อรรถกถาเล่มที่ ๑๔ ภาษาบาลีอักษรไทย
 องฺ.อ. (มโนรถ.๑)

                           ๔. จตุตฺถวคฺค
                          อานนฺทตฺเถรวตฺถุ
     [๒๑๙-๒๒๓] จตุตฺถสฺส ปฐเม พหุสฺสุตานนฺติอาทีสุ อญฺเญปิ เถรา พหุสฺสุตา
สติมนฺตา คติมนฺตา ธิติมนฺตา อุปฏฺฐากา จ อตฺถิ, อยํ ปนายสฺมา อานนฺโท
พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนฺโต ทสพลสฺส สาสเน ภณฺฑาคาริกปริยตฺติยํ ฐตฺวา คณฺหิ.
ตสฺมา พหุสฺสุตานํ อคฺโค นาม ชาโต. อิมสฺเสว จ เถรสฺส พุทฺธวจนํ คเหตฺวา
ธารณกสติ อญฺเญหิ เถเรหิ พลวตรา อโหสิ, ตสฺมา สติมนฺตานํ อคฺโค นาม
ชาโต. อยเมว จายสฺมา เอกปเท  ฐตฺวา สฏฺฐิปทสหสฺสานิ คณฺหนฺโต สตฺถารา
กถิตนิยาเมเนว สพฺพปทานิ สญฺชานาติ, ๑- ตสฺมา คติมนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต.
ตสฺเสว จายสฺมโต พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหนวิริยญฺจ สชฺฌายนวิริยญฺจ ธารณวิริยญฺจ
สตฺถุ อุปฏฺฐานวิริยญฺจ อญฺเญหิ อสทิสํ อโหสิ, ตสฺมา ธิติมนฺตานํ อคฺโค นาม
ชาโต. ตถาคตํ อุปฏฺฐหนฺโต เจส น อญฺเญสํ อุปฏฺฐากภิกฺขูนํ อุปฏฺฐานากาเรน
อุปฏฺฐาติ, ๒- อญฺเญ หิ ตถาคตํ อุปฏฺฐหนฺตา น จิรํ อุปฏฺฐหึสุ, น จ พุทฺธานํ
มนํ คเหตฺวา อุปฏฺฐหึสุ. อยํ เถโร ปน อุปฏฺฐากฏฺฐานลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย
อารทฺธวิริโย หุตฺวา ตถาคตสฺส มนํ คเหตฺวา อุปฏฺฐาติ. ตสฺมา อุปฏฺฐากานํ อคฺโค
นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อิโต กิร สตสหสฺสมตฺถเก กปฺเป ๓-
ปทุมุตฺตโร นาม สตฺถา โลเก อุปฺปชฺชิ. ตสฺส หํสวตี นาม นครํ อโหสิ, นนฺโท
นาม ราชา ปิตา, สุเมธา นาม เทวี มาตา, โพธิสตฺโต อุตฺตรกุมาโร นาม
อโหสิ. โส ปุตฺตสฺส ชาตทิวเส มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา ปธานมนุยุตฺโต
สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา "อเนกชาติสํสารนฺ"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตาหํ โพธิปลฺลงฺเก
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ชานาติ  ๒ สี. อุปฏฺฐหนากาเรน อุปฏฺฐหิ, ฉ.ม. อุปฏฺฐหิ
@๓ สี. สตสหสฺสกปฺเป
วีตินาเมตฺวา "ปฐวิยํ ฐเปสฺสามี"ติ ปาทํ อภินีหริ. อถ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา เหฏฺฐา
วุตฺตปฺปมาณํ ปทุมํ อฏฺฐาสิ. ๑- ตทุปาทาย ภควา ปทุมุตฺตโรเตฺวว ๒- ปญฺญายิตฺถ.
ตสฺส เทวิโล ๓- จ สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา อเหสุํ, อมิตา จ อสมา จ
เทฺว อคฺคสาวิกา, สุมโน นาม อุปฏฺฐาโก. ปทุมุตฺตโร ภควา ปิตุ สงฺคหํ กุรุมาโน
ภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร หํสวติยา ราชธานิยา ปฏิวสติ. ๔-
     กนิฏฺฐภาตา ปนสฺส สุมนกุมาโร นาม. ตสฺส ราชา หํสวตีนครโต ๕- วีสติโยชนสตํ
๖- โภคคามํ อทาสิ. โส กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา ปิตรญฺจ สตฺถารญฺจ ปสฺสติ. อเถกทิวสํ
ปจฺจนฺโต กุปิโต สุมโน รญฺโญ เปเสสิ. ราชา "ตฺวํ มยา ตตฺถ กสฺมา ฐปิโต"ติ
ปฏิเปเสสิ. โส โจเร วูปสเมตฺวา "อุปสนฺโต เทว ชนปโท"ติ รญฺโญ ปฏิเวเทสิ. ๗-
ราชา ตุฏฺโฐ "สีฆํ มม ปุตฺโต อาคจฺฉตู"ติ อาห. ตสฺส สหสฺสมตฺตา อมจฺจา โหนฺติ.
โส เตหิ สทฺธึ อนฺตรามคฺเค มนฺเตสิ "มยฺหํ ปิตา ตุฏฺโฐ สเจ เม วรํ เทติ, กึ
คณฺหิสฺสามี"ติ. ๘- อถ นํ เอกจฺเจ "หตฺถึ คณฺหถ, อสฺสํ คณฺหถ, ชนปทํ คณฺหถ,
สตฺตรตนานิ คณฺหถา"ติ อาหํสุ. อปเร "ตุเมฺห ปฐวิสฺสรสฺส ๙- ปุตฺตา, น ตุมฺหากํ
ธนํ ทุลฺลภํ, ลทฺธํปิ เจตํ สพฺพํ ปหาย คมนียํ, ปุญฺญเมว เอตํ  อาทาย. ๑๐- ตสฺมา
เทเว วรํ ททมาเน เตมาสํ ปทุมุตฺตรํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐานวรํ ๑๑- คณฺหถา"ติ อาหํสุ.
โส "ตุเมฺห มยฺหํ กลฺยาณมิตฺตา, มเมตํ ๑๒- จิตฺตํ อตฺถิ, ตุเมฺหหิ ปน อุปฺปาทิตํ,
เอวํ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา ปิตรา อาลิงฺคิตฺวา มตฺถเก
จุมฺพิตฺวา ๑๓- "วรํ เต ปุตฺต เทมี"ติ วุตฺโต ๑๔- "อิจฺฉามหํ มหาราช ภควนฺตํ
เตมาสํ จตูหิ ปจฺจเยหิ อุปฏฺฐหนฺโต ชีวิตํ อจลํ ๑๕- กาตุํ, อิมํ เม เทว วรํ
เทหี"ติ อาห. น สกฺกา ตาต, อญฺญํ วเทหีติ. ๑๖- เทว ขตฺติยานํ นาม เทฺวกถา
นตฺถิ, เอตเทว เม วรํ เทหิ, น มม อญฺเญน อตฺโถติ. ตาต พุทฺธานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุฏฺฐาสิ  ๒ ฉ.ม. ปทุมุตฺตโรเตว  ๓ ฉ.ม. เทวโล  ๔ ฉ.ม.,อิ. วสติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. หํสวติโต  ๖ ฉ.ม.,อิ. วีสโยชนสเต  ๗ ฉ.ม.,อิ. เปเสสิ
@๘ ฉ.ม.,อิ. คณฺหามีติ ๙ สี.,อิ. ปุถุวิสฺสรสฺส  ๑๐ สี.,อิ.,ฉ.ม. เอกํ อาทาย
@คมนียํ  ๑๑ ฉ.,อิ. อุปฏฺฐาตุํ วรํ  ๑๒ ฉ.ม. น เมตํ
@๑๓ ฉ.ม. อาลิงฺเคตฺวา....จุมฺเพตฺวา  ๑๔ ฉ.ม.,อิ. วุตฺเต  ๑๕ ฉ.ม.,อิ. อวญฺฌํ
@๑๖ ฉ.ม.,อิ. วเรหีติ
นาม จิตฺตํ ทุชฺชานํ, สเจ ภควา น อิจฺฉิสฺสติ, มยา ทินฺเนปิ กึ ภวิสฺสตีติ.
"สาธุ เทว อหํ ภควโต จิตฺตํ ชานิสฺสามี"ติ วิหารํ คโต.
     เตน จ สมเยน ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ภควา คนฺธกุฏึ ปวิฏฺโฐ โหติ,
โส มณฺฑลมาเฬ สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อคมาสิ. เต ตํ อาหํสุ "ราชปุตฺต
กสฺมา อาคโตสี"ติ. ภควนฺตํ ทสฺสนาย, ทสฺเสถ เม ภควนฺตนฺติ. น มยํ ราชปุตฺต
อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สตฺถารํ ทฏฺฐุํ ลภามาติ. โก ปน ภนฺเต ลภตีติ. สุมนตฺเถโร
นาม ราชปุตฺโตติ. โส "กุหึ ภนฺเต เถโร"ติ เถรสฺส นิสินฺนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา
คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา "อิจฺฉามหํ ภนฺเต ภควนฺตํ ปสฺสิตุํ, ทสฺเสถ เม ๑- ภควนฺตนฺ"ติ
อาห. เถโร ปสฺสนฺตสฺเสว ราชกุมารสฺส อาโปกสิณชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา มหาปฐวึ
อุทกํ อธิฏฺฐาย ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา สตฺถุ คนฺธกุฏิยํเยว ปาตุรโหสิ. อถ นํ ภควา
"สุมน กสฺมา อาคโตสี"ติ อาห. ราชปุตฺโต ภนฺเต ภควนฺตํ ทสฺสนาย อาคโตติ.
เตนหิ ภิกฺขุ อาสนํ ปญฺญาเปหีติ. ปุน เถโร ปสฺสนฺตสฺเสว ราชกุมารสฺส พุทฺธาสนํ
คเหตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ นิมุชฺชิตฺวา พหิปริเวเณ ปาตุภวิตฺวา ปริเวเณ อาสนํ
ปญฺญาเปสิ. ราชกุมาโร อิมานิ เทฺว อจฺฉริยการณานิ ๒- ทิสฺวา "มหนฺโต วตายํ
ภิกฺขู"ติ จินฺเตสิ.
     ภควาปิ คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิตฺวา ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทิ. ราชปุตฺโต ภควนฺตํ
วนฺทิตฺวา ปฏิสณฺฐารํ อกาสิ. "กทา อาคโตสิ ราชปุตฺตา"ติ วุตฺเต "ภนฺเต ตุเมฺหสุ
คนฺธกุฏิยํ ๓- ปวิฏฺเฐสุ, ภิกฺขู ปน `น มยํ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ
ลภามา'ติ มํ เถรสฺส สนฺติกํ ปาเหสุํ. เถโร ปน เอกวจเนเนว ทสฺเสติ, เถโร ภนฺเต
ตุมฺหากํ สาสเน วลฺลโภ มญฺเญ"ติ. อาม ราชกุมาร, วลฺลโภ เอส ภิกฺขุ มยฺหํ
สาสเนติ. ภนฺเต พุทฺธานํ สาสเน กึ กตฺวา วลฺลโภ โหตีติ. ๔- ทานํ ทตฺวา
สีลํ สมาทิยิตฺวา อุโปสถกมฺมํ กตฺวา กุมาราติ. ภควา อหํ เถโร วิย พุทฺธสาสเน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เมติ  ๒ ฉ.ม. อจฺฉริยาการานิ  ๓ ฉ.ม.,อิ. คนฺธกุฏึ  ๔ ฉ.ม.,อิ. วลฺลภา
@โหนฺตีติ
วลฺลโภ โหตุกาโม, เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ อธิวาเสถาติ. อธิวาเสสิ ภควา ตุณฺหีภาเวน.
ราชกุมาโร อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา สพฺพรตฺตึ มหาสกฺการํ สชฺเชตฺวา สตฺตทิวสานิ
ขนฺธาวารภตฺตํ นาม อทาสิ.
     สตฺตเม ทิวเส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต มยา ปิตุ สนฺติกา เตมาสํ อนฺโตวสฺสํ
ตุมฺหากํ ปฏิชคฺคนวโร ลทฺโธ, เตมาสํ เม วสฺสาวาสํ อธิวาเสถาติ. ภควา "อตฺถิ
นุ โข เตน ๑- อตฺโถ"ติ โอโลเกตฺวา "อตฺถี"ติ ทิสฺวา "สุญฺญาคาเร โข ราชกุมาร
ตถาคตา อภิรมนฺตี"ติ อาห. กุมาโร "อญฺญาตํ ภควา อญฺญาตํ สุคตา"ติ วตฺวา
"อหํ ภนฺเต ปุริมตรํ คนฺตฺวา วิหารํ กาเรมิ, มยา เปสิเต ภิกฺขุสตสหสฺเสน
สทฺธึ อาคจฺฉถา"ติ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา ๒- ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "ทินฺนา เม เทว
ภควตา ปฏิญฺญา, มยา ปหิเต ภควนฺตํ เปเสยฺยาถา"ติ วตฺวา ปิตรํ วนฺทิตฺวา
นิกฺขมิตฺวา โยชเน โยชเน วิหารํ กโรนฺโต วีสติโยชนสตํ อทฺธานํ คโต. คนฺตฺวา
จ อตฺตโน นคเร วิหารฏฺฐานํ วิจินนฺโต โสภสฺส ๓- กุฏุมฺพิกสฺส อุยฺยานํ ทิสฺวา
สตสหสฺเสน กิณิตฺวา สตสหสฺสํ วิสฺสชฺเชตฺวา วิหารํ กาเรสิ. ตตฺถ ภควโต คนฺธกุฏึ
เสสภิกฺขูนญฺจ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานกุฏิเลณมณฺฑเป ๔- กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขปํ
ทฺวารโกฏฺฐกญฺจ นิฏฺฐาเปตฺวา ปิตุ สนฺติกํ เปเสสิ "นิฏฺฐิตํ มยฺหํ
กิจฺจํ, สตฺถารํ ปหิณถา"ติ.
     ราชา ภควนฺตํ โภเชตฺวา "ภควา สุมนสฺส กิจฺจํ นิฏฺฐิตํ, ตุมฺหากํ คมนํ
ปจฺจาสึสตี"ติ อาห. ภควา ภิกฺขุสตสหสฺสปริวุโต ๕- โยชเน โยชเน วิหาเรสุ วสมาโน
อคมาสิ. กุมาโร "สตฺถา อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา โยชนํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา คนฺธมาลาทีหิ
ปูชยมาโน วิหารํ ปเวเสตฺวา:-
               "สตสหสฺเสน เม กีตํ     สตสหสฺเสน มาปิตํ
                โสภนํ นาม อุยฺยานํ     ปฏิคฺคณฺห มหามุนี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตตฺถ คเตน, อิ. คเรน  ๒ ฉ.ม.,อิ. ภควนฺตํ ปฏิญฺญํ คาหาเปตฺวา
@๓ สี.,อิ. โสภนสฺส นาม,  ฉ.ม. โสภนนามสฺส
@๔ สี.,อิ.,ฉ.ม. รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานตฺถาย  ๕ สี.,อิ. สตสหสฺสภิกฺขุปริวาโร
วิหารํ นิยฺยาเทสิ. โส วสฺสูปนายิกทิวเส ทานํ ทตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทาเร จ
อมจฺเจ จ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห "สตฺถา อมฺหากํ สนฺติกํ ทูรโตว อาคโต, พุทฺธา
จ นาม เม ธมฺมครุโน ๑- น อามิสจกฺขุกา. ตสฺมา อหํ อิมํ เตมาสํ เทฺว สาฏเก
นิวาเสตฺวา ทส สีลานิ สมาทิยิตฺวา อิเธว วสิสฺสามิ, ตุเมฺห ขีณาสวสตสหสฺสสฺส
อิมินาว นีหาเรน เตมาสํ ทานํ ทเทยฺยาถา"ติ.
     โส สุมนราชกุมาโร สุมนตฺเถรสฺส วสนฏฺฐานสภาเคเยว ฐาเน วสนฺโต ยํ
เถโร ภควโต วตฺตํ กโรติ, ตํ สพฺพํ ทิสฺวา "ตถาคเต ๒- เอกนฺตวลฺลโภ เอส
เถโร, เอตสฺเสว เม ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐตุํ  วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา อุปกฏฺฐาย ปวารณาย
คามํ ปวิสิตฺวา สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส ภิกฺขุสตสหสฺสสฺส ปาทมูเล
ติจีวรํ ฐเปตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ยเทตํ มยา สตฺตาหํ ขนฺธาวารโต ๓-
ปฏฺฐาย ปุญฺญํ กตํ, ตํ เนว สกฺกสมฺปตฺตึ, น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ ๔- ปฏฺฐยนฺเตน,
พุทฺธสฺส ปน อุปฏฺฐากภาวํ ปฏฺเฐนฺเตน กตํ. ตสฺมา อหํปิ จ ๕- ภควา อนาคเต
สุมนตฺเถโร วิย เอกสฺส พุทฺธสฺส อุปฏฺฐาโก โหมี"ติ ปญฺจปติฏฺฐิเตน นิปติตฺวา ๖-
วนฺทิ. สตฺถา ตสฺส อนนฺตรายํ ทิสฺวา พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ. กุมาโร ตํ สุตฺวา
"พุทฺธา จ นาม อเทฺวชฺฌกถา โหนฺตี"ติ ๗- ทุติยทิวเส โคตมพุทฺธสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต ปิฏฺฐิโต จ ๘- คจฺฉนฺโต วิย อโหสิ.
     โส ตสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วสฺสสตสหสฺสํ ทานํ ทตฺวา สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา
กสฺสปพุทฺธกาเล ปิณฺฑาย จรโต เถรสฺส ปตฺตคหณตฺถํ อุตฺตริสาฏกํ ทตฺวา ปูชํ
อกาสิ, ปุน สคฺเค นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต พาราณสิราชา หุตฺวา อุปริปาสาทวรคโต
คนฺธมาทนโต อากาเสน อาคจฺฉนฺเต อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา ๙-
โภเชตฺวา อตฺตโน มงฺคลุยฺยาเน เตสํ อฏฺฐ ปณฺณสาลาโย กาเรตฺวา เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺมครุกา   ๒ ฉ.ม. อิมสฺมึ ฐาเน   ๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. ขนฺธาวารทานโต
@๔ ฉ.ม.,อิ. มารพฺรหฺมสมฺปตฺตึ    ๕  ฉ.ม.,อิ, อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
@๖ ฉ.ม.,อิ. ปติฏฺฐหิตฺวา  ๗ สี.,อิ. เทฺวชฺฌกถา น โหนฺตีติ
@๘ ฉ.ม.,อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๙ ฉ.ม.,อิ. นิมนฺตาเปตฺวา
นิสีทนตฺถาย อตฺตโน นิเวสเน อฏฺฐ สพฺพรตนมยานิ ปีฐานิ เจว มณิมยานิปิ
มญฺจานิ จ มณิอาธารเก จ ปฏิยาเทตฺวา ทส วสฺสสหสฺสานิ อุปฏฺฐานํ อกาสิ.
เอตานิ ปากฏฏฺฐานานิ.
     กปฺปสตสหสฺสํ ปน ทานํ ททมาโนว อมฺหากํ โพธิสตฺเตน สทฺธึ ตุสิตปุเร
นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จุโต อมิโตทนสกฺกสฺส เคเห นิพฺพตฺติ. อถสฺส สพฺเพว ญาตเก
อานนฺทิเต ปมุทิเต กโรนฺโต ชาโตติ อานนฺโทเตฺววสฺส นามํ อกํสุ. โส อนุปุพฺเพน
กตาภินิกฺขมเนน ๑- สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺวา ปฐมคมเนน กปิลวตฺถุํ อาคนฺตฺวา ตโต
นิกฺขมนฺเต ๒- ภควติ ภควโต ปริวารตฺถํ ราชกุมาเรสุ ปพฺพชนฺเตสุ ภทฺทิยาทีหิ
สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ภควโต สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา นจิรสฺเสว อายสฺมโต ปุณฺณสฺส
มนฺตานิปุตฺตสฺส สนฺติเก ธมฺมกถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
     เตน โข ปน สมเยน ภควโต ปฐมโพธิยํ วีสติวสฺสานิ อนิพทฺธา อุปฏฺฐากา
อเหสุํ. เอกทา นาคสมาโล ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วิจริ เอกทา นาคิโต, เอกทา
อุปวาโน, เอกทา สุนกฺขตฺโต, เอกทา จุนฺโท สมณุทฺเทโส, เอกทา สาคโต,
เอกทา ราโธ, เอกทา เมฆิโย. ตตฺถ เอกทา ภควา นาคสมาลตฺเถเรน สทฺธึ
อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺโน ๓- เทฺวธาปถํ ปตฺโต. เถโร มคฺคา โอกฺกมฺม ๔- "ภควา อหํ
อิมินา มคฺเคน คจฺฉามี"ติ อาห. อถ นํ ภควา "เอหิ ภิกฺขุ, อิมินา มคฺเคน
คจฺฉามา"ติ อาห. โส "หนฺท ภควา ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ อิมินา
มคฺเคน คจฺฉามี"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ ภูมิยํ ฐเปตุํ อารทฺโธ. อถ นํ  ภควา
"อาหร ภิกฺขู"ติ วตฺวา ปตฺตจีวรํ คเหตฺวาว คโต. ตสฺสปิ ภิกฺขุโน อิตเรน
มคฺเคน คจฺฉโต โจรา ปตฺตจีวรญฺเจว หรึสุ, สีสญฺจ ภินฺทึสุ. ๕- โส "ภควา อิทานิ
เม ปฏิสรณํ, น อญฺโญ"ติ จินฺเตตฺวา โลหิเตน คลนฺเตน ภควโต สนฺติกํ อาคมิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. กตาภินิกฺขมเน  ๒ ฉ.ม. นิกฺขนฺเต
@๓ ปาลิ. อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน, ขุ.อุ. ๒๕/๗๗/๒๒๖ ทฺวิธาปถสุตฺต  ๔ สี. อุกฺกมฺม
@๕ ปาลิยํ อิเม ปาฐา โถกํ วิสทิสา, ขุ.อุ. ๒๕/๗๗/๒๒๖
"กิมิทํ ภิกฺขู"ติ จ วุตฺเต ตํ ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. อถ นํ ภควา "มา จินฺตยิ
ภิกฺขุ, เอตสฺส การณาเยว ตํ นิวารยิมฺหา"ติ วตฺวา สมสฺสาเสสิ.
     เอกทา ปน ภควา เมฆิยตฺเถเรน สทฺธึ ปาจีนวํสมิคทาเย ๑- ชนฺตุคามํ อคมาสิ.
ตตฺราปิ เมฆิโย ชนฺตุคาเม ปิณฺฑาย จริตฺวา นทีตีเร ปาสาทิกํ อมฺพวนํ ทิสฺวา "ภควา
ตุมฺหากํ ปตฺตจีวรํ คณฺหถ, อหํ ตสฺมึ อมฺพวเน สมณธมฺมํ กโรมี"ติ วตฺวา ภควตา
ติกฺขตฺตุํ นิวาริยมาโนปิ คนฺตฺวา อกุสลวิตกฺเกหิ อนฺวาวสนฺโต ๒- ปจฺจาคนฺตฺวา ตํ
ปวุตฺตึ อาโรเจสิ. ตํปิ ภควา "อิมเมว เต การณํ สลฺลกฺเขตฺวา นิวารยิมฺหา"ติ
วตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ อคมาสิ. ตตฺถ คนฺธกุฏิปริเวเณ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน
นิสินฺโน ภิกฺขุสํฆปริวุโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ "ภิกฺขเว อิทานิมฺหา มหลฺลกา, ๓-
`เอกจฺเจ ภิกฺขู อิมินา มคฺเคน คจฺฉามา'ติ วตฺวา ๔- เอกจฺเจ มยฺหํ ปตฺตจีวรํ
ภูมิยํ นิกฺขิปนฺติ, มยฺหํ นิพทฺธุปฏฺฐากํ เอกํ ภิกฺขุํ ชานาถา"ติ. ภิกฺขูนํ
ธมฺมสํเวโค อุทปาทิ. อถายสฺมา สาริปุตฺโต อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา
"อหํ ภนฺเต ตุเมฺหเยว ปฏฺฐยมาโน สตสหสฺสกปฺปาธิกํ อสงฺเขฺยยฺยํ ปารมิโย ปูรยึ,
นนุ มาทิโส มหาปญฺโญ อุปฏฺฐาโก นาม วฏฺฏติ, อหํ อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ อาห. ตํ ภควา
"อลํ สาริปุตฺต ยสฺสํ ทิสายํ ตฺวํ วิหรสิ, อสุญฺญา เว สา ๕- ทิสา, ตว หิ
โอวาโท พุทฺธานํ โอวาทสทิโส, น เม ตยา อุปฏฺฐากกิจฺจํ อตฺถี"ติ ปฏิกฺขิปิ.
เอเตเนว อุปาเยน มหาโมคฺคลฺลานํ อาทึ กตฺวา อสีติมหาสาวกา อุฏฺฐหึสุ. เต
สพฺเพ ภควา ปฏิกฺขิปิ.
     อานนฺทตฺเถโร ปน ตุณฺหีเยว นิสีทิ. อถ นํ ภิกฺขู อาหํสุ "อาวุโส อานนฺท
ภิกฺขุสํโฆ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจติ, ตฺวํปิ ยาจาหี"ติ. ยาจิตฺวา ลทฺธฏฺฐานํ นาม
อาวุโส กีทิสํ โหติ, กึ มํ สตฺถา น ปสฺสติ. สเจ สตฺถา โรเจสฺสติ, ๖- "อานนฺโท
@เชิงอรรถ: ๑ อุทาเน ปน จาลิกายํ วิหรติ จาลิเก ปพฺพเตติ ปาฐา ทิสฺสนฺติ
@๒ สี.,ฉ.ม. อนฺวาสตฺโต, อิ. อนฺวาสนฺโน, ปาลิ. อนฺวาสโต,
@ขุ.อุ. ๒๕/๓๑/๑๔๑  ๓ ฉ.ม.,อิ. อิทานิมฺหิ มหลฺลโก  ๔ ฉ.ม.,อิ. วุตฺเต
@๕ ก. อสุญฺญา เวสา  ๖ ฉ.ม. โรจิสฺสติ
มํ อุปฏฺฐหตู"ติ วกฺขตีติ. อถ ภควา "น ภิกฺขเว อานนฺโท อญฺเญน ๑- อุสฺสาเหตพฺโพ,
สยเมว ชานิตฺวา มํ อุปฏฺฐหิสฺสตี"ติ อาห. ตโต ภิกฺขู "อุฏฺเฐหิ อาวุโส อานนฺท,
ทสพลํ อุปฏฺฐากฏฺฐานํ ยาจาหี"ติ อาหํสุ. เถโร อุฏฺฐหิตฺวา จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา
จตสฺโส จ อายาจนาติ อฏฺฐ วเร ยาจิ.
     จตฺตาโร ปฏิกฺเขปา นาม:- "สเจ เม ภนฺเต ภควา อตฺตนา ลทฺธํ
ปณีตํ จีวรํ น ทสฺสติ, ปิณฺฑปาตํ น ทสฺสติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสิตุํ น ทสฺสติ,
นิมนฺตเน ๒- มํ คเหตฺวา น คมิสฺสติ, เอวมาหํ ๓- ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ วตฺวา
"กํ ปเนตฺถ อานนฺท อาทีนวํ อทฺทสา"ติ วุตฺเต อาห "สจาหํ ภนฺเต อิมานิ
วตฺถูนิ ลภิสฺสามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `อานนฺโท ทสพเลน ลทฺธํ ปณีตํ จีวรํ
ปริภุญฺชติ, ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชติ, เอกคนฺธกุฏิยํ วสติ, นิมนฺตนํ ๔- คจฺฉติ. เอตํ
สาภํ ลภนฺโต ตถาคตํ อุปฏฺฐหติ, ๕- โก เอวํ อุปฏฺฐหโต ๖- ภาโร"ติ. อิเม จตฺตาโร
ปฏิกฺเขเป ยาจิ.
     จตสฺโส อายาจนา นาม:- "สเจ ภนฺเต ภควา มยา คหิตํ นิมนฺตนํ
คมิสฺสติ, สจาหํ ติโรรฏฺฐา ติโรชนปทา ภควนฺตํ ทฏฺฐุํ อาคตํ ปริสํ อาคตกฺขเณเยว
ภควนฺตํ ทสฺเสตุํ ลจฺฉามิ, ยทา เม กงฺขา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมึเยว ขเณ ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตุํ ลจฺฉามิ, ตถา ยํ ภควา มยฺหํ ปรมฺมุขา ๗- ธมฺมํ เทเสสิ, ตํ อาคนฺตฺวา
มยฺหํ กเถสฺสติ, เอวมาหํ ภควนฺตํ อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ วตฺวา "กึ ปเนตฺถ อานนฺท
อานิสํสํ ปสฺสสี"ติ วุตฺเต อาห "อิธ ภนฺเต สทฺธา กุลปุตฺตา ภควโต โอกาสํ
อลภนฺตา มํ เอวํ วทนฺติ `เสฺว ภนฺเต อานนฺท ภควตา สทฺธึ อมฺหากํ ฆเร
ภิกฺขํ คเณฺหยฺยาถา'ติ. สเจ ภควา ตตฺถ น คมิสฺสติ, อิจฺฉิตกฺขเณเยว ๘- ปริสํ
ทสฺเสตุํ, กงฺขญฺจ วิโนเทตุํ โอกาสํ น ลจฺฉามิ, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `กึ อานนฺโท
ทสพลํ อุปฏฺฐาติ. เอตฺตกํปิสฺส ภควา อนุคฺคหํ น กโรตี'ติ. ภควโต จ ปรมฺมุขา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อญฺเญหิ  ๒ ฉ.ม.,อิ. นิมนฺตนํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. เอวาหํ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เอกโต
@นิมนฺตนํ  ๕ ฉ.ม. อุปฏฺฐาติ  ๖ สี.,อิ. อุปฏฺฐาเน  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปรมฺมุเข
@๘ ฉ.ม.,อิ. อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณเยว
มํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ `อยํ อาวุโส อานนฺท คาถา, อิทํ สุตฺตํ, อิทํ ชาตกํ กตฺถ
เทสิตนฺ'ติ. สจาหํ ตํ น สมฺปาทยิสฺสามิ, ๑- ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร `เอตฺตกํปิ อาวุโส
น ชานาสิ, กสฺมา ตฺวํ ฉายา วิย ภควนฺตํ อวิชหนฺโต ทีฆรตฺตํ วิจรสี'ติ.
เตนาหํ ปรมฺมุขา เทสิตสฺสาปิ ธมฺมสฺส ปุน กถนํ อิจฺฉามี"ติ. อิมา จตสฺโส
อายาจนา นาม ยาจิ. ภควาปิสฺส อทาสิ.
     เอวํ อิเม อฏฺฐ วเร คเหตฺวา พุทฺธุปฏฺฐาโก ๒- อโหสิ. ตสฺเสว ฐานนฺตรํ
ปตฺถยนฺตสฺส ๓- กปฺปสตสหสฺสํ ปูริตานํ ปารมีนํ ผลํ ปาปุณิ. โส อุปฏฺฐากฏฺฐานํ
ลทฺธทิวสโต ปฏฺฐาย ทสพลํ ๔- ทุวิเธน อุทเกน ติวิเธน ทนฺตกฏฺเฐน
หตฺถปาทปริกมฺเมน ปิฏฺฐิปริกมฺเม คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชเนนาติ เอวมาทีหิ กิจฺเจหิ
อุปฏฺฐหนฺโต "อิมาย นาม เวลาย สตฺถุ ๕- อิมํ นาม ลทฺธุํ วฏฺฏติ, อิทํ นาม กาตุํ
วฏฺฏตี"ติ. ทิวสภาคํ สนฺติกาวจโร หุตฺวา รตฺติภาคสมนนฺตเร มหนฺตํ ทณฺฑทีปิกํ
คเหตฺวา เอกรตฺตึ คนฺธกุฏิปริเวณํ นว วาเร อนุปริยายติ. ๖- เอวญฺจสฺส ๗-
ปฏิวจนํ อโหสิ  "สเจ เม ถีนมิทฺธํ โอกฺกเมยฺย, ทสพเลน ปกฺโกสิเต ๘- ปฏิวจนํ
ทาตุํ น สกฺกุเณยฺยนฺ"ติ. ตสฺมา สพฺพรตฺตึ ทณฺฑทีปิกํ หตฺเถน น มุญฺจติ. อิทเมตฺถ
วตฺถุ. อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อเนกปริยาเยน ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส
อานนฺทตฺเถรสฺส วณฺณํ กเถตฺวา เถรํ อิมสฺมึ สาสเน พหุสฺสุตานํ สติมนฺตานํ
คติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ อุปฏฺฐากานญฺจ ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
                        อุรุเวลกสฺสปตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๔] ทุติเย มหาปริสานนฺติ มหาปริวารานํ อุรุเวลกสฺสโป อคฺโคติ
ทสฺเสติ. อญฺเญสญฺหิ เถรานํ กญฺจิ กาลํ มหาปริวารา โหนฺติ กญฺจิ กาลํ
อปฺปา, อิมสฺส ปน เถรสฺส ทฺวีหิ ภาติเกหิ สทฺธึ เอกสมณสหสฺสํ นิพทฺธปริวาโรว
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สมฺปายิสฺสามิ  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. นิพทฺธุปฏฺฐาโก  ๓ ฉ.ม. ฐานนฺตรสฺส
@อตฺถาย  ๔ ฉ.ม. ทสพลสฺส  ๕ ก. สตฺถา  ๖ สี.,อิ. อนุปริยาติ
@๗ ฉ.ม.,อิ. เอวญฺหิสฺส  ๘ ฉ.ม.,อิ. ทสพเล ปกฺโกสนฺเต
อโหสิ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอเกกํ ปพฺพาเชนฺเต เทฺว สมณสหสฺสานิ โหนฺติ, เทฺว
เทฺว ปพฺพาเชนฺเต ๑- ตีณิ สหสฺสานิ โหนฺติ. ตสฺมา โส มหาปริวารานํ อคฺโค
นาม ชาโต. กสฺสโปติ ปนสฺส โคตฺตํ. อุรุเวลาย ปพฺพชิตตฺตา อุรุเวลกสฺสโปติ
ปญฺญายิตฺถ.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
มหาปริสานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา "มยาปิ อนาคเต เอวรูเปน ภวิตุํ
วฏฺฏตี"ติ สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ติจีวเรน
อจฺฉาเทตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา มหาปริสานํ อคฺคฏฺฐาเน ๒- ปฏฺฐนํ อกาสิ. สตฺถา
อนนฺตรายํ ทิสฺวา "อนาคเต โคตมพุทฺธสฺส สาสเน มหาปริสานํ อคฺโค ภวิสฺสสี"ติ
พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ.
     โสปิ กุลปุตฺโต ยาวชีวํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิโต
ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ปุสฺสพุทฺธสฺส ๓- เวมาติกกนิฏฺฐภาตา หุตฺวา นิพฺพตฺโต, ปิตา
มหินฺทราชา นาม. อปเร ปนสฺส เทฺว กนิฏฺฐภาตโร อเหสุํ. เอวํ เต ตโย
ภาตโร วิสุํ วิสุํ ฐานนฺตรํ ลภึสุ. เต เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว กุปิตํ ปจฺจนฺตํ
วูปสเมตฺวา ปิตุ สนฺติกา วรํ ลภิตฺวา "เตมาสํ ทสพลํ ปฏิชคฺคิสฺสามา"ติ วรํ
คณฺหึสุ. อถ เนสํ เอตทโหสิ "อเมฺหหิ ทสพลํ ปฏิชคฺคนฺเตหิ อนุจฺฉวิกํ กาตุํ
วฏฺฏตี"ติ เอกํ อมจฺจํ อุปฺปาทกฏฺฐาเน  ฐเปตฺวา เอกํ อายวยชานนกํ กตฺวา เอกํ
พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ปริเวสนกฏฺฐาเน ๔- ฐเปตฺวา อตฺตโน ๕- ทสสีลานิ
สมาทาย เตมาสํ สิกฺขาปทานิ รกฺขึสุ. เต ตโย อมจฺจา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว อิมสฺมึ
พุทฺธุปฺปาเท พิมฺพิสารวิสาขรฏฺฐปาลา ชาตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปพฺพาเชนฺติ  ๒ ฉ.ม. อคฺคภาวตฺถํ  ๓ ฉ.ม. เทฺวนวุติกปฺปมตฺถเก
@ผุสฺสพุทฺธสฺส  ๔ สี.,ฉ.ม. ปริเวสกฏฺฐาเน  ๕ ฉ.ม. อตฺตนา
     เต ปน ราชกุมารา วุฏฺฐวสฺเส ๑- ทสพเล สหตฺถา พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ
ปจฺจยปูชาย ปูเชตฺวา ยาวชีวํ กลฺยาณกมฺมํ กตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต
ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา อตฺตโน โคตฺตวเสน ตโยปิ ชนา กสฺสปาเอว
จ ๒- นาม ชาตา. เต วยปฺปตฺตา ตโย เวเท อุคฺคณฺหึสุ. เตสุ ๓- เชฏฺฐกสฺส ปญฺจ
มาณวกสตานิ ปริวาโร อโหสิ, มชฺฌิมสฺส ตีณิ, กนิฏฺฐสฺส เทฺว. เต อตฺตโน คนฺเถ
สารํ ๔- โอโลเกตฺวา ๕- ทิฏฺฐธมฺมิกเมว ปสฺสึสุ, น สมฺปรายิกํ. อถ เนสํ
เชฏฺฐภาตา อตฺตโน ปริวาเรน สทฺธึ อุรุเวลํ คนฺตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา
อุรุเวลกสฺสโป นาม ชาโต, มหาคงฺคานทีวํสเก ๖- ปพฺพชิโต นทีกสฺสโป นาม ชาโต,
คยาสีเส ปพฺพชิโต คยากสฺสโป นาม ชาโต.
     เอวนฺเตสุ อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ตตฺถ วสนฺเตสุ พหุนฺนํ ทิวสานํ อจฺจเยน
อมฺหากํ โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปฏิลทฺธสพฺพญฺญุตญาโณ ๗- อนุกฺกเมน
ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตตฺวา ปญฺจวคฺคิยตฺเถเร อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา ยสทารกปฺปมุเข
ปญฺจปญฺญาสสหายเกปิ วิเนตฺวา สฏฺฐึ อรหนฺเต "จรถ ภิกฺขเว จาริกนฺ"ติ พหุชนหิตาย
จาริกํ เปเสตฺวา ภทฺทวคฺคิเย วิเนตฺวา อุรุเวลกสฺสปสฺส เหตุํ ทิสฺวา "มยิ
คเต ตโย ภาติกา สปริวารา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี"ติ ญตฺวา เอกโก อทุติโย
อุรุเวลกสฺสปสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา วสนตฺถาย อคฺยาคารํ ยาจิตฺวา ตตฺถ คตํ ๘-
นาคทมนํ อาทึ กตฺวา อฑฺฒุฑฺฒสหสฺเสหิ ปาฏิหาริเยหิ อุรุเวลกสฺสปํ สปริวารํ
วิเนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ ญตฺวา อิตเรปิ เทฺว ภาตโร สปริวารา
อาคนฺตฺวา ปพฺพชึสุ, สพฺเพปิ เอหิภิกฺขู อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา อเหสุํ.
     สตฺถา ตํ สมณสหสฺสํ อาทาย คยาสีสํ คนฺตฺวา ปิฏฺฐิปาสาเณ นิสินฺโน
"กถํ ๙- นุ โข เอเตสํ ธมฺมเทสนา สปฺปายา"ติ โอโลเกนฺโต "อิเม อคฺคึ ปริจรนฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺถวสฺเส  ๒ สี. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม. เตสํ  ๔ ก. คณฺฐสารํ
@๕ ฉ.ม. โอโลเกนฺตา  ๖ ฉ.ม. มหาคงฺคานทีวงฺเก  ๗ ฉ.ม. ปฏิวิทฺธ.....  ๘ ฉ.ม. กตํ
@๙ ฉ.ม. กถํรูปา
ปพฺพชึสุ, ๑- อิเมสํ ตโย ภเว อาทิตฺตาคารสทิเส กตฺวา ทสฺเสตุํ วฏฺฏตี"ติ
อาทิตฺตปริยายสุตฺตํ ๒- เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน สพฺเพว อรหตฺตํ ปตฺตา. สตฺถา
เตหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน พิมฺพิสารรญฺโญ ทินฺนํ ปฏิญฺญํ ญตฺวา ๓- ราชคหนคเร
ลฏฺฐิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ราชา ทสพลสฺส อาคตภาวํ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ
พฺราหฺมณคหปติเกหิ สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา
สพฺพาวนฺตํ ปริสํ โอโลเกตฺวา มหาชนํ อุรุเวลกสฺสปสฺส นิปจฺจการํ กโรนฺตํ ทิสฺวา
"อิเม มยฺหํ วา กสฺสปสฺส วา มหนฺตภาวํ น ชานนฺติ, สวิตกฺกา จ นาม
เทสนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น สกฺโกนฺตี"ติ จินฺเตตฺวา "กสฺสป ตุยฺหํ อุปฏฺฐากานํ วิตกฺกํ
ฉินฺทา"ติ เถรสฺส สญฺญํ อทาสิ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อุฏฺฐายาสนา
สตฺถารํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ตาลปฺปมาณํ อากาสํ อุปฺปติตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนํ
ทสฺเสตฺวา "สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม ภนฺเต ภควา,
สาวโกหมสฺมี"ติ วตฺวา โอรุยฺห ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิ, เอเตนุปาเยน สตฺตเม
วาเร สตฺตตาลปฺปมาณํ อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ทสพลสฺส ปาเท วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
นิสีทิ.
     ตสฺมึ กาเล มหาชโน "อยํ โลเก มหาสมโณ"ติ สตฺถริ นิพฺพิตกฺโก ชาโต, อถ ๔-
สตฺถา ธมฺมํ เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน ราชา เอกาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ
สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐิโต, เอกํ นหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. เต หิ ๕-
อุรุเวลกสฺสปปริวารา สหสฺสมตฺตา ภิกฺขู อตฺตโน อาเสวนวเสน จินฺเตสุํ "อมฺหากํ
ปพฺพชิตกิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ, พหิ คนฺตฺวา กึ กริสฺสามา"ติ อุรุเวลกสฺสปตฺเถรํเยว
ปริวาเรตฺวา วิจรึสุ. เตสุ เอเกกสฺมึ เอเกกํ นิสฺสิตกํ คณฺหนฺเต เทฺว สหสฺสานิ,
เทฺว เทฺว คณฺหนฺเต ตีณิ สหสฺสานิ โหนฺติ. ตโต ปฏฺฐาย ยตฺตกา เตสํ นิสฺสิตกา,
ตตฺตเก กเถตุํ วฏฺฏตีติ. อิทเมตฺถ วตฺถุํ. อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
เถรํ มหาปริสานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิจรึสุ ๒ วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔ มหาขนฺธก  ๓ สี.,ฉ.ม. ทินฺนปฏิญฺญตฺตา
@๔ ฉ.ม. อถสฺส  ๕ ฉ.ม. เตปิ
                          กาฬุทายิตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๕] ตติเย กุลปฺปสาทกานนฺติ กุลํ ปสาเทนฺตานํ. อยํ หิ เถโร
อทิฏฺฐพุทฺธสฺเสว ๑- สุทฺโธทนมหาราชสฺส นิเวสนํ ปสาเทสิ, ตสฺมา กุลปฺปสาทกานํ
อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ กุลปฺปสาทกานํ
อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส
ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส มาตุ
กุจฺฉิยํ ปฏิสนฺธิคหณทิวเส กปิลวตฺถุสฺมึเยว อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ชาตทิวเส
โพธิสตฺเตนปิ สทฺธึเยว ชาโตติ ตํ ทิวสํเยว ตํ ทุกูลจุมฺพิฏเก ๒- นิปชฺชาเปตฺวา
โพธิสตฺตสฺส อุปฏฺฐานตฺถาย นยึสุ. โพธิสตฺเตน หิ สทฺธึ โพธิรุกฺโข ราหุลมาตา
จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย อาโรหนิยหตฺถี กณฺฐโก  ๓- ฉนฺโน กาฬุทายีติ อิเม สตฺต
เอกทิวเส ชาตตฺตา สตฺตสหชาตา ๔- นาม อเหสุํ. อถสฺส นาม คหณทิวเส สกลนาครสฺส
อุทคฺคจิตฺตทิวเส ชาโตติ อุทายีเตฺวว นามํ อกํสุ. โถกํ กาฬธาตุกตฺตา ปน
กาฬุทายี นาม ชาโต. โสปิ โพธิสตฺเตน สทฺธึ กุมารกีฬํ ๕- กีฬนฺโต วุฑฺฒึ
อคมาสิ.
     โส อปรภาเค โพธิสตฺโต มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา อนุกฺกเมน สพฺพญฺญุตํ
ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรติ.
ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชา "สิทฺธตฺถกุมาโร อภิสมฺโพธึ ปตฺวา ราชคหํ
อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี"ติ สุตฺวา ปุริสสหสฺสปริวารํ เอกํ อมจฺจํ "ปุตฺตํ เม
อิธ อาเนหี"ติ เปเสสิ. โส สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อทิฏฺฐพุทฺธทสฺสนํเยว  ๒ สี.,อิ. ทุกูลจุมฺพเฏ, ฉ.ม. ทุกูลจุมฺพุฏเก
@๓ ฉ.ม.,อิ. กณฺฑโก  ๔ ฉ.ม.,อิ. สหชาตา  ๕ สี.,อิ. กุมารกีฬิกํ
นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนเวลาย วิหารํ ปาวิสิ. โส "ติฏฺฐตุ ตาว รญฺญา ปหิตสาสนนฺ"ติ
ปริสปริยนฺเต ฐิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาฐิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสหิ ๑-
อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ เนสํ สตฺถา "เอถ ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตํขณญฺเญว
อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา วสฺสสติกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺฐาย
ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ รญฺญา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ.
ราชา "เนว ตโต ๒- อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี"ติ "เอหิ ตาต ตฺวํ คจฺฉา"ติ
เตเนว นิยาเมน อญฺญํ อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย
อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เอวํ นวหิ อมจฺเจหิ สทฺธึ นว ปุริสสหสฺสานิ
เปเสสิ. สพฺเพ อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ตุณฺหี อเหสุํ.
     อถ ราชา จินฺเตสิ  "เอตฺตกา นาม ๓- มยิ สิเนหาภาเวน ทสพลสฺส
อิธาคมนตฺถาย น กิญฺจิ กถยึสุ, อญฺโญ ๔- คนฺตฺวาปิ ทสพลํ อาเนตุํ น สกฺขิสฺสติ. ๕-
มยฺหํ โข ปน ปุตฺโต อุทายี ทสพเลน สทฺธึ เอกวสฺโส ๖- สหปํสุกีฬิโก, มยิ
จสฺส สิเนโห อตฺถี"ติ กาฬุทายึ ปกฺโกสาเปตฺวา "ตาต ปุริสสหสฺสปริวาโร คนฺตฺวา
ทสพลํ  อาเนหี"ติ อาห. ปฐมํ คตา ปุริสา วิย ปพฺพชิตุํ ลภนฺโต อาเนสฺสามิ
เทวาติ. ยงฺกิญฺจิ กตฺวา มม ปุตฺตํ ทสฺเสหีติ. "สาธุ เทวา"ติ รญฺโญ  สาสนํ
อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนเวลาเยว ๗- ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ
สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตผลํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเว ปติฏฺฐาสิ. ตโต จินฺเตสิ "น
ตาว ทสพลสฺส กุลนครํ คนฺตุํ เอส กาโล, วสนฺตสมเย ๘- ปุปฺผิเตสุ วนสณฺเฑสุ
หริตติณสญฺฉนฺนาย ปฐวิยา เอส กาโล ภวิสฺสตี"ติ กาลํ ปฏิมาเนนฺโต ตสฺส
กาลสฺส อาคตภาวํ ญตฺวา:-
               "นาติสีตํ นาติอุณฺหํ      นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ
                สทฺทลา หริตา ภูมิ     เอส กาโล มหามุนี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปุริสสหสฺเสน  ๒ สี.,อิ. คตโก, ฉ.ม. คโต  ๓ ฉ.ม.,อิ. เอตฺตกา ชนา
@๔ ฉ.ม.,อิ. อญฺเญ  ๕ ฉ.ม.,อิ. น สกฺขิสฺสนฺติ  ๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. เอกวโย
@๗ ฉ.ม.,อิ. ธมฺมเทสนาเวลาย  ๘ ม. วสนฺตกาลสมเย
สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครคมนตฺถาย มคฺควณฺณํ วณฺเณสิ. สตฺถา "อุทายิ
คมนวณฺณํ กเถสิ, ๑- กปิลวตฺถุนครํ คนฺตุํ เอส กาโล"ติ วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร
อตุริตคมเนน จาริกํ นิกฺขมิ.
     อุทายิตฺเถโร สตฺถุ นิกฺขมนภาวํ ญตฺวา "ปิตุมหาราชสฺส สญฺญํ ทาตุํ
วฏฺฏตี"ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ นิเวสเน ปาตุรโหสิ. สุทฺโธทนมหาราชา
เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส
นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร อุฏฺฐาย คมนากปฺปํ ๒- ทสฺเสติ. ๓-
นิสีทิตฺวา อุปภุญฺช ๔- ตาตาติ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ มหาราชาติ.
กหํ ปน ตาต สตฺถาติ. วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ
นิกฺขนฺโต มหาราชาติ. ตุเมฺห อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต
อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ๕- ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ หรถาติ. เถโร ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา
ทสพลสฺส อาหริตพฺพํ ภตฺตํ คเหตฺวา ธมฺมกถํ กเถตฺวา ทสพลสฺส อทสฺสเนเนว
สกลราชนิเวสนํ สทฺธาปฏิลาภํ ลภาเปตฺวา สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานญฺเญว ปตฺตํ อากาเส
วิสฺสชฺเชตฺวา สยํปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาทาย สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิ,
สตฺถา ตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิ. เถโร สฏฺฐิโยชนมคฺคํ โยชนปรมํ คจฺฉนฺตสฺส
สตฺถุโน ทิวเส ทิวเส ราชเคหโต ภตฺตํ อาหริตฺวา อทาสิ. เอวํ วตฺถุํ เวทิตพฺพํ.
อถสฺส ๖- อปรภาเค สตฺถา "มยฺหํ ปิตุมหาราชสฺส สกลนิเวสนํ ปสาเทสี"ติ เถรํ
กุลปฺปสาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
                           พากุลตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๖] จตุตฺเถ อปฺปาพาธานนฺติ นิราพาธานํ. พากุโลติ ๗- ทฺวีสุ กุเลสุ
วฑฺฒิตตฺตา เอวํลทฺธนาโม เถโร.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. กเถติ  ๒ สี. คมนาการํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ทสฺเสสิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. นิสีทิตฺวาว
@ภุญฺช  ๕ ฉ.ม.,อิ. สมฺปาปุณาติ  ๖ ฉ.ม.,อิ. อถ  ๗ สี.,อิ. พกฺกุโลติ
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร อตีเต อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิก-
อสงฺเขฺยยฺยมตฺถเก อโนมทสฺสิทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พฺราหฺมณกุเล ปฏิสนฺธึ
คณฺหิตฺวา วยํ อาคมฺม อุคฺคหิตเวโท เวทตฺตเย สารํ อปสฺสนฺโต "สมฺปรายิกตฺถํ
คเวสิสฺสามี"ติ ปพฺพตปาเท อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจอภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺติลาภี
หุตฺวา ฌานกีฬิตาย ๑- วีตินาเมสิ. ตสฺมึ สมเย อโนมทสฺสิโพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ๒-
ปตฺวา อริยคณปริวุโต จาริกํ จรติ. ตาปโส "ตีณิ รตนานิ อุปฺปนฺนานี"ติ กถํ
สุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา เทสนาปริโยสาเน สรเณสุ ปติฏฺฐิโต,
อตฺตโน ฐานํ ปน วิชหิตุํ นาสกฺขิ. โส กาเลน กาลํ สตฺถุ ทสฺสนาย เจว
คจฺฉติ, ธมฺมญฺจ สุณาติ.
     อเถกสฺมึ สมเย ตถาคตสฺส อุทรวาโต อุปฺปชฺชิ. ตาปโส สตฺถุ ทสฺสนาย ๓-
อาคโต "สตฺถา คิลาโน"ติ สุตฺวา "โก ภนฺเต อาพาโธ"ติ. "อุทรวาโต"ติ วุตฺเต
"อยํ กาโล มยฺหํ ปุญฺญํ กาตุนฺ"ติ ปพฺพตปาทํ คนฺตฺวา นานาวิธานิ เภสชฺชานิ
สโมธาเนตฺวา "อิทํ เภสชฺชํ สตฺถุ อุปเนถา"ติ อุปฏฺฐากตฺเถรสฺส อทาสิ. สห
เภสชฺชสฺส อุปโยเคน อุทรวาโต ปฏิปฺปสฺสมฺภิ. โส สตฺถุ ผาสุกกาเล คนฺตฺวา
เอวมาห "ภนฺเต ยทิทํ มม เภสชฺเชน ตถาคตสฺส ผาสุกํ ชาตํ, ตสฺส เม นิสฺสนฺเทน
นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว เกโสทุหนมตฺตํปิ ๔- สรีเร พฺยาธิ ๕- นาม มา โหตู"ติ.
อิทมสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว กลฺยาณกมฺมํ.
     โส ตโต จุโต พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ เทวมนุสฺเสสุ
สํสรนฺโต ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา สตฺถารํ
เอกํ ภิกฺขุํ อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ
ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ฌานกีฬิกาย  ๒ สี. สพฺพญฺญุตญฺญาณํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ทสฺสนตฺถาย
@๔ ม. คุทุหณมตฺตมฺปิ, ฉ.,อิ. คทฺทูหนมตฺตมฺปิ ๕ สี. สรีรวฺยาธิ
     โส ยาวตายุกํ ๑- กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต วิปสฺสิทสพลสฺส
นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว พนฺธุมตีนคเร พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต ปุริมนเยเนว
อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ฌานลาภี หุตฺวา ปพฺพตปาเท วสติ.
     วิปสฺสิโพธิสตฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสปริวาโร
พนฺธุมตีนครํ อุปนิสฺสาย ปิตุมหาราชสฺส สงฺคหํ กโรนฺโต เขเม มิคทาเย วิหรติ.
อถายํ ตาปโส ทสพลสฺส โลเก นิพฺพตฺตภาวํ ญตฺวา อาคนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา
สรเณสุ ปติฏฺฐาสิ, อตฺตโน ปพฺพชฺชํ ปชหิตุํ ๒- นาสกฺขิ, กาเลน กาลํ ปน สตฺถุ
อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉติ. ๓-
     อเถกสฺมึ สมเย ฐเปตฺวา สตฺถารญฺเจว เทฺว อคฺคสาวเก จ หิมวติ ปุปฺผิตานํ
วิสรุกฺขานํ วาตสมฺผสฺเสน ภิกฺขูนํ ๔- มตฺถกโรโค นาม อุทปาทิ. ตาปโส สตฺถุ
อุปฏฺฐานํ อาคโต ภิกฺขู สีสํ ปารุปิตฺวา นิสินฺเน ๕- ทิสฺวา "กึ ภนฺเต
ภิกฺขุสํฆสส อผาสุกนฺ"ติ ปุจฺฉิ. ภิกฺขูนํ วิสปุปฺผโรโค ๖- อาวุโสติ. ตาปโส
จินฺเตสิ "อยํ กาโล มยฺหํ ภิกฺขุสํฆสฺส กายเวยฺยาวฏิกกมฺมํ ๗- กตฺวา ปุญฺญํ
นิพฺพตฺเตตุนฺ"ติ อตฺตโน อานุภาเวน นานาวิธานิ เภสชฺชานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา โยเชตฺวา
อทาสิ. สพฺพภิกฺขูนํ โรโค ตํขณญฺเญว วูปสนฺโต.
     โส ยาวตายุกํ ฐตฺวา พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติตฺวา เอกนวุติกปฺเป เทวมนุสฺเสสุ
สํสรนฺโต กสฺสปพุทฺธกาเล พาราณสิยํ กุลเคเห นิพฺพตฺโต ฆราวาสํ วสนฺโต "มยฺหํ
วสนเคหํ ทุพฺพลํ, ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา ทพฺพสมฺภารํ อาหริตฺวา เคหํ กริสฺสามี"ติ
วฑฺฒกีหิ สทฺธึ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค เอกํ ชิณฺณมหาวิหารํ ทิสฺวา "ติฏฺฐตุ
ตาว มยฺหํ เคหกมฺมํ, น ตํ มยา สทฺธึ คมิสฺสติ, ยงฺกิญฺจิ กตฺวา ปน สทฺธึ
คมนกมฺมเมว ปุเรตรํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ เตเหว วฑฺฒกีหิ ทพฺพสมฺภารํ คาหาเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยาวชีวํ  ๒ ฉ.ม.,อิ. ชหิตุํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. คจฺฉติ  ๔ ฉ.ม.,อิ. เสสภิกฺขูนํ
@๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. สสีสํ ปารุปิตฺวา นิปนฺเน  ๖ ฉ. ติณปุปฺผกโรโค
@๗ อิ. กายเวยฺยาวฏิกํ
ตสฺมึ วิหาเร อุโปสถาคารํ กาเรสิ, โภชนสาลํ อคฺคิสาลํ ๑- ชนฺตาฆรํ กปฺปิยกุฏึ
รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานํ วจฺจกุฏึ กาเรสิ, ๑- ยํ ๒- ภิกฺขุสํฆสฺส
อุปโภคปริโภคเภสชฺชํ นาม, สพฺพํ ปฏิยาเทตฺวา ฐเปสิ.
     โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ
ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส
ปฏิสนฺธิคหณทิวสโต ปฏฺฐาย ตํ เสฏฺฐิกุลํ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตํ อโหสิ. อถสฺส
มาตา ปุตฺตํ วิชายิตฺวา จินฺเตสิ "อยํ ทารโก ปุญฺญวา กตาภินีหาโร, ๓- ยตฺตกํ
กาลํ อโรโค ทีฆายุโก หุตฺวา ติฏฺฐติ, ตตฺตกํ อมฺหากํ สมฺปตฺติทายโก ภวิสฺสติ.
ชาตทิวเสเยว จ มหายมุนาย นฺหาตทารกา ๔- นิโรคา โหนฺตี"ติ นฺหาปนตฺถาย
นํ เปเสสิ. "ปญฺจเม ทิวเส สีสํ ๕- นฺหาเปตฺวา นทีกีฬนตฺถาย นํ เปเสสี"ติ
มชฺฌิมภาณกา. ตตฺถ ธาติยา ทารกํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน กีฬาเปนฺติยา เอโก มจฺโฉ
ตํ ทารกํ ทิสฺวา "ภกฺโข เม อยนฺ"ติ มญฺญมาโน มุขํ วิวริตฺวา อุปคโต.
ธาติโย ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา, มจฺโฉ ตํ คิลิ. ปุญฺญวา สตฺโต ทุกฺขํ
น ปาปุณิ, สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน วิย โหติ. ๖- มจฺโฉ ทารกสฺส เตเชน
ตตฺตกปาลํ ๗- คิลิตฺวา ฑยฺหมาโน วิย เวเคน ตึสโยชนํ คนฺตฺวา พาราณสินครวาสิโน
มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ. มหามจฺฉา นาม ชาเลน พนฺธา ๘- มาริยมานาว มรนฺติ,
อยํ ปน ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว มโต. มจฺฉพนฺธา มตมจฺฉํ ๙- ลภิตฺวา
ผาเลตฺวา วิกฺกิณนฺติ, ตํ ปน ทารกสฺส อานุภาเวน อผาเลตฺวา สกลเมว กาเชน
หริตฺวา "สหสฺเสนิมํ เทมา"ติ วทนฺตา นคเร วิจรึสุ, โกจิ น คณฺหีติ. ๑๐-
     ตสฺมึปิ นคเร อสีติโกฏิวิภวํ ๑๑- เสฏฺฐิกุลํ อตฺถิ, ตสฺส ทฺวารมูลํ ปตฺวา "กึ
คเหตฺวา เทถา"ติ วุตฺตา "กหาปณนฺ"ติ อาหํสุ. เตหิ กหาปณํ ทตฺวา คหิโต.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม.,อิ. ทีฆจงฺกมํ ชนฺตาฆรํ กปฺปิยกุฏึ วจฺจกุฏึ อาโรคฺยสาลํ กาเรสิ
@๒ ฉ.ม.,อิ. ยํกิญฺจิ  ๓ ฉ.ม. กตาธิกาโร  ๔ สี.,อิ. นหาปิตา ทารกา  ๕ ม. สสีสํ
@๖ ฉ.ม.,อิ. นิปนฺโน วิย อโหสิ  ๗ ฉ. ตตฺตผาลํ  ๘ ฉ.ม.,อิ. พทฺธา
@๙ ฉ.ม. มหามจฺฉํ ๑๐ ฉ.ม. คณฺหาติ ๑๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. ตสฺมึ ปน นคเร อปุตฺตกํ
@อสีติโกฏิวิภวํ
เสฏฺฐิภริยาปิ อญฺเญสุ ทิวเสสุ มจฺเฉน กีฬายติ, ๑- ตํทิวสํ ปน มจฺฉํ ผลเก ฐเปตฺวา
สยเมว ผาเลสิ. มจฺฉํ นาม กุจฺฉิโต ผาเลนฺติ, สา ปน  ปิฏฺฐิโต ผาเลนฺตี
มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา "มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ"ติ นทนํ ๒-
นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. เสฏฺฐี ตาวเทว เภริญฺจาราเปตฺวา
ทารกํ อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ คนฺตฺวา "มจฺฉกุจฺฉิยํ เม เทว ลทฺโธ ทารโก,
กึ กโรมา"ติ อาห. ปุญฺญวา เอส, โย มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรโค วสิ, ปาเลหิ ๓- นนฺติ.
     อสฺโสสิ โข อิตรํ กุลํ "พาราณสิยํ กิร เอกํ เสฏฺฐิกุลํ มจฺฉกุจฺฉิยํ ทารกํ
ลภตี"ติ. เต ตตฺถ อคมํสุ. อถสฺส มาตา ทารกํ อลงฺกริตฺวา กีฬาปิยมานํ ทิสฺวา
"มนาโป วตายํ ทารโก"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ ปวุตฺตึ ๔- อาจิกฺขิ. อิตรา "มยฺหํ
ปุตฺโต"ติ อาห. กหํ ปน ลทฺโธติ. มจฺฉกุจฺฉิยนฺติ. น ตุยฺหํ ปุตฺโต, มยฺหํ
ปุตฺโตติ. กถนฺเต ลทฺโธติ. มยา ทสมาเส กุจฺฉิยา ธาริโต, อถ นํ นทิยา กีฬาปิยมานํ
มจฺโฉ คิลีติ. ตุยฺหํ ปุตฺโต อญฺเญน มจฺเฉน คิลิโต ภวิสฺสติ, อยํ ปน มยา
มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺโธติ อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุ. ราชา อาห "อยํ ทสมาเส กุจฺฉิยา
ธาริตตฺตา อมาตา กาตุํ น สกฺกา, มจฺฉํ คณฺหนฺตาปิ วิกฺกยกยาทีนิ ๕- พหิ กตฺวา
คณฺหนฺตา นาม นตฺถิ, ๖- มจฺฉกุจฺฉิยํ ลทฺธตฺตา อยํปิ อมาตา กาตุํ น สกฺกาติ ๗-
ทารโก อุภินฺนํปิ กุลานํ ทายาโท โหตู"ติ. ตโต ปฏฺฐาย เทฺวปิ กุลานิ อติวิย
ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตานิ อเหสุํ. ตสฺส ทฺวีหิ กุเลหิ วฑฺฒิตตฺตา พากุลกุมาโรติ นามํ
กรึสุ.
     ตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ตโย ตโย ปาสาเท กาเรตฺวา
นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺฐเปสุํ. เอเกกสฺมึ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส วสติ, เอเกกสฺมึ
นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺฐสฺส สงฺฆาฏนาวาสุ มณฺฑปํ กาเรตฺวา ตตฺถ นํ สทฺธึ
นาฏเกหิ อาโรเปนฺติ. โส สมฺปตฺตึ อนุภวมาโน จตูหิ มาเสหิ อิตรํ นครํ คจฺฉติ.
ตํ นครวาสินาฏกา "ทฺวีหิ มาเสหิ อุปฑฺฒมคฺคํ อาคโต ภวิสฺสตี"ติ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. เกฬายติ  ๒ ฉ.ม.,อิ. นาทํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. โปเสหิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. คเหตฺวา
@ปกตึ  ๕ ฉ.ม.,อิ. วกฺกยกนาทีนิ  ๖ ฉ.ม. นตฺถีติ  ๗ ฉ.ม. น สกฺกา
ตํ ปริวาเรตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ อตฺตโน นครํ เนนฺติ, อิตรา นาฏกา นิวตฺติตฺวา
อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ จตฺตาโร มาเส วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน
อิตรํ นครํ คจฺฉติ. เอวมสฺส สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิ.
     ตสฺมึ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก
อนุกฺกเมน จาริกํ จรมาโน โกสมฺพึ ปาปุณิ, พาราณสินฺติ มชฺฌิมภาณกา.
พากุลเสฏฺฐีปิ โข "ทสพโล อาคโต"ติ สุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ธมฺมํ ๑- สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน หุตฺวา
อฏฺฐเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส ทฺวีสุ นคเรสุ คิหิกาเล
ปริจิตมาตุคามา ๒- อตฺตโน กุลฆรานิ คนฺตฺวา ตตฺเถว วสมานา จีวรานิ กตฺวา
ปหิณึสุ. เถโร เอกํ อฑฺฒมาสํ โกสมฺพิวาสิเกหิ ปหิตํ จีวรํ ปริภุญฺชติ, อฑฺฒมาสํ
พาราณสิวาสิเกหีติ. เอเตเนว นิยาเมน จ ทฺวีสุ นคเรสุ ยํ ยํ อุตฺตมํ, ตํ
ตํ เถรสฺเสว อาหริสฺสนฺติ. ๓- เถรสฺส อสีติ วสฺสานิ อคารมชฺเฌ วสนฺตสฺส ทฺวีหิ
กุเลหิ ๔- คนฺธปิณฺฑํ คเหตฺวา อุปสิงฺฆนมตฺตํปิ กาลํ น โกจิ อาพาโธ นาม อโหสิ.
อสีติเม วสฺเส สุเขเนว ปพฺพชฺชํ อุปคโต. ปพฺพชิตสฺสาปิสฺส อปฺปมตฺตโกปิ อาพาโธ
วา จตูหิ ปจฺจเยหิ เวกลฺลํ วา นาโหสิ. โส ปจฺฉิมกาเล ปรินิพฺพานสมเยปิ
ปุราณคิหิสหายกสฺส อเจลกสฺส ๕- อตฺตโน กายิกเจตสิกสุขทีปนวเสเนว สกลํ
พากุลสุตฺตํ ๖- กเถตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. เอวํ
อตฺถุปฺปตฺติ สมุฏฺฐิตา. ๗- สตฺถา ปน เถรสฺส ธรมานกาเลเยว เถเร ยถาปฏิปาฏิยา
ฐานนฺตเร ฐปยนฺโต พากุลตฺเถรํ อิมสฺมึ สาสเน อปฺปาพาธานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. ธมฺมกถํ  ๒ ฉ.ม. ปริจาริกมาตุคามา  ๓ สี. อาหริยฺยนฺติ,
@ฉ.ม. อาหริยติ, อิ. อาหริยฺยติ  ๔ ฉ.ม. ทฺวีหงฺคุเลหิ, อิ. ทวีหงฺคุลีหิ
@๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. อเจลกสฺสปสฺส  ๖ ม.อุ. ๑๔/๒๐๙/๑๗๔ พกฺกุลตฺเถรจฺฉริยพฺภูตสุตฺต
@๗ สี.,อิ. วตฺถุ สมุฏฺฐิตํ
                           โสภิตตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๗] ปญฺจเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานนฺติ ปุพฺเพนิวุฏฺฐขนฺธสนฺตานํ
อนุสฺสรณสมตฺถานํ โสภิตตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติ. โส กิร ปุพฺเพนิวาสํ
อนุปฏิปาฏิยา อนุสฺสรมาโน ปญฺจ กปฺปสตานิ อสญฺญีภเว ๑- อจิตฺตกปฏิสนฺธึ นยโต
อคฺคเหสิ อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิย. ตสฺมา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺโค
นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ
ภิกฺขุํ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภีนํ ๒- ภิกฺขูนํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺม
กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ ๓- กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติ, โสภิโตติสฺส นามํ อกํสุ.
     โส อปเรน สมเยน สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา ปุพฺเพนิวาสญาเณ จิณฺณวสี อโหสิ. โส
อนุปฏิปาฏิยา อตฺตโน นิพฺพตฺตฏฺฐานํ อนุสฺสรนฺโต ยาว อสญฺญีภเว อจิตฺตกปฏิสนฺธิ,
ตาว ปฏิสนฺธึ อทฺทส. ตโต ปรํ อนนฺตเร ๔- ปญฺจกปฺปสตานิ ปวุตฺตึ อทิสฺวา
อวสาเน จุตึ ทิสฺวา "กึ นาเมตนฺ"ติ อาวชฺชมาโน นยวเสน "อสญฺญีภเว ๕-
ภวิสฺสตี"ติ นิฏฺฐํ อคมาสิ. สตฺถา อิมํ การณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา  เถรํ
ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อสญฺญิภเว. เอวมุปริปิ  ๒ สี. ปุพฺเพนิวาสญฺญาณปฏิลาภีนํ,
@อิ. ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรนฺตานํ ญาณปฏิลาภนํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. กุสลกมฺมํ  ๔ ฉ.,
@อิ. อนฺตเร  ๕ ฉ.ม. อสญฺญิภโว, อิ. สญฺญภาโว. เอวมุปริปิ
                           อุปาลิตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๘] ฉฏฺเฐ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลีติ วินยธรานํ ภิกฺขูนํ อุปาลิตฺเถโร
อคฺโคติ ทสฺเสติ. เถโร กิร ตถาคตสฺเสว สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. ตถาคตสฺเสว สนฺติเก วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหิตฺวา
ภารุกจฺฉกวตฺถุํ ๑- อชฺชุกวตฺถุํ ๒- กุมารกสฺสปวตฺถุนฺติ อิมานิ ตีณิ วตฺถูนิ
สพฺพญฺญุตญาเณน สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา กเถสิ. ตสฺมา วินยธรานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ กิร ปทุมุตฺตรพุทธกาเล ๓- หํสวติยํ
กุลฆเร นิพฺพตฺโต เอกทิวสํ สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ วินยธรานํ
อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ
กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท กปฺปกเคเห ปฏิสนฺธึ
คณฺหิ, อุปาลิทารโกติสฺส นามํ อกํสุ. โส วยปฺปตฺโต ฉนฺนํ ขตฺติยานํ ปสาธโก หุตฺวา
ตถาคเต อนุปิยอมฺพวเน วิหรนฺเต ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขมนฺเตหิ ๔- ฉหิ ขตฺติเยหิ
สทฺธึ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตสฺส ปพฺพชฺชาย วิธานํ ปาลิยํ ๕- อาคตเมว.
     โส ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปนฺโน สตฺถารํ กมฺมฏฺฐานํ กถาเปตฺวา "มยฺหํ ภนฺเต
อรญฺเญ วาสํ อนุชานาถา"ติ อาห. ภิกฺขุ ตว อรญฺเญ วสนฺตสฺส เอกเมว ธุรํ
วฑฺฒิสฺสติ, อมฺหากํ ปน สนฺติเก วสนฺตสฺส วาสธุรญฺจ ๖- คนฺถธุรญฺจ
ปริปูเรสฺสตีติ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วิปสฺสนาย กมฺมํ กโรนฺโต
นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถ นํ สตฺถา สกลํ วินยปิฏกํ อุคฺคณฺหาเปสิ. โส
อปรภาเค เหฏฺฐา วุตฺตานิ ตีณิ วตฺถูนิ วินิจฺฉินิ, สตฺถา เอเกกสฺมึ วินิจฺฉิเต
สาธุการํ กตฺวา ตโย วินิจฺฉิเต อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ วินยธรานํ อคฺคฏฺฐาเน
ฐเปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ภรุกจฺฉกวตฺถุํ, วิ.มหาวิ. ๑/๗๘/๕๒ ปาราชิกกณฺฑ: วินีตวตฺถุ
@๒ วิ.มหาวิ. ๑/๑๕๘/๙๑ ทุติยปาราชิก  ๓ ฉ.ม. ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล กิเรส,
@อิ. ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล กิร  ๔ ฉ.ม.,อิ. นิกฺขมนฺเตหิ เตหิ
@๕ วิ.จุ. ๗/๓๓๐/๑๑๒ สงฺฆเภทกฺขนฺธก  ๖ ฉ.ม. วิปสฺสนาธุรญฺจ
                           นนฺทกตฺเถรวตฺถุ
     [๒๒๙] สตฺตเม ภิกฺขุโนวาทกานนฺติ ภิกฺขุนี โอวาทกานํ. ๑- อยญฺหิ เถโร
ธมฺมกถํ กเถนฺโต เอกสโมธาเน ปญฺจภิกฺขุนีสตานิ อรหตฺตํ ปาเปสิ. ตสฺมา
ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยญฺหิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวตีนคเร
กุลเคเห ๒- นิพฺพตฺโต สตฺถุ ธมฺมกถํ ๓- สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ
ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท
สาวตฺถิยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
ปฏิลทฺธสทฺโธ สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, ๔-
ปุพฺเพนิวาสญาเณ จิณฺณวสี อโหสิ. โส จตูสุ ปริสาสุ สมฺปตฺตาสุ "สพฺเพสํเยว มนํ
คเหตฺวา กเถตุํ สกฺโกตี"ติ ธมฺมกถิกนนฺทโก นาม ชาโต. ตถาคโตปิ โข โรหิณีนทีตีเร
จุมฺพิฏกุลเคหา ๕- นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตานํ ปญฺจนฺนํ สากิยกุมารสตานํ อนภิรติยา
อุปฺปนฺนาย เต ภิกฺขู อาทาย กุณาลทหํ คนฺตฺวา กุณาลชาตกกถาย ๖- เนสํ
สํวิคฺคมานสภาวํ ๗- ญตฺวา จตุสจฺจกถํ กเถตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ. อปรภาเค
มหาสมยสุตฺตํ ๘- กเถตฺวา อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาเปสิ. เตสํ เถรานํ ปุราณทุติยิกา
"อเมฺหทานิ อิธ กึ กริสฺสามา"ติ วตฺวา สพฺพาว เอกจิตฺตา หุตฺวา มหาปชาปตึ
อุปสงฺกมิตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. ตาปิ ปญฺจสตา เถริยา สนฺติเก  ปพฺพชฺชญฺจ
อุปสมฺปทญฺจ ลภึสุ. อตีตานนฺตรายํ ปน ชาติยา สพฺพาว ตา นนฺทกตฺเถรสฺส
ราชตฺตภาเว ๙- ฐิตสฺส ปาทปริจาริกา อเหสุํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาลิ.,ฉ.ม. ภิกฺขุโนวาทกานํ ยทิทํ นนฺทโกติ,
@องฺ.เอกก. ๒๐/๒๒๙/๒๕  ๒ สี.,อิ. กุลฆเร  ๓ ฉ.ม. ธมฺมเทสนํ  ๔ สี.,อิ. ปาปุณิตฺวา
@๕ สี.,อิ. จุมฺพฏกกลเห, ม. จุมฺพฏกลหโต, ฉ. จุมฺพุฏกกลเห
@๖ ขุ.ชา. ๒๘/๒๙๖/๑๐๖ (สฺยา)  ๗ ฉ.ม.,อิ. สํวิคฺคภาวํ
@๘ ที.ม. ๑๐/๓๓๑/๒๑๖  ๙ ฉ.ม. ราชปุตฺตภาเว
     เตน สมเยน สตฺถา "ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตู"ติ อาห. เถโร อตฺตโน
วาเร สมฺปตฺเต ตาสํ ปุริมภเว อตฺตโน ปาทปริจาริกภาวํ ญตฺวา จินฺเตสิ "มํ
อิมสฺส ภิกฺขุนีสํฆสฺส มชฺเฌ นิสินฺนํ อุปมาโย จ การณาทีนิ จ อาหริตฺวา
ธมฺมํ กถยมานํ ทิสฺวา อญฺโญ ปุพฺเพนิวาสญาณลาภี ภิกฺขุ ๑- อิมํ การณํ โอโลเกตฺวา
`อายสฺมา นนฺทโก ยาวชฺชทิวสา โอโรเธ น วิสฺสชฺเชติ, โสภตายสฺมา โอโรธปริวุโต'ติ
วตฺตพฺพํ มญฺเญยฺยา"ติ. ตสฺมา สยํ อคนฺตฺวา อญฺญํ ภิกฺขุํ เปเสสิ. ตา ปน ปญฺจสตา
ภิกฺขุนิโย เถรสฺส โอวาทํ ปจฺจาสึสนฺติ. อิมินา การเณน ภควา "อตฺตโน วาเร
สมฺปตฺเต อญฺญํ อเปเสตฺวา สยเมว คนฺตฺวา ภิกฺขุนีสํฆํ โอวทาหี"ติ เถรํ อาห. โส
สตฺถุ กถํ ปฏิพาหิตุํ อสกฺโกนฺโต อตฺตโน วาเร สมฺปตฺเต จาตุทฺทเส ภิกฺขุนีสํเฆ ๒-
โอวาทํ ทตฺวา สพฺพาว ตา ภิกฺขุนิโย สฬายตนปฏิมณฺฑิตาย ธมฺมเทสนาย ๓-
โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ.
     ตา ภิกฺขุนิโย เถรสฺส ธมฺมเทสนาย อตฺตมนา หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
อตฺตโน ปฏิวิทฺธคุณํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "กสฺมึ นุ โข ธมฺมํ เทเสนฺเต อิมา
ภิกฺขุนิโย อุปริมคฺคผลานิ ปาปุเณยฺยุนฺ"ติ อาวชฺเชนฺโต ปุน "เอตํ ๔- นนฺทกสฺส
ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปญฺจสตาปิ เอตา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสนฺตี"ติ ทิสฺวา ปุนทิวเสปิ
เถรสฺเสว สนฺติเก ๕- ธมฺมสฺสวนตฺถาย เปเสสิ. ตา ปุนทิวเส ธมฺมํ สุตฺวา สพฺพาว
อรหตฺตํ ปตฺตา. ตํทิวสํ ภควา ตาสํ ภิกฺขุนีนํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตกาเล ธมฺมเทสนาย
สผลภาวํ ญตฺวา "หิยฺโย นนฺทกสฺส ธมฺมเทสนา จาตุทฺทสิยํ จนฺทสทิสี อโหสิ, อชฺช
ปนฺนรสิยํ จนฺทสทิสี"ติ วตฺวา ตเทว การณํ อตฺถุปฺปตฺตึ กตฺวา เถรํ
ภิกฺขุโนวาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปุพฺเพนิวาสญาณภิกฺขุ  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. ภิกฺขุนิสํฆสฺส
@๓ ม.อุ. ๑๔/๓๙๘/๓๔๔ นนฺทโกวาทสุตฺต  ๔ ฉ.ม.,อิ. ตํเยว  ๕ ฉ.ม.,อิ. สนฺติกํ
                           นนฺทตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๐] อฏฺฐเม อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ ปิทหิตทฺวารานํ
นนฺทตฺเถโร อคฺโคติ ทสฺเสติ. กิญฺจาปิ หิ สตฺถุ สาวกา อคุตฺตทฺวารา นาม
นตฺถิ, นนฺทตฺเถโร ปน ทสสุ ทิสาสุ ยํ ยํ ทิสํ โอโลเกตุกาโม โหติ, น ตํ
สติสมฺปชญฺญวเสน ๑- อปริจฺฉินฺทิตฺวา โอโลเกติ. ตสฺมา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ
อคฺโต นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา วยปฺปตฺโต สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุณนฺโต สตฺถารํ
เอกํ ภิกฺขุํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ
กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
กปิลวตฺถุปุเร มหาปชาปติโคตมิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อถสฺส นามคหณทิวเส
ญาติสงฺฆํ นนฺทยนฺโต โตเสนฺโต ชาโตติ นนฺทกุมาโรเตฺวว นามํ อกํสุ.
     มหาสตฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก ๒- โลกานุคฺคหํ กโรนฺโต
ราชคหโต กปิลวตฺถุปุรํ คนฺตฺวา ปฐมทสฺสเนเนว ปิตรํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปสิ.
ปุนทิวเส ปิตุ นิเวสนํ คนฺตฺวา ราหุลมาตาย โอวาทํ ทตฺวา เสสชนสฺสาปิ ธมฺมํ
กเถสิ. ปุนทิวเส นนฺทกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนอาวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส
นิเวสนํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุํ ๓- วิหาราภิมุโข ปายาสิ.
นนฺทกุมารํ อภิเสกมงฺคลํ น ตถา ปีเฬสิ. ปตฺตํ อาทาย คมนกาเล ปน ชนปทกลฺยาณี
อุปริปาสาทวรคตา สีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏตฺวา "ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ
ยํ วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ตํ สุตฺวา เคหสิตฉนฺทราควเสน โอโลเกนฺโต จ ปเนส สตฺถริ
คารเวน ยถารุจิยา นิมิตฺตํ คเหตุํ นาสกฺขิ, เตนสฺส จิตฺตสนฺตาโป
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. จตุสมฺปชญฺญวเสน   ๒ ฉ.ม. ปวตฺติตวร...เอวมุปริปิ,
@อิ. ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก   ๓ ม. ปพฺพชาเปตุํ
อโหสิ. อถ นํ "อิมสฺมึ ฐาเน นิวตฺเตสฺสติ, อิมสฺมึ ฐาเน นิวตฺเตสฺสตี"ติ
จินฺติตเมว ๑- สตฺถา วิหารํ เนตฺวา ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิโตปิ ๒- ปฏิพาหิตุํ
อสกฺโกนฺโต ตุณฺหี อโหสิ. ปพฺพชิตทิวสโต ปฏฺฐาย ปน ชนปทกลฺยาณิยา วุตฺตวจนเมว
สรติ. อถสฺส สา อาคนฺตฺวา อวิทูเร ฐิตา วิย อโหสิ. โส อนภิรติยา ปีฬิโต โถกํ
ฐานํ คจฺฉติ, ตสฺส คุมฺพํ วา คจฺฉํ วา อติกฺกมนฺตสฺเสว ทสพโล ปุรโต ฐิตโก วิย
โหติ. ๓- โส อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตํ กุกฺกุฏปตฺตํ วิย ปฏินิวตฺติตฺวา อตฺตโน
วสนฏฺฐานเมว ปาวิสิ. ๔-
     สตฺถา จินฺเตสิ "นนฺโท อติวิย ปมตฺโต วิหรติ, อนภิรตึ วูปสเมตุํ น
สกฺโกติ, เอตสฺส จิตฺตนิพฺพาปนํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ. ตโต นํ อาห "เอหิ นนฺท
เทวจาริกํ คมิสฺสามา"ติ. ๕- ภควา กถาหํ อิทฺธิมนฺเตหิ คนฺตพฺพฏฺฐานํ คมิสฺสามีติ.
ตฺวํ เกวลํ คมนจิตฺตํ อุปฺปาเทหิ, คนฺตฺวา ปสฺสิสฺสสีติ. โส ทสพลสฺส อานุภาเวน
ตถาคเตน สทฺธึเยว เทวจาริกํ คนฺตฺวา สกฺกสฺส เทวรญฺโญ นิเวสนํ โอโลเกตฺวา
ปญฺจ อจฺฉราสตานิ อทฺทส. สตฺถา นนฺทตฺเถรํ สุภนิมิตฺตวเสน ตา โอโลเกนฺตํ
ทิสฺวา "นนฺท อิมา นุ โข อจฺฉรา มนาปา, อถ ชนปทกลฺยาณี"ติ ปุจฺฉิ.
ภนฺเต ชนปทกลฺยาณี อิมา อจฺฉรา อุปนิธาย กณฺณนาสจฺฉินฺนกา มกฺกฏี ๖- วิย
ขายตีติ. นนฺท เอวรูปา อจฺฉรา สมณธมฺมํ กโรนฺตานํ น ทุลฺลภาติ. สเจ
เม ภนฺเต ภควา ปาฏิโภโค โหติ, อหํ สมณธมฺมํ กริสฺสามีติ. วิสฺสฏฺโฐ ๗- ตฺวํ
นนฺท สมณธมฺมํ กร. สเจ เต สปฺปฏิสนฺธิกา กาลกิริยา ภวิสฺสติ, อหํ เอตาสํ
ปฏิลาภตฺถาย ปาฏิโภโคติ. อิติ สตฺถา ยถารุจิยา เทวจาริกํ จริตฺวา เชตวนเมว
ปจฺจาคจฺฉิ. ๘-
     ตโต ปฏฺฐาย นนฺทตฺเถโร อจฺฉรานํ เหตุ รตฺติทิวสํ สมณธมฺมํ กโรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. จินฺเตนฺตเมว  ๒ สี. ปพฺพชนฺเตปิ  ๓ ฉ.ม. อโหสิ
@๔ ฉ.ม.,อิ. ปวิสติ  ๕ ฉ.ม.,อิ. คจฺฉิสฺสามาติ  ๖ สี. กณฺณนาสจฺฉินฺนา กาณมกฺกฏี
@๗ ฉ.ม.,อิ. วิสฺสตฺโถ  ๘ ฉ.ม.,อิ. ปจฺจาคญฺฉิ
สตฺถา ภิกฺขู อาณาเปสิ "ตุเมฺห นนฺทสฺส วสนฏฺฐาเน `เอโก กิร ภิกฺขุ ทสพลํ
ปาฏิโภคํ กตฺวา อจฺฉรานํ เหตุ สมณธมฺมํ กโรตี'ติ ตตฺถ ตตฺถ กเถนฺตา วิจรถา"ติ.
เต สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "ภตโก กิรายสฺมา นนฺโท, อุปกีตโก กิรายสฺมา
นนฺโท, อจฺฉรานํ เหตุ พฺรหฺมจริยํ จรติ, ภควา กิรสฺส ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ
อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานนฺ"ติ ๑- เต ทสฺสนสวนุปจาเร ฐตฺวา กเถนฺตา ๒-
วิจรนฺติ. นนฺทตฺเถโร กถํ สุตฺวา "อิเม ภิกฺขู น อญฺญํ กเถนฺติ, มํ อารพฺภ
กเถนฺติ, อยุตฺตํ มม กมฺมนฺ"ติ ปฏิสงฺขารํ ๓- อุปฺปาเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส อรหตฺตปฺปตฺตกฺขเณเยว ๔- อญฺญตรา เทวตา ภควโต ตมตฺถํ
อาโรเจสิ, สยํปิ ภควา อญฺญาสิเยว. ปุนทิวเส นนฺทตฺเถโร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
เอวมาห "ยํ เม ภนฺเต ภควา ปาฏิโภโค ปญฺจนฺนํ อจฺฉราสตานํ ปฏิลาภาย กกุฏปาทานํ,
มุญฺจามหํ ภนฺเต ภควนฺตํ เอตสฺมา ปฏิสฺสวา"ติ. เอวํ วตฺถุ ๕- สมุฏฺฐิตํ.
สตฺถา อปรภาเค เชตวเน วิหรนฺโต เถรํ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อคฺคฏฺฐาเน
ฐเปสีติ.
                         มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๑] นวเม ภิกฺขุโอวาทกานนฺติ ภิกฺขู โอวทนฺตานํ มหากปฺปินตฺเถโร
อคฺโคติ ทสฺเสสิ. อยํ กิร เถโร เอกสโมธานสฺมึเยว ธมฺมกถํ กเถนฺโต ภิกฺขุสหสฺสํ
อรหตฺตํ ปาเปสิ. ตสฺมา ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลฆเร นิพฺพตฺติตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
ภิกฺขุโอวาทกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ
ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล
@เชิงอรรถ: ๑ ม. กุกฺกุฏปาทิกานนฺติ, ฉ. กกุฏปาทีนนฺติ ๒ ฉ.ม. สวนูปจาเร กเถนฺตา
@๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. ปฏิสงขานํ  ๔ อิ. อรหตฺตปฺปตฺติกฺขเณเยว
@๕ ขุ.อุ. ๒๕/๒๒/๑๒๔ นนฺทสุตฺต
พาราณสิยํ กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ปุริสสหสฺสคณเชฏฺฐโก หุตฺวา
คพฺภสหสฺสปฏิมณฺฑิตํ มหาปริเวณํ กาเรสิ. เต สพฺเพปิ ชนา ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา
กปฺปินอุปาสกํ เชฏฺฐกํ กตฺวา สปุตฺตทารา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. เอกํ พุทฺธนฺตรํ
เทวมนุสฺเสสุ สํสรึสุ.
     อถ อมฺหากํ สตฺถุ นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว อยํ กปฺปิโน  ปจฺจนฺตปฺปเทเส ๑-
กุกฺกุฏวตีนามนคเร ราชเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, เสสปริสา ๒- ตสฺมึเยว นคเร อมจฺจกุเล
นิพฺพตฺตึสุ. เตสุ กปฺปินกุมาโร ปิตุ อจฺจเยน ฉตฺตํ อุสฺสาเปตฺวา มหากปฺปินราชา
นาม ชาโต. ปุเร ๓- กลฺยาณกมฺมกรณกาเล ตสฺส ฆรสามินี อิตฺถี สมานชาติโภเค
ราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา มหากปฺปินรญฺโญ อคฺคมเหสี ชาตา, อโนชาปุปฺผสทิสวณฺณตาย
ปนสฺสา อโนชาเทวีเตฺวว นามํ อโหสิ. มหากปฺปินราชาปิ สุตจิตฺตโก ๔-
อโหสิ. โส ปาโตว อุฏฺฐาย จตูหิ ทฺวาเรหิ สีฆํ ทูเต เปเสสิ "ยตฺถ พหุสฺสุเต
สุตธเร ปสฺสถ, ตโต นิวตฺติตฺวา มยฺหํ อาโรเจถา"ติ.
     เตน โข ปน สมเยน อมฺหากํ สตฺถา โลเก นิพฺพตฺติตฺวา สาวตฺถึ อุปนิสฺสาย
ปฏิวสติ. ตสฺมึ กาเล สาวตฺถินครวาสิโน วาณิชา สาวตฺถิยํ อุฏฺฐานภณฺฑํ คเหตฺวา
ตํ นครํ คนฺตฺวา ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา "ราชานํ ปสฺสิสฺสามา"ติ ปณฺณาการํ
คเหตฺวา ราชกุลทฺวารํ คนฺตฺวา "ราชา อุยฺยานํ คโต"ติ สุตฺวา อุยฺยานํ คนฺตฺวา
ทฺวาเร ฐิตา ปฏิหารกสฺส อาโรจยึสุ. อถ รญฺโญ นิเวทิเต ๕- ราชา ปกฺโกสาเปตฺวา
นิยฺยานิเต ปณฺณากาเร ๖- วนฺทิตฺวา ฐิเต "ตาตา กุโต อาคจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิ.
สาวตฺถิโต เทวาติ. กจฺจิ เต รฏฺฐา สุภิกฺขา, ๗- ธมฺมิโก ราชาติ. อาม เทวาติ.
อตฺถ ปน ตุมฺหากํ เทเส กิญฺจิ สาสนนฺติ. อตฺถิ เทว, น สกฺกา ปน อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ
กเถตุนฺติ. ราชา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิ. เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา ทสพลาภิมุขา
อญฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ๘- "เทว อมฺหากํ เทเส พุทฺธรตนํ นาม อุปฺปนฺนนฺ"ติ อาหํสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจนฺตเทเส  ๒ ฉ.ม. เสสปุริสา  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปุพฺเพ  ๔ ฉ.ม.อิ. สุตวิตฺตโก
@๕ ฉ.ม. นิเวทิ, เต  ๖ ม. นิยฺยาติเตน ปณฺณากาเรน, ฉ. นิยฺยาติตปณฺณากาเร,
@อิ. นิยฺยานิตปณฺณากาเร  ๗ สี.,อิ.,ฉ.ม. กจฺจิ โว รฏฺฐํ สุภิกฺขํ
@๘ สี.,อิ. ปคฺคณฺหิตฺวา
รญฺโญ "พุทฺโธ"ติ วจเน สุตมตฺเตเยว สกลสรีรํ ผรมานา ปีติ อุปฺปชฺชิ. ตโต
"พุทฺโธติ ตาตา วทถา"ติ อาห. พุทฺโธติ เทว วทามาติ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ วทาเปตฺวา
"พุทฺโธติ ปทํ อปฺปมาณํ, น ๑- สกฺกา ปริมาณํ กาตุนฺ"ติ ตสฺมึเยว อุปฺปนฺนนฺติ ๒-
ปสนฺโน สตสหสฺสํ ทตฺวา ปุน "อปรํ กึ สาสนนฺ"ติ ปุจฺฉิ. เทว ธมฺมรตนํ
นาม อุปฺปนฺนนฺติ. ตํปิ สุตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อปรํปิ สตสหสฺสํ
ทตฺวา ปุน "อญฺญํ กึ สาสนนฺ"ติ ปุจฺฉิ. สํฆรตนํ เทว อุปฺปนฺนนฺติ. ตํ สุตฺวา
ตเถว ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อปรํปิ สตสหสฺสํ ทตฺวา ทินฺนภาวํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา
"ตาตา เทวิยา สนฺติกํ คจฺฉถา"ติ เปเสสิ. เตสุ คเตสุ อมจฺเจ ปุจฺฉิ "ตาตา
พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, ตุเมฺห กึ กริสฺสถา"ติ. เทว ตุเมฺห กึ กริสฺสถาติ. ๓-
อหํ ปพฺพชิสฺสามีติ. มยํปิ ปพฺพชิสฺสามาติ. เต สพฺเพปิ ฆรํ วา กุฏุมฺพํ วา
อนปโลเกตฺวา เย อสฺเส อารุยฺห คตา เตเหว นิกฺขมึสุ.
    วาณิชา อโนชาเทวิยา สนฺติกํ คนฺตฺวา ปณฺณํ ทสฺเสสุํ. สา ตํ วาเจตฺวา
"รญฺญา ตุมฺหากํ พหู กหาปณา ๔- ทินฺนา, กึ ตุเมฺหหิ กตํ ตาตา"ติ ปุจฺฉิ.
ปิยสาสนํ เทวิ อานีตนฺติ. อเมฺหปิ สกฺกา ตาตา สุณาเปตุนฺติ. สกฺกา เทวิ,
อุจฺฉิฏฺฐมุเขหิ ปน วตฺตุํ น สกฺกาติ. สา สุวณฺณภิงฺคาเรน อุทกํ ทาเปสิ.
เต มุขํ วิกฺขาเลตฺวา รญฺโญ อาโรจิตนิยาเมเนว อาโรเจสุํ. สาปิ ตํ สุตฺวา
อุปฺปนฺนปามุชฺชา เตเนว นเยน เอกสฺมึ ปเท ติกฺขตฺตุํ ปฏิญฺญํ คาหาเปตฺวา
ปทคณนาย ๕- ตีณิ ตีณิ ทตฺวา ๖- นวสตสหสฺสานิ อทาสิ. วาณิชา สพฺพานิปิ ทฺวาทส
สตสหสฺสานิ ลภึสุ. อถ เต "ราชา กหํ ตาตา"ติ ปุจฺฉิ. ปพฺพชิสฺสามีติ นิกฺขนฺโต
เทวีติ. "เตนหิ ตาตา ตุเมฺห คจฺฉถา"ติ อุยฺโยเชตฺวา รญฺญา สทฺธึ คตานํ อมจฺจานํ
มาตุคาเม ปกฺโกสาเปตฺวา "ตุเมฺห อตฺตโน สามิกานํ คตฏฺฐานํ ชานาถ อมฺมา"ติ
ปุจฺฉิ. น ๗- ชานาม อยฺเย, รญฺญา สทฺธึ อุยฺยานกีฬํ คตาติ. อาม อมฺมา คตา,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นาสฺส  ๒ ฉ.ม. ปเท  ๓ ฉ.ม. กึ กตฺตุกามาติ  ๔ ม. ปณฺณาการา
@๕ ฉ.ม. คเหตฺวา ปฏิญฺญาคณนาย  ๖ ฉ.ม. กตฺวา  ๗ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ตตฺถ ปน คนฺตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน, ธมฺโม อุปฺปนฺโน, สํโฆ อุปฺปนฺโน"ติ
สุตฺวา "ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามา"ติ คตา, ตุเมฺห กึ กริสฺสถาติ. ตุเมฺห ปน
อยฺเย กึ กตฺตุกามาติ. อหํ ปพฺพชิสฺสามิ, น เตหิ วนฺตวมนํ ชิวฺหคฺเค ฐเปยฺยนฺติ.
"ยทิ เอวํ, มยํ ปพฺพชิสฺสามา"ติ. สพฺพาปิ รเถ โยชาเปตฺวา ๑- นิกฺขมึสุ.
     ราชาปิ อมจฺจสหสฺเสหิ สทฺธึ คงฺคาตีรํ ปาปุณิ, ตสฺมึ จ สมเย คงฺคา
ปูรา โหติ. อถ นํ ทิสฺวา "อยํ คงฺคา ปูรา โหติ จณฺฑมจฺฉากิณฺณา, อเมฺหหิ
จ สทฺธึ อาคตา ทาสา วา มนุสฺสา วา นตฺถิ, เย เต ๒- นาวํ วา อุลฺลุมฺปํ ๓-
วา อมฺหากํ ตตฺถ ทเทยฺยุํ. ๔- เอตสฺส ปน สตฺถุ คุณา นาม เหฏฺฐา อวีจิโต
อุปริ ยาว ภวคฺคา ปตฺถฏา. สเจ ปน ๕- สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อิเมสํ อสฺสานํ
ขุรปิฏฺฐานิ มา เตเมนฺตูติ อุทกปิฏฺเฐน อสฺเส ปกฺขนฺทาเปสุํ. เอกสฺสาปิ ๖-
ขุรปิฏฺฐิมตฺตํปิ น เตมิ, ราชมคฺเคน คจฺฉนฺตา วิย ปรตีรํ ปตฺวา ปรโต อญฺญํ มหานทึ
ปาปุณึสุ. "ทุติยา กึ นามา"ติ ปุจฺฉิ. นีลวาหา ๗- นาม คมฺภีรโตปิ ปุถุลโตปิ
อฑฺฒโยชนมตฺตา เทวาติ. ตตฺถ อญฺญา สจฺจกิริยา นตฺถิ, ตายเอว สจฺจกิริยาย
ตํปิ อฑฺฒโยชนวิตฺถารํ นทึ อติกฺกมึสุ. อถ ตติยํ จนฺทภาคํ นาม มหานทึ
ปตฺวา ตํปิ ตายเอว สจฺจกิริยาย อติกฺกมึสุ.
     สตฺถาปิ ตํทิวสํ ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ โวโลเกนฺโต
"อชฺช มหากปฺปิโน ติโยชนสติกํ รชฺชํ ปหาย อมจฺจสหสฺสปริวาโร มม สนฺติเก
ปพฺพชิตุํ อาคจฺฉิสฺสตี"ติ ๘- ทิสฺวา "มยา เตสํ ปจฺจุคฺคมนํ กาตุํ ยุตฺตนฺ"ติ ปาโตว
สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวาโร สาวตฺถิยํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ
ปิณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต สยเมว ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อากาเสน อุปฺปติตฺวา จนฺทภาคานทีตีเร
เตสํ อุตฺตรณติตฺถานํ อภิมุขฏฺฐาเน มหานิโคฺรธรุกฺโข อตฺถิ, ตตฺถ ปลฺลงฺเกน
นิสีทิตฺวา ปริมุขํ สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชสิ. เต เตน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โยเชตฺวา  ๒ ฉ.ม. โน  ๓ ฉ.ม. อุฬุมฺปํ. เอวมุปริปิ  ๔ ฉ.ม.วา กตฺวา
@ทเทยฺยุํ  ๕ ฉ.ม. เอส  ๖ ฉ.ม. เอกสฺส อสฺสสฺสาปิ  ๗ ฉ.ม. นีลวาหินี
@๘ ฉ.ม. อาคจฺฉตีติ
ติตฺเถน อุตฺตรนฺติ ๑- พุทฺธรสฺมิโย อิโต จิโต จ ธาวนฺติโย โอโลเกตฺวา ทสพลสฺส
ปุณฺณจนฺทสสฺสิริกํ มุขํ ทิสฺวา "ยํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส มยํ ปพฺพชิตา, สตฺถา
โน เอโส"ติ ๒- ทสฺสเนเนว นิฏฺฐํ คนฺตฺวา ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอณมิตฺวา วนฺทมานา
อาคมฺม สตฺถารํ วนฺทึสุ. ราชา สตฺถุ โคปฺผเกสุ คเหตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ อมจฺจสหสฺเสน. สตฺถา เตสํ ธมฺมกถํ กเถสิ. เทสนาปริโยสาเน
สพฺเพ อรหตฺเต ปติฏฺฐาย สตฺถารํ ปพฺพชฺชํ ยาจึสุ. สตฺถา "ปุพฺเพ อิเมหิ
จีวรทานสฺส ทินฺนตฺตา อตฺตโน ปตฺตจีวรานิ คเหตฺวา อาคตา"ติ สุวณฺณวณฺณํ
หตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จรถ พฺรหฺมจริยํ
สมฺมาทุกฺขสฺสนฺตกิริยายา"ติ อาห. สา จ เตสํ อายสฺมนฺตานํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา
จ อโหสิ, วสฺสสติกตฺเถรา ๓- วิย สตฺถารํ ปริวารยึสุ.
     อโนชาปิ เทวี รถสหสฺสปริวารา คงฺคาตีรํ ปตฺวา อุตฺตรณตฺถาย ๔- อาคตํ
นาวํ วา อุลฺลุมฺปํ วา อทิสฺวา อตฺตโน พฺยตฺตตาย จินฺเตสิ "ราชา สจฺจกิริยํ
กตฺวา คโต ภวิสฺสติ, โส ปน สตฺถา น เกวลํ เตสํเยว อตฺถาย นิพฺพตฺโต,
สเจ โส สตฺถา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อมฺหากํ รถา มา อุทเก นิมุชฺชึสู"ติ อุทกปิฏฺเฐน
รเถ ปกฺขนฺทาเปสิ. รถานํ เนมิจกฺกมตฺตํปิ ๕- น เตมิ. ทุติยํ นทึปิ ตติยํ นทึปิ
เตเนว สจฺจกรเณน อุตฺตริ. อุตฺตรมานาเอว จ นิโคฺรธรุกฺขมูเล สตฺถารํ อทฺทส.
สตฺถาปิ "อิมาสํ อตฺตโน สามิโน ปสฺสนฺตีนํ ฉนฺทราโค อุปฺปชฺชิ ๖- มคฺคผลานํ
อนฺตรายํ กเรยฺย, ธมฺมํ โสตุญฺจ น สกฺขิสฺสนฺตี"ติ ยถา อญฺญมญฺญํ น ปสฺสนฺติ,
ตถา อกาสิ. ตา สพฺพาปิ ติตฺถโต อุตฺตริตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิสีทึสุ. สตฺถา
ตาสํ ธมฺมกถํ กเถสิ. เทสนาปริโยสาเน สพฺพา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อญฺญมญฺญํ
ปสฺสึสุ. สตฺถา "อุปฺปลวณฺณา อาคจฺฉตู"ติ จินฺเตสิ. เถรี อาคนฺตฺวา สพฺพา
ปพฺพาเชตฺวา อาทาย ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ คตา, สตฺถา ภิกฺขุสหสฺสํ คเหตฺวา อากาเสน
เชตวนํ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ: ๑  ฉ.ม. อุตฺตรนฺตา  ๒ ฉ.ม. อทฺธา โส เอโสติ  ๓ ฉ.ม. วสฺสสฏฺฐิกตฺเถรา
@๔ ฉ. รญฺโญ อตฺถาย  ๕ ฉ.ม. เนมิวฏฺฏิมตฺตมฺปิ  ๖ ฉ.ม. อุปฺปชฺชิตฺวา
     อถายํ มหากปฺปินตฺเถโร อตฺตโน กิจฺจํ มตฺถกํ ปตฺตํ ญตฺวา อปฺโปสฺสุกฺโก
หุตฺวา ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต อรญฺญคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สุญฺญาคารคโตปิ
"อโห สุขํ อโห สุขนฺ"ติ อภิณฺหํ อุทานํ อุทาเนสิ. ภิกฺขู กถํ อุปฺปาเทสุํ
"กปฺปินตฺเถโร รชฺชสุขํ อนุสฺสรนฺโต อุทานํ อุทาเนสี"ติ. ๑- เต ตถาคตสฺส
อาโรเจสุํ. ภควา "มม ปุตฺโต มคฺคสุขํ ผลสุขํ อารพฺภ อุทานํ อุทาเนสี"ติ วตฺวา
ธมฺมปเท อิมํ คาถมาห:-
               "ธมฺมปีติ สุขํ เสติ       วิปฺปสนฺเนน เจตสา
                อริยปฺปเวทิเต ธมฺเม    สทา รมติ ปณฺฑิโต"ติ. ๒-
     อเถกทิวสํ สตฺถา ตสฺส อนฺเตวาสิกํ ภิกฺขุสหสฺสํ อามนฺเตตฺวา อาห "กจฺจิ โว
ภิกฺขเว อาจริโย ธมฺมํ เทเสตี"ติ. น ภควา เทเสสิ, ๓- อปฺโปสฺสุกฺโก
ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารํ อนุยุตฺโต วิหรติ, กสฺสจิ โอวาทมตฺตมฺปิ น เทตีติ. สตฺถา ตํ
ปกฺโกสาเปตฺวา "สจฺจํ กิร ตฺวํ กปฺปิน อนฺเตวาสิกานํ โอวาทมตฺตํปิ น เทสี"ติ.
สจฺจํ ภควาติ. พฺราหฺมณ มา เอวํ กริ, อชฺชโต ปฏฺฐาย อนฺเตวาสิกานํ ธมฺมํ
เทเสหีติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ เถโร สตฺถุ กถํ สิรสาว สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกสโมธาเนเยว
สมณสหสฺสสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา สพฺเพ อรหตฺตํ ปาเปสิ. อปรภาเค สตฺถา สํฆมชฺเฌ
นิสินฺโน ปฏิปาฏิยา เถเร ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต มหากปฺปินตฺเถรํ ภิกฺขุโอวาทกานํ
อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
                           สาคตตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๒] ทสเม เตโชธาตุกุสลานนฺติ เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตุํ กุสลานํ สาคตตฺเถโร
อคฺโคติ ทสฺเสติ. อยญฺหิ เถโร เตโชธาตุสมาปตฺติยา อมฺพติตฺถนาคสฺส เตชสา
เตชํ ปริยาทิยิตฺวา ตํ นาคํ นิพฺพิเสวนํ อกาสิ. ตสฺมา เตโชธาตุกุสลานํ อคฺโค
นาม ชาโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุทาเนตีติ  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๗๙/๓๑ มหากปฺปินตฺเถรวตฺถุ  ๓ ฉ.ม. เทเสติ
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ
ภิกฺขุํ เตโชธาตุกุสลานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ
ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท
สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺโต, ๑- สาคตมาณโวติสฺส นามํ อกํสุ. โส อปรภาเค
สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา
ตตฺถ วสีภาวํ ปาปุณิ.
     อเถกทิวสํ สตฺถา จาริกํ จรมาโน โกสมฺพิยนครสมีปํ อคมาสิ. เตน จ
สมเยน นทีติตฺเถ โปราณกนาวิกสฺส พหู อาคนฺตุกคมิกา เวริโน หุตฺวา ตํ โปเถตฺวา
มารยึสุ. โส วิรุทฺเธน จิตฺเตน ปฏฺฐนํ ฐเปตฺวา ๒- ตสฺมึเยว ติตฺเถ มหานุภาโว
นาคราชา หุตฺวา นิพฺพตฺโต. โส วิรุทฺธจิตฺตตฺตา อกาเลเยว วสฺสํ วสฺสาเปสิ, ๓-
กาเล ปน น วสฺสาเปสิ, สสฺสานิ น สมฺมา สมฺปชฺชนฺติ. สกลรฏฺฐวาสิโน
ตสฺส วูปสมนตฺถํ อนุสํวจฺฉรํ พลิกมฺมํ กโรนฺตา ๔- วสนตฺถาย จสฺส เอกํ เคหํ
อกํสุ. สตฺถาปิ เตเนว ติตฺเถน อุตฺตริตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต "ตสฺมึเยว ปเทเส
รตฺตึ วสิสฺสามี"ติ อคมาสิ.
     อถายํ เถโร "จณฺโฑ กิเรตฺถ นาคราชา"ติ สุตฺวา "อิมํ นาคราชานํ
ทเมตฺวา นิพฺพิเสวนํ กตฺวา สตฺถุ วสนฏฺฐานํ ปฏิยาเทตุํ วฏฺฏตี"ติ นาคสฺส
วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. นาโค กุชฺฌิตฺวา "โก นามายํ
มุณฺฑโก มยฺหํ วสนฏฺฐานํ ปวิสิตฺวา นิสินฺโน"ติ ธูมายติ, ๕- เถโร อุตฺตริตรํ
ธูมายิ. นาโค ปชฺชลิ, เถโรปิ อุตฺตริตรํ ปชฺชลิตฺวา ตสฺส เตชํ ปริยาทิยิ. โส
"มหนฺโต วตายํ ภิกฺขู"ติ เถรสฺส ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ๖- "ภนฺเต ตุมฺหากํ สรณํ
คจฺฉามี"ติ อาห. มยฺหํ สรณคมนกิจฺจํ นตฺถิ, ทสพลสฺส สรณํ คจฺฉาหีติ. ๗- โส
"สาธู"ติ สรณํ คโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ. นิพฺพตฺติ ๒ ม. ปตฺเถตฺวา, ฉ. ปฏฺฐเปตฺวา  ๓ ฉ.ม. วสฺสาเปติ.  เอวมุปริปิ
@๔ ฉ.ม. กโรนฺติ  ๕ ฉ.ม. ธูปายิ. เอวมุปริปิ  ๖ ฉ.ม. นิปติตฺวา  ๗ ฉ.ม. คจฺฉาติ
     ๑- โส อคจฺฉิ ตํ สรณํ สพฺพญฺญุตญาณปวรสีสํ นิพฺพานารมฺมณปวรวิลสิตเกสํ
จตุตฺถชฺฌานปวรนลาตํ วชิรสมาปตฺติญาณปวรอุณฺณาภาสํ นีลกสิณโสภาติกฺกนฺตปวร-
ภมุยุคลํ ทิพฺพจกฺขุปญฺญาจกฺขุสมนฺตจกฺขุปวรจกฺขุทฺวยํ ทิพฺพโสตญาณปวรโสตทฺวยํ
โคตฺรภูญาณปวรอุตุงฺคฆานํ มคฺคผลวิมุตฺติผลญาณปวรคณฺฑทฺวยํ โลกิยโลกุตฺตร-
ญาณปวรโอฏฺฐทฺวยํ สตฺตตึสปวรโพธิปกฺขิยญาณปวรสุภทนฺตํ จตุมคฺคญาณปวรจตุทาฐํ
จตุสจฺจญาณปวรชิวฺหํ อปฺปฏิหตญาณปวรหนุกํ อนุตฺตรวิโมกฺขาธิคมนญาณปวร-
กณฺฐํ ติลกฺขณญาณปวรคิวราชิตํ จตุเวสารชฺชญาณปวรพาหุทฺวยํ ทสานุสฺสติ-
ญาณปวรวฏฺฏงฺคุลิโสภํ สตฺตสมฺโพชฺฌงฺคปวรปีณอุรตลํ อาสยานุสยญาณปวรถนยุคลํ
ทสพลญาณปวรมชฺฌิมงฺคํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทญาณปวรนาภึ ปญฺจินฺทฺริยปญฺจพลปวรชงฺฆนํ
จตุสมฺมปฺปธานปวรอุรุทฺวยํ ทสกุสลกมฺมปถปวรชงฺฆทฺวยํ จตุริทฺธิปาทปวรปาททฺวยํ
สีลสมาธิปญฺญาปวรสงฺฆาฏึ หิโรตฺตปฺปวรปํสุกูลปฏิจฺฉาทจีวรํ อฏฺฐงฺคิก-
มคฺคญาณปวรอนฺตรวาสกํ จตุสติปฏฺฐานปวรกายพนฺธนํ. พุทฺโธ อิติ วิภาวิโต ภควา
สพฺพญฺญุตํปิ สีสํ คโต. ๑- อิโต ปฏฺฐาย น กญฺจิ วิเหเฐติ เทวํปิ สมฺมา วสฺสาเปติ,
สสฺสานิ สมฺมา สมฺปชฺชนฺติ.
     โกสมฺพิยวาสิโน "อยฺเยน กิร สาคเตน อมฺพติตฺถนาโค ทมิโต"ติ สุตฺวา
สตฺถุ อาคมนํ อุทิกฺขมานา ทสพลสฺส มหาสกฺการํ สชฺชยึสุ. เต ทสพลสฺส มหาสกฺการํ
ทตฺวา ๒- ฉพฺพคฺคิยานํ วจเนน สพฺพเคเหสุ กาโปติกํ ปสนฺนํ ปฏิยาเทตฺวา
ปุนทิวเส สาคตตฺเถรสฺส ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส เคเห เคเห โถกํ โถกํ อทํสุ.
เถโร อปฺปญฺญตฺเต สิกฺขาปเท มนุสฺเสหิ ยาจิยมาโน เคเห เคเห โถกํ โถกํ
ปิวิตฺวา อวิทูเร ๓- คนฺตฺวาว อนาหารกภาเวน ๔- สตึ วิสฺสชฺเชตฺวา สงฺการฏฺฐาเนว
ปปติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ อิเม ปาฐา สีหฬโปตฺถเก น ทิสฺสนฺติ ๒ ฉ.ม. กตฺวา  ๓ สี. สตฺถุ อวิทูรํ,
@ฉ.ม.,อิ. อวิทูรํ  ๔ สี. อนหรภาเวน, ฉ.ม. อนาหาริกภาเวน, อิ. อนาหารภาเวน
@๕ ฉ.ม.,อิ. ปติ
     สตฺถา กตภตฺตกิจฺโจ นิกฺขมนฺโต ตํ ทิสฺวา ตํ คาหาเปตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา
วิครหิตฺวา สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ. โส ปุนทิวเส สตึ ลภิตฺวา อตฺตนา กตการณํ
สุตฺวา อจฺจยํ เทเสตฺวา ทสพลํ ขมาเปตฺวา อุปฺปนฺนสํเวโค วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวํ วตฺถุ วินเย ๑- สมุฏฺฐิตํ. ตํ ตตฺถ อาคตนเยเนว วิตฺถารโต
เวทิตพฺพํ. อปรภาเค ปน สตฺถา เชตวนมหาวิหาเร นิสีทิตฺวา ปฏิปาฏิยา เถเร
ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต สาคตตฺเถรํ เตโชธาตุกุสลานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
                           ราธตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๓] เอกาทสเม ปฏิภาเณยฺยกานนฺติ สตฺถุ ธมฺมเทสนาปฏิภาณสฺส
ปจฺจยภูตานํ ปฏิภาณชนกานํ. ๒-
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:- อยํ ๓- ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห นิพฺพตฺติตฺวา อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุณนฺโต สตฺถารํ เอกํ ภิกฺขุํ
ปฏิภาเณยฺยกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ ฐานนฺตรํ
ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ ตถาคตํ ปริจริตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อิมสฺมึ
พุทฺธุปฺปาเท ราชคหนคเร พฺราหฺมณเคเห ๔- ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, ราธมาณโวติสฺส นามํ
อกํสุ.
     โส มหลฺลกกาเล อตฺตโน ปุตฺตทาเรน อพหุมาโน ๕- "ปพฺพชิตฺวา กาลํ
วีตินาเมสฺสามี"ติ วิหารํ คนฺตฺวา เถเร ปพฺพชฺชํ ยาจิ, "ชิณฺโณ มหลฺลก-
พฺราหฺมโณ"ติ น เกจิ ปพฺพาเชตุํ อิจฺฉึสุ. อเถกทิวสํ พฺราหฺมโณ สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา ปฏิสณฺฐารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. สตฺถา ตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปตฺตึ ทิสฺวา
กถํ สมุฏฺฐาเปตุกาโม "กึ พฺราหฺมณ ปุตฺตทารา ตํ ปฏิชคฺคนฺตี"ติ. กุโต โภ
โคตม ปฏิชคฺคนํ, มหลฺลโกติ มํ พหิ นีหรึสุ. กึ ปน เต พฺราหฺมณ ปพฺพชิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๒/๓๒๖/๒๖๙ สุราปานวคฺค  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. ปฏิภาณชนกานํ ภิกฺขูนํ
@ราธตฺเถโร อคฺโคติทสฺเสติ.  เถรสฺส หิ ทิฏฺฐิสมุทาจารญฺจ โอกปฺปนิยสทฺธญฺจ
@อาคมฺม ทสพลสฺส นวนวา ธมฺมเทสนา ปฏิภาติ. ตสฺมา เถโร  ปฏิภาเณยฺยกานํ อคฺโค นาม
@ชาโต ๓ สี.,อิ.,ฉ.ม. อยมฺปิ หิ  ๔ ฉ.ม.,อิ. พฺราหฺมณกุเล  ๕ ฉ. อพหุมโต
น วฏฺฏตีติ. โก มํ โภ โคตม ปพฺพาเชสฺสติ, มหลฺลกภาเวน มํ น โกจิ
อิจฺฉตีติ. สตฺถา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สญฺญํ อทาสิ, เถโร สตฺถุ วจนํ สิรสา
สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ราธพฺราหฺมณํ ปพฺพาเชตฺวา จินฺเตสิ "สตฺถา อิมํ พฺราหฺมณํ
สาทเรน ๑- ปพฺพชาเปสิ, น โข เอตํ อนาทเรน ปริหริตุํ วฏฺฏตี"ติ ราธตฺเถรํ
อาทาย คามกาวาสํ อคมาสิ. ตตฺรสฺส อธุนา ปพฺพชิตตฺตา กิจฺฉลาภิสฺส เถโร อคฺคํปิ
๒- อตฺตโน สมฺปตฺตํ อาวาสํ เทติ, อตฺตโน สมฺปตฺตํ ๓- ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ตสฺเสว
ทตฺวา สยํ ปิณฺฑาย จรติ. ราธตฺเถโร เสนาสนสปฺปายญฺจ โภชนสปฺปายญฺจ
ลภิตฺวา สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นจิรสฺเสว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
     อถ นํ เถโร คเหตฺวา ทสพลํ ปสฺสิตุํ อาคโต. สตฺถา ชานนฺโตว ปุจฺฉิ
"โย เต มยา สาริปุตฺต นิสฺสิตโก ทินฺโน, กีทิสํ ตสฺส, น อุกฺกณฺฐตี"ติ.
ภนฺเต สาสเน อภิรมโก นาม ภิกฺขุ ๔- เอวรูโป ภเวยฺยาติ. อถายสฺมา ๕-
สาริปุตฺตตฺเถโร กตญฺญู กตเวทีติ สํฆมชฺเฌ กถา อุทปาทิ. ตํ สุตฺวา สตฺถา ภิกฺขู
อามนฺเตสิ "อนจฺฉริยํ ภิกฺขเว สาริปุตฺตสฺส อิทานิ กตญฺญุกตเวทิตา, โส อตีเต
อเหตุกปฏิสนฺธิยํ นิพฺพตฺโตปิ กตญฺญูกตเวทีเยว อโหสี"ติ. กตรสฺมึ กาเล ภควาติ.
     อตีเต ภิกฺขเว ปพฺพตปาทมฺหิ ปญฺจสตมตฺตา วฑฺฒกิปุริสา มหาอรญฺญํ
ปวิสิตฺวา ทพฺพสมฺภาเร ฉินฺทิตฺวา มหาอุลฺลุมฺปํ พนฺธิตฺวา นทิยา โอตาเรนฺติ.
อเถโก หตฺถินาโค เอกสฺมึ วิสมฏฺฐาเน โสณฺฑาย สาขํ คณฺหนฺโต สาขาภงฺคํ ๖-
สนฺธาเรตุํ อสกฺโกนฺโต ติขิณขาณุเก ปาเทหิ อฏฺฐาสิ, ๗- ปาโท วิทฺโธ, ทุกฺขเวทนา
วตฺตนฺติ. โส คมนํ อภินีหริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว นิปชฺชิ. โส กติปาหจฺจเยน
เต วฑฺฒกี อตฺตโน สมีเปน คจฺฉนฺเต ทิสฺวา "อิเม นิสฺสาย อหํ ชีวิตํ ลภิสฺสามี"ติ
เตสํ อนุปทํ อคมาสิ. เต นิวตฺติตฺวา หตฺถึ ทิสฺวา ภีตา ปลายนฺติ. โส เตสํ
ปลายนภาวํ ญตฺวา อฏฺฐาสิ, ปุน ฐิตกาเล อนุพนฺธิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อาทเรน  ๒ ฉ.ม.,อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๓ ฉ.ม.,อิ. ปตฺตํ
@๔ สี. อภิรมณกภิกฺขุ, ฉ.ม. อภิรมิตภิกฺขุ นาม  ๕ ฉ.ม. อถายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
@"สาริปุตฺตตฺเถโร....  ๖ ฉ.ม.,อิ. สาขาภงฺคเวคํ  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปาเทน อวตฺถาสิ
     วฑฺฒกิเชฏฺฐโก จินฺเตสิ "อยํ หตฺถี อเมฺหสุ ติฏฺฐนฺเตสุ อนุพนฺธิ, ๑-
ปลายนฺเตสุ ติฏฺฐติ, ภวิสฺสติ ตตฺถ การณนฺ"ติ. สพฺเพ ตํ ตํ รุกฺขํ อารุยฺห ตสฺส
อาคมนํ ปฏิมาเนนฺตา นิสีทึสุ. โส เตสํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปาทํ ทสฺเสนฺโต
ปริวตฺเตตฺวา ๒- นิปชฺชิ. ตทา วฑฺฒกีนํ สญฺญา อุทปาทิ "คิลานภาเวน โภ เอส
อาคจฺฉติ, น อญฺเญน การเณนา"ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ปาเท ปวิฏฺฐขาณุกํ
ทิสฺวา "อิมินา การเณน เอส อาคโต"ติ ติขิณวาสิยา ขาณุโกฏิยํ ๓- โอธึ กตฺวา ๔-
ทฬฺหาย รชฺชุยา พนฺธิตฺวา กฑฺฒิตฺวา นีหรึสุ. อถสฺส วณมุขํ ปีเฬตฺวา ปุพฺพโลหิตํ
นีหริตฺวา กสาโวทเกน โธวิตฺวา อตฺตโน ชานนเภสชฺชํ มกฺเขตฺวา นจิรสฺเสว
ผาสุกํ อกํสุ.
     หตฺถินาโค คิลานา วุฏฺฐิโต จินฺเตสิ "อิเม มยฺหํ พหุปการา, อิเม มยา นิสฺสาย
ชีวิตํ ลทฺธํ, มยา อิเมสํ กตญฺญุนา กตเวทินา ภวิตุํ วฏฺฏตี"ติ อตฺตโน วสนฏฺฐานํ
คนฺตฺวา เสตํ หตฺถิโปตกํ ๕- อาเนสิ. วฑฺฒกิโน หตฺถิโปตกํ ทิสฺวา "อมฺหากํ
หตฺถี ปุตฺตํปิ คเหตฺวา อาคโต"ติ อติวิย ตุฏฺฐจิตฺตา อเหสุํ. หตฺถินาโค จินฺเตสิ
"มยิ ติฏฺฐนฺเต `กึ นุ โข อยํ อาคโต'ติ มม อาคตการณํ ชานิสฺสนฺตี"ติ ๖-
ฐิตฏฺฐานโต อปกฺกมิ. ๗- หตฺถิโปตโก ปิตุ ปจฺฉโต อนุปฏิปชฺชติ. ๘- หตฺถินาโค ตสฺส
อาคตภาวํ ๙- ญตฺวา นิวตฺตนตฺถาย สทฺทสญฺญํ อทาสิ. โส ปิตุ กถํ สุตฺวา นิวตฺติตฺวา
วฑฺฒกีนํ สนฺติกํ คโต. วฑฺฒกิโน "อิมํ หตฺถิโปตกํ อมฺหากํ ทาตุํ อาคโต ภวิสฺสติ
เอโส"ติ ญตฺวา อาหํสุ ๑๐- "อมฺหากํ สนฺติเก ตยา กตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, ปิตุ
สนฺติกํเยว คจฺฉา"ติ ปหิณึสุ. หตฺถินาโค ยาวตติยํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํปิ ปุน
วฑฺฒกีนํเยว สมีปํ เปเสสิ. ตโต ปฏฺฐาย วฑฺฒกิโน หตฺถิโปตกํ อตฺตโน สนฺติเก กตฺวา
ปฏิชคฺคนฺติ. โภชนกาเล เอเกกํ ภตฺตปิณฺฑํ เทนฺติ, ภตฺตํ ตสฺส ยาวทตฺถํ อโหสิ.
อถ ๑๑- โส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.,อิ. อนุพนฺธติ  ๒ สี.,อิ. ปริวตฺเตตฺวา ทสฺเสนฺโต
@๓ ฉ.ม.,อิ. ขาณุกโกฏิยํ  ๔ ฉ.ม. ทตฺวา  ๕ สี.,อิ.,ฉ.ม. คนฺธหตฺถิโปตกํ
@๖ ฉ.ม.,อิ. น ชานิสฺสนฺตีติ  ๗ ฉ.ม.,อิ. ปกฺกามิ  ๘ ฉ.ม.,อิ. ปจฺฉโต ปจฺฉโต
@อนุปายาสิ  ๙ อิ. อาคมนภาวํ  ๑๐ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๑๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น
@ทิสฺสติ
วฑฺฒกีหิ อนฺโตคหเน โกฏฺฏิตํ ๑- ทพฺพสมฺภารํ อาหริตฺวา องฺคณฏฺฐาเน ราสึ กโรติ.
เอเตเนว นิยาเมน อญฺญํปิ อุปการกมฺมํ กโรติ.
     สตฺถา อิมํ การณํ อาหริตฺวา ปุพฺเพปิ สาริปุตฺตสฺส กตญฺญูกตเวทิภาวํ ทีเปติ.
สาริปุตฺตตฺเถโร หิ ตทา มหาหตฺถี อโหสิ, อตฺถุปฺปตฺติยํ อาคโต โอสฺสฏฺฐวิริโย
ภิกฺขุ หตฺถิโปตโก อโหสิ. สํยุตฺตนิกายํ ปน ปตฺวา สกลํ ราธสํยุตฺตํ
กเถตพฺพํ, ๒- ธมฺมปเท จ:-
      "นิธีนํว ปวตฺตารํ      ยํ ปสฺเส วชฺชทสฺสินํ
       นิคฺคยฺหวาทึ เมธาวึ   ตาทิสํ ปณฺฑิตํ ภเช
       ตาทิสํ ภชมานสฺส     เสยฺโย โหติ น ปาปิโย"ติ ๓-
คาถา เถรสฺส ธมฺมเทสนา นาม. อปรภาเค ปน สตฺถา ปฏิปาฏิยา เถเร
ฐานนฺตเรสุ ฐเปนฺโต ราธตฺเถรํ ปฏิภาเณยฺยกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ.
                          โมฆราชตฺเถรวตฺถุ
     [๒๓๔] ทฺวาทสเม ลูขจีวรธรานนฺติ ลูขจีวรํ ธาเรนฺตานํ โมฆราชา อคฺโคติ
ทสฺเสติ. อยญฺหิ เถโร วตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รญฺชนกลูขนฺติ ๔- ติวิเธน ลูเขนปิ
สมนฺนาคตํ ปํสุกูลํ ธาเรติ. ๕- ตสฺมา ลูขจีวรธรานํ อคฺโค นาม ชาโต.
     ตสฺส ปญฺหากมฺเม อยมนุปุพฺพิกถา:-  อยํปิ หิ ปทุมุตฺตรพุทฺธกาเล หํสวติยํ
กุลเคเห ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา นิพฺพตฺติ, ตโต อปรภาเค สตฺถุ ธมฺมกถํ สุณนฺโต สตฺถารํ
เอกํ ภิกฺขุํ ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺตํ ทิสฺวา อธิการกมฺมํ กตฺวา ตํ
ฐานนฺตรํ ปฏฺเฐสิ. โส ยาวชีวํ กุสลํ กตฺวา เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต กสฺสปทสพลสฺส
นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว กฏฺฐวาหนนคเร อมจฺจเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. อปรภาเค
วยปฺปตฺโต กฏฺฐวาหนราชานํ อุปฏฺฐหนฺโต อมจฺจฏฺฐานํ ลภิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อตฺตโน คหณโกฏิกํ  ๒ สี.,อิ.,ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๓ ขุ.ธ. ๒๕/๗๖/๓๐ ราธตฺเถรวตฺถุ  ๔ ฉ.ม.,อิ. สตฺถลูขํ สุตฺตลูขํ รชนลูขนฺติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. ธาเรสิ
    ตสฺมึ กาเล  กสฺสปทสพโล โลเก อุปฺปชฺชิ. กฏฺฐวาหนราชา "พุทฺโธ กิร
โลเก อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา อาห "ตาต พุทฺโธ กิร โลเก
อุปฺปนฺโน, อิมญฺจ ปจฺจนฺตนครํ เอกปฺปหาเรเนว อุโภหิ อเมฺหหิ ตุจฺฉกํ กาตุํ
น สกฺกา, ตฺวํ ตาว มชฺฌิมเทสํ คนฺตฺวา พุทฺธสฺส อุปฺปนฺนภาวํ ญตฺวา ทสพลํ
คเหตฺวา ๑- อิมํ นครํ อาเนหี"ติ ปุริสสหสฺเสน สทฺธึ เปเสสิ. โส อนุปุพฺเพน
สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ตตฺเถว ปพฺพชิตฺวา วีสติ
วสฺสสหสฺสานิ สมณธมฺมํ อกาสิ. เตน สทฺธึ คตปุริสา ปน สพฺเพปิ นิวตฺติตฺวา
ปุน รญฺโญ สนฺติกํ อาคตา.
     อยํปิ เถโร ปริปุณฺณสีโล กาลํ กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต
อมฺหากํ ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ พฺราหฺมณเคเห ๒- ปฏิสนฺธึ
คณฺหิ, โมฆราชมาณโวติสฺส นามํ อกํสุ. กฏฺฐวาหนราชาปิ กสฺสปสฺส ภควโต อธิการกมฺมํ
กตฺวา เอกํ พุทฺธนฺตรํ สปริวาโร เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา อมฺหากํ ทสพลสฺส
นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว สาวตฺถิยํ ปุโรหิตเคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, พาวริมาณโวติสฺส ๓-
นามํ อกํสุ. โส อปเรน สมเยน ตโย เวเท อุคฺคณฺหิตฺวา โสฬสนฺนํ มาณวกสหสฺสานํ
สิปฺปํ วาเจนฺโต จรติ. อถสฺส ปเสนทิโกสลรญฺโญ ชาตกาเล ๔- ปิตุ อจฺจเยน
ปุโรหิตฏฺฐานํ อทํสุ. ตทา อยํปิ โมฆราชมาณโว พาวริพฺราหฺมณสฺส สนฺติเก
สิปฺปํ คณฺหาติ.
     อเถกทิวสํ พาวริพฺราหฺมโณ รโหคโต อตฺตโน สิปฺเป สารํ โอโลเกนฺโต
สมฺปรายิกสารํ อทิสฺวา "เอกํ ปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สมฺปรายิกํ คเวสิสฺสามี"ติ
โกสลราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตโน ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปสิ. โส เตน อนุญฺญาโต
โสฬสหิ มาณวกสหสฺเสหิ ปริวุโต ปพฺพชฺชตฺถาย นิกฺขมิ. โกสลราชาปิ เตน
สทฺธึเยว เอกํ อมจฺจํ กหาปณสหสฺสํ ทตฺวา เปเสสิ ๕- "ยสฺมึ ฐาเน อาจริโย ปพฺพชติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. พฺราหฺมณกุเล
@๓ สี.,อิ. พาวาริมาณโวติสฺส  ๔ ฉ.ม. กาเล  ๕ สี. สทฺธึเยว กหาปณานํ สตสหสฺสํ
@เปเสสิ
ตตฺรสฺส วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา ๑- เทถา"ติ. พาวริพฺราหฺมโณ ผาสุกฏฺฐานํ โอโลเกตุกาโม
๒- มชฺฌิมเทสโต ปฏิกฺกมฺม อสฺสกรญฺโญ จ มลรญฺโญ ๓- จ สีมนฺตเร โคธาวริตีเร
อตฺตโน วสนฏฺฐานํ กาเรสิ.
     อเถโก ปุริโส ชฏิลานํ ทสฺสนตฺถาย คโต เตสํ สนฺติเก ๔- ภูมิฏฺฐาเน เตหิ
อนุญฺญาเต ๕- อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อกาสิ. เตน กตํ ทิสฺวา อปรํ กุลสตํ เคหสตํ
กาเรสิ. เต สพฺเพปิ สนฺนิปติตฺวา "มยํ อยฺยานํ สนฺติเก ภูมิภาเค วสนฺตา
สุขํ วสิตุํ น สกฺโกม, กหาปณํ สุขสํวาสํ เต ทสฺสามา"ติ ๖- เอเกโก เอเกกํ
กหาปณํ พาวริพฺราหฺมณสฺส วสนฏฺฐาเน ฐเปสิ. สพฺเพปิ อาคตกหาปณา ๗- สตสหสฺสมตฺตา
อเหสุํ. พาวริพฺราหฺมโณ "กิมตฺถํ เอเต อาคตา"ติ อาห. สุขวาสนตฺถาย ๘-
ภนฺเตติ. สจาหํ หิรญฺญสุวณฺเณน อตฺถิโก อสฺสํ, อหํ มหนฺตํ ธนราสึ ปหาย
น ปพฺพเชยฺยํ. ตุมฺหากํ กหาปเณ คเหตฺวา คจฺฉถาติ. อเมฺหหิ อยฺยสฺส ปริจฺจตฺตํ ๙-
น ปุน คณฺหาม, อนุสํวจฺฉรํ ปน เอเตเนว นิยาเมน อาหริสฺสาม, อิเม คเหตฺวา
อยฺโย ทานํ เทตูติ. พฺราหฺมโณ อธิวาเสตฺวา กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ ทานมุเข
นิยฺยาเทติ. ๑๐- ตสฺส อปราปรํ ทายกภาโว สกลชมฺพูทีเป ปญฺญายิตฺถ.
     ตโต กลิงฺครฏฺเฐ ทุนฺนวิตฺเถ ๑๑- นาม คาเม ชูชกพฺราหฺมณสฺส วํเส
ชาตพฺราหฺมณสฺส พฺราหฺมณี อุฏฺฐาย สมุฏฺฐาย พฺราหฺมณํ โจเทติ "พาวรี กิร ทานํ
เทติ, คนฺตฺวา ตโต หิรญฺญสุวณฺณํ อาหรา"ติ. โส ตาย โจทิยมาโน สณฺฐาเรตุํ ๑๒-
อสกฺโกนฺโต พาวริสฺส สนฺติเก ๑๓- คจฺฉมาโน พาวริมฺหิ ภิยฺโย ๑๔- ทานํ ทตฺวา
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชิตฺวา ทานํ อนุสฺสรมาเน คโต. คนฺตฺวาว ๑๕- "ทานํ เม
พฺราหฺมณ เทหิ, ทานํ เม พฺราหฺมณ เทหี"ติ อาห. อกาเล ตฺวํ พฺราหฺมณ อาคโต,
สมฺปตฺตยาจกานํ เม ทินฺนํ, อิทานิ กหาปณา ๑๖- นตฺถีติ.  น มยฺหํ พฺราหฺมณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คเหตฺวา  ๒ ฉ.,อิ. โอโลเกนฺโต  ๓ สี. จูฬกรญฺโญ, ฉ.ม.,อิ. มุฬฺหกรญฺโญ
@๔ ฉ.ม. สนฺตเก  ๕ ฉ.ม.,อิ. อนุญฺญาโต  ๖ ฉ.,อิ. วสาม, มุธา วสิตุํ น การณํ,
@สุขวาสํ โว ทสฺสามาติ  ๗ ฉ.ม. สพฺเพหิปิ อาภตกหาปณา ๘ ฉ.ม.,อิ. สุขวาสทานตฺถาย
@๙ อิ. ปริจฺจตฺตา  ๑๐ ฉ.ม.,อิ. นิยฺยาเตสิ  ๑๑ สี.,อิ.,ฉ.ม. กาลิงฺครฏฺเฐ
@ทุนฺนิวิฏฺเฐ  ๑๒ ม. สนฺธาเรตุํ, ฉ. สณฺฐาตุํ  ๑๓ ฉ.ม. สนฺติกํ  ๑๔ ฉ.ม. อยํ สทฺโท
@น ทิสฺสติ  ๑๕ ฉ.ม.,อิ. คนฺตฺวา จ  ๑๖ ฉ.ม.,อิ. กหาปณํ
พหูหิ กหาปเณหิ อตฺโถ, ตว เอตฺตกํ ทานํ เทนฺตสฺส ๑- น สกฺกา กหาปเณหิ วินา
ภวิตุํ, มยฺหํ ปญฺจ กหาปณสตานิ เทหีติ. พฺราหฺมณ ปญฺจสตานิ นตฺถิ, ปุน กาเล
สมฺปตฺเต ลภิสฺสสีติ. กึ ปนาหํ ตว ทานกาเล อาคมิสฺสามีติ พาวริพฺราหฺมณสฺส
ปณฺณสาลทฺวาเร วาลิกํ ๒- ถูปํ กตฺวา สมนฺตโต รตฺตวณฺณานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา
มนฺตํ ชปฺเปนฺโต วิย โอฏฺเฐหิ ๓- จาเลตฺวา จาเลตฺวา "มุทฺธา ผลตุ สตฺตธา"ติ
วทติ.
     พาวริพฺราหฺมโณ จินฺเตสิ "อยํ มหาตโป ตปจารํ คณฺหิตฺวา จรณกพฺราหฺมโณ มยฺหํ
สตฺตทิวสมตฺถเก `สตฺตธา มุทฺธา ผลตู'ติ ๔- วทติ, มยฺหญฺจ อิมสฺส ทาตพฺพานิ ปญฺจ
กหาปณสตานิ นตฺถิ, เอกํเสน มํ เอส ฆาเตสฺสตี"ติ. เอวํ ตสฺมึ โสกสลฺลสมปฺปิเต
นิสินฺเน รตฺติภาคสมนนฺตเร อนนฺตรตฺตภาเว พาวริสฺส มาตา เทวตา หุตฺวา
นิพฺพตฺติ. ๕- สา ปุตฺตสฺส โสกสลฺลสมปฺปิตภาวํ ทิสฺวา อาคนฺตฺวา อาห "ตาต เอส
มุทฺธผาลภาวํ วา อมุทฺธผาลภาวํ วาปิ ๖- น ชานาติ, ตฺวํ โลเก พุทฺธานํ
อุปฺปนฺนภาวํ น ชานาสิ. สเจ เต สํสโย อตฺถิ, สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ปุจฺฉ,
โส เต เอตํ การณํ กเถสฺสตี"ติ. พฺราหฺมโณ เทวตาย กถํ สุตกาลโต ปฏฺฐาย
อสฺสาสํ ลภิตฺวา ปุนทิวเส อุฏฺฐิเต อรุเณ สพฺเพว อนฺเตวาสิเก ปกฺโกสาเปตฺวา ๗-
"ตาตา พุทฺโธ กิร โลเก อุปฺปนฺโน, ตุเมฺหปิ สีฆํ คนฺตฺวา `พุทฺโธ วา โน วา'ติ
ญตฺวา อาคนฺตฺวา มยฺหํ อาโรเจถ, อหํ สตฺถุ สนฺติกํ คมิสฺสามิ. อปิจ โข ปน มยฺหํ
มหลฺลกภาเวน ชีวิตนฺตราโย ทุชฺชาโน, ตุเมฺห ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิมินา จ อิมินา
จ นิยาเมน ปเญฺห นํ ปุจฺฉถา"ติ มุทฺธผาลนปญฺหํ นาม อภิสงฺขริตฺวา อทาสิ.
     ตโต จินฺเตสิ "สพฺเพ อิเม มาณวา ปณฺฑิตา, สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา
อตฺตโน กิจฺเจ มตฺถกํ ปตฺเต ปุน มยฺหํ สนฺติกํ อาคจฺเฉยฺยุํ วา โน วา"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ททนฺตสฺส ๒ ฉ.ม. วาลุกํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. โอฏฺเฐ  ๔ สี.,อิ. สตฺตธา มุทฺธํ
@ผาเลมีติ  ๕ สี.,อิ. นิพฺพตฺตา  ๖ สี.,อิ.,ฉ.ม. มุทฺธํ วา มุทฺธผาลนํ วา
@๗ ฉ.ม.,อิ. ปกฺโกสิตฺวา
อถ อตฺตโน ภาคิเนยฺยสฺสปิ อชิตมาณวสฺส ๑- นาม สญฺญํ อทาสิ "ตฺวํ ปน เอกนฺเตเนว
มม สนฺติกํ อาคนฺตุํ อรหสิ, ตยา ปฏิลทฺธํ คุณํ อาคนฺตฺวา มยฺหํ กเถยฺยาสี"ติ.
อถ เต โสฬสสหสฺสชฏิลา อชิตมาณวํ เชฏฺฐกํ กตฺวา โสฬสหิ เชฏฺฐนฺเตวาสิเกหิ สทฺธึ
"สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามา"ติ จาริกํ จรนฺตา คตคตฏฺฐาเน "อยฺยา กหํ คจฺฉถ กหํ
คจฺฉถา"ติ ปุจฺฉิตา "ทสพลสฺส สนฺติกํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตุํ คจฺฉามา"ติ โกฏิโต ปฏฺฐาย
ปริสํ สงฺกฑฺฒนฺตา อเนกโยชนสตํ มคฺคํ คตา. สตฺถา "เตสํ อาคมนทิวเส ปน
อญฺญตฺถ ๒- โอกาโส น ภวิสฺสติ, อิทํ อิมิสฺสา ปริสาย อนุจฺฉวิกฏฺฐานนฺ"ติ คนฺตฺวา
ปาสาณเจติเย ปิฏฺฐิปาสาเณ นิสีทิ. โส อชิตมาณโวปิ สปริโส ๓- ตํ ปิฏฺฐิปาสาณํ
อารุยฺห สตฺถุ สรีรสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "อยํ ปุริโส อิมสฺมึ โลเก วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ
ภวิสฺสตี"ติ อตฺตโน อาจริเยน ปหิเต ปเญฺห มนสา ปุจฺฉนฺโตว คโต. ๔-
     ตํทิวสํ ตสฺมึ ฐาเน สมฺปตฺตปริสา ทฺวาทสโยชนิกา อโหสิ. เตสํ โสฬสนฺนํ
อนฺเตวาสิกานํ อนฺตเร โมฆราชมาณโว "อหํ สพฺเพหิ ปณฺฑิตตโร"ติ มานตฺถทฺโธ,
ตสฺส เอตทโหสิ "อยํ อชิตมาณโว สพฺเพสํ เชฏฺฐโก, เอตสฺส ปฐมตรํ มม ปญฺหํ
ปุจฺฉิตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ ตสฺส ลชฺชายนฺโต ปฐมตรํ ปญฺหํ อปุจฺฉิตฺวา เตน ปุจฺฉิเต
ทุติโย หุตฺวา สตฺถารํ ปญฺหํ ปุจฺฉิ. สตฺถา "มานตฺถทฺโธ โมฆราชมาณโว, ๕- น
จ ตาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อสฺส มานํปิ นีหริตุํ ๕- วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา
อาห "ติฏฺฐ ตฺวํ โมฆราช, อญฺเญ ตาว ปเญฺห ปุจฺฉนฺตู"ติ. โส สตฺถุ สนฺติกา
อปสาทํ ๖- ลภิตฺวา จินฺเตสิ "อหํ เอตฺตกํ กาลํ มยา ปณฺฑิตตโร นาม นตฺถีติ
วิจรามิ, พุทฺธา จ นาม มานสํ ชานิตฺวา ๗- น กเถนฺติ. สตฺถา อปสาเทติ, ๘-
สตฺถารา มม ปุจฺฉาย โทโส ทิฏฺโฐ ภวิสฺสตี"ติ ตุณฺหี อโหสิ. โส อฏฺฐหิ ชเนหิ
ปฏิปาฏิยา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปิงฺคิยมาณวสฺส  ๒ ฉ.ม. อญฺญสฺส  ๓ สี.,อิ. สาปิ ปริสา
@๔ สี.,อิ. ปุจฺฉนฺตาว คตา ๕-๕ สี. ยาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อถสฺส มานํ
@นีหริตุํ,  ฉ.ม. น ตาวสฺส ญาณํ ปริปากํ คจฺฉติ, อสฺส มานํ นิวาริตุํ
@๖ สี.,อิ. อปสาทนํ  ๗ สี.,อิ.,ฉ.ม. อชานิตฺวา  ๘ ฉ.ม. สตฺถา อปสาเทตีติ อิเม
@ปาฐา น ทิสฺสนฺติ
ปเญฺห ปุจฺฉิเต อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต นวโม หุตฺวา ปุน อุฏฺฐาสิ. ปุนปิ นํ
สตฺถา อปสาเทติ.
     โส ปุนปิ ตุณฺหี หุตฺวา "นวโกทานิ ๑- ภวิตุํ น สกฺขิสฺสามี"ติ ปญฺจทสโม
หุตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉิ. อถสฺส สตฺถา ญาณสฺส ปริปากภาวํ ๒- ญตฺวา ปญฺหํ กเถสิ.
โส เทสนาปริโยสาเน อตฺตโน ปริวารเกน ชฏิลสหสฺเสน สทฺธึ อรหตฺตํ ปาปุณิ.
อิมินา จ ๓- นิยาเมเนว เสสานิปิ ปนฺนรส ชฏิลสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. สพฺเพปิ
อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา เอหิภิกฺขูว อเหสุํ. เสสชนา ปน น กถิยนฺติ. อยํ โมฆราชตฺเถโร
ตโต ปฏฺฐาย ตีหิ ลูเขหิ สมนฺนาคตํ จีวรํ ธาเรติ. เอวํ ปารายเน ๔- วตฺถุํ
สมุฏฺฐิตํ. สตฺถา ปน อปรภาเค เชตวเน นิสินฺโน เถเร ปฏิปาฏิยา ฐานนฺตเรสุ
ฐเปนฺโต โมฆราชตฺเถรํ อิมสฺมึ สาสเน ลูขจีวรธรานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปนฺโต
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ ลูขจีวรธรานํ ยทิทํ โมฆราชา"ติ อาห.
                          จตุตฺถวคฺควณฺณนา.
     ตตฺถ จตฺตาฬีสสุตฺตมตฺตาย ๕- เถรปาลิยา วณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํฆนวโก ทานิ  ๒ สี.,อิ. ปริปากํ คตภาวํ  ๓ ฉ.ม.,อิ. อิมินาว
@๔ ก. เอวํ ปเนตฺถ, ขุ.สุ. ๒๕/๙๘๓/๕๒๔  ๕ ฉ.ม. เอกจตฺตาลีสมตฺตาย

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๔ หน้า ๒๕๖-๒๙๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=14&A=6083&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=14&A=6083&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=149
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=675
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=648
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=648
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_20