ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

                        ๓. ทฺวตฺตึสาการวณฺณนา
                          ปทสมฺพนฺธวณฺณนา
         อิทานิ ยทิทํ เอวํ ทสหิ สิกฺขาปเทหิ ปริสุทฺธปโยคสฺส สีเล
ปติฏฺฐิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อาสยปริสุทฺธตฺถํ จิตฺตภาวนตฺถญฺจ อญฺญตฺร พุทฺธุปฺปาทา
อปฺปวตฺตปุพฺพํ สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ:-
         "เอกธมฺโม ภิกฺขเว ภาวิโต พหุลีกโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ.
มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ. สติสมฺปชญฺญาย
สํวตฺตติ. ญาณทสฺสนปฏิลาภาย สํวตฺตติ. ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ.
วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. กตโม เอกธมฺโม? กายคตาสติ.
อมตนฺเต ภิกฺขเว  น  ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสตึ น ปริภุญฺชนฺติ.
อมตนฺเต ภิกฺขเว ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสตึ ปริภุญฺชนฺติ. อมตนฺเตสํ
ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ อปริภุตฺตา. อมตนฺเตสํ ภิกฺขเว
ปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ ปริภุตฺตา. ฯเปฯ ปริหีนํ... ปริหีนา. อปริหีนํ...
อปริหีนา. วิรทฺธํ... วิรทฺธา. อารทฺธํ... อารทฺธา"ติ.  ๑-
เอวํ ภควตา อเนกากาเรน  ๒- ปสํสิตฺวา:-
         "กถํ ภาวิตา, ภิกฺขเว กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ
      มหานิสํสา? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺญคโต วา"ติ  ๓-
         อาทินา นเยน อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ
ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นว สีวถิกาปพฺพานีติ. อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ
ปพฺพานํ วเสน กายคตาสติกมฺมฏฺฐานํ นิฏฺทิฏฺฐํ. ตสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต.
ตตฺถ ยสฺมา อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺญปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพนฺติ อิมานิ ตีณิ
วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ. นว สีวถิกาปพฺพานิ วิปสฺสนาญาเณสุเยว อาทีนวานุปสฺสนา-
วเสน วุตฺตานิ. ยาปิ เจตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสุ สมาธิภาวนา อิจฺเฉยฺย, สา
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต อสุภภาวนานิทฺเทเส ปกาสิตา เอว. อานาปานปพฺพมฺปน
ปฏิกูลมนสิการปพฺพญฺเจติ อิมาเนตฺถ เทฺว สมาธิวเสน วุตฺตานิ. เตสุ อานาปานปพฺพํ
อานาปานสฺสติวเสน วิสุํ กมฺมฏฺฐานํเยว. ยมปเนตํ:-
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๕๖๔, ๖๐๐-๖๐๓/๔๔-๔๗   ก. อเนกาการโวการํ
@ ม. อุปริ. ๑๔/๑๕๔/๑๓๗ กายคตาสติสุตฺต
         "ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ
     เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรนฺนานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ `อตฺถิ
     อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺ"ติ  ๑-
         เอวํ ตตฺถ ตตฺถ มตฺถลุงฺคํ อฏฺฐิมิญฺเชน สงฺคเหตฺวา เทสิตกายคตาสติ-
โกฏฺฐาสภาวนาปริยายํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺฐานํ อารทฺธํ, ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา:-
         ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ
เกสมตฺถกา ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กาเยติ
สรีเร. สรีรญฺหิ อสุจิสญฺจยโต, กุจฺฉิตานํ วา เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนญฺจ
โรคสตานํ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ. เกสา ฯเปฯ มตฺถลุงฺคนฺติ  ๒- เอเต
เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ตตฺถ "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา"ติ
เอวมฺปิ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เตน กึ กถิตํ โหติ? อิมสฺมึ ปาทตลา
ปฏฺฐาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, ตจโต ปฏฺฐาย ปริโตติ เอตฺตเก
พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพาทเรนปิ  ๓- วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณึ
วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุกุมํ  ๔- วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทึ
วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถโข  ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อสิรีกทสฺสนํ ๕-
นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจึเยว ปสฺสตีติ.
                     อยนฺตาเวตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนา.
                          -------------
                            อสุภภาวนา
         ภาวนาวเสน  ๖- ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา:- เอวเมตสฺมึ
ปาณาติปาตาเวรมณีสิกฺขาปทาทิเภเท สีเล ปติฏฺฐิเตน ปโยคสุทฺเธน อาทิกมฺมิเกน
กุลปุตฺเตน อาสยสุทฺธิยา อธิคมนตฺถํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺฐานภาวนานุโยคมนุยุญฺชิตุ-
กาเมน ปฐมนฺตาวสฺส อาวาสกุลลาภคณกมฺมอทฺธานญฺญาติคนฺถโรคอิทฺธิปลิโพเธน
@เชิงอรรถ:  ม. อุปริ. ๑๔/๑๕๔/๑๓๗ กายคตาสติสุตฺต   ฉ.ม. เกสา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ
@ ฉ.ม. สพฺพากาเรนปิ. สี., อิ. อาทเรนปิ  ฉ.ม., อิ. กุงฺกุมํ
@ ฉ.ม., อิ. อสฺสิริกทสฺสนํ   ฉ.ม. อสุภภาวนาวเสน
กิตฺติปลิโพเธน วา สห ทส ปลิโพธา โหนฺติ, อถาเนน อาวาสกุลลาภคณญฺญาติกิตฺตีสุ
สงฺคปฺปหาเนน, กมฺมอทฺธานคนฺเถสุ อพฺยาปาเรน, โรคสฺส ติกิจฺฉายาติ.
เอวนฺเต ทส ปลิโพธา อุปจฺฉินฺทิตพฺพา, อถาเนน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน อนุปจฺฉินฺน-
เนกฺขมฺมาภิลาเสน โกฏิปฺปตฺตสลฺเลขวุตฺติตํ ปริคฺคเหตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทกมฺปิ
วินยาจารํ อปฺปชหนฺเตน อาคมาธิคมสมนฺนาคโต ตโต อญฺญตรงฺคสมนฺนาคโต วา
กมฺมฏฺฐานทายโก อาจริโย วินยานุรูเปน วิธินา อุปคนฺตพฺโพ, วตฺตสมฺปทาย จ
อาราธิตจิตฺตสฺส ตสฺส อตฺตโน อธิปฺปาโย นิเวเทตพฺโพ. เตน ตสฺส นิมิตฺตชฺฌาสย-
จริยาธิมุตฺติเภทํ ญตฺวา ยทิ เอตํ กมฺมฏฺฐานานุรูปํ, อถ ยสฺมึ วิหาเร อตฺตนา
วสติ, ยทิ ตสฺมึเยว โสปิ วสิตุกาโม โหติ, ตโต สงฺเขปโต กมฺมฏฺฐานํ ทาตพฺพํ.
อถ อญฺญตฺถ วสิตุกาโม โหติ, ตโต ปหาตพฺพปริคฺคเหตพฺพาทิกถนวเสน
สปุเรกฺขารราคจริตานุกูลาทิกถนวเสน สปฺปเภทํ วิตฺถาเรน กเถตพฺพํ. เตน ตํ
สปุเรกฺขารํ สปฺปเภทํ กมฺมฏฺฐานกถํ  ๑- อุคฺคเหตฺวา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา ยานิ
ตานิ:-
          "มหาวาสํ นวาวาสํ         ชราวาสญฺจ ปนฺถนึ
          โสณฺฑึ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ       ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
          นครํ ทารุนา เขตฺตํ         วิสภาเคน ปฏฺฏนํ
          ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ          ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
          อฏฺฐารเสตานิ ฐานานิ       อิติ วิญฺญาย ปณฺฑิโต
          อารกา ปริวชฺเชยฺย         มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา"ติ  ๒-
เอวํ อฏฺฐารส เสนาสนานิ ปริวชฺเชตพฺพานีติ วุจจนฺติ, ตานิ ปริวชฺเชตฺวา, ยนฺตํ:-
         กถญฺจ ภิกฺขเว เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ  โหติ, อิธ ภิกฺขเว
เสนาสนํ คามโต นาติทูรํ โหติ, นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา
อปฺปกิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสํ,
ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ
จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน
เถรา  ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กมุมฏฺฐานํ   วิสุทฺธิ. ๑/๑๕๔
       มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ `อิทํ
       ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ'ติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว  ๑-
       วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขฏฺฐานิเยสุ
       ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข ภิกฺขเว เสนาสนํ
       ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี"ติ  ๒-
เอวํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ วุตฺตํ, ตถารูปํ เสนาสนํ อุปคมฺม กตสพฺพกิจฺเจน
กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พุทฺธสุพุทฺธตาย ธมฺม-
สุธมฺมตาย สํฆสุปฏิปนฺนตาย จ อนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ยนฺตํ:-
          "วจสา มนสา เจว      วณฺณสณฺฐานโต ทิสา
         โอกาสโต ปริจฺเฉทา      สตฺตธุคฺคหณํ วิทู"ติ
เอวํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ, อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโต วิกฺเขปปฺ-
ปฏิพาหนโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต อนุปุพฺพมุญฺจนโต อปฺปนาโต ลกฺขณโต  ๓- ตโย
จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลญฺจ วุตฺตํ, ตํ อปริจฺจชนฺเตน
ทฺวตฺตึสาการภาวนา อารภิตพฺพา. เอวญฺหิ อารภโต สพฺพากาเรน ทฺวตฺตึสาการภาวนา
สมฺปชฺชติ, โน อญฺญถา.
         ตตฺถ อาทิโตว ตจปญฺจกํ ตาว คเหตฺวา อปิ ปิฏเกน "เกสา
โลมา"ติ เอวมาทินา นเยน อนุโลมโต ตสฺมึ ปคุณีภูเต "ตโจ ทนฺตา"ติ
เอวมาทินา นเยน ปฏิโลมโต, ตสฺมึปิ ปคุณีภูเต ตทุภยนเยเนว อนุโลมปฏิโลม โต
พหิ วิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทนตฺถํ ปาลิปคุณีภูตภาวตฺถญฺจ วจสา โกฏฺฐาสสภาวปริคฺคหตฺถํ
มนสา จ อฑฺฒมาสํ ภาเวตพฺพํ. วจสา หิสฺส ภาวนา พหิ วิสฏวิตกฺกํ
วิจฺฉินฺทิตฺวา มนสา ภาวนาย ปาลิปคุณีตาย จ ปจฺจโย โหติ, มนสา ภาวนา
อสุภวณฺณลกฺขณานํ อญฺญตรวเสน ปริคฺคหสฺส  ๔- อถ เตเนว กเมน  ๕- วกฺกปญฺจกํ
อฑฺฒมาสํ, ตโต ตทุภยมฑฺฒมาสํ, ตโต ปปฺผาสปญฺจกมฑฺฒมาสํ, ตโต ตํ
ปญฺจกตฺตยมฺปิ อฑฺฒมาสํ, อถ อนฺเต วุตฺตมฺปิ  ๖- มตฺถลุงฺคํ ปฐวีธาตุอากาเรหิ
@เชิงอรรถ:  ก. อวิวรญฺเจว   องฺ. ทสก. ๒๔/๑๑/๑๓ เสนาสนสุตฺต   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
@ ม. ปริคฺคหิตสฺส   ฉ.ม. นเยน   ฉ.ม. อวุตฺตมฺปิ
สทฺธึ เอกโต ภาวนตฺถํ อิธ ปกฺขิปิตฺวา มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อฑฺฒมาสํ, ตโต
ปญฺจกจตุกฺกมฺปิ อฑฺฒมาสํ, ตโต  ๑- เมทจฺฉกฺกํ อฑฺฒมาสํ, ตโต เมทจฺฉกฺเกน
สห ตํ ปญฺจกจตุกฺกมฺปิ อฑฺฒมาสํ, อถ มุตฺตจฺฉกฺกํ อฑฺมาสํ, ตโต สพฺพเมว
ทฺวตฺตึสาการํ อฑฺฒมาสนฺติ เอวํ ฉ มาเส วณฺณสณฺฐานทิโสกาสปริจฺเฉทโต  ๒-
ววตฺถเปนฺเตน ภาเวตพฺพํ. เอวํ มชฺฌิมปญฺญปุคฺคลํ สนฺธาย วุตฺตํ. มนฺทปญฺเญน
ตุ ยาวชีวํ ภาเวตพฺพํ, ติกฺขปญฺญสฺส นจิเรเนว ภาวนา สมฺปชฺชตีติ.
         เอตฺถาห "กถมฺปนายมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปตี"ติ.
วุจฺจเต  ๓- อยญฺหิ "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา"ติ เอวมาทินา นเยน ตจปญฺจกาทิ-
วิภาคโต ทฺวตฺตึสาการํ ภาเวนฺโต เกเส ตาว วณฺณโต กาฬกาติ ววตฺถเปติ,
ยาทิสกา วาเนน ทิฏฺฐา โหนฺติ. สณฺฐานโต ทีฆาวฏฺฏกา  ๔- ตุลาทณฺฑมิวาติ
ววตฺถเปติ. ทิสโต ปน ยสฺมา อิมสฺมึ กาเย นาภิโต อุทฺธํ อุปริมทิสา อโธ
เหฏฺฐิมาติ วุจฺจติ, ตสฺมา อิมสฺส กายสฺส อุปริมทิสาย ชาตาติ  ววตฺถเปติ.
โอกาสโต นลาฏนฺตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺฉินฺเน สีสจมฺเม ชาตาติ. ตตฺถ ยถา
วมฺมิกมตฺถเก ชาตานิ กุณฺฐติณานิ  ๕- น ชานนฺติ  "มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี"ติ,
นปิ วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ "มยิ กุณฺฐติณานิ ชาตานี"ติ, เอวเมว น เกสา
ชานนฺติ "มยํ สีสจมฺเม ชาตา"ติ นปิ สีสจมฺมํ ชานาติ "มยิ เกสา ชาตา"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา
ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลา, น สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโตติ
ทุพฺพิโธ ปริจฺเฉโท สภาควิสภาควเสน. ตตฺถ เกสา เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตจมฺมตเลน
ตตฺถ วีหคฺคมตฺตํ  ๖- ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูลตเลน วา  ๗- อุปริ
อากาเสน ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ เอวํ สภาคปริจฺเฉทโต, เกสา น
อวเสสเอกตฺตึสาการา, อวเสสเอกตฺตึสาการา  ๘- น เกสาติ เอวํ
วิสภาคปริจฺเฉทโต จ ววตฺถเปติ. เอวนฺตาว เกเส วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อถ   ฉ.ม....สณฺฐานวิโสกาส,..  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@ ฉ.ม. ทีฆวฏฺฏลิกา, สี.,อิ. ทีฆฏฺฏุลกา   สี.,อิ. กุนฺตติณานิ. เอวมุปริปิ
@ ม. วีหิมตฺตํ   ฉ.ม., อิ. จ   ฉ.ม. อวเสสาเอกตึสา, อิ. อวเสสเอกตฺตึสา
         อวเสเสสุปิ โลเม  ๑- วณฺณโต เยภุยฺเยน นีลวณฺณาติ ววตฺถเปติ,
ยาทิสกา วา เตน ๒- ทิฏฺฐา โหนฺติ. สณฺฐานโต โอนตจาปสณฺฐานา,
อุปริวงฺกตาลหีรสณฺฐานา วาติ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต หตฺถตลปาทตเล
ฐเปตฺวา เยภุยฺเยน อวเสสสรีรจมฺเม ชาตาติ.
      ตตฺถ ยถา ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตานิ ทพฺพติณานิ  น ชานนฺติ
"มยํ ปุราณคามฏฺฐาเน ชาตานี"ติ, น จ ปุราณคามฏฺฐานํ ชานาติ "มยิ
ทพฺพติณกานิ ชาตานี"ติ, เอวเมว น โลมา ชานนฺติ  "มยํ สรีรจมฺเม ชาตา"ติ,
น จ  ๓- สรีรจมฺมํ ชานาติ "มยิ โลมา ชาตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ
เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สุญฺญา ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลา, น
สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ปติฏฺฐิตจมฺมตเลน ตตฺถ
ลิกฺขามตฺตํ  ๔- ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน มูลตเลน วา  ๕- อุปริ อากาเสน
ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ โลเม วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ นขา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส วีสติว. เต สพฺเพปิ
วณฺณโต มํสวินิมุตฺโตกาเส เสตา, มํสสมฺพนฺเธ ตมฺพวณฺณาติ ววตฺถเปติ.
สณฺฐานโต ยถาสกปติฏฺฐิโตกาสสณฺฐานา, เยภุยฺเยน วา มธุกผลฏฺฐิกสณฺฐานา,
มจฺฉสกลิกสณฺฐานา วาติ ววตฺถเปติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต
องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ปติฏฺฐิตาติ.
         ตตฺถ ยถา นาม คามทารเกหิ ทณฺฑกคฺเคสุ มธุกผลฏฺฐิกา ฐปิตา
น ชานนฺติ "มยํ ทณฺฑกคฺเคสุ ฐปิตา"ติ, นปิ ทณฺฑกา ชานนฺติ "อมฺเหสุ
มธุกผลฏฺฐิกา ฐปิตา"ติ, เอวเมว น นขา ชานนฺติ  "มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ
ปติฏฺฐิตา"ติ, นปิ องฺคุลิโย ชานนฺติ "อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ปติฏฺฐิตา"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ
ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโต  "เหฏฺฐา มูเล จ องฺคุลีมํเสน, ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลน จ  ๖-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. โลมา   ฉ.ม. วาเนน   ฉ.ม., อิ. ปิ
@ ม. ลิขามตฺตํ   ฉ.ม. มูเลน จ, อิ. มูลตเลน จ  ฉ.ม. วา
อุปริ อคฺเค จ อากาเสน, อุภโต ปสฺเสสุ องฺคุลีนํ อุภโต โกฏิจมฺเมน จ
ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นเข วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ ทนฺตา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส ทฺวตฺตึส. เต สพฺเพปิ
วณฺณโต เสตวณฺณาติ ววตฺถเปติ. ยสฺส จ สมสณฺฐิตา โหนฺติ, ตสฺส ขรปตฺตจฺฉินฺน-
สํขปฏลมิว สมคนฺถิตเสตกุสุมมกุลมาลา วิย จ ขายนฺติ. ยสฺส วิสมสณฺฐิตา, ตสฺส
ชิณฺณอาสนสาลาปีฐกปฏิปาฏิ วิย นานาสณฺฐานาติ สณฺฐานโต ววตฺถเปติ. เตสํ
หิ อุภยทนฺตปนฺติปริโยสาเนสุ เหฏฺฐโต อุปริ จ เทฺว เทฺว กตฺวา อฏฺฐ ทนฺตา
จตุโกฏิกา จตุมูลิกา อาสนฺทิกสณฺฐานา, เตสํ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺฐา
อฏฺฐ ทนฺตา ติโกฏิกา ติมูลิกา สึฆาตกสณฺฐานา. เตสมฺปิ  โอรโต เตเนว
กเมน เหฏฺฐโต จ อุปริโต จ เอกเมกํ กตฺวา จตฺตาโร ทนฺตา ทฺวิโกฏิกา
ทฺวิมูลิกา ยานกูปตฺถมฺภสณฺฐานา. ๑- เตสมฺปิ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺฐา
จตฺตาโร ทาฐทนฺตา ๒- เอกโกฏิกา เอกมูลิกา มลฺลิกมกุลสณฺฐานา. ๓- ตโต
อุภยทนฺตปนฺติเวมชฺเฌ เหฏฺฐา จตฺตาริ อุปริ จตฺตาริ  ๔- กตฺวา อฏฺฐ ทนฺตา
เอกโกฏิกา เอกมูลิกา ตุมฺพวีชสณฺฐานา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา.
โอกาสโต อุปริมา อุปริมหนุกฏฺฐิเก อโธโกฏิกา, เหฏฺฐิมา เหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิเก
อุทฺธํโกฏิกา หุตฺวา ปติฏฺฐิตาติ.
         ตตฺถ ยถา นวกมฺมิกปุริเสน เหฏฺฐา สิลาตเล ปติฏฺฐาปิตา อุปริมตเล
ปเวสิตา ถมฺภา น ชานนฺติ "มยํ เหฏฺฐาสิลาตเล ปติฏฺฐาปิตา, อุปริมตเล
ปเวสิตา"ติ, นปิ เหฏฺฐาสิลาตลํ ชานาติ "มยิ ถมฺภา ปติฏฺฐิตา"ติ ๕- นปิ
อุปริมตลํ ชานาติ "มยิ ถมฺภา ปติฏฺฐา"ติ, ๖- เอวเมว น ทนฺตา ชานนฺติ "มยํ
เหฏฺฐาหนุกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตา, อุปริมหนุกฏฺฐิเก ปวิฏฺฐา"ติ, นปิ เหฏฺฐาหนุกฏฺฐิกํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ยานกูปตฺถมฺภินีสณฺฐานา   ฉ.ม., อิ. ทาฐาทนฺตา
@ ฉ.ม., อิ. มลฺลิกามกุลสณฺฐานา   ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร อุปริ จตฺตาโร
@ ฉ.ม. ปติฏฺฐาปิตาติ   ฉ.ม., อิ. ปวิฏฺฐาติ.
ชานาติ "มยิ ทนฺตา ปติฏฺฐิตา"ติ, นปิ อุปริมหนุกฏฺฐิกํ ชานาติ "มยิ ทนฺตา
ปวิฏฺฐา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ
ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา หนุกฏฺฐิกูเปน หนุกฏฺฐิกํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺฐิเตน อตฺตโน
มูลตเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อญฺญมญเญน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ.
อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ทนฺเต
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร นานากุณปสญฺจยปฏิจฺฉาทกตจมฺปิ วณฺณโต
เสโตติ ววตฺถเปติ. โส หิ ยทิปิ ฉวิราคสญฺจิตตฺตา  ๑- กาฬโกทาตาทิวณฺณวเสน
นานาวณฺโณ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิสฺส สภาควณฺเณน เสโต เอว. โส ปนสฺส
เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปฺปหาราทีหิ วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติ.
สณฺฐานโต สํเขเปน กญฺจุกสณฺฐาโน, วิตฺถาเรน นานาสณฺฐาโนติ. ตถาหิ  ๒- ตตฺถ
อคฺคปาทงฺคุลิตฺตโจ, โกสการกกิมิโกสสณฺฐาโน,  ๒- ปิฏฺฐิปาทตฺตโจ ปูฏพนฺธุปาหน-
สณฺฐาโน, ชงฺฆตฺตโจ ภตฺตปูฏกตาลปณฺณสณฺฐาโน, อูรุตฺตโจ ตณฺฑุลภริตทีฆตฺ-
ถวิกสณฺฐาโน, อานิสทตฺตโจ อุทกปูริตปฏปริสาวนสณฺฐาโน, ปิฏฺฐิตฺตโจ
ผลโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, กุจฺฉิตฺตโจ วิณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺฐาโน, อูรตฺตโจ
เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺฐาโน, เทฺวํ พาหุตฺตโจ ๓- ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺฐาโน,
ปิฏฺฐิหตฺถตฺตโจ ขุรโกสสณฺฐาโน ผณกตฺถวิกสณฺฐาโน วา, หตฺถงฺคุลิตฺตโจ
กุญฺจิกโกสสณฺฐาโน, คีวตฺตโจ เคลกญฺจุกสณฺฐาโน, มุขตฺตโจ
ฉิทฺทาวฉิทฺทกีฏกุลาวกสณฺฐาโน, ๔- สีสตฺตโจ ปตฺตตฺถวิกสณฺฐาโนติ.
         ตจปริคฺคณหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺฐโต ปฏฺฐาย ตจสฺส
มํสสฺส จ อนฺตเรน จิตฺตํ เปเสนฺเตน ปฐมนฺตาว มุขตฺตโจ ววตฺถเปตฺพฺโพ,
ตโต สีสตฺตโจ, อถ พหิ คีวตฺตโจ, ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ
ทกฺขิณหตฺถตฺตโจ. อถ เตเนว กเมน วามหตฺถตฺตโจ, ตโต ปิฏฺฐิตฺตโจ, อถ
อานิสทตฺตโจ, ตโตปิ อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทตฺตโจ, อถ
วามปาทตฺตโจ, ตโต วตฺถิอุทรหทยอพฺภนฺตรคีวตฺตโจ, ตโต เหฏฺฐิมหนุกตฺตโจ, อถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ฉวิราครญฺชิตตฺตา  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. ตถาหิ ปาทงฺคุลิตฺตโจ
@โกสการกโกสสณฺฐาโน   ฉ. ทฺวิพาหุตฺตโจ, ม. เทฺว พาหุตฺตจา   ฉ.ม.,
@อิ. ฉิทฺทาวฉิทฺทกิมิกุลาวก...
อธโรฏฺฐตฺตโจ. เอวํ ยาว ปุน อุปริ โอฏฺฐตฺตโจติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ
ชาโต. โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิโตติ.
         ตตฺถ ยถา อลฺลจมฺมปริโยนทฺธาย เปฬาย น อลฺลจมฺมํ ชานาติ
"มยา เปฬา ปริโยนทฺธา"ติ, นปิ เปฬา ชานาติ `อหํ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธา"ติ
เอวเมว  น ตโจ ชานาติ "มยา อิทํ จาตุมฺมหาภูติกํ สรีรํ โอนทฺธนฺ"ติ, นปิ
อิทํ จาตุมฺมหาภูติกํ สรีรํ ชานาติ "อหํ ตเจน โอนทฺธนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณ-
วิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ:-
            อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน    นวทฺวาโร มหาวโณ
            สมนฺตโต ปคฺฆรติ     อสุจิปูติคนฺธิโยติ.
         ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลน จ  ๑- อุปริ ฉวิยา
ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ตจํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ วณฺณโต รตฺตปาลิภทฺทก-
ปุปฺผสนฺนิภนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต นานาสณฺฐานนฺติ. ตถาหิ ตตฺถ  ๒- ชงฺฆมํสํ
ตาลปตฺตนฺโตปูฏภตฺตสณฺฐานํ, อวิกสิตเกตกีมกุลสณฺฐานนฺติปิ เกจิ. อูรุมํสํ
สุธาปึสนนิสทโปตกสณฺฐานํ, อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิมํสํ ตาลคุฬปฏล-
สณฺฐานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ วํสมยโกฏฺฐกุจฺฉิปฺปเทสมฺหิ ตนุมตฺติกาเลปสณฺฐานํ, ถนมํสํ
วฏฺเฏตฺวา อวกฺขิตฺตอลฺลมตฺติกปิณฺฑกสณฺฐานํ, ๓- เทฺว พาหุมํสํ นงฺคุฏฺฐสีสปาเท
เฉตฺวา นิจฺจมฺมํ กตฺวา ทฺวิคุณฏฺฐปิตมหามูสิกสณฺฐานํ, มํสสุนขสณฺฐานนฺติปิ ๔-
เอเก. คณฺฑมํสํ คณฺฑปฺปเทเส ฐปิตกรญฺชพีชสณฺฐานํ, มณฺฑูกสณฺฐานนฺติปิ เอเก.
ชิวฺหามํสํ นุหีปตฺตสณฺฐานํ, นาสามํสํ โอมุขนิกฺขิตฺตปณฺณโกสสณฺฐานํ,
อกฺขิกูปมํสํ อฑฺฒปกฺกอุทุมพรสณฺฐานํ, สีสมํสํ ปตฺตปจนกฏาหตนุเลปสณฺฐานนฺติ.
มํสปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เอตาเนว โอฬาริกมํสานิ สณฺฐานโต ววตฺถเปตพฺพานิ.
เอวญฺหิ ววตฺถาปยโต สุขุมานิ มํสานิ ญาณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ. ทิสโต ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ อาลิมฺปิตฺวา  ๕- ฐิตนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. วา   ฉ.ม. ตสฺส   ฉ.ม. อวกฺขิตฺตทฺธมตฺติกา...
@อิ. อปวิทฺธอลฺลมตฺติก...   ฉ.ม. มํสสูนกสณฺฐานนฺติปิ   อนุลิมฺปิตฺวา
         ตตฺถ ยถา ถูลมตฺติกานุลิตฺตาย  ๑- ภิตฺติยา น ถูลมตฺติกา ชานาติ
"มยา ภิตฺติ อนุลิตฺตา"ติ, นปิ ภิตฺติ ชานาติ "อหํ ถูลมตฺติกาย อนุลิตฺตา"ติ
เอวเมว น นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ ชานาติ "มยา อฏฺฐิสตตฺตยํ อนุลิตฺตนฺติ นปิ
อฏฺฐิสตตฺตยํ ชานาติ "อหํ นวเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน อนุลิตฺตนฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณ-
วิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ:-
            นวเปสิสตา มํสา     อนุลิตฺตา กเฬวรํ
            นานากิมิกุลากิณฺณํ     มีฬฺหฏฺฐานํว ปูติกนฺติ.
         ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา อฏฺฐิสงฺฆาเฏน ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลน จ ๒- อุปริ
ตเจน ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มํสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร นวสตปฺปเภทา นหารู วณฺณโต เสตาติ ววตฺถเปติ,
มธุกวณฺณาติปิ เอเก. สณฺฐานโต นานาสณฺฐานาติ. ตถาหิ ตตฺถ มหนฺตา มหนฺตา
นหารู กนฺทลมกุลสณฺฐานา, ตโต สุขุมตรา สูกรวาคุรารขฺชุสณฺฐานา, ๓- ตโต
อณุกตรา ปูติลตาสณฺฐานา, ตโต อณุกตรา สีหฬานํ มหาวีณาตนฺติสณฺฐานา, ตโต
อณุกตรา ถูลสุตฺตสณฺฐานา, หตฺถปิฏฺฐิปาทปิฏฺฐีสุ นหารู สกุณปาทสณฺฐานา.
สีเส นหารู คามทารกานํ สีเส ฐปิตวิรฬตรทุกฺกุลสณฺฐานา, ปิฏฺฐิยํ นหารู
เตเมตฺวา อาตเป ปสาริตมจฺฉชาลสณฺฐานา, อวเสสา อิมสฺมึ สรีเร
ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นหารู สรีเร ปฏิมุกฺกชาลกญฺจุกสณฺฐานาติ. ทิสโต ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตา. เตสุ จ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย ปญฺจ กณฺฑรนามกา มหานหารู
ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา ๔- วามปสฺสํ คตา, วามกณฺณจูฬิกโต ปฏฺฐาย
ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณคลวาฏกโต
ปฏฺฐาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา. วามปสฺสํ คตา, วามคลวาฏกโต
ปฏฺฐาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณหตฺถํ
วินทฺธมานา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปญฺจ ปญฺจาติ ทส กณฺฑรนามกา เอว
@เชิงอรรถ:  ก. ถุสมตฺติกานุลิตฺตาย, เอวมุปริปิ   ฉ.ม., อิ. วา
@ ฉ.ม., อิ. สูกรวาคุรรชฺชุ...   ฉ.ม. วินนฺธมานา เอวมุปริปิ
มหานหารู อารูฬฺหา. ตถา วามหตฺถํ, ทกฺขิณปาทํ, วามปาทญฺจาติ เอวเมเต
สฏฺฐี มหานหารู สรีรธารกา สรีรนิยามกาติปิ ววตฺถเปติ. โอกาสโต สกสรีเร
อฏฺฐิจมฺมานํ อฏฺฐิมํสานญฺจ อนฺตเร อฏฺฐีนิ อาพนฺธมานา ฐิตาติ.
         ตตฺถ ยถา วลฺลิสนฺตานุพทฺเธสุ  ๑- กุฏทารูสุ  ๒- น วลฺลิสนฺตานา ชานนฺติ
"อเมฺหหิ กุฏทารูนิ อาพทฺธานี"ติ, นปิ กุฏทารูนิ ๓- ชานนฺติ "มยํ วลฺลิสนฺตาเนหิ
อาพทฺธานี"ติ, เอวเมว น นหารู ชานนฺติ "อเมฺหหิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ
อาพทฺธานี"ติ, นปิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ ชานนฺติ "มยํ นหารูหิ อาพทฺธานี"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ:-
            นว นหารุสตา โหนฺติ      พฺยามมตฺเต กเฬวเร
            พนฺธนฺติ อฏฺฐิสงฺฆาฏํ       อคารมิว วลฺลิโยติ.
         ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา ตีหิ อฏฺฐิสเตหิ ตตฺถ ปติฏฺฐิตตเลหิ จ  ๔- อุปริ
ตจมํเสหิ ติริยํ อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นหารู วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ทฺวตฺตึสทนฺตฏฺฐิกานํ วิสุํ คหิตตฺตา เสสานิ จตุสฏฺฐี
หตฺถฏฺฐิกานิ จตุสฏฺฐี ปาทฏฺฐิกานิ จตุสฏฺฐี มุทุกฏฺฐิกานิ มํสนิสฺสิตานิ เทฺว
ปณฺหิกฏฺฐิกานิ  ๕- เอเกกสฺมึ ปาเท เทฺว เทฺว โคปฺผกฏฺฐิกานิ เทฺว ชงฺฆฏฺฐิกานิ
เอกํ ชณฺณุกฏฺฐิ เอกํ อูรุฏฺฐิ เทฺว กฏิฏฺฐีนิ อฏฺฐารส ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ
จตุวีสติ ผาสุกฏฺฐีนิ จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ เอกํ หทยฏฺฐิ เทฺว อกฺขกฏฺฐีนิ เทฺว
ปิฏฺฐิพาหกฏฺฐีนิ เทฺว พาหฏฺฐีนิ เทฺว เทฺว อคฺคพาหฏฺฐีนิ สตฺต คีวฏฺฐีนิ เทฺว
หนุกฏฺฐีนิ เอกํ นาสิกฏฺฐิ เทฺว อกฺขิฏฺฐีนิ เทฺว กณฺณฏฺฐีนิ เอกํ นลาตฏฺฐิ เอกํ
มุฏฺฐฏฺฐิ นว สีสกปาลฏฺฐีนีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตปฺปเภทานิ อฏฺฐีนิ สพฺพาเนว
วณฺณโต เสตานีติ ววตฺถเปติ.
         สณฺฐานโต นานาสณฺฐานานีติ. ตถาหิ ตตฺถ อคฺคปาทงฺคุลิยฏฺฐีนิ กตกพีช-
สณฺฐานานิ, ตทนนฺตรานิ องฺคุลีนํ มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ,
@เชิงอรรถ:  ก. วลฺลิสนฺตานุพนฺเธสุ เอวมุปริปิ   ฉ.ม., อิ. กุฏฏทารูสุ เอวมุปริปิ
@ สี. กุฑุฑทารูนิ.   ฉ.ม., อิ. วา   ฉ.ม., อิ. ปณฺหิกฏฺฐีนิ.
มูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิ, โมรสกลิกสณฺฐานานีติปิ เอเก. ปิฏฺฐิปาทฏฺฐีนิ
โกฏฺฏิตกนฺทลปิญฺชราสิสณฺฐานานิ, ๑- ปณฺหิกฏฺฐีนิ เอกฏฺฐิผลตาลพีชสณฺฐานานิ,
โคปฺผกฏฺฐีนิ เอกโต พนฺธกีฬาคุฬกสณฺฐานานิ, ชงฺฆฏฺฐิเกสุ ขุทฺทกฏฺฐิ ๒-
ธนุทณฺฑสณฺฐานํ, มหนฺตํ ขุปฺปิปาสามิลาตธมฺมนิสปฺปปิฏฺฐิสณฺฐานํ ๓- ชงฺฆฏฺฐิกสฺส
โคปฺผกฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ อจฺฉาทิตตจขชฺชูรีกฬีรสณฺฐานํ, ๔- ชงฺฆฏฺฐิกสฺส
ชณฺณุกฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ มุฏฺฐิกมตฺถกสณฺฐานํ, ๕- ชาณุกฏฺฐิ ๖- เอกปสฺสโต
ฆฏฺฏิตเผณุสณฺฐานํ, อูรุฏฺฐีนิ ทุตฺตจฺฉิตวาสิทณฺฑผรสุทณฺฑสณฺฐานานิ, อูรุฏฺ-
ฐิกสฺส กฏฏฺฐิเก ปติฏฺฐิตฏฺฐานํ สุวณฺณการานํ อคฺคิชาลนกสลากาพุทฺธิสณฺฐานํ,
ตปฺปติฏฺฐิโตกาโส อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลสณฺฐาโน, กฏิฏฺฐีนิ เทฺวปิ เอกาพทฺธานิ
หุตฺวา กุมฺภกาเรหิ กตจูฬิสณฺฐานานิ, ตาปสภิสิสณฺฐานานีติ  ๗- เอเก. อานิสทฏฺฐีนิ
เหฏฺฐามุขฐปิตสปฺปผณสณฺฐานานิ, สตฺตฏฺฐฏฺฐาเนสุ ฉิทฺทาวจฺฉิทฺทานิ อฏฺฐารส
ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ ฐปิตสีสกปฏเวฐกสณฺฐานานิ, ๘- พาหิรโต
วฏฺฏนาวลิสณฺฐานานิ, เตสํ อนฺตรนฺตรา กกจทนฺตสทิสานิ เทฺว ตีณิ กณฺฏกานิ
โหนฺติ, จตุวีสติยา ผาสุกฏฺฐีสุ ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺฐานานิ,
อปริปุณฺณานิ อปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺฐานานิ, สพฺพาเนว โอทาตกุกฺกุฏสฺส
ปสาริตปกฺขทฺวยสณฺฐานานีติปิ เอเก. จุทฺทส อุรฏฺฐีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกาผลกปนฺติ-
สณฺฐานานิ, หทยฏฺฐิ ทพฺพิผณสณฺฐานํ, อกฺขกฏฺฐีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺฐานานิ,
เตสํ เหฏฺฐา อฏฺฐิ อฑฺฒจนฺทสณฺฐานํ, ปิฏฺฐิพาหฏฺฐีนิ ผรสุผณสณฺฐานานิ,
อุปจฺฉินฺนสีหฬกุทฺทาลสณฺฐานานีติปิ  ๙- เอเก. พาหฏฺฐีนิ อาทาสทณฺฑสณฺฐานานิ,
มหาวาสิทณฺฑสณฺฐานานีติปิ เอเก. อคฺคพาหฏฺฐีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺฐานานิ,
มณิพนฺธฏฺฐีนิ เอกโต อลฺลิยาเปตฺวา ฐปิตสีสกปฏเวฐกสณฺฐานานิ, ปิฏฺฐิหตฺถฏฺฐีนิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺฐานานิ, สี. โกฏฺฏิตกนฺทามิชฺชราสิสณฺฐานานิ,
@อิ. โกฏฺฏิตกนฺทลมิชฺชราสิสณฺฐานานิ, เอวมุปริปิ.   ฉ.ม., อิ. ขุทฺทกํ
@ ฉ.ม., อิ....ธมนิปิฏฐิ สณฺฐานํ, สปฺโปติ สทฺโท นตฺถิ, [ธมนิ=เส้นโลหิต
@ธมฺมนิ งูเรือน]   ฉ.ม. อปนีตตจขชฺชูริกฬีร..., ม. อนจฺฉาทิตกขชฺชูริกฬีร...
@ ฉ.ม., อิ. มุทิงฺคมตฺถก...   ฉ.ม., อิ. ชณฺณุกฏฺฐิ. เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม. ตาปสภิสิกาสณฺฐานานีติปิ   ฉ.ม., อิ. ฐปิตสีสกฏฺฏเวฐก...เอวมุปริปิ
@ ฉ.ม., อิ. อุปฑฺฒจฺฉินฺน.....
โกฏฺฏิตกนฺทฬราสิสณฺฐานานิ,  ๑- หตฺถงฺคุลิมูลปพฺพฏฺฐีนิ ปณวสณฺฐานานิ,
มชฺฌปพฺพฏฺฐีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺฐิสณฺฐานานิ, อคฺคปพฺพฏฺฐีนิ กตกพีชสณฺฐานานิ, สตฺต
คีวฏฺฐีนิ ทณฺเฑ วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ฐปิตวํสกฬีรขณฺฑสณฺฐานานิ, เหฏฺฐิมหนุกฏฺฐิ
กมฺมารานํ อโยกูฏโยตฺตกสณฺฐานํ, อุปริมหนุกฏฺฐิ อวเลขนสตฺถกสณฺฐานํ,
อกฺขิกูปนาสกูปฏฺฐีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺฐิสณฺฐานานิ, นลาตฏฺฐิ
อโธมุขฐปิตภินฺนสงฺขกปาลสณฺฐานํ, กณฺณจูฬิกฏฺฐีนิ นฺหาปิตขุรโกสสณฺฐานานิ,
นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺฐิ พหลฆฏปุณฺณปฏปิโลติกขณฺฑสณฺฐานํ,
มุทฺธนฏฺฐิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺฐานํ, สีสฏฺฐีนิ สิพฺเพตฺวา
ฐปิตชชฺชราลาพุกฏาหสณฺฐานานีติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานีติ.
         โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ฐิตานิ, วิเสเสน ตุ สีสฏฺฐีนิ
คีวฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ, คีวฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ,
ปิฏฺฐิกณฺฏกฏฺฐีนิ กฏิฏฺฐีสุ ปติฏฺฐิตานิ, กฏิฏฺฐีนิ อูรุฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานิ,
อูรุฏฺฐีนิ ชณฺณุกฏฺฐิเกสุ, ชณฺณุกฏฺฐีนิ ชงฺฆฏฺฐิเกสุ, ชงฺฆฏฺฐิกานิ
โคปฺผกฏฺฐิเกสุ, โคปฺผกฏฺฐีนิ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานิ, ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิกานิ
จ โคปฺผกฏฺฐิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานิ, โคปฺผกฏฺฐิกานิ ชงฆฏฺฐิกานิ ฯเปฯ
คีวฏฺฐิกานิ สีสฏฺฐิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานีติ เอเตนานุสาเรน อวเสสานิปิ
อฏฺฐีนิ เวทิตพฺพานีติ.
         ตตฺถ ยถา อิฏฺฐกทารุโคปานสิจยาทีสุ น อุปริมา อุปริมา
อิฏฺฐกาทโย ชานนฺติ "มยํ เหฏฺฐิเมสุ เหฏฺฐิเมสุ ปติฏฺฐิตา"ติ, นปิ เหฏฺฐิมา
เหฏฺฐิมา ชานนฺติ "มยํ อุปริมานิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตา"ติ, เอวเมว น สีสฏฺฐิกานิ
ชานนฺติ "มยํ คีวฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานี"ติ ฯเปฯ น โคปฺผกฏฺฐิกานิ ชานนฺติ
"มยํ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิเกสุ ปติฏฺฐิตานี"ติ, นปิ ปิฏฺฐิปาทฏฺฐิกานิ ชานนฺติ "มยํ
โคปฺผกฏฺฐิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานี"ติ ฯเปฯ นปิ คีวฏฺฐิกานิ ชานนฺติ  "มยํ
สีสฏฺฐิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ฐิตานี"ติ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา
ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ อิมานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺฐิสตานิ นวหิ นหารุสเตหิ
นวหิ จ มํสเปสิสเตหิ อาพนฺธานุลิตฺตานิ, ๒- เอกฆณจมฺมปริโยนทฺธานิ, ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิ...   ฉ.ม., อิ อาพทฺธานุลิตฺตานิ
@ อิ. เอกสตจมฺม...
สตฺตรสหรณีสหสฺสานุคตสิเนหิตานิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสปริสฺสวมานเสทชลฺลิกานิ,
อสีติกิมิกุลานิ, กาโยเตฺวว สงฺขยํ คตานีติ เอวํ ๑- กายํ สภาวโต อุปปริกฺขนฺโต
โยคาวจโร น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ, เกวลนฺตุ นหารุสมฺพนฺธํ นานากุณปสํกิณฺณํ
อฏฺฐิสงฺฆาฏเมว ปสฺสติ. ยํ ทิสฺวา ทสพลสฺส ปุตฺตภาวํ อุเปติ. ยถาห:-
                   ปฏิปาฏิยฏฺฐีนิ ฐิตานิ โกฏิยา
                   อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ
                   พทฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต
                   อเจตโน กฏฺฐกลิงฺครูปโมติ.
             กุณปํ กุณเป ชาตํ      อสุจิอสุจิมฺหิ จ
             ปูติกายมฺหิ ปูตีนิ       ทุคฺคนฺเธ จาปิ ทุคฺคนฺธํ
             เภทนธมฺเมหิ วยธมฺมํ   อฏฺฐิปุเฏ อฏฺฐิปุโฏ
             นิพฺพตฺโต ปูติกายมฺหิ    ตมฺหิ จ วิเนถจฺฉนฺทํ
             เหสฺสถ ปุตฺตา ทสพลสฺสาติ จ.
         ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺฐิมิญฺเชน อุปริโต มํเสน อคฺเค มูเล จ
อญฺญมญฺเญน ปริจฺฉินฺนานีติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺฐีนิ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ อฏฺฐิมิญฺชํ
วณฺณโต เสตนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานนฺติ. เสยฺยถีทํ?
มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา วฏฺเฏตฺวา มหนฺเตสุ วํสนฬกปพฺเพสุ
ปกฺขิตฺตมหาเวตฺตงฺกุรสณฺฐานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา
วฏฺเฏตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทเกสุ วํสนฬกปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตตนุเวตฺตงฺกุรสณฺฐานนฺติ.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตเร ปติฏฺฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานิ ทธิผาณิตานิ น ชานนฺติ
"มยํ เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานี"ติ นปิ เวฬุนฬกาทโย ชานนฺติ "ทธิผาณิตานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สงฺขยํ คตานิ, ยํ สภาวโต...
อมฺหากํ อนฺโตคตานี"ติ, เอวเมว น อฏฺฐิมิญฺชํ ชานาติ "อหํ อฏฺฐีนํ
อนฺโตคตนฺ"ติ, นปิ อฏฺฐีนิ ชานนฺติ "อฏฺฐิมญฺชํ อมฺหากํ อนฺโตคตนฺ"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต
อฏฺฐีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ อฏฺฐิมิญฺชภาเคน จ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเนโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺฐิมิญฺชํ
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวิโคฬกปฺปเภทมฺปิ วกฺกํ วณฺณโต
มนฺทรตฺตํ ปาฬิพทฺธกฏฺฐิกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต คามทารกานํ
สุตฺตาวุตกีฬาโคฬกสณฺฐานนฺติ, เอกวณฺฏสหการทฺวยสณฺฐานนฺติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต คลวาฏกา วินิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา
ภินฺเนน ถูลนหารุนาปิ อุปนิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา วณฺฏูปนิพทฺธํ สหการทฺวยํ น ชานาติ "อหํ วณฺเฏน
อุปนิพทฺธนฺ"ติ, นาปิ วณฺฏํ ชานาติ "มยา สหการทฺวยํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ, เอวเมว
น วกฺกํ ชานาติ "อหํ ถูลนหารุนา อุปนิพทฺธนฺ"ติ, นปิ ถูลนหารุ ชานาติ
"มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ
น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ.
อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วกฺกํ
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร หทยํ วณฺณโต รตฺตปทุมปตฺตปิฏฺฐิวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขฐปิตปทุมมกุลสณฺฐานํ.
ตญฺจ อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลมิว วิวเรกปสฺสํ ๑- พหิ มฏฺฐํ อนฺโต
โกสาฏกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ. ปญฺญาพหุลานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺญานํ
มกุลิตเมว. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺญาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ
อปเนตฺวา อวเสสมํสปิณฺฑสงฺขาตหทยพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ สณฺฐาติ, ยํ  ๒-
ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวโนทกสทิสํ,
@เชิงอรรถ:  ม. วิวรํ เอกํ ปสฺสํ, ฉ.ม. วิวเฏกปสฺสํ   ฉ.ม. ตํ
วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณฺณิการปุปฺผวณฺณํ, ปญฺญาจริตสฺส
อจฺฉํ วิปฺปสนฺนมนาวิลํ, นิทฺโธตชาตมณิ วิย ชุติมนฺตํ ขายติ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺฐิตนฺติ.
         ตตฺถ  ยถา ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ฐิโต อคฺคฬตฺถมฺภโก
นปิ ชานาติ "อหํ ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ฐิโต"ติ, นปิ วาตปาน-
กวาฏกานิ ชานนฺติ "อมฺหากํ มชฺเฌ อคฺคฬตฺถมฺภโก ฐิโต"ติ, เอวเมว น หทยํ
ชานาติ "อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ฐิตนฺ"ติ, นปิ ถนานิ ชานนฺติ "หทยํ
อมฺหากํ มชฺเฌ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ หทยํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ยกนสญฺญิตํ ยมกมํสปิณฺฑํ วณฺณโต
รตฺตปณฺฑุกนฺนาติรตฺตกุมุทสฺส พาหิรปิฏฺฐิวณฺณนฺติ ๑- ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต
เอกมูลํ หุตฺวา อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺฐานํ, ตญฺจ ทนฺธานํ เอกํเยว โหติ
มหนฺตํ, ปญฺญวนฺตานํ เทฺว วา ตีณิ วา ขุทฺทกานีติ. ทิสโต อุปริมาย  ทิสาย
ชาตํ. โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ปิฐรกปสฺเส ลคฺคา มํสเปสิ น ชานาติ "อหํ ปิฐรกปสฺเส
ลคฺคา"ติ, นปิ ปิฐรกปสฺสํ ชานาติ "มยิ มํสเปสิ ลคฺคา"ติ, เอวเมว น ยกนํ
ชานาติ "อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ, นปิ
ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ "มํ นิสฺสาย ยกนํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภค-
ปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ยกนํ
ยกนภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท
ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ยกนํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุพฺพิธมฺปิ กิโลมกํ
วณฺณโต เสตทุกฺกุลปิโลติกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต อตฺตโน โอกาสสณฺฐานํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. รตฺตํ รตฺตกุมุทพาหิรปตฺตปิฏฺฐิวณฺณนฺติ.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ
ปริจฺฉาเทตฺวา  ๑- ฐิตํ  ๒- อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส  เหฏฺฐโต มํสํ
ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ปิโลติกาย ปลิเวฐิเต มํเส ปิโลติกา น ชานาติ "มยา
มํสํ ปลิเวฐิตนฺ"ติ, นปิ มํสํ ชานาติ "อหํ  ปิโลติกาย ปลิเวฐิตนฺ"ติ, เอวเมว
น กิโลมกํ ชานาติ "มยา หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต มํสํ จ
ปริโยนทฺธิตฺวาฏฺฐิตนฺ"ติ.  ๓- นปิ  หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺฐโต จ มํสํ
ชานาติ "อหํ กิโลมเกน ปลิเวฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺฐา มํเสน อุปริ จมฺเมน ติริยํ
กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กิโลมกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
        ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺพนฺตเร ปิหกํ วณฺณโต นีลมิลาตนิคุณฺฑิปุปฺผวณฺณนฺติ ๔-
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต เยภุยฺเยน สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ
กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต หทยสฺส
วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตํ, ยมฺหิ ปหรณปฺปหาเรน พหิ
นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหตีติ.
         ตตฺถ ยถา โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตา โคมยปิณฺฑิ น ชานาติ
"อหํ โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, นปิ โกฏฺฐกมตฺถกปสฺสํ ชานาติ
"โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, เอวเมว น ปิหกํ ชานาติ "อหํ อุทรปฏลสฺส
มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ, นปิ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ "ปิหกํ มํ
นิสฺสาย ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปิหกํ ปิหกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ.  อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปิหกํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปริวาเรตฺวา   ฉ.ม. ฐิตนฺติ สทฺโท นตฺถิ
@ ฉ.ม. มํสํ ปลิเวฐิตนฺติ   ฉ.ม. นีลํ มิลาตนิคฺคุณฺฑี...
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวตฺตึสมํสขณฺฑปฺปเภทมฺปิ  ๑- ปปฺผาสํ
วณฺณโต รตฺตปริปกฺกอุทุมฺพรวณฺณนฺติ  ๒- ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต วิสมจฺฉินฺนปูวขณฺฑ-
สณฺฐานํ. ๓- ฉทนิฏฺฐกขณฺฑปุญฺชสณฺฐานนฺติปิ เอเก. ตเทตํ อพฺภนฺตเร
อสิตปีตาทีนํ อภาเว อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมินา อพฺภาหตตฺตา สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว
นิรสํ นิโรชํ โหติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต
สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ อุปริจฺฉาเทตฺวา
โอลมฺพนฺตํ ฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน สกุณกุลาวโก น
ชานาติ "อหํ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน ฐิโต"ติ, นปิ ชิณฺณโกฏฺฐพฺภนฺตรํ
ชานาติ "สกุณกุลาวโก มยิ ลมฺพมาโน ฐิโต"ติ, เอวเมว น ปปฺผาสํ ชานาติ
"อหํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ลมฺพมานํ ฐิตนฺ"ติ, นปิ
สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ ปปฺผาสํ ลมฺพมานํ
ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.
ปริจฺเฉทโต ปปฺผาสํ ปปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปปฺผาสํ
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสหตฺถํ อิตฺถิยา อฏฺฐวีสติหตฺถํ
เอกวีสติยา ฐาเนสุ โอภคฺคํ อนฺตํ วณฺณโต เสตสกฺขรสุธาวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ.
สณฺฐานโต สีสํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตโทณิยํ สํเวลฺเลตฺวา ฐปิตธมฺมนิกเฬวรสณฺฐานํ
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺฐา จ กรีสมคฺเค
วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺคปริยฺเต สรีรพฺภนฺตเร ฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิยํ ฐปิตสีสจฺฉินฺนธมฺมนิกเฬวรํ น ชานาติ
"อหํ โลหิตโทณิยํ ฐิตนฺ"ติ, นปิ โลหิตโทณิ ชานาติ "มยิจฺฉินฺนสีสธมฺมนิกเฬวรํ
ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ "อหํ สรีรพฺภนฺตเร ฐิตนฺ"ติ นปิ
สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ อนฺตํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ปิสทฺโท นตฺถิ,   ฉ.ม., อิ. รตฺตํ
@นาติปริปกฺก...  ฉ.ม. วิสมจฺฉินฺนปูวสณฺฐานํ
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อนฺตํ อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ อนฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีรพฺภนฺตเร อนฺตคุณํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต ทกสีตลิกมูลสณฺฐานเมวาติ, โคมุตฺตสณฺฐานนฺติปิ
เอเก. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต กุทฺทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ
ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตกมิว ยนฺตผลกานิ อนฺตโภเค ๑- เอกโต อคฺคฬนฺเต
อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺชนรชฺชุมณฺฑลกสฺส อนฺตรา ตํ สํสิพฺพิตฺวา ๒- ฐิตรชฺชุกา วิย
เอกวีสติยา อนฺตโภคานํ อนฺตเร ฐิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ปาทปุญฺชนรชฺชุมณฺฑลกํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตรชฺชุกา น
ชานาติ "มยา ปาทปุญฺชนรชฺชุมณฺฑลกํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นปิ ปาทปุญฺชน-
รชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ "รชฺชุกา มํ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตา"ติ, เอวเมว น อนฺตคุณํ
ชานาติ "อหํ อนฺตํ เอกวีสติโภคพฺภนฺตเร อาพนฺธิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นปิ อนฺตํ
ชานาติ "อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณํ อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ อนฺตคุณํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร อุทริยํ วณฺณโต อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ฐิตํ ๓- โอกาสโต อุทเร ฐิตนฺติ. อุทรนฺนาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส
อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สญฺชาตโปฏกสทิสํ ๔- อนฺตปฏลํ, พหิ มฏฺฐํ, อนฺโต
มํสกสมฺพุปลิเวฐิตกิลิฏฺฐปาวารปุปฺผสทิสํ, กุฏฺฐิตปนสผลสฺส ๕- อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ
เอเก. ยตฺถ ๖- ตกฺโกฏกา คณฺฑุปฺปาทกา ตาลหีรกา สูจิมุขกา ปฏตนฺตู สุตฺตกา
อิจฺเจวมาทิทฺวตฺตึสกุลปฺปเภทา กิมิโย  ๗- อากุลพฺยากุลสณฺฑจาริโน หุตฺวา
นิวสนฺติ,
@เชิงอรรถ:  สี. อนฺตาโภเค   ฉ.ม., อิ, สิพฺพิตฺวา, เอวมุปริปิ  ฉ.ม. ชาตํ, อิ. ชาตนฺติ
@ ฉ.ม., อิ....โผฏกสทิสํ   ฉ.ม. กุถิตปนสผลสฺส
@ ฉ.ม. ตตฺถ ตกฺโกลกา... อิ. ตตฺถ...   ฉ.ม., อิ. กิมโย
เย วา ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิรวนฺตา หทยมํสํ อภิหนนฺติ ๑-
ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณเวลาย อุทฺธํมุขา หุตฺวา ปฐมชฺโฌหเฏ เทฺว ตโย อาโลเป
ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติ, ยํ เอเตสํ กิมีนํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ
โหติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลคามทฺวาเร จนฺทนิกาย สรทสมเย ถูลผุสฺสิตเก เทเว
วสฺสนฺเต อุทเกน วุยฺหํ  ๒- มุตฺตกรีสจมฺมฏฺฐินฺหารูขณฺฑเขฬสึฆานิกาโลหิตปฺปภุติ
นานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ สญฺชาตกิมิกุลากุลํ หุตฺวา
ทฺวิหตีหจฺจเยน สุริยาตปสนฺตาปเวคกุฏฺฐิตํ อุปรูปริ เผณปุพฺพุฬเก ๓- มุญฺจนฺตํ
อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ อุปคนฺตุํ วา ทฏฺฐุํ วา อนรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา
ติฏฺฐติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา, เอวเมว นานปฺปการํ ปานโภชนาทิ
ทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถสมฺปริวตฺติตํ เขฬลาลปลิพุทฺธํ ตํ ขณํ วิคตวณฺณ-
คนฺธรสาทิสมฺปทํ โกลิยกุเล ๔- สุวาณวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหาวาตปลิเวฐิตํ
หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคุกุฏฺฐิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณุปุพฺพุฬกานิ
มุญฺจนฺตํ ปรมกสมฺพุกทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวมาปชฺชิตฺวา ติฏฺฐติ. ยํ สุตฺวาปิ
ปานโภชนาทีสุ อนนุญฺญตา สณฺฐาติ, ปเคว ปญฺญาจกฺขุมา โอโลเกตฺวา. ยตฺถ จ ปติตํ
ปานโภชนาทิ ปญฺจธา วิเวกํ คจฺฉติ, เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกภาคํ
อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก ภาโค กรีสํ โหติ, เอโก
ภาโค รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โลหิตมํสาทีนิ  ๕- อุปพฺรูหยตีติ.
         ตตฺถ ยถา ปรมเชคุจฺฉาย สุวาณโทณิยา ฐิโต สุวาณวมถุ น ชานาติ
"อหํ สุวาณโทณิยา ฐิโต"ติ, นปิ สุวาณโทณิ ชานาติ "มยิ สุวาณวมถุ ฐิโต"ติ
เอวเมว น อุทริยํ ชานาติ "อหํ อิมสฺมึ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺเฉ อุทเร ฐิตนฺ"ติ.
นปิ อุทรํ ชานาติ "มยิ อุทริยํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อุทริยํ อุทริยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ อุทริยํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ:  ม. อติตุทนฺติ, ฉ.ม., อิ. อภิตุทนฺติ.   ฉ.ม., อิ. อาวูฬฺหํ
@ ฉ.ม., อิ....เผณปุปฺผุฬเก, สี. เผณพุพฺพุลเก   ฉ.ม.,
@อิ. โกลิยขลิสุวาณวมถุสทิสํ   ฉ.ม., อิ. โสณิต...
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร กรีสํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํ.
โอกาสโต ปกฺกาสเย ฐิตนฺติ. ปกฺกาสโย นาม เหฏฺฐา นาภิปิฏฺฐิกณฺฏกมูลานํ
อนฺตเร อนฺตาวสาเน อุพฺเพเธน อฏฺฐงฺคุลมตฺโต วํสนฬกพฺภนฺตรสทิโส ปเทโส,
ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปริภูมิภาเค ปติตวสฺโสทกํ โอตริตฺวา ๑- เหฏฺฐาภูมิภาคํ
ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ยํกิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา
เผณุทฺเทหกํ ปกฺกํ ปกฺกํ สณฺหกรณินิสปายปึสนียปิฏฺฐิมิว ๒- สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา
อนฺตพิเลน โอคลิตฺวา โอมทฺทิตฺวา วํสนฬเก ปกฺขิปฺปมานา ๓- ปณฺฑุมตฺติกา วิย
สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ.
         ตตฺถ ยถา วํสนฬเก โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา น ชานาติ
"อหํ วํสนฬเก ฐิตา"ติ, นปิ วํสนฬโก ชานาติ "มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ฐิตา"ติ,
เอวเมว น กรีสํ ชานาติ "อหํ ปกฺกาสเย ฐิตนฺ"ติ, นปิ ปกฺกาสโย ชานาติ
"มยิ กรีสํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต กรีสํ กรีสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กรีสํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร สีสกฏาหพฺภนฺตเร มตฺถลุงคํ วณฺณโต เสตอหิจฺฉตฺตก-
ปิณฺฑิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. ปกฺกุฏฺฐิตทุทฺธวณฺณนฺติปิ ๔- เอเก. สณฺฐานโต
โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตเร
จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาย ฐปิตา จตฺตาโร ปิฏฺฐปิณฺฑิกา วิย
สโมหิตํ จตุมตฺถลุงฺคปิณฺฑิปฺปเภทํ หุตฺวา ชาตนฺติ. ๕-
         ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตา ปิฏฺฐปิณฺฑิ ปกฺกุฏฺฐิตทุทฺธํ
วา น ชานาติ "อหํ ปุราณลาพุกฏาเห ฐิตนฺ"ติ, นปิ ปุราณลาพุกฏาหํ ชานาติ
"มยิ ปิฏฺฐปิณฺฑิ ปกฺกุฏฺฐิตทุทฺธํ วา ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น มตฺถลุงฺคํ ชานาติ
"อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ฐิตนฺ"ติ, นปิ สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. โอคฬิตฺวา   ฉ.ม., อิ. สณฺหกรณิยา ปิฏฐมิว
@ ฉ.ม. ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา
@ ฉ.ม. ปกฺกุถิต... สี. วิกฺกุถิต...  ฉ.ม. ฐิตนฺติ
มตฺถลุงฺคํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ ปริจฺเฉทโต มตฺถลุงฺคํ มตฺถลุงฺคภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ.
อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ
มตฺถลุงฺคํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร พทฺธาพทฺธเภโต ทุพฺพิธํ ปิตฺตํ วณฺณโต
พหลมธุกเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. อพทฺธปิตฺตํ มิลาตพกุลปุปฺผวณฺณนฺติปิ  ๑- เอเก.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ
เกสโลมนขทนฺตานํ  มํสวินิมุตฺตฏฺฐานํ ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ วชฺเชตฺวา  อุทกมิว
เตลพินฺทุ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ, ยมฺหิ กุปฺปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ
ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑยติ.  ๒- พทฺธปิตฺตํ หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ
นิสฺสาย ปติฏฺฐิเต โกสาฏกีโกสสทิเส  ๓- ปิตฺตโกสเก ฐิตํ, ยมฺหิ กุปฺปิเต สตฺตา
อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ,
อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺเตตพฺพํ จินฺเตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา อุทกํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ เตลํ น ชานาติ "อหํ อุทกํ
พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นปิ อุทกํ ชานาติ "เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ เอวเมว
น อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ "อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ, นปิ สรีรํ ชานาติ
"อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ฐิตนฺ"ติ. ยถา จ โกสาฏกีโกสเก ฐิตวสฺโสทกํ น
ชานาติ "อหํ โกสาฏกีโกสเก ฐิตนฺ"ติ นปิ โกสาฏกีโกสโก ชานาติ  "มยิ
วสฺโสทกํ ฐิตนฺ"ติ เอวเมว น พทฺธปิตฺตํ ชานาติ "อหํ ปิตฺตโกสเก ฐิตนฺ"ติ,
นปิ ปิตฺตโกสโก ชานาติ  "มยิ พทฺธปิตฺตํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ
เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปิตฺตํ ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ ปิตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ เสมฺหํ วณฺณโต
เสตกจฺฉกปณฺณรสวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต
@เชิงอรรถ:  ม., สี. มิลาตกอากุลิปุปฺผวณฺณนฺติปิ.   ฉ.ม. กณฺฑูยติ
@ ฉ.ม. มหาโกสาตกีโกสกสทิเส ม. รตฺตโกลาตกีโกสกสทิเส.
อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อุทรปฏเล ฐิตนฺติ. ยํ ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณกาเล
เสยฺยถาปิ นาม อุทเก เสวาลปณฺณกํ ๑- กฏฺเฐ วา กฐเล ๒- วา ปตนฺเต
ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ
นิปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺฐติ, ยมฺหิ จ
มนฺทีภูเต ปกฺกมิว คณฺฑํ ปูติกมิว กุกฺกุฏณฺฑํ อุทรปฏลํ  ๓- ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉ-
กุณปคนฺธํ โหติ. ตโต อุคฺคเตเนว คนฺเธน อุคฺคาโรปิ มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ
ปูติกุณปสทิสํ โหติ, โส จ ปุริโส "อเปหิ ทุคฺคนฺธํ ตว  ๔- วายตี"ติ  ๕- วตฺตพฺพตํ
อาปชฺชติ. ยญจ อภิวฑฺเฒตฺวา  ๖- พหลตฺตมาปนฺนํ ปฏิกุชฺชนผลกมิว วจฺจกุฏิยา
อุทรปฏลสฺส อพฺภนฺตเร เอว กุณปคนฺธํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ติฏฺฐติ.
         ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย อุปริ เผณปฏลํ น ชานาติ "อหํ จนฺทนิกาย
ฐิตนฺ"ติ, นปิ จนฺทนิกา ชานาติ "มยิ เผณปฏลํ ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น เสมฺหํ
ชานาติ "อหํ อุทรปฏเล ฐิตนฺ"ติ, นปิ อุทรปฏลํ ชานาติ "มยิ เสมฺหํ
ปติฏฺฐิตนฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.
ปริจฺเฉทโต เสมฺหํ เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสมฺหํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ปุพฺโพ วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณติ ววตฺถเปติ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ปุพฺพสฺส
โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ. ยตฺถ ปุพฺโพ สนฺนิจิโต ติฏฺเฐยฺย, ยตฺร ยตฺร
ปน ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺฐหิตฺวา
ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺร ตตฺร ติฏฺฐติ.
         ตตฺถ ยถา รุกฺขสฺส ตตฺถ ตตฺถ ผรสุธาราทิปหฏปฺปเทเส อาคลิตฺวา  ๗-
ฐิโต นิยฺยาโส น ชานาติ "อหํ รุกฺขสฺส ปหฏปฺปเทเส ฐิโต"ติ, นปิ รุกฺขสฺส
ปหฏปฺปเทโส ชานาติ "มยิ นิยฺยาโส ฐิโต"ติ, เอวเมว น ปุพฺโพ ชานาติ
"อหํ สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหฏปฺปเทเส คณฺฑาปีฬกาทีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. เสวาลปณกํ   ฉ.ม. กถเล   ม. อุปริปฏลํ   ฉ.ม., อิ. ตว นตฺถิ.
@ ฉ.ม. วายสี"ติ   ฉ.ม. อภิวฑฺฒิตํ   อวคฬิตฺวา
อุฏฺฐิตปฺปเทเส วา ฐิโต"ติ, นปิ โส ปเทโส  ๑- ชานาติ "มยิ ปุพฺโพ ฐิโต"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต
ปุพฺโพ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปุพฺพํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร สนฺนิจิตโลหิตํ สํสรณโลหิตนฺติ เอวํ ทุพฺพิเธ
โลหิเต สนฺนิจิตโลหิตํ ตาว วณฺณโต พหลกุฏฺฐิตลาขารสวณฺณนฺติ  ๒- ววตฺถเปติ.
สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณนฺติ. สณฺฐานโต สพฺพมฺปิ อตฺตโน โอกาสณฺฐานํ.
ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, สํสรณโลหิตํ ทฺวีสุ ทิสาสุปีติ.
โอกาสโต สํสรณโลหิตํ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ
วชฺเชตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ฐิตํ. สนฺนิจิตโลหิตํ
ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรณมตฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ
โถกํ พินฺทุํ ปาเตนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตเมนฺตํ ฐิตํ, ยมฺหิ วกฺกหทยาทีนิ
อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา โหนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ชชฺชรกปาเล ฐิตํ อุทกํ เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมนฺตํ
น ชานาติ "อหํ ชชฺชรกปาเล ฐิตํ เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมี"ติ, นปิ ชชฺชรกปาลํ
เหฏฺฐา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ วา ชานนฺติ "มยิ อุทกํ ฐิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ
ฐิตนฺ"ติ. เอวเมว น โลหิตํ ชานาติ "อหํ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาเค วกฺกหทยาทีนิ
เตเมนฺตํ ฐิตนฺ"ติ, นปิ ยกนสฺส เหฏฺฐาภาคฏฺฐานํ วกฺกหทยาทีนิ วา ชานนฺติ
"มยิ โลหิตํ ฐิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ
เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต โลหิตํ โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท มน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ โลหิตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร เสโท วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺโณติ ววตฺถเปติ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต เสทสฺส
โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ เสโท โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเฐยฺย. ยสฺมา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. สรีรปฺปเทโส   ฉ.ม. พหลกุถิตลาขา...
ตุ ๑- ยทา อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปฺปติ, ๒- อถ
อุทกโต อพฺพูฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาปอุทกมิว สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ
ปคฺฆรติ. ตสฺมา เตสํ เกสโลมกูปวิวรานํ วเสน ตํ สณฺฐานโต ววตฺถเปติ.
"เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว เสโท
มนสิกาตพฺโพ"ติ วุตฺตํ ปุพฺพาจริเยหิ.
         ตตฺถ ยถา ภิสมุลาฬกุมุทนาฬกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ น ชานาติ
"อหํ ภิสมุลาฬกุมุทนาฬกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ, นปิ "ภิสมุลาฬกุมุทนาฬกลาปวิวรานิ
ชานนฺติ "อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี"ติ, เอวเมว น เสโท ชานาติ "อหํ
เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ, นปิ เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ "อมฺเหหิ เสโท
ปคฺฆรตี"ติ, อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.
ปริจฺเฉทโต เสโท เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร จมฺมมํสนฺตเร เมโท  ๓- วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต อเนกสณฺฐาโนติ. ๔- ตถาหิ สุขิโน ถูลสรีรสฺส จมฺมมํสนฺตเร
ผริตฺวา ฐิโต หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกสณฺฐาโน, กีสสรีรสฺส ชงฺฆมํสอุรุมํส-
ปิฏฺฐิกณฺฏกนิสฺสิตปิฏฺฐิมํสอุทรปฏลมํสานิ นินฺสาย สํเวลฺเลตฺวา
ฐปิตหลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกขณฺฑสณฺฐาโน, ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต
ถูลสรีรสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ฐิโต, โย
สิเนหสงฺขาโตปิ หุตฺวา ปรมเชคุจฺฉตฺตา น มตฺถกเตลตฺถํ น นตฺถุเตลตฺถํ  ๕- น
คณฺฑูสเตลตฺถํ น ทีปชลนตฺถํ ๖- สงฺคยฺหติ.
         ตตฺถ ยถา มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตา หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา น
ชานาติ "อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, นปิ มํสปุญฺโช ชานาติ
"หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา มํ นิสฺสาย ฐิตา"ติ, เอวเมว น เมโท  ชานาติ "อหํ
สกลสรีรํ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ฐิโต"ติ, นปิ สกลสรีรํ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ
ชานาติ "เมโท มํ นิสฺสาย ฐิโต"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. วา   ฉ.ม. สนฺตปติ   ก. เมทํ
@ ฉ.ม. โอกาสสณฺฐาโน   ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ นตฺถี   ฉ.ม. ทีปชาลนตฺถํ
น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เมโท เหฏฺฐา มํเสน, อุปริ จมฺเมน สมนฺตโต
เมทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท. วิสภาคปริจฺเฉโท
ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เมทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร อสฺสุ วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ.
สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ
ฐิตนฺติ. น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺฐติ,
กินฺตุ? ยทา โสมนสฺสชาตา สตฺตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ,
ตถารูปํ วิสมาหารํ วา อาหรนฺติ, ๑- ยทา จ เตสุํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ
อภิหญฺญนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสมาหาราทีหิ สมุฏฺฐหิตฺวา
อสฺสุ อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ จ ปคฺฆรติ จ. อสฺสุปริคฺคณฺหเกน จ
โยคาวจเรน อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ฐิตวเสเนว ตํ มนสิกาตพฺพนฺติ ปุพฺพาจริยา
วณฺณยนฺติ.
         ตตฺถ ยถา มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ ฐิตํ อุทกํ น ชานาติ
"อหํ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺฐิกูปเกสุ ฐิตนฺ"ติ, นปิ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺฐิกูปกา
ชานนฺติ "อมฺเหสุ อุทกํ ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น อสฺสุ ชานาติ "อหํ อกฺขิกูปเกสุ
ฐิตนฺ"ติ, นปิ อกฺขิกูปกา ชานนฺติ "อมฺเหสุ อสฺสุ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณ-
วิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อสฺสุ อสฺสุภาเคน
ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อสฺสุํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรพฺภนฺตเร วิลีนสิเนหสงฺขาตํ วสา วณฺณโต อาจาเม
อาสิตฺตเตลวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา, ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ
ชาตา. โอกาสโต หตฺถตลหตฺถปิฏฺฐิปาทตลปาทปิฏฺฐินาสาปุฏนลาตอํสกูเฏสุ ฐิตาติ.
น เจสา เอเตสุ โอกาเสสุ สทา วิลีนา เอว หุตฺวา ติฏฺฐติ, กินฺตุ? ยทา
อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาปอุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมาชาตา โหนฺติ,
ตทา ตตฺถ วิลีนาว หุตฺวา ปสนฺนสลิลาสุ อุทกโสณฺฑิกาสุ นีหาโร วิย วิสรติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. หรนฺติ
         ตตฺถ  ยถา อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิโต นีหาโร น ชานาติ
"อหํ อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิโต"ติ, นปิ อุทกโสณฺฑิโย ชานนฺติ
"นีหาโร อมฺเห อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิโต"ติ, เอวเมว น วสา ชานาติ "อหํ
หตฺถตลาทีนิ อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา"ติ, นปิ หตฺถตลาทีนิ ชานนฺติ "วสา อมฺเห
อชฺโฌตฺถริตฺวา ฐิตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วสา วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วสํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร มุขสฺสพฺภนฺตเร เขโฬ วณฺณโต เสตเผณวณฺโณติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐาโนติ, สมุทฺทเผณสณฺฐาโนติปิ เอเก. ทิสโต
อุปริมาย ทิสาย ชาโต. โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย
ฐิโตติ. น เจโส เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺฐติ, กินฺตุ? ยทา สตฺตา
ตถารูปํ อาหารํ ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา, อุณฺหติตฺตกฏุกโลณมฺพิลานํ อญฺญตรํ วา
กิญฺจิ มุเข ฐเปนฺติ. ยทา จ เตสํ หทยํ อากิลายติ,  ๑- กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา
อุปฺปชฺชติ, ตทา เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย
สณฺฐาติ. อคฺคชิวฺหาย เจส เขโฬ ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล, มุเข
ปกฺขิตฺตญฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ วา อญฺญํ วา กิญฺจิ ขาทนียํ นทีปุลิเน ขตกูเป
สลิลมิว ปริกฺขยํ อคจฺฉนฺโตว สทา เตมนสมตฺโถ โหติ.
         ตตฺถ ยถา นทีปุลิเน ขตกูปกตเล ๒- สณฺฐิตํ อุทกํ น ชานาติ "อหํ
กูปกตเล สณฺฐิตนฺ"ติ, นปิ กูปกตลํ ชานาติ "มยิ อุทกํ ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น
เขโฬ ชานาติ "อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล สณฺฐิโต"ติ,
นปิ ชิวฺหาตลํ ชานาติ "มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ สณฺฐิโต"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต
เขโฬ เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เขฬํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อาคิลายติ.  ๒-๒ ฉ.ม. ขตกูปตเล เอวมุปริปี
         ตโต ปรํ สรีเร สิงฺฆานิกา วณฺณโต เสตตรุณตาลมิญฺชวณฺณาติ
ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา, เสเทตฺวา เสเทตฺวา นาสาปุเฏ นิรนฺตรํ
ปกฺขิตฺตเวตฺตงฺกุรสณฺฐานาติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา. โอกาสโต
นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ฐิตาติ. น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺฐติ,
กินฺตุ? เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเต ทธึ พนฺธิตฺวา เหฏฺฐา ปทุมินิปตฺตํ
กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมตฺถํ  ๑- คลิตฺวา พหิ ปปเตยฺย,
เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ, วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุโขภา โหนฺติ,
ตโต  ๒- อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คลิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน
โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺฐติ.
         ตตฺถ ยถา สุตฺติกาย  ๓- ปกฺขิตฺตปูติทธิ น ชานาติ  "อหํ สุตฺติกาย
ฐิตนฺ"ติ, นปิ สุตฺติกา  ๔- ชานาติ "มยิ ปูติทธิ ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น สิงฺฆานิกา
ชานาติ "อหํ นาสาปุเฏสุ สณฺฐิตา"ติ นปิ นาสาปุฏา ชานนฺติ "อเมฺหสุ
สิงฺฆานิกา ฐิตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต สิงฺฆานิกา สิงฺฆานิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ.
อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ
สิงฺฆานิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ลสิกา สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํ,
สา วณฺณโต กณฺณิการนิยฺยาสวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺฐานโต โอกาสสณฺฐานา.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต อฏฺฐิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา
อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ฐิตาติ. ยสฺส เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺฐหนฺตสฺส
นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส สมฺมิญฺเชนฺตสฺส  ๕- ปสาเรนฺตสฺส
อฏฺฐีนิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉริกาสทฺทํ กโรนฺโต วิย วิจรติ, เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ
อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ. ยสฺส ปน เจสา พหุกา
โหติ, ตสฺส อุฏฺฐานนิสฺสชฺชาทีสุ น อฏฺฐีนิ กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส
วาโยธาตุ น กุปฺปติ, น คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ทธิปิณฺฑํ   ฉ.ม., อิ. ตทา   ฉ.ม., อิ. สิปฺปิกาย
@ ฉ.ม., อิ. สิปฺปิกา   ฉ.ม. สมิญฺชนฺตสฺส
         ตตฺถ ยถา อกฺขอพฺภญฺชนเตลํ  ๑- น ชานาติ "อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา
ฐิตนฺ"ติ, นปิ อกฺโข ชานาติ  "มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตนฺ"ติ, เอวเมว น
ลสิกา ชานาติ "อหํ อสีติสตสนฺธิโย อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา"ติ, นปิ อสีติสตสนฺธิโย
ชานนฺติ  "ลสิกา อเมฺห อพฺภญฺชิตฺวา ฐิตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ลสิกา ลสิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ
ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ.
เอวํ ลสิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร มุตฺตํ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ.
สณฺฐานโต อุทกํ ปูเรตฺวา อโธมุขฐปิตอุทกกุมฺภอพฺภนฺตรคตอุทกสณฺฐานํ. ทิสโต
เหฏฺฐิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต วตฺถิสฺสพฺภนฺตเร ฐิตนฺติ. วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ
วุจฺจติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข  ๒- เปลาฆฏเก  ๓-
จนฺทนิการโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ, เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ
ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺญายติ นิกฺขมนมคฺโค เอว ตุ ปากโฏ โหติ,
ยมฺปิ จ มุตฺตภริเต "ปสฺสาวํ กโรมา"ติ สตฺตานํ อายูหนํ โหติ. ตตฺถ ยถา
จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข เปลาฆฏเก ฐิโต จนฺทนิการโส น ชานาติ
"อหํ อโธมุเข เปลาฆฏเก ฐิโต"ติ, นปิ อโธมุโข เปลาฆฏโก ชานาติ "มยิ
จนฺทนิการโส ฐิโต"ติ, เอวเมว น มุตฺตํ ชานาติ "อหํ วตฺถิมฺหิ ฐิตนฺ"ติ
นปิ วตฺถิ ชานาติ "มยิ มุตฺตํ ฐิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.  ๔- ปริจฺเฉทโต มุตฺตํ มุตฺตภาเคน  ๔- ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ มุตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ. เอวมยมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตสฺเสวมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิวเสน ววตฺถเปนฺตสฺส ตํ  ตํ
ภาวนานุโยคํ อาคมฺม เกสาทโย ปคุณา โหนฺติ, โกฏฺฐาสภาเวน อุปฏฺฐหนฺติ.
ยโต  ๕- จสฺส เต ปคุณา โหนฺติ,  ๕-  ตโต ปภุติ เสยฺยถาปิ นาม จกฺขุมโต
ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสวณฺณานํ ปุปฺผานํ เอกสุตฺตคณฺฐิตมาลํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อพฺภนฺชนเตลํ   ฉ.ม. อมุเข เอวมุปริปิ.  ฉ.ม. เปฬาฆเฏ, เอวมุปริปิ
@อิ. เปฬาฆฏเก.  ๔-๔ ฉ.ม., อิ. ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน
@๕-๕ ฉ.ม., อิ. ยโต...โหนฺตีติ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ, เอวเมว "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา"ติ อิมํ
กายํ สติยา โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว ปากฏา โหนฺติ.
เกเสสุ อาวชฺชิเตสุ อสณฺฐหมานาว  ๑- สติ ยาว มุตฺตํ, ตาว ปวตฺตตีติ  ๒-
เอเก. ๓- ตโต ปภุติ ตสฺส อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสา ติรจฺฉานาทโย จ สตฺตาการํ
วิชหิตฺวา โกฏฺฐาสราสิวเสเนว อุปฏฺฐหนฺติ, เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ
โกฏฺฐาสราสิมฺหิ ปกฺขิปฺปมานมิว อุปฏฺฐาตีติ.
         เอตฺถาห "อถาเนน ตโต ปรํ กึ กาตพฺพนฺ"ติ? วุจฺจเต:- ตเทว
นิมิตฺตํ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตพฺพํ. กถํ
ยนฺตํ ๔- นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวฏฺฐิตํ ววตฺถเปตีติ? อยญฺหิ ตํ
เกสาทีนํ โกฏฺฐาสภาเวน อุปฏฺฐานนิมิตฺตํ อาเสวติ, สติยา อลฺลียติ ภชติ
อุปคจฺฉติ, ภาเวติ, สติคพฺภํ คณฺหาเปติ. ตตฺถ ลทฺธํ วา สตึ วฑฺเฒนฺโต ตํ ภาเวตีติ
วุจฺจติ. พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปนํ สติสมฺปยุตฺตํ วิตกฺกวิจารพฺภาหตํ กโรติ.
สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ ยถา สุฏฺฐุ ววตฺถิตํ โหติ, น ปุน อนฺตรธานํ คจฺฉติ,
ตถา ตํ สติยา ววตฺถเปติ, อุปธาเรติ อุปนิพนฺธติ.
         อถวา ยํ ปุพฺเพ อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโต วิกฺเขปปฺ-
ปฏิพาหนโต ๕- ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต อนุปุพฺพมุญฺจนโต สลฺลกฺขณโต ตโย จ
สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ วุตฺตํ, ตตฺถ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต
อาเสวติ, นาติสีฆโต นาติสณิกโต จ มนสิกโรนฺโต ภาเวติ, วิกฺเขปปฺปฏิพาหนโต ๕-
มนสิกโรนฺโต พหุลีกโรติ, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนาทิโต มนสิกโรนฺโต สุววตฺถิตํ
ววตฺถเปตีติ เวทิตพฺโพติ.
         เอตฺถาห "กถมฺปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิกโรตี"ติ?
วุจฺจเต:- อยญฺหิ เกเส มนสิกริตฺวา ตทนนฺตรํ โลเม มนสิกโรติ, น นเข.
ตถา โลเม มนสิกริตฺวา ตทนนฺตรํ นเข มนสิกโรติ, น ทนฺเต. เอส นโย
สพฺพตฺถ กสฺมา? อุปฺปฏิปาฏิยา หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล
ปุริโส ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ อุปฺปฏิปาฏิยา อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ตโต
@เชิงอรรถ:  สี. ตนฺตูสํหนมานาว, อิ. สงฺกุสํหมานาว  ฉ.ม., อิ. ปวตฺตติ.  ฉ.ม., อิ. อยํ
@สทฺโท น ทิสฺสติ.   ฉ.ม. ปนายํ ตํ  ๕-๕ ฉ.ม., อิ. วิกฺเขปปฺปหานโต
นิสฺเสณิโต ปปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ, เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน
อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมนโต กิลนฺตจิตฺโต ทฺวตฺตึสาการภาวนาโต
ปปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทตีติ.
         อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโตปิจ เกสา โลมาติ นาติสีฆโต มนสิกโรติ.
อติสีฆโต หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยาถาปิ นาม อทฺธานํ คจฺฉนฺโต ปุริโส
สมวิสมรุกฺขถลนินฺนฏฺฐานปฺปถาทีนิ  ๑- มคฺคนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต
น มคฺคกุสโล โหติ, อทฺธานญฺจ ปริกฺขยํ เนติ, เอวเมว วณฺณสณฺฐานาทีนิ
ทฺวตฺตึสาการนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต น ทฺวตฺตึสากาเร กุสโล
โหติ, กมฺมฏฺฐานญฺจ ปริกฺขยํ เนติ.
         ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิ มนสิกโรติ. อติสณิกโต หิ
มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ทีฆมทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค
รุกฺขปพฺพตตฬากาทีสุ วิลมฺพมาโน อิจฺฉิตปฺปเทสํ อปาปุณนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว
สีหพฺยคฺฆาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ, เอวเมว ทฺวตฺตึสาการภาวนาสมฺปทํ
อปาปุณนฺโต ภาวนาวิจฺเฉเทน อนฺตราเยว กามวิตกฺกาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ.
         นาติสณิกโต มนสิกโรนฺโตปิ จ วิกฺเขปปฺปหานโตปิ มนสิกโรติ.
วิกฺเขปปฺปหานโต หิ  ๒- ยถา อญฺเญสุ นวกมฺมาทีสุ จิตฺตํ น วิกฺขิปติ, ตถา
มนสิกโรติ. พหิทฺธา วิกฺขิปฺปมานจิตฺโต หิ เกสาทีสฺเวว อสมาหิตเจโตวิตกฺโก
ภาวนาสมฺปทํ อปาปุณิตฺวา อนฺตราว อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ ตกฺกสิลาคมเน
โพธิสตฺตสฺส สหายกา วิย. อวิกฺขิปฺปมานจิตฺโต ปน เกสาทีสฺเวว สมาหิตเจโตวิตกฺโก
ภาวนาสมฺปทํ ปาปุณาติ โพธิสตฺโต วิย ตกฺกสิลารชฺชสมฺปทนฺติ. ตสฺเสวํ
วิกฺเขปปฺปหานโต มนสิกโรโต อธิการจริยาธิมุตฺตีนํ วเสน เต ธมฺมา อสุภโต วา
วณฺณโต วา สุญฺญโต วา อุปฏฺฐหนฺติ.
         อถ ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต เต ธมฺเม มนสิกโรติ. ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต ๓-
หิ เกสา โลมาติ เอวมาทิโวหารํ สมตกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา
ยถูปฏฺฐิตานํ อสุภาทีนํเยว วเสน มนสิกโรติ. กถํ? ยถา อรญฺญนิวาสูปคตา
มนุสฺสา อปริจิตภูมิภาคตฺตา อุทกฏฺฐานสญฺชานนตฺถํ สาขาภงฺคาทีหิ นิมิตฺตํ กตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ....นินฺนเทฺวธาปถาทีนิ.  ฉ.ม., อิ. นาม   ฉ.ม.,
@อิ. ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ
ตทนุสาเรน อาคนฺตฺวา ๑- อุทกํ ปริภุญฺชนฺนิ, ยถา  ๒- ปน ปริจิตภูมิภาคา โหนฺติ,
อถ ตํ นิมิตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวาว มนสิกริตฺวาว  ๓- อุทกฏฺฐานํ อุปสงฺกมิตฺวา อุทกํ
ปริภุญฺชนฺติ, เอวเมว เกสา โลมาติ อาทินา ตํตํโวหารสฺส วเสน ปฐมํ เต
ธมฺเม มนสากาสิ, เตสุ ธมฺเมสุ อสุภาทีนํ อญฺญตรวเสน อุปฏฺฐหนฺเตสุ ตํตํโวหารํ
สมฺติกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา อสุภาทิโตว มนสิกโรติ.
         เอตฺถาห "กถมฺปนสฺส เอเต ธมฺมา อสุภาทิโต อุปฏฺฐหนฺติ, กถํ
วณฺณโต, กถํสุญฺญโต วา, กถญฺจายเมเต อสุภโต มนสิกโรติ, กถํ วณฺณโต,
กถํ สุญฺญโต วา"ติ? วุจฺจเต ๔- เกสา ตาวสฺส วณฺณสณฺฐานคนฺธาสโยกาสวเสน
ปญฺจธา อสุภโต อุปฏฺฐหนฺติ, ปญฺจธา เอว จายเมเต  ๕- อสุภโต มนสิกโรติ.
เสยฺยถีทํ? เกสา นาเมเต วณฺณโต อสุภา ปรมปฏิกฺกูลเชคุจฺฉา. ตถา หิ มนุสฺสา
ทิวา ปานโภชเน ปติตํ เกสวณฺณํ วากํ วา สุตฺตํ วา ทิสฺวา เกสสญฺญาย
มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วา. สณฺฐานโตปิ อสุภา.
ตถา หิ รตฺตึ ปานโภชเน ปติตํ เกสสณฺฐานํ วากํ วา สุตฺตํ วา ฉุปิตฺวา  ๖-
เกสสญฺญาย มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วา. คนฺธโตปิ
อสุภา. ตถา หิ เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิอภิสงฺขาเรหิ วิรหานํ ๗- เกสานํ คนฺโธ
ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตสฺส เกสสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา สตฺตา
นาสิกํ ปิเธนฺติ, มุขมฺปิ วิกุชฺเชนฺติ. อาสยโตปิ อสุภา. ตถา หิ นานาวิเธน
มนุสฺสา สุจินิสฺสนฺเทน สงฺการฏฺฐาเน ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ วิย ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิต-
นิสฺสนฺทนโต ๘- อาจิตา วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลุลํ คมิตาติ. โอกาสโตปิ อสุภา. ตถา
หิ สงฺการฏฺฐาเน วิย ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ ปรมเชคุจฺเฉ  โลมาทิเอกตฺตึสกุณปราสิมตฺถเก
มนุสฺสานํ สีสปลิเวฐเก อลฺลจมฺเม ชานาติ. เอเสว นโย โลมาทีสุ. เอวนฺตาว
อยเมเต ธมฺเม อสุภโต อุปฏฺฐหนฺเต อสุภโต มนสิกโรติ.
         ยทิ ปนสฺส วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺติ อถ เกสา นีลกสิณวเสน
อุปฏฺหนฺติ. ตถา โลมา นขา  ๙- ทนฺตา โอทาตกสิณวเสนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. คนฺตฺวา   ฉ.ม., อิ. ยทา   ฉ.ม. อมนสิกริตฺวาว
@ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   ฉ.ม. อยเมเต.   ฉ.ม. ผุสิตฺวา
@ ฉ.ม., อิ. วิรหิตานํ   ฉ.ม....นิสฺสนฺเทน เต
@ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ตํตํกสิณวเสเนว จายเมเต มนสิกโรติ, เอวํ วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺเต วณฺณโต
มนสิกโรติ. ยทิ ปนสฺส สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺติ, อถ เกสา ฆนวินิพฺโภคววตฺถาเนน
โอชฏฺฐมกสมูหวเสน อุปฏฺฐหนฺติ. ตถา โลมาทโย, ยถา อุปฏฺฐหนฺเต  ๑- จายเมเต
ตเถว มนสิกโรติ. เอวํ สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺเต สุญฺญโต มนสิกโรติ.
         เอวํ มนสิกโรนฺโต จายเมเต ธมฺเม อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกโรติ.
อนุปุพฺพมุญฺจนโต  ๒- หิ อสุภาทีนํ อญฺญตรวเสน อุปฏฺฐิเต เกเส มุญฺจิตฺวา โลเม
มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ชลูกา นงฺคุฏฺเฐน คหิตปฺปเทเส สาเปกฺขาว หุตฺวา
ตุณฺเฑน อญฺญํ ปเทสํ คณฺหาติ, คหิเต จ ตสฺมึ อิตรํ มุญฺจติ, เอวเมว เกเสสุ
สาเปกฺโขว หุตฺวา โลเม มนสิกโรติ, โลเมสุ  ๓- จ อุปฏฺฐิเตสุ เต มนสิกโรติ
เกเส มุญฺจติ.  ๓- เอส นโย สพฺพตฺถ. เอวญฺหิสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกโรโต
อสุภาทีสุ อญฺญตรวเสน เต ธมฺมา อุปฏฺฐหนฺตา อนวเสสโต อุปฏฺฐหนฺติ,
ปากฏตรุปฏฺฐานา จ โหนฺติ
         อถ ยสฺส เต ธมฺมา อสุภโต อุปฏฺฐหนฺติ, ปากฏตรุปฏฺฐานา จ
โหนฺติ, ตสฺส เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน พฺยาเมน  ๔-
ปริปาติยมาโน เอกรุกฺเขปิ อสณฺฐหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา นิชฺฌตฺโต  ๕- โหติ
กิลนฺโต, อถ เอกเมว ฆนตาลปณฺณปริเวฐิตํ ตาลสูจึ นิสฺสาย ติฏฺฐติ, เอวเมว
จิตฺตมกฺกโฏ ทฺวตฺตึสโกฏฺฐาสเก อิมสฺมึ กาเย เตเนว โยคินา ปริปาติยมาโน
เอกโกฏฺฐาสเกปิ อสณฺฐหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา อเนการมฺมณวิธาวเน
อภิลาสาภาเวน นิชฺฌตฺโต  ๕- โหติ กิลนฺโต. อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร
จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน
ติฏฺฐติ. อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ
ปฐมชฺฌานํ อุปฺปาเทติ, ตตฺถ ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาติ.
         ยสฺส ปน เต ธมฺมา วณฺณโต อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺสาปิ เสยฺยถาปิ
นาม มกฺกโฏ ฯเปฯ อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา,
ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺฐติ. อถ ตเมว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. อุปฏฐหนฺติ.   ฉ.ม., อิ. อนุปุพฺพมุญฺจนโตติ
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. โลเมสุ จปติฏฺฐิเต มนสิกาเร เกเส มุญฺจติ   ฉ.ม., อิ. พฺยาเธน
@๕-๕ ฉ.ม., อิ. นิวตฺโต
นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ นีลกสิณวเสน วา
ปีตกสิณวเสน วา ปญฺจปิ รูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทติ, เตสญฺจ ยตฺถ กตฺถจิ
ปติฏฺฐาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาติ.
         ยสฺส ปน เต ธมฺมา สุญฺญโต อุปฏฺฐหนฺติ, โส ลกฺขณโต
มนสิกโรติ, ลกฺขณโต มนสิกโรโต  ๑- ตตฺถ จตุธาตุววตฺถานวเสน อุปจารชฺฌานํ
ปาปุณาติ. อถ มนสิกโรนฺโต เต ธมฺเม อนิจฺจทุกฺขานตฺตสุตฺตนฺตนยวเสน ๒-
มนสิกโรติ. อยมสฺส วิปสฺสนานโย. โส อิมํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ยถากฺกมญฺจ
ปฏิปชฺชิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาตีติ.
         เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ "กถมฺปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม
มนสิกโรตี"ติ, ตํ พฺยากตํ โหติ. ยญฺจาปิ วุตฺตํ "ภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ
วณฺณนา เวทิตพฺพา"ติ ตสฺสตฺโถ  ปกาสิโต โหตีติ.
                            ---------
                            ปกิณฺณกนโย
         อิทานิ อิมสฺมึเยว ทฺวตฺตึสากาเร วณฺณนาปริจยปาฏวตฺถํ อยํ
ปกิณฺณกนโย เวทิตพฺโพ:-
              นิมิตฺตโต ลกฺขณโต       ธาตุโต สุญฺญโตปิจ
              ขนฺธาทิโต จ วิญฺเญยฺโย   ทฺวตฺตึสาการนิจฺฉโยติ.
         ตตฺถ นิมิตฺตโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร อิมสฺมึ ทฺวตฺตึสากาเร
สฏฺฐีสตนิมิตฺตานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺฐาสโต
ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถีทํ? เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ สณฺฐานนิมิตฺตํ ทิสานิมิตฺตํ
โอกาสนิมิตฺตํ ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจนิมิตฺตานิ โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
         ลกฺขณโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺฐวีสติสตลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ลกฺขณโต มนสิกโรติ. เสยฺยถีทํ? เกเสสุ  ๓- ถทฺธลกฺขณํ
อาพนฺธตฺตลกฺขณํ  ๔- อุณฺหตฺตลกฺขณํ สมุทีรณลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ โหนฺติ.
เอวํ โลมาทีสุ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มนสิกโรนฺโต   ฉ.ม., อิ....สุตฺตตฺตยวเสน
@ ฉ.ม., อิ. เกสสฺส   ฉ.ม., อิ. อาพนฺธน...
         ธาตุโตติ ทฺวตฺตึสากาเร "จตุธาตุโร  ๑- ภิกฺขเว อยํ ปุริสปุคฺคโล"ติ  ๒-
เอตฺถ วุตฺตาสุ ธาตูสุ อฏฺฐวีสติสตธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร
ทฺวตฺตึสาการํ ธาตุโต  ๓- ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถึทํ? ยา เกเสสุ  ๔- ถทฺธตา, สา
ปฐวีธาตุ. ยา อาพนฺธนตา, สา อาโปธาตุ. ยา ปริปาจนตา, สา เตโชธาตุ.
ยา วิตฺถมฺภนตา, สา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ
         สุญฺญโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺฐวีสติสตสุญฺญตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ สุญฺญโต วิปสฺสติ. เสยฺยถีทํ? เกเสสุ  ๔- ตาว ปฐวีธาตุ
อาโปธาตฺวาทีหิ สุญฺญตา, ตถา อาโปธาตฺวาทโย ปฐวีธาตฺวาทีหีติ จตสฺโส
สุญฺญตา โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
       ขนฺธาทิโตติ ทฺวตฺตึสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน สงฺคยฺหมาเนสุ
"เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ
สติปฏฺฐานานี"ติ  เอวมาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เอวญฺจสฺส วิชานโต
ติณกฏฺฐสมูโห วิย กาโย ขายติ. ยถาห:-
               นตฺถิ สตฺโต นโร โปโส  ปุคฺคโล นูปลพฺภติ
               สุญฺญภูโต อยํ กาโย     ติณกฏฺฐสมูปโมติ.
           อถสฺส ยา สา:-
               สุญฺญาคารํ ปวิฏฺฐสฺส     สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน  ๕-
               อมานุสี รตี โหติ       สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตติ  ๖-
เอวํ อมานุสี รติ วุตฺตา, สา อทูรตรา โหติ. ตโต ยนฺตํ:-
               ยโต ยโต สมฺมสติ      ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
               ลภตี ปีติปาโมชฺชํ อมตนฺตํ วิชานตนฺติ  ๖-
เอวํ วิปสฺสนามยปีติปาโมชฺชามตํ วุตฺตํ, ตํ อนุภวมาโน นจิเรเนว อริยชนเสวิตํ
อชรามรณํ นิพฺพานามตํ สจฺฉิกโรตีติ.
                    อิติ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                      ทฺวตฺตึสาการวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม., อิ. ฉ ธาตุโร   ม. อุปริ. ๑๔/๓๔๓/๓๐๖   สี. ธาตุโส  ๔-๔ ฉ.ม.,
@อิ. เกเส   ฉ.ม., อิ. ตาทิโน  ๖-๖ ขุ. ธมฺมปท. ๒๕/๓๗๔/๘๒ สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๒๙-๖๓. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=726&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=726&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=3              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=27              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=26              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=26              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]