปวตฺตเนน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน
กตฺตุวิสยคฺคหณสนฺนิฏฺฐานํ ๙- กตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕ มุจฺจลินฺทสุตฺต   วิ.ภิกฺขุนี. ๓/๖๕๗/๔ ปาราชิกกณฺฑ
@ ขุ.ขุ. ๒๕/๑๒/๑๑ ติโรกุฑฺฑกณฺฑ   ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๑/๔๙ ยมกปฺปาฏิหาริยวตฺถุ
@ ม.มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓ อลคทฺทูปมสุตฺต   ม.มู. ๑๒/๓๓๓/๒๙๘ มหาโคสิงฺคสุตฺต
@ ฉ.ม. นานาการปฺปวตฺติยา. เอวมุปริปิ   ฉ.ม. อาการปญฺญตฺติ   ฉ.ม. กตฺตุ
@วิสเย คหณสนฺนิฏฺฐานํ
      อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส.
เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป:- มยา
สวนกิจฺจยุตฺตวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ.
      ตตฺถ เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ. กิเญฺหตฺถ
ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา นิทฺเทสํ ลเภยฺย. ๑- สุตนฺติ
วิชฺชมานปญฺญตฺติ. ยญฺหิ ตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ, ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ.
ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ ตํ ตํ อุปาทาย วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติ. สุตนฺติ
ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต อุปนิธาปญฺญตฺติ.
     เอตฺถ จ เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. น หิ สมฺมูโฬฺห นานปฺ-
ปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ. สุตนฺติ วจเนน สุตสฺส อสมฺโมหํ ๒- ทีเปติ. ยสฺส หิ
สุตํ ปมุฏฺฐํ ๓- โหติ, น โส กาลนฺตเรน มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส
อสมฺโมเหน ปญฺญาสิทฺธิ, อสมฺโมเสน สติสิทฺธิ, ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา
พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา, สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตา.
ตทุภยสมตฺถตาโยเคน อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถโต
ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ.
      อปโร นโย:- เอวนฺติ จ วจเนน โยนิโส มนสิการํ ทีเปติ อโยนิโส
มนสิกโรโต นานปฺปการปฏิเวธาภาวโต. สุตนฺติ จ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ
วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโต. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา
วุจฺจมาโนปิ "น มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ ภณติ. โยนิโสมนสิกาเรน เจตฺถ
อตฺตสมฺมาปณิธิญฺจ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตํ สาเธติ. สมฺมา อปฺปณิหิตสฺส ปุพฺเพ
อกตปุญฺญสฺส จ อิตรภาวโต ๔- อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสวนํ สปฺปุริสูปสฺสยญฺจ สาเธติ.
น หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต โสตุํ สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปสฺสยมานสฺส สวนํ อตฺถีติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ลเภถ   ฉ.ม. อสมฺโมสํ   ฉ.ม. สมฺมุฏฺฐํ, อิ. ปมฺมุฏฺฐํ   ฉ.ม. วา
@ตทภาวโต
      อปโร นโย:- ยสฺมา "เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺ-
ปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส"ติ วุตฺตํ, โส
จ เอวํ ภทฺทโก อากาโร น สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตโน ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา
โหติ, ตสฺมา เอวนฺติ อิมินา ภทฺทเกน อากาเรน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ อตฺตโน
ทีเปติ. สุตนฺติ สวนโยคฺเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ. น หิ อปฺปฏิรูปเทเส วสโต
สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส วา สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา
อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ, ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา
อาคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปโยคสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ. อิติ ปโยคาสยสุทฺธิสฺส
อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคํ ๑- วิย สุริยสฺส อุทยโต, โยนิโส มนสิกาโร
วิย จ กุสลกมฺมสฺส, อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ ภวิตุนฺติ ฐาเน นิทานํ
ฐเปนฺโต เอวมฺเม สุตนฺติอาทิมาห.
      อปโร นโย:- เอวนฺติ อิมินา นานปฺปการปฏิเวธทีปเกน วจเนน
อตฺตโน อตฺถปฏิภาณปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ ๒- ทีเปติ. สุตนฺติ อิมินา
โสตพฺพปฺปเภทปฏิเวธทีปเกน วจเนน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสภาวํ.
เอวนฺติ จ อิทํ โยนิโส มนสิการทีปกวจนํ ภาสมาโน "เอเต มยา ธมฺมา มนสานุเปกฺขิตา
ทิฏฺฐิยา สุปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. สุตนฺติ อิทํ สวนานุโยคทีปกวจนํ ภาสมาโน
"พหู มยา ธมฺมา สุตา ธตา ๓- วจสา ปริจิตา"ติ ทีเปติ. ตทุภเยนปิ
อตฺถพฺยญฺชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ. อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ
อาทเรน อสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม
โสตพฺโพ. ๔-
      เอวมฺเม สุตนฺติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท ตถาคตสฺส
ปเวทิตํ ๕- ธมฺมํ อตฺตโน อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ ปฏิชานนฺโต
สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม จิตฺตํ
ปติฏฺฐาเปติ.
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. อรุณคฺคํ   ฉ.ม....สพฺภาวํ. เอวมุปริปิ   ฉ.ม.,อิ. ธาตา
@ ฉ.ม. โสตพฺโพติ   ฉ.ม. ตถาคตปฺปเวทิตํ
"เกวลํ สุตเมว ตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจนนฺ"ติ ทีเปนฺโต อตฺตานํ
ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสฺสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ ปติฏฺฐาเปติ.
      อปิจ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อตฺตโน อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมวจนํ ๑-
วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส
ทสพลธรสฺส ธมฺมราชสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส
ธมฺมิสฺสรสฺส ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมปฺปทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส
สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, ๒- น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา
พฺยญฺชเน วา กงฺขา วา วิมติ วา กาตพฺพา"ติ สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ
ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
                "วินาสยติ อสฺสทฺธํ         สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
                 เอวมฺเม สุตมิจฺเจวํ       วทํ โคตมสาวโก"ติ.
      เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ สมยนฺติ
อนิยมิตปริทีปนํ. ตตฺถ สมยสทฺโท:-
                 สมวาเย ขเณ กาเล       สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ
                 ปฏิลาเภ ปหาเน จ        ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
      ตถา หิสฺส "อปฺเปวนาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ
อุปาทายา"ติ เอวมาทีสุ ๓- สมวาโย อตฺโถ. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย
จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๔- ขโณ. "อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทีสุ ๕- กาโล.
"มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๖- สมูโห. "สมโยปิ โข เต ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ
อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ `ภทฺทาลิ นาม
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. ปุริมสวนํ   ฉ.ม. สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วจนํ
@ ที.สี. ๙/๔๔๗/๑๙๗ สุตมาณวสุตฺต   องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๙(๒๙)/๒๓๐ (สฺยา)
@ วิ.มหาวิ. ๒/๓๕๘/๒๘๒ ปาจิตฺติยกณฺฑ   ที.ม. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖ มหาสมยสุตฺต
ภิกฺขุ สตฺถุ สาสเน สิกฺขาย อปริปูรการี'ติ, อยมฺปิ โข เต ภทฺทาลิ สมโย
อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสี"ติอาทีสุ ๑- เหตุ. "เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต ๒- สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม
ปฏิวสตี"ติอาทีสุ ๓- ทิฏฺฐิ.
             "ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ    โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
              อตฺถาภิสมยา ธีโร          ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติ-
อาทีสุ ๔- ปฏิลาโภ. "สมฺมา มานาภิสมยา อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ๕- ปหานํ.
"ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ อภิสมยฏฺโฐ"ติอาทีสุ ๖-
ปฏิเวโธ. อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ. เตน สํวจฺฉรอุตุมาสอฑฺฒมาสรตฺตินฺทิวปุ-
พฺพณฺหมชฺฌนฺติกสายณฺหปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลปฺปเภทภูเตสุ สมเยสุ
เอกํ สมยนฺติ ทีเปติ.
      ตตฺถ กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ ยํ ยํ สุตํ ยมฺหิ ยมฺหิ สํวจฺฉเร
อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ, สพฺพนฺตํ เถรสฺส สุวิทิตํ
สุววตฺถาปิตํ ปญฺญาย. ยสฺมา ปน "เอวมฺเม สุตํ  อสุกสํวจฺฉเร อสุกอุตุมฺหิ
อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค วา"ติ เอวํ วุตฺเต น สกฺกา สุเขน
ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุ วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว
ปเทน ตมตฺถํ ๗- สโมธาเนตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
     เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ๘- ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย
ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย
เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย สุปฺปกาสา
อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๑๓๕/๑๑๑ ภทฺทาลิสุตฺต   สี.,อิ. สมณมณฺฑิกาปุตฺโต
@ ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔ สมณมุณฺฑิกสุตฺต   สํ.ส. ๑๕/๑๒๙/๑๐๖ ทุติยอปฺปมาทสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๒๘/๑๖ สพฺพาสวสุตฺต   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๔๙/๔๕๔ สจฺจกถา (สฺยา)
@ สี. สพฺพเมตฺถ   ม. คพฺภโวกฺกนฺติสมโย
ทีเปติ. โย จายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย, อตฺตหิตปรหิตปฏิปตฺติ-
สมเยสุ ปรหิตปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ สทฺธมฺมกถาสมโย, ๑-
เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย, เตสุปิ สมเยสุ อญฺญตรํ สนฺธาย "เอกํ
สมยนฺ"ติ อาห.
      กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม "ยสฺมึ สมเย กามาวจรนฺ"ติ จ อิโต อญฺเญสุ
จ สุตฺตปเทสุ "ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหี"ติ จ ภุมฺมวจเนน
นิทฺเทโส กโต, วินเย จ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา"ติ กรณวจเนน นิทฺเทโส
กโต, ตถา อกตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต. ๒- ตตฺถ ตถา,
อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ จ สุตฺตปเทสุ
อธิกรณตฺโถ ภาเวน ภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวติ. อธิกรณญฺหิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ
จ สมโย, ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส จ สมยสฺส
ภาเวน เตสํ ภาโว ลกฺขิยติ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส
กโต.
      วินเย จ เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ โส สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย
สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุพฺพิญฺเญยฺโย, เตน สมเยน เหตุภูเตน จ กรณภูเตน จ
สิกฺขาปทานิ ปญฺญาเปนฺโต สิกฺขาปทานิ ปญฺญตฺติเหตุญฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ
ตตฺถ วิหาสิ. ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ ตตฺถ กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต.
      อิธ ปน อญฺญสฺมิญฺจ เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยํ หิ สมยํ
ภควา อิมํ อญฺญํ วา สุตฺตนฺตํ เทเสสิ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ กรุณาวิหาเรน วิหาสิ.
ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต. เตเนตํ วุจฺจติ:-
             "ตนฺตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา         ภุมฺเมน กรเณน จ
              อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต         อุปโยเคน โส อิธา"ติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธมฺมิกถาสมโย   ฉ.ม. กโตติ
      โปราณา ปน วณฺณยนฺติ:- "ตสฺมึ สมเย"ติ วา "เตน สมเยนา"ติ วา
"เอกํ ๑- สมยนฺ"ติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว อตฺโถติ. ตสฺมา
"เอกํ สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ "เอกสฺมึ สมเย"ติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ภควาติ ครุวจนํ. ๒- ครุญฺหิ โลเก "ภควา"ติ วทนฺติ. อยญฺจ
สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา "ภควา"ติ เวทิตพฺโพ. โปราเณหิปิ
วุตฺตํ:-
             "ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ        ภควาติ วจนมุตฺตมํ
              ครุ คารวยุตฺโต โส        ภควา เตน วุจฺจตี"ติ. ๓-
      อปิจ:-
             "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต     ภเคหิ จ วิภตฺตวา
              ภตฺตวา วนฺตคมโน         ภเวสุ ภควา คโต"ติ ๔-
อิมิสฺสา ๕- คาถาย วเสนสฺส ปทสฺส วิตฺถารโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ. โส จ
วิสุทฺธิมคฺเค ๖- พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส วุตฺโตเยว.
      เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ เทเสนฺโต ๗-
ภควโต ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรติ. เตน "น อิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ ปาวจนํ, อยํ
โว สตฺถา"ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสสิ. เอกํ สมยํ ภควาติ
วจเนน ตสฺมึ สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ สาเธติ. ๘-
เตน "เอวํวิธสฺส นาม อริยสฺส ธมฺมสฺส เทสโก ทสพลธโร วชิรสงฺฆาฏสมานกาโย
โสปิ ภควา ปรินิพฺพุโต, เกน อญฺเญน ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา"ติ ชีวิตมทมตฺตํ
ชนํ สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติ. เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺตึ
นิทฺทิสติ. เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺตึ. เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺตึ. ภควาติ
เทสกสมฺปตฺตึ.
@เชิงอรรถ:  ก. ตํ   ฉ.ม.,อิ. ครุ   สมนฺต. ๑/๑๓๐   สมนฺต. ๑/๑๓๑   ฉ.ม. อิมิสฺสาปิ
@ วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๘-๙ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส (สฺยา)   ฉ.ม. ทสฺเสนฺโต   สี. สาเรติ,
@อิ. สาเวติ
      สาวตฺถิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. วิหรตีติ อวิเสเสน
อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิปริทีปนเมตํ. ๑- อิธ ปน
ฐานคมนนิสชฺชาสยนปฺปเภเทสุ อิริยาปเถสุ อญฺญตรอิริยาปถสมาโยคปริทีปนํ, เตน
ฐิโตปิ คจฺฉนฺโตปิ นิสินฺโนปิ สยาโนปิ ภควา วิหรติจฺเจว เวทิตพฺโพ. โส หิ เอกํ
อิริยาปถพาธนํ เอเกน ๒- อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ
ปวตฺเตติ, ตสฺมา "วิหรตี"ติ วุจฺจติ.
      เชตวเนติ เชตสฺส ราชกุมารสฺส วเน. ตญฺหิ เตน โรปิตํ สํวฑฺฒิตํ
สมฺปริปาลิตํ, ๓- โส จสฺส สามิ อโหสิ, ๔- ตสฺมา เชตวนนฺติ สงฺขํ คตํ,
ตสฺมึ เชตวเน. อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเมติ อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา
จตุปญฺญาสหิรญฺญโกฏิธนปริจฺจาเคน พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส นิยฺยาติตตฺตา
อนาถปิณฺฑิกสฺสาติ ๕- สงฺขํ คเต อาราเม, อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน
ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺฐกถาย สพฺพาสวสุตฺตวณฺณนายํ ๖- วุตฺโต.
      ตตฺถ สิยา:- ยทิ ตาว ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, "เชตวเน"ติ น วตฺตพฺพํ.
อถ ตตฺถ วิหรติ, "สาวตฺถิยนฺ"ติ น วตฺตพฺพํ. น หิ สกฺกา อุภยตฺถ เอกํ
สมยํ วิหริตุนฺติ. น โข ปเนตํ เอวํ ทฏฺฐพฺพํ. นนุ อโวจุมฺห "สมีปตฺเถ
ภุมฺมวจนนฺ"ติ. ตสฺมา ยถา คงฺคายมุนาทีนํ สมีเป โคยูถานิ จรนฺตานิ "คงฺคายํ
จรนฺติ, ยมุนายํ จรนฺตี"ติ วุจฺจนฺติ, เอวมิธาปิ ยทิทํ สาวตฺถิยา สมีเป เชตวนํ,
ตตฺถ วิหรนฺโต วุจฺจติ "สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน"ติ. โคจรคามนิทสฺสนตฺถญฺหิสฺส
สาวตฺถิวจนํ, ปพฺพชิตานุรูปนิวาสฏฺฐานนิทสฺสนตฺถํ เสสวจนํ.
      ตตฺถ สาวตฺถิยนฺติ วจเนน ๗- อายสฺมา อานนฺโท ภควโต คหฏฺฐานุคฺคหณํ ๘-
ทสฺเสติ, เชตวนาทิกิตฺตเนน ปพฺพชิตานุคฺคหกรณํ. ตถา ปุริเมน ปจฺจยคฺคหณโต
@เชิงอรรถ:  ก. อญฺญตรวิหารสมาโยคปริทีปนเมตํ  ฉ.ม. อญฺเญน   ฉ.ม. ปริปาลิตํ
@ สี. ปริปาลิตํ อโหสิ   อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราโมติ (สํ.ส.อ. ๑/๑๒)
@ ป.สู. ๑/๖๖   ฉ.ม. สาวตฺถิวจเนน   ฉ.ม. คหฏฺฐานุคฺคหกรณํ
อตฺตกิลมถานุโยควิวชฺชนํ, ปจฺฉิเมน วตฺถุกามปฺปหานโต กามสุขลฺลิกานุโยค-
วิวชฺชนุปายทสฺสนํ. ปุริเมน จ ธมฺมเทสนาภิโยคํ, ปจฺฉิเมน วิเวกาธิมุตฺตึ.
ปุริเมน กรุณาย อุปคมนํ, ปจฺฉิเมน ปญฺญาย อปคมนํ. ปุริเมน สตฺตานํ
หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺติตํ, ปจฺฉิเมน ปรหิตสุขกรณนิรุปเลปนํ. ๑- ปุริเมน
ธมฺมิกสุขาปริจฺจาคนิมิตฺตผาสุวิหารํ, ปจฺฉิเมน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมานุโยคนิมิตฺตํ.
ปุริเมน มนุสฺสานํ อุปการพหุลตํ, ปจฺฉิเมน เทวานํ. ๒- ปุริเมน โลเก ชาตสฺส
โลเก สํวฑฺฒภาวํ, ปจฺฉิเมน โลเก ๓- อนุปลิตฺตตํ. ปุริเมน "เอกปุคฺคโล ภิกฺขเว
โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ พหุลชนหิตาย พหุชนสุขาย โลกานุกมฺปาย อตฺถาย หิตาย
สุขาย เทวมนุสฺสานํ. กตโม เอกปุคฺคโล, ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ วจนโต ๔-
ยทตฺถํ ภควา อุปฺปนฺโน, ตทตฺถปรินิปฺผาทนํ, ปจฺฉิเมน ยตฺถ อุปฺปนฺโน, ตทนุรูปํ
วิหารํ. ภควา หิ ปฐมํ ลุมฺพินีวเน, ทุติยํ โพธิมณฺเฑติ โลกิยโลกุตฺตราย
อุปฺปตฺติยา วเนเยว อุปฺปนฺโน, เตนสฺส วเนเยว วิหารํ ทสฺเสตีติ เอวมาทินา
นเยเนตฺถ โยชนา ๕- เวทิตพฺพา.
      ตตฺราติ เทสกาลปริทีปนํ. ตญฺหิ ยํ สมยํ วิหรติ, ตตฺร สมเย. ยสฺมิญฺจ
อาราเม วิหรติ, ตตฺร อาราเมติ ทีเปติ. ภาสิตพฺพยุตฺเต วา เทสกาเล ทีเปติ.
น หิ ภควา อยุตฺตเทเส วา ๖- ธมฺมํ ภาสติ. "อกาโล โข ตาว พาหิยา"ติอาทิ ๗-
เจตฺถ สาธกํ. โขติ ปทปูรณมตฺเต อวธารเณ อาทิกาลตฺเถ วา นิปาโต. ภควาติ
โลกครุทีปนํ. ภิกฺขูติ กถาสวนยุตฺตปุคฺคลวจนํ. อปิเจตฺถ "ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ,
ภิกฺขาจริยํ อชฺฌูปคโตติ ภิกฺขู"ติอาทินา ๘- นเยน วจนตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อามนฺเตสีติ อาลปิ อภาสิ สมฺโพเธสีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. อญฺญตฺร ปน ญาปเนปิ โหติ.
ยถาห "อามนฺตยามิ โว ภิกฺขเว ปฏิเวทยามิ โว ภิกฺขเว"ติ. ปกฺโกสเนปิ. ยถาห "เอหิ
ตฺวํ ภิกฺขุ มม วจเนน สาริปุตฺตํ อามนฺเตหี"ติ. ๙-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม......นิรุปเลปตํ   ฉ.ม. เทวตานํ   ฉ.ม. โลเกน
@ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๗๐/๒๑ เอกปุคฺคลวคฺค   ฉ.ม.,อิ. อตฺถโยชนา   ฉ.ม.,อิ. อยุตฺเต
@เทเส วา กาเล วา   ขุ.อุ. ๒๕/๑๐/๑๐๒ พาหิยสุตฺต
@ วิ.มหาวิ. ๑/๔๕/๓๐ ปฐมปาราชิก, อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๐/๒๙๖ ฌานวิภงฺค
@ องฺ.นวก. ๒๓/๒๑๕(๑๑)/๓๘๗ สีหนาทสุตฺต (สฺยา), สํ.นิ. ๑๖/๓๒/๔๙ กฬารสุตฺต
      ภิกฺขโวติ อามนฺตนาการปริทีปนํ. ตญฺจ ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยคสิทฺธตฺตา
วุตฺตํ. ภิกฺขนสีลตาคุณยุตฺโตปิ หิ ภิกฺขุ, ภิกฺขนธมฺมตาคุณยุตฺโตปิ ภิกฺขุ,
ภิกฺขนสาธุการิตาคุณยุตฺโตปีติ สทฺทวิทู มญฺญนฺติ. เตน เนสํ ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยค-
สิทฺเธน วจเนน หีนาธิกชนเสวิตํ วุตฺตึ ปกาเสนฺโต อุทฺธตทีนภาวนิคฺคหํ กโรติ.
ภิกฺขโวติ อิมินา กรุณาวิปฺผารโสมหทยนยนนิปาตปุพฺพงฺคเมน วจเนน เต อตฺตโน
มุขาภิมุเข ๑- กโรติ. เตเนว จ กเถตุกมฺยตาทีปเกน วจเนน  เตสํ โสตุกมฺยตํ
ชเนติ. เตเนว จ สมฺโพธนฏฺเฐน สาธุกํ สวนมนสิกาเรปิ เต นิโยเชติ. สาธุกํ
สวนมนสิการายตฺตา หิ สาสนสมฺปตฺติ.
      อปเรสุปิ เทวมนุสฺเสสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ภิกฺขูเยว อามนฺเตสีติ เจ.
เชฏฺฐเสฏฺฐาสนฺนสทาสนฺนิหิตภาวโต. สพฺพปริสสาธารณา หิ ภควโต ธมฺมเทสนา.
ปริสาย จ เชฏฺฐา ภิกฺขู ปฐมุปฺปนฺนตฺตา, เสฏฺฐา อนคาริยภาวํ อาทึ กตฺวา
สตฺถุ จริยานุวิธายกตฺตา สกลสาสนปฏิคฺคาหกตฺตา จ. ๒- อาสนฺนา เต ตตฺถ ตตฺถ
นิสินฺเนสุ สตฺถุ สนฺติกตฺตา. สทา สนฺนิหิตา สตฺถุ สนฺติกาวจรตฺตาติ. อปิจ
เต ธมฺมเทสนาย ภาชนํ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปตฺติสมฺภวโตติปิ เต เอวํ ๓- อามนฺเตสิ.
      กิมตฺถํ ปน ภควา ธมฺมํ เทเสนฺโต ปฐมํ ภิกฺขู อามนฺเตสิ, น ธมฺมเมว
เทเสสีติ. สติชนนตฺถํ. ภิกฺขู หิ อญฺญํ จินฺเตนฺตาปิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาปิ ธมฺมํ
ปจฺจเวกฺขนฺตาปิ กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาปิ นิสินฺนา โหนฺติ, เต อนามนฺเตตฺวา
ธมฺเม เทสิยมาเน "อยํ เทสนา กึนิทานา กึปจฺจยา กตมาย อตฺถุปฺปตฺติยา
เทสิตา"ติ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺโกนฺตา ทุคฺคหิตํ วา คเณฺหยฺยุํ, น วา คเณฺหยฺยุํ.
เตน เตสํ สติชนนตฺถํ ภควา ปฐมํ อามนฺเตตฺวา ปจฺฉา ธมฺมํ เทเสติ.
      ภทนฺเตติ คารววจนเมตํ, ๔- สตฺถุ ปฏิวจนทานํ วา. อปิเจตฺถ "ภิกฺขโว"ติ
วทมาโน ภควา เต ภิกฺขู อาลปติ. "ภทนฺเต"ติ วทมานา ภควนฺตํ ปจฺฉา
@เชิงอรรถ:  ม. มุขาภิมุขํ   ม. ปติฏฺฐาปกตฺตา จ   ฉ.ม.,อิ. เอว   ม. ครุวจนเมตํ
ลปนฺติ. ตถา "ภิกฺขโว"ติ ภควา อาลปติ. ๑- "ภทนฺเต"ติ ปจฺฉา ภาสนฺติ. "ภิกฺขโว"ติ
วจนํ วทาเปติ. ๒- "ภทนฺเต"ติ ปฏิวจนํ เทนฺติ. เต ภิกฺขูติ เย ภควา อามนฺเตสิ,
เต. ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺติ ภควโต อามนฺตนํ ปฏิอสฺโสสุํ, อภิมุขา หุตฺวา สุณึสุ
สมฺปฏิจฺฉึสุ ปฏิคฺคเหสุนฺติ อตฺโถ. ภควา เอตทโวจาติ ภควา เอตํ อิทานิ วตฺตพฺพํ
สกลํ สุตฺตํ อโวจ. เอตฺตาวตา จ ยํ อายสฺมตา อานนฺเทน อิมสฺส สุตฺตสฺส
สุขาวคาหณตฺถํ กาลเทสกเทสปริสาปเทสปฏิมณฺฑิตํ ๓- นิทานํ ภาสิตํ, ตสฺส
อตฺถวณฺณนา สมตฺตาติ.
      อิทานิ นาหํ ภิกฺขเว อญฺญํ เอกรูปํปิ สมนุปสฺสามีติอาทินา นเยน ภควตา
นิกฺขิตฺตสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาย โอกาโส อนุปฺปตฺโต, สา ปเนสา อตฺถวณฺณนา ๔- ยสฺมา
สุตฺตนิกฺเขปํ วิจาเรตฺวาว วุจฺจมานา ปากฏา โหติ, ตสฺมา สุตฺตนิกฺเขปวิจารณา
ตาว เวทิตพฺพา. จตฺตาโร หิ สุตฺตนิกฺเขปา อตฺตชฺฌาสโย  ปรชฺฌาสโย
ปุจฺฉาวสิโก อตฺถุปฺปตฺติโกติ. ตตฺถ ยานิ สุตฺตานิ ภควา ปเรหิ อนชฺฌิฏฺโฐ เกวลํ
อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว กเถสิ, เสยฺยถีทํ? อากงฺเขยฺยสุตฺตํ วตฺถสุตฺตนฺติ เอวมาทีนิ,
เตสํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ยานิ ปน "ปริปกฺกา โข ราหุลสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยา
ธมฺมา, ยนฺนูนาหํ ราหุลํ อุตฺตรึ อาสวานํ ขเย วิเนยฺยนฺ"ติ ๕- เอวํ ปเรสํ
อชฺฌาสยํ ขนฺตึ มนํ อภินีหารํ พุชฺฌนภาวญฺจ โอโลเกตฺวา ปรชฺฌาสยวเสน
กถิตานิ, เสยฺยถีทํ? ราหุโลวาทสุตฺตํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนนฺติ เอวมาทีนิ, เตสํ
ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ภควนฺตํ ปน อุปสงฺกมิตฺวา เต เทวมนุสฺสา ตถา ตถา ปญฺหํ
ปุจฺฉนฺติ. เอวํ ปุฏฺเฐน ภควตา ยานิ กถิตานิ เทวตาสํยุตฺตโพชฺฌงฺคสํยุตฺตาทีนิ,
เตสํ ปุจฺฉาวสิโก นิกฺเขโป. ยานิ ปน อุปฺปนฺนํ การณํ ปฏิจฺจ กถิตานิ
ธมฺมทายาทสุตฺตปุตฺตมํสูปมาทีนิ, เตสํ อตฺถุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป. เอวมิเมสุ
จตูสุ สุตฺตนิกฺเขเปสุ อิมสฺส
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. ภควา อาทิมฺหิ ภาสติ   ฉ.ม.,อิ. ปฏิวจนํ ทาเปติ
@ ม. กาลเทสเทสกปฏิมณฺฑิตํ   ฉ.ม. สุตฺตวณฺณนา
@ สํ.สฬา. ๑๘/๑๘๗/๑๓๒ โลกกามคุณวคฺค (สฺยา), ม.อุ. ๑๔/๔๑๖/๓๕๖ จูฬราหุโลวาทสุตฺต
สุตฺตสฺส ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป. ปรชฺฌาสยวเสน เหตํ นิกฺขิตฺตํ. เกสํ
อชฺฌาสเยนาติ? รูปครุกานํ ปุริสานํ.
      ตตฺถ นาหํ ภิกฺขเวติอาทีสุ นกาโร ปฏิเสธตฺโถ. อหนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ.
ภิกฺขเวติ เต ภิกฺขู อาลปติ. อญฺญนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพา อิตฺถีรูปโต อญฺญํ.
เอกรูปํปีติ เอกํปิ รูปํ. สมนุปสฺสามีติ เทฺว สมนุปสฺสนา ญาณสมนุปสฺสนา จ
ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา จ. ตตฺถ "อนิจฺจโต สมนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต"ติ ๑- อยํ
ญาณสมนุปสฺสนา นาม. "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติอาทิกา ๒- ปน ทิฏฺฐิสมนุปสฺสนา
นาม. ตาสุ อิธ ญาณสมนุปสฺสนา อธิปฺเปตา. อิมสฺส ปน ปทสฺส นกาเรน
สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิทํ หิ วุตฺตํ โหติ:- อหํ ภิกฺขเว สพฺพญฺญุตญาเณน
โอโลเกนฺโตปิ อญฺญํ เอกรูปํปิ น สมนุปสฺสามีติ. ยํ เอวํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย
ติฏฺฐตีติ ยํ รูปํ รูปครุกสฺส ปุริสสฺส จตุภูมิกํ กุสลจิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา
คณฺหิตฺวา เขเปตฺวา ติฏฺฐติ. "สพฺพํ หตฺถิกายํ ปริยาทิยิตฺวา"ติอาทีสุ ๓- คหณํ
ปริยาทานํ นาม. "อนิจฺจสญฺญา ภิกฺขเว ภาวิตา พหุลีกตา สพฺพํ กามราคํ
ปริยาทิยตี"ติอาทีสุ ๔- เขปนํ. อิธ อุภยํปิ วฏฺฏติ. อิธ ๕- อิทํ รูปํ จตุภูมิกํ
กุสลจิตฺตํ คณฺหนฺตํ นีลุปฺปลกลาปํ ๖- ปุริโส วิย หตฺเถน คณฺหาติ นาม. ๗-
เขปยมานํ อคฺคิ วิย อุทฺธเน อุทกํ สนฺตาเปตฺวา เขเปติ. อุปฺปตฺติญฺจสฺส
นิวารยมานเมว จตุภูมิกํ กุสลจิตฺตํ คณฺหาติ เจว เขเปติ จาติ เวทิตพฺพํ. เตน
วุตฺตํ "ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตี"ติ.
      ยถยิทนฺติ ยถา อิทํ. อิตฺถีรูปนฺติ อิตฺถิยา รูปํ. ตตฺถ "กิญฺจ ภิกฺขเว รูปํ
วเทถ. รุปฺปตีติ โข ภิกฺขเว ตสฺมา รูปนฺติ วุจฺจติ. เกน รุปฺปติ? สีเตนปิ รุปฺปติ
อุเณฺหนปิ รุปฺปตี"ติ ๘- สุตฺตานุสาเรน รูปสฺส วจนตฺโถ เจว สามญฺญลกฺขณญฺจ
เวทิตพฺพํ. อยํ ปน รูปสทฺโท ขนฺธภวนิมิตฺตปจฺจยสรีรวณฺณสณฺฐานาทีสุ อเนเกสุ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒๗/๖๒๓ สติปฏฺฐานกถา (สฺยา)   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๑๓/๒๐๗ ทิฏฺฐิกถา
@(สฺยา)   สํ.ส. ๑๕/๑๒๖/๑๐๑ ทุติยสงฺคามสุตฺต   สํ.ข. ๑๗/๑๐๒/๑๒๒
@อนิจฺจสญฺญาสุตฺต   ฉ.ม.,อิ. ตตฺถ   ฉ.ม.,อิ. เอตฺถนฺตเร น-สทฺโท ทิสฺสติ
@ ฉ.ม.,อิ. นาปิ   สํ.ข. ๑๗/๗๙/๗๑ ขชฺชนียสุตฺต
อตฺเถสุ วตฺตติ. อยญฺหิ "ยงฺกิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺ"ติ ๑- เอตฺถ
รูปกฺขนฺเธ วตฺตติ. "รูปูปปตฺติยา มคฺคํ ภาเวตี"ติ ๒- เอตฺถ รูปภเว. "อชฺฌตฺตํ
อรูปสญฺญี พหิทธา รูปานิ ปสฺสตี"ติ ๓- เอตฺถ กสิณนิมิตฺเต. "สรูปา ภิกฺขเว
อุปฺปชฺชนฺติ ปาปกา อกุสลา ธมฺมา โน อรูปา"ติ ๔- เอตฺถ ปจฺจเย. "อากาโส
ปริวาริโต รูปนฺเตฺวว สงฺขํ คจฺฉตี"ติ ๕- เอตฺถ สรีเร. "จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ
อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณนฺ"ติ ๖- เอตฺถ วณฺเณ. "รูปปฺปมาโณ รูปปฺปสนฺโน"ติ ๗-
เอตฺถ สณฺฐาเน. อาทิสทฺเทน "ปิยรูปํ สาตรูปํ, อรสรูโป"ติอาทีนิปิ
สงฺคณฺหิตพฺพานิ. อิธ ปเนส อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐาเน รูปายตนสงฺขาเต วณฺเณ วตฺตติ.
อปิจ โย โกจิ อิตฺถิยา นิวฏฺฐนิวาสนสฺส วา อลงฺการสฺส วา คนฺธวณฺณตาทีนํ วา
ปิลนฺธนมาลานํ วา ๘- กายปฏิพทฺโธ จ วณฺโณ ปุริสสฺส จกฺขุวิญฺญาณสฺส อารมฺมณํ
หุตฺวา อุปกปฺปติ, สพฺพเมตํ อิตฺถีรูปนฺเตฺวว เวทิตพฺพํ. อิตฺถีรูปํ ภิกฺขเว
ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ อิทํ ปุริมสฺเสว ทฬฺหีกรณตฺถํ วุตฺตํ.
ปุริมํ วา "ยถยิทํ ภิกฺขเว อิตฺถีรูปนฺ"ติ เอวํ โอปมฺมวเสน วุตฺตํ, อิทํ
ปริยาทานภาวทสฺสนวเสน. ๙-
      ตตฺริทํ อิตฺถีรูปสฺส ปริยาทานภาเว ๑๐- วตฺถุ:- มหาทาฐิกนาคราชา กิร
เจติยคิริมฺหิ อมฺพฏฺฐเลเณ ๑๑- มหาถูปํ การาเปตฺวา คิริภณฺฑวาหนปูชํ ๑๒- นาม
กตฺวา กาเลน กาลํ โอโรธคณปริวุโต เจติยคิรึ คนฺตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ เทติ.
พหุนฺนํ สนฺนิปาตฏฺฐานํ ๑๓- นาม น สพฺเพสํ สติ สุปติฏฺฐิตา โหติ, รญฺโญ จ
ทมิฬเทวี นาม อคฺคมเหสี ปฐมวเย ฐิตา ทสฺสนียา ปาสาทิกา. อเถโก จิตฺตตฺเถโร
นาม วุฑฺฒปพฺพชิโต อสํวรนิยาเมน โอโลเกตฺวา ๑๔- ตสฺสา รูปารมฺมเณ นิมิตฺตํ
คเหตฺวา
@เชิงอรรถ:  อภิ.วิ. ๓๕/๒/๑ รูปกฺขนฺธ, วิ.มหา. ๔/๒๒/๑๙ ปญฺจวคฺคิยกถา
@ อภิ.สํ. ๓๔/๑๖๐/๕๐ รูปาวจรกุสล, อภิ.วิ. ๓๕/๖๒๔
@ อภิ.สํ. ๓๔/๒๐๔/๖๔ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ   องฺ.ทุก. ๒๐/๘๓/๗๙ สนิมิตฺตวคฺค
@ ม.มู. ๑๒/๓๐๖/๒๖๙ มหาหตฺถิปโทปมสุตฺต
@ ม.มู. ๑๒/๔๐๐/๓๕๗ มหาตณฺหาสงฺขยสุตฺต, ม.อุ. ๑๔/๔๒๑/๓๖๑ ฉฉกฺกสุตฺต
@ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๖๕/๘๑ รูปสุตฺต   ฉ.ม.,อิ. ปิฬนฺธนมาลาทีนํ วาติ
@ ฉ.ม.,อิ. ปริยาทานานุภาวทสฺสนวเสน  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. ปริยาทานานุภาเว
@๑๑ ฉ.ม.,อิ. อมฺพตฺถเล  ๑๒ ฉ.ม.,อิ. คิริภณฺฑปูชํ
@๑๓ ฉ.ม.,อิ. สนฺนิปาตฏฺฐาเน  ๑๔ ฉ.ม.,อิ. โอโลเกนฺโต
อุมฺมาทปฺปตฺโต วิย ฐิตนิสินฺนฏฺฐาเนสุ "หนฺท ทมิฬเทวิ หนฺท ทมิฬเทวี"ติ ๑-
วทนฺโต วิจรติ. ตโต ปฏฺฐายสฺส ทหรสามเณรา อุมฺมตฺตกจิตฺตตฺเถโรเตฺวว นามํ กตฺวา
โวหรึสุ. อถ สา เทวี นจิรสฺเสว กาลมกาสิ. ภิกฺขุสํเฆ สีวตฺถิกาย ทสฺสนํ ๒-
คนฺตฺวา อาคเต ทหรสามเณรา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวมาหํสุ "ภนฺเต จิตฺตตฺเถร
ยสฺสตฺถาย ตฺวํ วิลปสิ, มยํ ตสฺสา เทวิยา สีวตฺถิกทสฺสนํ คนฺตฺวา อาคตา"ติ. เอวํ
วุตฺเตปิ อสทฺทหนฺโต "ยสฺสา วา ตสฺสา วา ตุเมฺห ๓- สีวตฺถิกทสฺสนตฺถาย คตา, มุขํ
ตุมฺหากํ ธูมวณฺณนฺ"ติ อุมฺมตฺตกวจนเมว อโวจ. เอวํ อุมฺมตฺตกจิตฺตตฺเถรสฺส
จิตฺตํ ปริยาทาย อฏฺฐาสิ อิทํ อิตฺถีรูปํ.
      อปรมฺปิ วตฺถุ:-  สทฺธาติสฺสมหาราชา กิร เอกทิวสํ โอโรธคณปริวุโต วิหารํ
อาคโต. เอโก ทหโร โลหปาสาททฺวารโกฏฺฐเก ฐตฺวา อสํวเร ฐิโต เอกํ อิตฺถึ
โอโลเกสิ, สาปิ คมนํ ปจฺฉินฺทิตฺวา ตํ โอโลเกสิ, อุโภปิ อพฺภนฺตเร อุฏฺฐิเตน
ราคคฺคินา ฑยฺหิตา ๔- กาลมกํสุ. เอวํ อิตฺถีรูปํ ทหรสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย
อฏฺฐาสิ. ๕-
      อปรมฺปิ วตฺถุ:- กลฺยาณิยมหาวิหารโต กิร เอโก ทหโร อุทฺเทสตฺถาย
กาฬทีฆวาปิคามทฺวารํ วิหารํ คนฺตฺวา นิฏฺฐิตุทฺเทสกิจฺโจ อตฺถกามานํ วจนํ
อคเหตฺวา "คตฏฺฐาเน ทหรสามเณเรหิ ปุฏฺเฐน คามสฺส นิวิฏฺฐากาโร กเถตพฺโพ
ภวิสฺสตี"ติ คาเม ปิณฺฑาย จรนฺโต วิสภาคารมฺมเณ นิมิตฺตํ คเหตฺวา อตฺตโน
วสนฏฺฐานํ คโต ตาย นิวฏฺฐวตฺถํ สญฺชานิตฺวา "กหํ ภนฺเต อิทํ ลทฺธนฺ"ติ
ปุจฺฉนฺโต ตสฺสา มตภาวํ ญตฺวา "เอวรูปา นาม อิตฺถี มํ นิสฺสาย มตา"ติ
จินฺเตนฺโต อนฺโต อุฏฺฐิเตน ราคคฺคินา ฑยฺหิตฺวา ชีวิตกฺขยํ ปาปุณิ. เอวํปิ อิทํ
อิตฺถีรูปํ ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺฐตีติ เวทิตพฺพํ.
                          ปฐมํ สุตฺตํ นิฏฺฐิตํ.
@เชิงอรรถ:  สี. สุภํ ทมิฬเทวี สุภํ ทมิฬเทวีติ   ฉ.ม. สิวถิกทสฺสนํ
@ ม. ยสฺสตฺถาย วา ตุเมฺหปิ   ฉ.ม. ฑยฺหิตฺวา   ฉ.ม. ติฏฺฐติ
      [๒] ทุติยาทีนิ สทฺทครุกาทีนํ อาสยวเสน วุตฺตานิ. เตสุ อิตฺถีสทฺโทติ
อิตฺถิยา จิตฺตสมุฏฺฐาโน  กถิตคีตวาทิตสทฺโท. อปิจ อิตฺถิยา นิวฏฺฐนิวาสนสฺสาปิ
อลงฺกตาลงฺการสฺสาปิ อิตฺถีปโยคนิปฺผาทิโต วีณาเวณุสงฺขปณวาทิสทฺโทปิ
อิตฺถีสทฺโทเตฺวว เวทิตพฺโพ. สพฺโพปิ หิ ๑- โส ปุริสจิตฺตํ ปริยาทาย
ติฏฺฐตีติ. ๒-
      ตตฺถ สุวณฺณกกฺกฏกสุวณฺณโมรทหรภิกฺขุอาทีนํ วตฺถูนิ เวทิตพฺพานิ. ปพฺพตนฺตรํ
กิร นิสฺสาย มหนฺตํ หตฺถินาคกุลํ วสติ. อวิทูรฏฺฐาเน จสฺส มหาปริโภคสโร
อตฺถิ, ตสฺมึ กายุปปนฺโน สุวณฺณกกฺกฏโก อตฺถิ. โส ตํ สรํ โอติณฺโณติณฺเณ
สณฺฑาเสน วิย อเฬหิ ปาเท คเหตฺวา อตฺตโน วสํ ๓- เนตฺวา มาเรติ. ตสฺส
โอตาราเปกฺขา ๔- หตฺถินาคา เอกํ มหาหตฺถึ เชฏฺฐกํ กตฺวา วิจรนฺติ. โส เอกทิวสํ
ตํ หตฺถินาคํ คณฺหิ. ถามสติสมฺปนฺโน หตฺถินาโค จินฺเตสิ "สจาหํ ภีตรวํ รวิสฺสามิ,
สพฺเพ ยถารุจิยา อกีฬิตฺวา ปลายิสฺสนฺตี"ติ นิจฺจโลว อฏฺฐาสิ. อถ สพฺเพสํ
อุตฺติณฺณภาวํ ญตฺวา เตน คหิตภาวํ อตฺตโน ภริยํ ชานาเปตุํ วิรวิตฺวา เอวมาห:-
                      "สิงฺคี มิโค อายตจกฺขุเนตฺโต
                      อฏฺฐิตฺตโจ วาริสโย อโลโม
                      เตนาภิภูโต กรุณํ ๕- รุทามิ
                      มา เหว มํ ปาณสมํ ชเหยฺยา"ติ. ๖-
      สา ตํ สุตฺวา สามิกสฺส คหิตภาวํ ญตฺวา ตํ ตสฺมา ภยา โมเจตุํ หตฺถินาปิ
กุฬีเรนปิ สทฺธึ สลฺลปนฺตี เอวมาห:-
             "อยฺย น ตํ ชหิสฺสามิ         กุญฺชรํ สฏฺฐิหายนํ ๗-
              ปฐพฺยา จาตุรนฺตาย         สุปฺปิโย โหสิ เม ตุวํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เหโส   ฉ.ม. ติฏฺฐติ   ม. วสนฏฺฐานํ   ม. ตสฺมึ โอตราเปนฺตา
@ ฉ.ม. กปณํ   ขุ.ชา. ๒๗/๔๐๐/๑๐๘ สุวณฺณกกฺกฏกชาตก (สฺยา)
@ สี.,อิ. กุญฺชร สฏฺฐิหายน
              เย กุฬีรา สมุทฺทสฺมึ         คงฺคาย ยมุนาย ๑- จ
              เตสํ ตฺวํ วาริโช เสฏฺโฐ     มุญฺจ โรทนฺติยา ปตินฺ"ติ. ๒-
      กุฬีโร สห อิตฺถีสทฺทสฺสวเนน คหณํ สิถิลมกาสิ. อถ นํ หตฺถินาโค
"อยเมวสฺส โอกาโส"ติ เอกํ ปาทํ คหิตากาเรเนว ฐเปตฺวา ทุติยํ อุกฺขิปิตฺวา
ตํ ๓- ปิฏฺฐิกปาเล อกฺกมิตฺวา วิจุณฺณิกํ กตฺวา ตํ อากฑฺฒิตฺวา ตีเร ขิปิ. อถ
นํ สพฺเพ หตฺถิโน สนฺนิปติตฺวา "อมฺหากํ เวรี"ติ วิจุณฺณยึสุ. เอวํ ตาว
อิตฺถีสทฺโท สุวณฺณกกฺกฏกสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยิ. ๔-
      สุวณฺณโมโรปิ หิมวนฺตํ อนุปวิสิตฺวา มหนฺตํ ปพฺพตคหนํ นิสฺสาย วสนฺโต
นิจฺจกาลํ สุริยสฺส อุทยกาเล สุริยมณฺฑลํ โอโลเกตฺวา ๕- อตฺตโน รกฺขํ กโรนฺโต
เอวํ วทติ:-
                  "อุเทตยญฺจกฺขุมา เอกราชา
                   หริสฺสวณฺโณ ปฐวิปฺปภาโส
                   ตํ ตํ นมสฺสามิ หริสฺสวณฺณํ ปฐวิปฺปภาสํ
                   ตยชฺช คุตฺตา วิหเรมุ ทิวสํ.
                   เย พฺราหฺมณา เวทคู สพฺพธมฺเม
                   เต เม นโม เต จ มํ ปาลยนฺตุ
                   นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา
                   นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยา
                   อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา โมโร จรติ เอสนา"ติ. ๖-
      โส ทิวสํ โคจรํ คเหตฺวา สายณฺหสมเย วสนฏฺฐานํ ปวิสนฺโต อฏฺฐงฺคตํ
สุริยมณฺฑลํ โอโลเกตฺวาปิ อิมํ ถุตึ ๗- วทติ:-
@เชิงอรรถ:  สี.,อิ. นมฺมทาย   ขุ.ชา. ๒๗/๔๐๑-๒/๑๐๘ (สฺยา)   ฉ.ม. โถกํ   ฉ.ม. จิตฺตํ
@ปริยาทิยิตฺวา ติฏฺฐติ   ฉ.ม. อุลฺโลเกตฺวา   ขุ.ชา. ๒๗/๑๖๗/๕๓ โมรชาตก
@ ฉ.ม. คาถํ
                  "อเปตยญฺจกฺขุมา เอกราชา
                   หริสฺสวณฺโณ ปฐวิปฺปภาโส
                   ตํ ตํ นมสฺสามิ หริสฺสวณฺณํ ปฐวิปฺปภาสํ
                   ตยชฺช คุตฺตา วิหเรมุ รตฺตึ.
                   เย พฺราหฺมณา เวทคู สพฺพธมฺเม
                   เต เม นโม เต จ มํ ปาลยนฺตุ
                   นมตฺถุ พุทฺธานํ นมตฺถุ โพธิยา
                   นโม วิมุตฺตานํ นโม วิมุตฺติยา
                   อิมํ โส ปริตฺตํ กตฺวา โมโร วาสมกปฺปยี"ติ. ๑-
      โส อิมินา นิยาเมเนว สตฺต วสฺสสตานิ วีตินาเมตฺวา เอกทิวสํ ปริตฺตกมฺมโต
ปุเรตรเมว โมรกุกฺกุฏิกาย สทฺทํ สุตฺวา ปริตฺตกมฺมํ อสริตฺวา รญฺญา เปสิตสฺส
ลุทฺทกสฺส ปาสํ อุปคโต. เอวํ อิตฺถีสทฺโท สุวณฺณโมรสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา
ติฏฺฐตีติ. ฉาตกปพฺพตวาสี กิเรโก ทหโร ๒- สุธามุณฺฑกวาสี ๓- ทหโร จ อิตฺถีสทฺทํ
สุตฺวา อนยพฺยสนํ ปตฺตาติ.
      [๓] ตติเย อิตฺถีคนฺโธติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐานิกํ คนฺธายตนํ. สฺวายํ
อิตฺถิยา สรีรคนฺโธ ทุคฺคนฺโธ โหติ, กายารูโฬฺห ปน อาคนฺตุกอนุเลปนาทิคนฺโธ อิธ
อธิปฺเปโต. เอกจฺจา หิ อิตฺถี อสฺสคนฺธินี โหติ, เอกจฺจา เมณฺฑกคนฺธินี, เอกจฺจา
เสทคนฺธินี, เอกจฺจา โสณิตคนฺธินี. เอกจฺโจ อนฺธพาโล เอวรูปาย อิตฺถิยา รชเตว.
จกฺกวตฺติโน ปน อิตฺถีรตนสฺส อิตฺถีกายโต ๔- จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต จ
อุปฺปลคนฺโธ. อยํ น สพฺพาสํ โหติ, อาคนฺตุกอนุเลปนาทิคนฺโธว อิธ อธิปฺเปโต.
ติรจฺฉานคตา ปน หตฺถิอสฺสโคณาทโย ติรจฺฉานคตานํ สหชาติอิตฺถีนํ ๕- อุตุคนฺเธน
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑๖๘/๕๔ โมรชาตก (สฺยา)   ฉ.ม. ฉาตปพฺพตวาสี ทหโร
@ ม. ปณมุคามณฺฑิตวาสี   ฉ.ม.,อิ. กายโต   ก. อิตฺถีนํ
โยชนทฺวิโยชนติโยชนจตุโยชนมฺปิ คจฺฉนฺติ. อิตฺถีกายคนฺโธ วา ๑- โหตุ อิตฺถิยา
นิวฏฺฐนิวาสนอนุลิตฺตานุเลปนปิลนฺธนมาลาทิคนฺโธ วา, สพฺโพปิ อิตฺถีคนฺโธเตฺวว
เวทิตพฺโพ.
      [๔] จตุตฺเถ อิตฺถีรโสติ อิตฺถิยา จตุสมุฏฺฐานิกํ รสายตนํ. ติปิฏกจูฬนาค-
จูฬาภยตฺเถรา ปน "ยฺวายํ อิตฺถิยา กึการปฏิสฺสาวิตาทิวเสน สวนรโส ๒-
เจว ปริโภครโส จ, อยํ  อิตฺถีรโส"ติ วทนฺติ. กึ เตน, โย ปนายํ อิตฺถิยา
โอฏฺฐมํสสมฺมกฺขนเขฬาทิรโส, สามิกสฺส ทินฺนยาคุภตฺตาทีนํ รโสปิ, สพฺโพ โส
อิตฺถีรโสเตฺวว เวทิตพฺโพ. อเนเก หิ สตฺตา อตฺตโน มาตุคาเมน ยงฺกิญฺจิ สหตฺถา
ทินฺนเมว มธุรนฺติ คเหตฺวา อนพฺยสนํ ปตฺตาติ.
      [๕]  ปญฺจเม อิตฺถีโผฏฺฐพฺโพติ อิตฺถิยา กายสมฺผสฺโส, อิตฺถีสรีรารูฬฺหานํ
วตฺถาลงฺการมาลาทีนมฺปิ ผสฺโส อิตฺถีโผฏฺฐพฺโพเตฺวว เวทิตพฺโพ. สพฺโพ เจส
ปุริสสฺส จิตฺตํ ปริยาทิยติ มหาเจติยงฺคเณ คณสชฺฌายํ ภณนฺตสฺส ทหรภิกฺขุโน
วิสภาคารมฺมณผสฺโส วิยาติ.
      อิติ สตฺถา สตฺตานํ อาสยานุสยวเสน รูปาทีสุ เอเกกํ คเหตฺวา อญฺญํ อีทิสํ
น ปสฺสามีติ อาห. ยถา หิ รูปครุกสฺส ปุริสสฺส อิตฺถีรูปํ จิตฺตุปฺปาทํ คเมติ ๓-
ปลิพุชฺฌติ มชฺชาเปติ สมฺมชฺชาเปติ ๓- โมเหติ สมฺโมเหติ, ๔- ตถา ๕- เสสา
สทฺทาทโย. ยถา จ สทฺทาทิครุกานํ สทฺทาทโย, ตถา ๕- รูปาทีนิ อารมฺมณานิ.
เอกจฺจสฺส จ รูปาทีสุ เอกเมวารมฺมณํ จิตฺตํ ปริยาทิยติ, เอกจฺจสฺส เทฺวปิ
ตีณิปิ จตฺตาริปิ ปญฺจปิ. อิติ อิเม ปญฺจ สุตฺตนฺตา ปญฺจครุกวเสน กถิตา, น
ปญฺจครุกชาตกวเสน. ปญฺจครุกชาตกํ ๖- ปน สกฺขิภาวตฺถาย อาหริตฺวา กเถตพฺพํ.
ตตฺร หิ อมนุสฺเสหิ กนฺตารมชฺเฌ กตาย อาปณาทิวิจารณาย ๗- มหาปุริสสฺส ปญฺจสุ
สหาเยสุ รูปครุโก รูปารมฺมเณ พชฺฌิตฺวา ๘- อนยพฺยสนํ ปตฺโต, สทฺทาทิครุกา
สทฺทารมฺมณาทีสุ. อตีตํ ๙-
@เชิงอรรถ:  สี. อิติ กายคนฺโธ วา   สี.,อิ. อสฺสวรโส  ๓-๓ ฉ.ม. ปลิพุนฺธติ พชฺฌาเปติ
@พทฺธาเปติ   สี.,อิ. ปโมเหติ   ฉ.ม.,อิ. น ตถา
@ ปาลิ. ๒๗/๑๓๒/๔๓ ปญฺจภีรุกชาตก (สฺยา)   สี.,อิ. อาปณรจนาย   ม. รชฺชิตฺวา
@ ฉ.ม.,อิ. อิติ ตํ
สกฺขิภาวตฺถาย อาหริตฺวา กเถตพฺพํ. อิเม ปน ปญฺจ สุตฺตนฺตา ปญฺจครุกวเสเนว
กถิตา.
     [๖] ยสฺมา ปน ๑- น เกวลํ ปุริสาเยว ปญฺจครุกา โหนฺติ, อิตฺถิโยปิ โหนฺติเยว,
ตสฺมา ตาสํปิ วเสน ปุน ปญฺจ สุตฺตนฺเต กเถสิ. เตสํปิ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺโพ. วตฺถูสุปิ ปฐมสุตฺเต โลหปาสาททฺวาเร ฐิตํ ทหรํ โอโลเกตฺวา มตาย
ราโชโรธาย วตฺถุ เวทิตพฺพํ. ตํ เหฏฺฐา วิตฺถาริตเมว.
     [๗] ทุติยสุตฺเต พาราณสิยํ รูปุปชีวิโน มาตุคามสฺส วตฺถุ เวทิตพฺพํ.
คุตฺติลวีณาวาทโก กิเรกิสฺสา อิตฺถิยา สหสฺสํ ปหิณิ, สา อุปฺผณฺเฑตฺวา ๒-
คณฺหิตุํ น อิจฺฉิ. โส "กริสฺสาเมตฺถ กตฺตพฺพนฺ"ติ สายณฺหสมนนฺตเร ๓-
อลงฺกตปฏิยตฺโต ตสฺสา เคหสฺส อภิมุขฏฺฐาเน อญฺญสฺมึ เคหทฺวาเร นิสินฺโน วีณาย
ตนฺติโย สเม คุเณ ปติฏฺฐหิตฺวา ๔- ตนฺติสฺสเรน คีตสทฺทํ ๕- อนติกฺกมนฺโต คายิ.
สา อิตฺถี ตสฺส คีตสทฺทํ สุตฺวา ทฺวารนฺติ สญฺญาย "วิวฏวาตปาเนน ตสฺส สนฺติกํ
คมิสฺสามี"ติ อากาเสเยว ชีวิตกฺขยํ ปตฺตา.
     [๘] ตติยสุตฺเต จกฺกวตฺติรญฺโญ กายโต จนฺทนคนฺโธ วายติ, มุขโต จ
อุปฺปลคนฺโธติ อิทํ อาหริตพฺพํ. อิทํ เจตฺถ วตฺถุ เวทิตพฺพํ. สาวตฺถิยํ
กิเรกิสฺสา กุฏุมฺพิกธีตาย สามิโก สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา "น สกฺกา มยา อยํ ธมฺโม
คิหิภูเตน ปูเรตุนฺ"ติ อญฺญตรสฺส ปิณฺฑปาติกตฺเถรสฺส สนฺติเก ปพฺพชิ. อถสฺส
ภริยํ "อสฺสามิกา อยนฺ"ติ ญตฺวา ราชา ปเสนทิโกสโล อนฺเตปุรํ อติหราเปตฺวา ๖-
เอกทิวสํ เอกํ นีลุปฺปลกลาปํ อาทาย อนฺเตปุรํ ปวิฏฺโฐ เอเกกิสฺสา เอเกกุปฺปลํ
ทาเปสิ. ปุปฺเผสุ ภาชิยมาเนสุ ตสฺสา อิตฺถิยา เทฺว หตฺถํ ปตฺตานิ. สา ปหฏฺฐาการํ
ทสฺเสตฺวา อุปสิงฺฆิตฺวา ปโรทิ. ราชา ตสฺสา อุภยาการํ ทิสฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม.,อิ. จ   ฉ.ม.,อิ. สา ตํ อุปฺปณฺเฑตฺวา   ฉ.ม. สายณฺหกาลสมนนฺตเร
@ ฉ.ม. ปติฏฺฐาเปตฺวา   ฉ.ม. คีตสฺสรํ   ฉ.ม. อาหราเปตฺวา
ปุจฺฉิ. สาปิ อตฺตโน ตุฏฺฐิการณญฺจ ๑- โรทนการณญฺจ กเถสิ. ยาวตติยํ กถิเตปิ
ราชา อสทฺทหนฺโต ปุนทิวเส สกลราชนิเวสเน สพฺพมาลาวิเลปนาทิสุคนฺธคนฺธํ
หราเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส
ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน ตํ อิตฺถึ "กตโร เต เถโร"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "อยนฺ"ติ วุตฺเต ญตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ตุเมฺหหิ สทฺธึ
ภิกฺขุสํโฆ คจฺฉตุ, อมฺหากํ อสุกตฺเถโร อนุโมทนํ กริสฺสตี"ติ อาห. ตํ สตฺถา
ภิกฺขุํ ฐเปตฺวา วิหารํ คโต. เถเร อนุโมทนํ วตฺตุํ อารทฺธมตฺเต สกลํ ราชนิเวสนํ
คนฺธปูรํ วิย ชาตํ. ราชา "สจฺจเมเวสา อาหา"ติ ปสีทิตฺวา ปุนทิวเส สตฺถารํ
ตํ การณํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "อยํ อตีเต ธมฺมกถํ สุณนฺโต `สาธุ สาธู'ติ สาธุการํ
ปวตฺเตนฺโต สกฺกจฺจํ อสฺโสสิ, ตํมูลโก เตน ๒- มหาราช อยมานิสํโส ลทฺโธ"ติ
อาจิกฺขิ.
         สทฺธมฺมเทสนากาเล              สาธุ สาธูติ ภาสโต
         มุขโต ชายเต ๓- คนฺโธ          อุปฺปลํ วิย วายตีติ. ๔-
    เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อิมสฺมึ วคฺเค วตฺถุเมว ๕- กถิตํ.
                       รูปาทิวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ปฐโม วคฺโค.
                          -------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปหฏฺฐการณญฺจ   ม. ตํมูลเกน   สี. นิพฺพตฺตี, อิ. นิพฺพตฺติ
@ ฉ.ม. อุปฺปลํว ยโถทเกติ   ฉ.ม. วฏฺฏเมว


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๑-๒๕. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=1              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=1              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=1              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=1              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]