บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๑๕

หน้าที่ ๑๘๕.

๓. เวนาคปุรสุตฺตวณฺณนา [๖๔] ตติเย โกสเลสูติ เอวํนามเก ชนปเท. จาริกํ จรมาโนติ อทฺธานคมนํ คจฺฉนฺโต. จาริกา จ นาเมสา ภควโต ทฺวิธา โหติ ตุริตจาริกา จ อตุริตจาริกา จาติ. ตตฺถ ทูเรปิ โพธเนยฺยปุคฺคลํ ทิสฺวา ตสฺส โพธนตฺถาย สหสา คมนํ ตุริตจาริกา นาม. สา มหากสฺสปปจฺจุคฺคมนาทีสุ ทฏฺพฺพา. ยํ ปน คามนิคมปฏิปาฏิยา เทวสิกํ โยชนวเสน ทฺวิโยชนวเสน ^๑- ปิณฺฑปาตจริยาทีหิ โลกํ อนุคฺคณฺหนฺตสฺส คมนํ, อยํ อตุริตจาริกา นาม. อิมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ "จาริกญฺจรมาโน"ติ. วิตฺถาเรน ปน จาริกากถา สุมงฺคลวิลาสินิยา ทีฆนิกายฏฺกถาย อมฺพฏฺสุตฺตวณฺณนายํ ^๒- วุตฺตา. พฺราหฺมณคาโมติ พฺราหฺมณานํ สโมสรณคาโมปิ พฺราหฺมณคาโมติ วุจฺจติ พฺราหฺมณานํ โภคคาโมปิ. อิธ สโมสรณคาโม พฺราหฺมณคาโมติ ^๓- อธิปฺเปโต. ตทวสรีติ ตตฺถ อวสริ, สมฺปตฺโตติ อตฺโถ. วิหาโร ปเนตฺถ อนิยามิโต. ตสฺมา ตสฺส อวิทูเร พุทฺธานํ อนุจฺฉวิโก เอโก วนสณฺโฑ อตฺถิ, ^๔- สตฺถา ตํ วนสณฺฑํ คโตติ เวทิตพฺโพ. อสฺโสสุนฺติ สุณึสุ อุปลภึสุ, โสตทฺวารํ สมฺปตฺตวจนนิคฺโฆสานุสาเรน ชานึสุ. โขติ อวธารณตฺเถ, ปทปูรณมตฺเต วา นิปาโต. ตตฺถ อวธารณตฺเถน "อสฺโสสุํเยว, น เตสํ โกจิ สวนนฺตราโย อโหสี"ติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปทปูรเณน พฺยญฺชนสิลิฏฺตามตฺตเมว. อิทานิ ยมตฺถํ อสฺโสสุํ, ตํ ปกาเสตุํ สมโณ ขลุ โภ โคตโมติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมิตปาปตฺตา สมโณติ เวทิตพฺโพ. ขลูติ อนุสฺสวนตฺเถ ^๕- นิปาโต. โภติ เตสํ อญฺมญฺ อาลปนมตฺตํ. โคตโมติ ภควโต โคตฺตวเสน ปริทีปนํ, ตสฺมา "สมโณ ขลุ โภ โคตโม"ติ เอตฺถ สมโณ กิร โภ โคตมโคตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สกฺยปุตฺโตติ อิทํ ปน ภควโต อุจฺจากุลปริทีปนํ. สกฺยกุลา ปพฺพชิโตติ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม.,อิ. โยชนอทฺธโยชนวเสน ^๒ สุ.วิ. ๑/๒๕๔/๒๑๕ อทฺธานคมนวณฺณนา @^๓ สี.,อิ. พฺราหฺมณานํ วสนคาโม ^๔ สี,อิ. ภวิสฺสติ ^๕ ฉ.ม.อิ. อนุสฺสวตฺเถ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๖.

สทฺธาปพฺพชิตภาวปริทีปนํ, เกนจิ ปาริชุญฺเน อนภิภูโต อปริกฺขีณํเยว ตํ กุลํ ปหาย สทฺธาปพฺพชิโตติ วุตฺตํ โหติ. ตํ โข ปนาติ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ. กลฺยาโณติ กลฺยาณ- คุณสมนฺนาคโต, เสฏฺโติ วุตฺตํ โหติ. กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติเยว, ถุติโฆโส วา. อพฺภุคฺคโตติ สเทวกํ โลกํ อชฺโฌตฺถริตฺวา อุคฺคโต. กินฺติ? อิติปิ โส ภควา ฯเปฯ พุทฺโธ ภควาติ. ตตฺรายํ ปทสมฺพนฺโธ:- โส ภควา อิติปิ อรหํ, อิติปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ฯเปฯ อิติปิ ภควาติ. อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ "อารกตฺตา, อรีนญฺจ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ เวทิตพฺโพ"ติอาทินา ^๑- นเยน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา สพฺพาเนว เอตานิ ปทานิ วิสุทฺธิมคฺเค ^๒- พุทฺธานุสฺสติ- นิทฺเทเส วิตฺถาริตานีติ ตโต เนสํ วิตฺถาโร คเหตพฺโพ. โส อิมํ โลกนฺติ โส ภวํ โคตโม อิมํ โลกํ, อิทานิ วตฺตพฺพํ นิทสฺเสติ. สเทวกนฺติ สห เทเวหิ สเทวกํ. เอวํ สห มาเรน สมารกํ. สห พฺรหฺมุนา สพฺรหฺมกํ. สห สมณพฺราหฺมเณหิ สสฺสมณพฺราหฺมณึ. ปชาตตฺตา ปชา, ตํ ปชํ. สห เทวมนุสฺเสหิ สเทวมนุสฺสํ. ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. สมารกวจเนน อฏฺกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน พฺรหฺมกายิกาทิ- พฺรหฺมคฺคหณํ, สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนสฺส ปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺตสมณ- พฺราหฺมณคฺคหณํ, สมิตปาปพาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ. เอวเมตฺถ ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลเกน สทฺธึ สตฺตโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโกว คหิโตติ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. อิมินา ^๒ วิสุทฺธิ. ๑/๒๕๓ ฉอนุสฺสตินิทฺเทส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๗.

อปโร นโย:- สเทวกคฺคหเณน อรูปาวจรโลโก คหิโต, สมารกคฺคหเณน ฉกามาวจรเทวโลโก, สพฺรหฺมกคฺคหเณน รูปีพฺรหฺมโลโก, สสฺสมณพฺราหฺมณา- ทิคฺคหเณน จตุปริสวเสน, สมฺมติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก, อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา. โปราณา ปนาหุ:- สเทวกนฺติ เทวตาหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ. สมารกนฺติ มาเรน สทฺธึ อวเสสโลกํ. สพฺรหฺมกนฺติ พฺรหฺเมหิ สทฺธึ อวเสสโลกํ. เอวํ สพฺเพปิ ติภวูปเค สตฺเต ตีหากาเรหิ ตีสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ทฺวีหิ ปเทหิ ปริยาทาตุํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ ปชฺ สเทวมนุสฺสนฺติ วุตฺตํ. เอวํ ปญฺจหิ ปเทหิ เตน เตนากาเรน เตธาตุกเมว ปริยาทินฺนนฺติ. สยํ อภิญฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ สามํ, อปรเนยฺโย หุตฺวา. อภิญฺาติ อภิญฺาย, อธิเกน าเณน ตฺวาติ ^๑- อตฺโถ. สจฺฉิกตฺวาติ ปจฺจกฺขํ กตฺวา, เอเตน อนุมานาทิปฏิกฺเขโป กโต. ปเวเทตีติ โพเธติ าเปติ ปกาเสติ. โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริโยสานกลฺยาณนฺติ โส ภควา สตฺเตสุ การุญฺ ^๒- ปฏิจฺจ หิตฺวาปิ อนุตฺตรํ วิเวกสุขํ ธมฺมํ เทเสติ. ตญฺจ โข อปฺปํ วา พหุํ วา เทเสนฺโต อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว เทเสติ, อาทิมฺหิปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสติ, มชฺเฌปิ, ปริโยสาเนปิ กลฺยาณํ ภทฺทกํ อนวชฺชเมว กตฺวา เทเสตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อตฺถิ เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ, อตฺถิ สาสนสฺส. เทสนาย ตาว จตุปฺปทิกายปิ คาถาย ปมปาโท อาทิ นาม, ตโต เทฺว มชฺฌํ นาม, อนฺเต เอโก ปริโยสานํ นาม. เอกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส นิทานํ อาทิ, อิทมโวจาติ ปริโยสานํ, อุภินฺนมนฺตรามชฺเฌ ^๓- อเนกานุสนฺธิกสฺส สุตฺตสฺส ปมานุสนฺธิ อาทิ, อนฺเต อนุสนฺธิ ปริโยสานํ, มชฺเฌ เอโก วา เทฺว วา พหู วา มชฺฌเมว. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. สจฺฉิกตฺวาติ ^๒ ฉ.ม.,อิ. การุญฺตํ ^๓ ฉ.ม.,อิ. มชฺฌํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๘.

สาสนสฺส สีลสมาธิวิปสฺสนา อาทิ นาม. วุตฺตํปิ เจตํ "โก จาทิ กุสลานํ ธมฺมานํ, สีลญฺจ สุวิสุทฺธํ ทิฏฺิ จ อุชุกา"ติ. ^๑- "อตฺถิ ภิกฺขเว มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา"ติ ^๒- เอวํ วุตฺโต ปน อริยมคฺโค มชฺฌํ นาม. ผลญฺเจว นิพฺพานญฺจ ปริโยสานํ นาม "ตสฺมาติห ตฺวํ พฺราหฺมณ พฺรหฺมจริยํ เอตํปารํ เอตํปริโยสานนฺ"ติ ^๓- เอตฺถ ผลํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. "นิพฺพาโนคธมฺหิ อาวุโส วิสาข พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ นิพฺพานปรายนํ นิพฺพานปริโยสานนฺติ ^๔- เอตฺถ นิพฺพานํ ปริโยสานนฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน เทสนาย อาทิมชฺฌปริโยสานํ อธิปฺเปตํ. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสตฺวา มชฺเฌ มคฺคํ ปริโยสาเน นิพฺพานํ เทเสติ. เตน วุตฺตํ "โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ มชฺเฌกลฺยาณํ ปริโยสาน- กลฺยาณนฺ"ติ. ตสฺมา อญฺโปิ ธมฺมกถิโก ธมฺมํ กเถนฺโต:- อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย ปริโยสานฺหิ นิพฺพานํ เอสา กถิกสณฺิตีติ. สาตฺถํ สพฺยญฺชนนฺติ ยสฺส หิ ยาคุภตฺตอิตฺถีปุริสาทิวณฺณนานิสฺสิตา เทสนา โหติ, น โส สาตฺถํ เทเสติ. ภควา ปน ตถารูปํ เทสนํ ปหาย จตุสติปฏฺานาทิ- นิสฺสิตํ เทสนํ เทเสติ. ตสฺมา "สาตฺถํ เทเสตี"ติ วุจฺจติ. ยสฺส ปน เทสนา เอกพฺยญฺชนาทิยุตฺตา วา สพฺพนิโรธพฺยญฺชนา วา สพฺพวิสฏฺสพฺพนิคฺคหิต- พฺยญฺชนา วา, ตสฺส ทมิฬกิรายตกโยนกาทิมิลกฺขานํ ภาสา วิย พฺยญฺชน- ปาริปูริยา อภาวโต อพฺยญฺชนา นาม เทสนา โหติ. ภควา ปน:- "สิถิลํ ธนิตญฺจ ทีฆรสฺสํ ลหุกํ ครุกญฺจ นิคฺคหีตํ สมฺพนฺธํ ววฏฺิตํ วิมุตฺตํ ทสธา พฺยญฺชนพุทฺธิยา ปเภโท"ติ @เชิงอรรถ: ^๑ สํ.ม. ๑๙/๓๖๙/๑๒๕ ภิกฺขุสุตฺต @^๒ สํ.ม. ๑๙/๑๐๘๑/๒๖๗ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺต, วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓ ปญฺจวคฺคิยกถา @^๓ ม.มู. ๑๒/๓๒๔/๒๘๘ จูฬสาโรปมสุตฺต ^๔ ม.มู. ๑๒/๔๖๖/๔๑๖ จูฬเวทลฺลสุตฺต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘๙.

เอวํ วุตฺตํ ทสวิธํ พฺยญฺชนํ อมกฺเขตฺวา ปริปุณฺณพฺยญฺชนเมว กตฺวา ธมฺมํ เทเสติ. ตสฺมา "สพฺยญฺชนํ กตฺวา เทเสตี"ติ วุจฺจติ. เกวลปริปุณฺณนฺติ เอตฺถ เกวลนฺติ สกลาธิวจนํ. ปริปุณฺณนฺติ อนูนาธิกวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- สกลปริปุณฺณเมว เทเสติ, เอกเทสนาปิ อปริปุณฺณา นตฺถีติ. ปริสุทฺธนฺติ นิรุปกฺกิเลสํ. โย หิ "อิมํ ธมฺมเทสนํ นิสฺสาย ลาภํ วา สกฺการํ วา ลภิสฺสามี"ติ เทเสติ, ตสฺส อปริสุทฺธา เทสนา นาม โหติ. ภควา ปน โลกามิสนิรเปกฺโข หิตผรเณเนว เมตฺตาภาวนาย มุทุหทโย อุลฺลุมฺปนสภาวสณฺิเตน จิตฺเตน เทเสติ. ตสฺมา ปริสุทฺธํ เทเสตีติ วุจฺจติ. พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอตฺถ พฺรหฺมจริยนฺติ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสนํ. ตสฺมา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ ฯเปฯ ปริสุทฺธํ, เอวํ เทเสนฺโต จ สิกฺขาตฺตยสงฺคหิตํ สกลสาสน- พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. พฺรหฺมจริยนฺติ เสฏฺฏฺเน พฺรหฺมภูตํ จริยํ, พฺรหฺมภูตานํ วา พุทฺธาทีนํ จริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. สาธุ โข ปนาติ สุนฺทรํ โข ปน, อตฺถาวหํ สุขาวหนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตถารูปานํ อรหตนฺติ ยถารูโป โส ภวํ โคตโม, เอวรูปานํ อเนเกหิปิ กปฺป- โกฏิสตสหสฺเสหิ ทุลฺลภทสฺสนานํ พฺยามปฺปภาปริกฺขิตฺเตหิ อสีติอนุพฺยญฺชนปฏิ- มณฺฑิเตหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณวเรหิ ^๑- สมากิณฺณมโนรมสรีรานํ อนปฺปกทสฺสนานํ อติมธุรธมฺมนิคฺโฆสานํ ยถาภูตคุณาธิคเมน โลเก อรหนฺโตติ ลทฺธสทฺทานํ อรหตํ. ทสฺสนํ โหตีติ ปสาทโสมฺมานิ อกฺขีนิ อุมฺมิเลตฺวา ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหติ. สเจ ปน อฏฺงฺคสมนฺนาคเตน พฺรหฺมสฺสเรน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส เอกปทมฺปิ โสตุํ ลภิสฺสามิ, สาธุตรํเยว ภวิสฺสตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ สพฺพกิจฺจานิ ปหาย ตุฏฺมานสา อคมํสุ. อญฺชลิมฺปณาเมตฺวาติ เอตฺถ เย อุภโตปกฺขิกา, ^๒- เต เอวํ จินฺเตสุํ "สเจ โน มิจฺฉาทิฏฺิกา โจเทสฺสนฺติ `กสฺมา ตุเมฺห สมณํ โคตมํ วนฺทิตฺถา'ติ เตสํ `กึ อญฺชลิกรณมตฺเตนาปิ วนฺทิตํ โหตี'ติ วกฺขาม. สเจ โน สมฺมาทิฏฺิกา โจเทสฺสนฺติ `กสฺมา น ภควนฺตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ม....ลกฺขณาวฬีหิ ^๒ ม. เอตฺถ เย อุภยปกฺขิกา, ฉ. เอเต อุภโตปกฺขิกา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๐.

วนฺทิตฺถา'ติ, `กึ สีเสน ภูมึ ปหรนฺเตเนว วนฺทิตํ โหติ. นนุ อญฺชลิกมฺมํปิ วนฺทนา เอวา'ติ วกฺขามา"ติ. นามโคตฺตนฺติ "โภ โคตม อหํ อสุกสฺส ปุตฺโต ทตฺโต นาม มิตฺโต นาม อิธาคโต"ติ วทนฺตา นามํ สาเวนฺติ นาม. "โภ โคตม อหํ วาเสฏฺโ นาม กจฺจาโน นาม อิธาคโต"ติ วทนฺตา โคตฺตํ สาเวนฺติ นาม. เอเต กิร ทลิทฺทา ชิณฺณกุลปุตฺตา "ปริสมชฺเฌ นามโคตฺตวเสน ปากฏา ภวิสฺสามา"ติ เอวํ อกํสุ. เย ปน ตุณฺหีภูตา นิสีทึสุ, เต เกราฏิกา เจว อนฺธพาลา จ. ตตฺถ เกราฏิกา "เอกํ เทฺว กถาสลฺลาเป กโรนฺเต วิสฺสาสิโก โหติ, วิสฺสาเส สติ เอกํ เทฺว ภิกฺขา อทาตุํ น ยุตฺตนฺ"ติ ตโต อตฺตานํ โมเจนฺตา ตุณฺหีภูตา นิสีทนฺติ. อนฺธพาลา อญฺาณตาเยว อวกฺขิตฺตมตฺติกาปิณฺฑา วิย ยตฺถ กตฺถจิ ตุณฺหีภูตา นิสีทนฺติ. เวนาคปุริโกติ เวนาคปุรวาสี. เอตทโวจาติ ปาทนฺตโต ปฏฺาย ยาว เกสนฺตา ตถาคตสฺส สรีรํ โอโลเกนฺโต อสีติอนุพฺยญฺชนสมุชฺชเลหิ ทฺวตฺตึส- มหาปุริสลกฺขเณหิ ปฏิมณฺฑิตํ สรีรา นิกฺขมิตฺวา สมนฺตโต อสีติหตฺถํ ปเทสํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตาหิ ฉพฺพณฺณาหิ ฆนพุทฺธรํสีหิ สมฺปริวาริตํ ตถาคตสฺส สรีรํ ทิสฺวา สญฺชาตวิมฺหโย วณฺณํ ภณนฺโต เอตํ "อจฺฉริยํ โภ โคตมา"ติอาทิวจนํ อโวจ. ตตฺถ ยาวญฺจิทนฺติ อธิมตฺตปฺปมาณปริจฺเฉทวจนเมตํ. ตสฺส วิปฺปสนฺนปเทน สทฺธึ สมฺพนฺโธ. ยาวญฺจ วิปฺปสนฺนานิ อธิมตฺตวิปฺปสนฺนานิ อติวิปฺปสนฺนานีติ ^๑- อตฺโถ. อินฺทฺริยานีติ จกฺขาทีนิ ฉ อินฺทฺริยานิ. ตสฺส หิ ปญฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปติฏฺิโตกาสสฺส วิปฺปสนฺนตํ ทิสฺวา เตสํ วิปฺปสนฺนตา ปากฏา อโหสิ. ยสฺมา ปน สา มเน วิปฺปสนฺเนเยว โหติ, อวิปฺปสนฺนจิตฺตานญฺหิ อินฺทฺริยปฺปสาโท นาม นตฺถิ, ตสฺมาสฺส มนินฺทฺริยปฺปสาโทปิ ปากโฏ อโหสิ. ตํ เอส วิปฺปสนฺนตํ @เชิงอรรถ: ^๑ ฉ.ม. "อติวิปฺปสนฺนานี"ติ ปาโ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๑.

คเหตฺวา "วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานี"ติ อาห. ปริสุทฺโธติ นิมฺมโล. ปริโยทาโตติ ปภสฺสโร. สารทํ พทรปณฺฑุนฺติ สรทกาเล ชาตํ นาติสุปริปกฺกพทรํ. ตญฺหิ ปริสุทฺธํ เจว โหติ ปริโยทาตํ จ. ตาลปกฺกนฺติ สุปริปกฺกตาลผลํ. สมฺปติ พนฺธนา ปมุตฺตนฺติ ^๑- ตํขณญฺเว พนฺธนา ปมุตฺตํ. ตสฺส หิ พนฺธนมูลํ อปเนตฺวา ปรํ มุขํ ^๒- กตฺวา ผลเก ปิตสฺส จตุรงฺคุลมตฺตํ านํ โอโลเกนฺตานํ ปริสุทฺธํ ปริโยทาตํ หุตฺวา ขายติ. ตํ สนฺธาเยวมาห. เนกฺขํ ชมฺโพนทนฺติ สุรตฺตวณฺณสฺส ^๓- ชมฺโพนท- สุวณฺณสฺส ฆฏิกา. ทกฺขกมฺมารปุตฺตสุปริกมฺมกตนฺติ ทกฺเขน สุวณฺณการปุตฺเตน สุฏฺุ กตปริกมฺมํ. อุกฺกามุเข สุกุสลสมฺปหฏฺนฺติ สุวณฺณการอุทฺธเน ปจิตฺวา สุกุสเลน สุวณฺณกาเรน ฆฏฺฏนปริมชฺชนปหํสเนน สุฏฺุ สุปริมทฺทิตนฺติ อตฺโถ. ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตนฺติ อคฺคินา ปจิตฺวา ทีปิทาาย ฆํสิตฺวา เครุกปริกมฺมํ กตฺวา รตฺตกมฺพเล ปิตํ. ภาสเตติ สญฺชาตโอภาสตาย ภาสเต. ตปเตติ อนฺธการวิทฺธํสนตาย ตปเต. วิโรจตีติ วิชฺโชตมานํ ผริตฺวา ^๔- วิโรจติ, โสภตีติ อตฺโถ. อุจฺจาสยนมหาสยนานีติ เอตฺถ อติกฺกนฺตปฺปมาณํ อุจฺจาสยนํ นาม, อายตํ วิตฺถตํ อกปฺปิยภณฺฑํ มหาสยนํ นาม. อิทานิ ตานิ ทสฺเสนฺโต เสยฺยถีทํ, อาสนฺทีติอาทิมาห. ตตฺถ อาสนฺทีติ อติกฺกนฺตปฺปมาณํ อาสนํ. ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ เปตฺวา กโต. โคนโกติ ทีฆโลมโก มหาโกชโว. จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิ. จิตฺตโกติ รตนวิจิตฺรอุณฺณามยตฺถรณํ. ^๕- ปฏิกาติ อุณฺณามโย เสตตฺถรโก. ปฏลิกาติ ฆนปุปฺโผ อุณฺณามยตฺถรโก, โย อามลกปฏฺโฏตปิ วุจฺจติ. ตูลิกาติ ติณฺณํ ตูลานํ อญฺตรปุณฺณา ตูลิกา. วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิโตฺร อุณฺณามยตฺถรโก. อุทฺธโลมีติ อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ. เกจิ เอกโต อุคฺคตปุปฺผนฺติ วทนฺติ. เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ. เกจิ อุภโต อุคฺคตปุปฺผนฺติ วทนฺติ. กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํ. @เชิงอรรถ: ^๑ สี.ม.,อิ. มุตฺตนฺติ ^๒ ม. ปริมุขํ, ฉ. ปรมุขํ ^๓ สี.,อิ. รตฺตสุวณฺณสฺส @^๔ ฉ.ม.,อิ. หุตฺวา ^๕ ฉ.ม. วานจิตฺตํ อุณฺณามยตฺถรณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๒.

โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตเมว โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ. กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํ. หตฺถตฺถราทโย หตฺถปิฏฺาทีสุ อตฺถรณกอตฺถรกา เจว หตฺถิรูปาทีนิ ทสฺเสตฺวา กตตฺถรกา จ. อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มญฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตปฺปเวณิ. เสสํ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. นิกามลาภีติอติกามลาภี ^๑- อิจฺฉิติจฺฉิตลาภี. อกิจฺฉลาภีติ อทุกฺขลาภี. อกสิรลาภีติ วิปุลลาภี, มหนฺตลาภี, โอฬารุฬาราเนว ลภติ ^๒- มญฺเติ สนฺธาย วทติ. อยํ กิร พฺราหฺมโณ สยนครุโก, โส ภควโต วิปฺปสนฺนินฺทฺริยาทิตํ ทิสฺวา "อทฺธา เอส เอวรูเปสุ อุจฺจาสยนมหาสยเนสุ นิสีทติ เจว นิปชฺชติ จ. เตนสฺส วิปฺปสนฺนานิ อินฺทฺริยานิ, ปริสุทฺโธ ฉวิวณฺโณ ปริโยทาโต"ติ มญฺมาโน อิมํ เสนาสนวณฺณํ กเถสิ. ลทฺธา จ ปน น กปฺปนฺตีติ เอตฺถ กิญฺจิ กิญฺจิ กปฺปติ. สุทฺธโกเสยฺยญฺหิ มญฺเจปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏติ, โคณกาทโย จ ภุมฺมตฺถรณปริโภเคน, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา, ตูลิกํ วิชฺเฏตฺวา "พิมฺโพหนญฺจ กาตุนฺ"ติ ^๓- วจนโต อิมานิปิ เอเกน วิธาเนน กปฺปนฺติ. อกปฺปิยํ ปน อุปาทาย สพฺพาเนว น กปฺปนฺตีติ วุตฺตานิ. วนนฺตํเยว ปจารยามีติ ^๔- อรญฺเยว ปวิสามิ. ยเทวาติ ยานิเยว. ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ สมนฺตา ^๕- อูรุพทฺธาสนํ พนฺธิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อฏฺารส- ปิฏฺิกณฺฏเก โกฏิยา โกฏึ ปฏิปาเทนฺโต อุชุํ กายํ เปตฺวา. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ กมฺมฏฺานาภิมุขํ สตึ เปตฺวา, ปริคฺคหิตนิยฺยานํ วา กตฺวาติ อตฺโถ. วุตฺตเญฺหตํ "ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ. สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา"ติ. ^๖- อุปสมฺปชฺช วิหรามีติ ปฏิลภิตฺวา @เชิงอรรถ: ^๑ สี.,อิ. กามลาภี, สุ.วิ. ๓/๑๖๐/๘๕ ^๒ ม. ลาภีติ @^๓ วิ.จุ ๗/๒๙๗/๖๕ เสนาสนกฺขนฺธก ^๔ ฉ.ม. ปวิสามีติ @^๕ ฉ.ม.,อิ. สมนฺตโต ^๖ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๘๘/๒๖๔ อานาปานกถา (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙๓.

ปจฺจกฺขํ กตฺวา วิหรามิ. เอวมฺภูโตติ เอวํ ปมชฺฌานาทีสุ อญฺตรสมงฺคี หุตฺวา. ทิพฺโพ เม เอโส ตสฺมึ สมเย จงฺกโม โหตีติ จตฺตาริ หิ รูปชฺฌานานิ สมาปชฺชิตฺวา จงฺกมนฺตสฺส เม ^๑- จงฺกโม ทิพฺพจงฺกโมเยว. ^๒- านาทีสุปิ เอเสว นโย. ตถา อิตเรสุ ทฺวีสุ วิหาเรสุ. โส เอวํ ปชานามิ "ราโค เม ปหีโน"ติ มหาโพธิปลฺลงฺเก อรหตฺตมคฺเคน ปหีนราคเมว ทสฺเสนฺโต "โส เอวํ ปชานามิ ราโค เม ปหีโน"ติ อาห. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อิมินา ปน กึ กถิตํ โหตีติ? ปจฺจเวกฺขณา กถิตา, ปจฺจเวกฺขณาย ผลสมาปตฺติ กถิตา. ผลสมาปตฺติญฺหิ สมาปนฺนสฺสปิ สมาปตฺติโต วุฏฺิตสฺสปิ จงฺกมาทโย อริยจงฺกมาทโย โหนฺติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ. ^๓-

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๕ หน้า ๑๘๕-๑๙๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=15&A=4248&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=15&A=4248&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=20&i=503 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=20&A=4739 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=20&A=4842 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=20&A=4842 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๐ http://84000.org/tipitaka/read/?index_20