อรรถกถาเล่มที่ ๑๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ขุทฺทก.อ. (ปรมตฺถโช.)

                        ๓. ทฺวตฺตึสาการวณฺณนา
                          ปทสมฺพนฺธวณฺณนา
         อิทานิ ยทิทํ เอวํ ทสหิ สิกฺขาปเทหิ ปริสุทฺธปโยคสฺส สีเล
ปติฏฺิตสฺส กุลปุตฺตสฺส อาสยปริสุทฺธตฺถํ จิตฺตภาวนตฺถญฺจ อญฺตฺร พุทฺธุปฺปาทา
อปฺปวตฺตปุพฺพํ สพฺพติตฺถิยานํ อวิสยภูตํ เตสุ เตสุ สุตฺตนฺเตสุ:-
         "เอกธมฺโม ภิกฺขเว ภาวิโต พหุลีกโต มหโต สํเวคาย สํวตฺตติ.
มหโต อตฺถาย สํวตฺตติ. มหโต โยคกฺเขมาย สํวตฺตติ. สติสมฺปชญฺาย
สํวตฺตติ. าณทสฺสนปฏิลาภาย สํวตฺตติ. ทิฏฺธมฺมสุขวิหาราย สํวตฺตติ.
วิชฺชาวิมุตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตติ. กตโม เอกธมฺโม? กายคตาสติ.
อมตนฺเต ภิกฺขเว  น  ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสตึ น ปริภุญฺชนฺติ.
อมตนฺเต ภิกฺขเว ปริภุญฺชนฺติ, เย กายคตาสตึ ปริภุญฺชนฺติ. อมตนฺเตสํ
ภิกฺขเว อปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ อปริภุตฺตา. อมตนฺเตสํ ภิกฺขเว
ปริภุตฺตํ, เยสํ กายคตาสติ ปริภุตฺตา. ฯเปฯ ปริหีนํ... ปริหีนา. อปริหีนํ...
อปริหีนา. วิรทฺธํ... วิรทฺธา. อารทฺธํ... อารทฺธา"ติ.  ๑-
เอวํ ภควตา อเนกากาเรน  ๒- ปสํสิตฺวา:-
         "กถํ ภาวิตา, ภิกฺขเว กายคตาสติ กถํ พหุลีกตา มหปฺผลา โหติ
      มหานิสํสา? อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อรญฺคโต วา"ติ  ๓-
         อาทินา นเยน อานาปานปพฺพํ อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺปพฺพํ
ปฏิกฺกูลมนสิการปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพํ นว สีวถิกาปพฺพานีติ. อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ
ปพฺพานํ วเสน กายคตาสติกมฺมฏฺานํ นิฏฺทิฏฺ. ตสฺส ภาวนานิทฺเทโส อนุปฺปตฺโต.
ตตฺถ ยสฺมา อิริยาปถปพฺพํ จตุสมฺปชญฺปพฺพํ ธาตุมนสิการปพฺพนฺติ อิมานิ ตีณิ
วิปสฺสนาวเสน วุตฺตานิ. นว สีวถิกาปพฺพานิ วิปสฺสนาาเณสุเยว อาทีนวานุปสฺสนา-
วเสน วุตฺตานิ. ยาปิ เจตฺถ อุทฺธุมาตกาทีสุ สมาธิภาวนา อิจฺเฉยฺย, สา
วิสุทฺธิมคฺเค วิตฺถารโต อสุภภาวนานิทฺเทเส ปกาสิตา เอว. อานาปานปพฺพมฺปน
ปฏิกูลมนสิการปพฺพญฺเจติ อิมาเนตฺถ เทฺว สมาธิวเสน วุตฺตานิ. เตสุ อานาปานปพฺพํ
อานาปานสฺสติวเสน วิสุํ กมฺมฏฺานํเยว. ยมปเนตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. เอกก. ๒๐/๕๖๔, ๖๐๐-๖๐๓/๔๔-๔๗  ๒ ก. อเนกาการโวการํ
@๓ ม. อุปริ. ๑๔/๑๕๔/๑๓๗ กายคตาสติสุตฺต
         "ปุน จปรํ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อิมเมว กายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ
     เกสมตฺถกา ตจปริยนฺตํ ปูรนฺนานปฺปการสฺส อสุจิโน ปจฺจเวกฺขติ `อตฺถิ
     อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา ฯเปฯ มุตฺตนฺ"ติ  ๑-
         เอวํ ตตฺถ ตตฺถ มตฺถลุงฺคํ อฏฺิมิญฺเชน สงฺคเหตฺวา เทสิตกายคตาสติ-
โกฏฺาสภาวนาปริยายํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานํ อารทฺธํ, ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา:-
         ตตฺถ อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อิมสฺมินฺติ ยฺวายํ อุทฺธํ ปาทตลา อโธ
เกสมตฺถกา ตจปริยนฺโต ปูโร นานปฺปการสฺส อสุจิโนติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กาเยติ
สรีเร. สรีรญฺหิ อสุจิสญฺจยโต, กุจฺฉิตานํ วา เกสาทีนญฺเจว จกฺขุโรคาทีนญฺจ
โรคสตานํ อายภูตโต กาโยติ วุจฺจติ. เกสา ฯเปฯ มตฺถลุงฺคนฺติ  ๒- เอเต
เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ตตฺถ "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา โลมา"ติ
เอวมฺปิ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เตน กึ กถิตํ โหติ? อิมสฺมึ ปาทตลา
ปฏฺาย อุปริ, เกสมตฺถกา ปฏฺาย เหฏฺา, ตจโต ปฏฺาย ปริโตติ เอตฺตเก
พฺยามมตฺเต กเฬวเร สพฺพาทเรนปิ  ๓- วิจินนฺโต น โกจิ กิญฺจิ มุตฺตํ วา มณึ
วา เวฬุริยํ วา อครุํ วา จนฺทนํ วา กุกุมํ  ๔- วา กปฺปูรํ วา วาสจุณฺณาทึ
วา อณุมตฺตมฺปิ สุจิภาวํ ปสฺสติ, อถโข  ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉํ อสิรีกทสฺสนํ ๕-
นานปฺปการํ เกสโลมาทิเภทํ อสุจึเยว ปสฺสตีติ.
                     อยนฺตาเวตฺถ ปทสมฺพนฺธโต วณฺณนา.
                          -------------
                            อสุภภาวนา
         ภาวนาวเสน  ๖- ปนสฺส เอวํ วณฺณนา เวทิตพฺพา:- เอวเมตสฺมึ
ปาณาติปาตาเวรมณีสิกฺขาปทาทิเภเท สีเล ปติฏฺิเตน ปโยคสุทฺเธน อาทิกมฺมิเกน
กุลปุตฺเตน อาสยสุทฺธิยา อธิคมนตฺถํ ทฺวตฺตึสาการกมฺมฏฺานภาวนานุโยคมนุยุญฺชิตุ-
กาเมน ปมนฺตาวสฺส อาวาสกุลลาภคณกมฺมอทฺธานญฺาติคนฺถโรคอิทฺธิปลิโพเธน
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปริ. ๑๔/๑๕๔/๑๓๗ กายคตาสติสุตฺต  ๒ ฉ.ม. เกสา ฯเปฯ มุตฺตนฺติ
@๓ ฉ.ม. สพฺพากาเรนปิ. สี., อิ. อาทเรนปิ ๔ ฉ.ม., อิ. กุงฺกุมํ
@๕ ฉ.ม., อิ. อสฺสิริกทสฺสนํ  ๖ ฉ.ม. อสุภภาวนาวเสน
กิตฺติปลิโพเธน วา สห ทส ปลิโพธา โหนฺติ, อถาเนน อาวาสกุลลาภคณญฺาติกิตฺตีสุ
สงฺคปฺปหาเนน, กมฺมอทฺธานคนฺเถสุ อพฺยาปาเรน, โรคสฺส ติกิจฺฉายาติ.
เอวนฺเต ทส ปลิโพธา อุปจฺฉินฺทิตพฺพา, อถาเนน อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน อนุปจฺฉินฺน-
เนกฺขมฺมาภิลาเสน โกฏิปฺปตฺตสลฺเลขวุตฺติตํ ปริคฺคเหตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทกมฺปิ
วินยาจารํ อปฺปชหนฺเตน อาคมาธิคมสมนฺนาคโต ตโต อญฺตรงฺคสมนฺนาคโต วา
กมฺมฏฺานทายโก อาจริโย วินยานุรูเปน วิธินา อุปคนฺตพฺโพ, วตฺตสมฺปทาย จ
อาราธิตจิตฺตสฺส ตสฺส อตฺตโน อธิปฺปาโย นิเวเทตพฺโพ. เตน ตสฺส นิมิตฺตชฺฌาสย-
จริยาธิมุตฺติเภทํ ตฺวา ยทิ เอตํ กมฺมฏฺานานุรูปํ, อถ ยสฺมึ วิหาเร อตฺตนา
วสติ, ยทิ ตสฺมึเยว โสปิ วสิตุกาโม โหติ, ตโต สงฺเขปโต กมฺมฏฺานํ ทาตพฺพํ.
อถ อญฺตฺถ วสิตุกาโม โหติ, ตโต ปหาตพฺพปริคฺคเหตพฺพาทิกถนวเสน
สปุเรกฺขารราคจริตานุกูลาทิกถนวเสน สปฺปเภทํ วิตฺถาเรน กเถตพฺพํ. เตน ตํ
สปุเรกฺขารํ สปฺปเภทํ กมฺมฏฺานกถํ  ๑- อุคฺคเหตฺวา อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา ยานิ
ตานิ:-
          "มหาวาสํ นวาวาสํ         ชราวาสญฺจ ปนฺถนึ
          โสณฺฑึ ปณฺณญฺจ ปุปฺผญฺจ       ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
          นครํ ทารุนา เขตฺตํ         วิสภาเคน ปฏฺฏนํ
          ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ          ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
          อฏฺารเสตานิ านานิ       อิติ วิญฺาย ปณฺฑิโต
          อารกา ปริวชฺเชยฺย         มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา"ติ  ๒-
เอวํ อฏฺารส เสนาสนานิ ปริวชฺเชตพฺพานีติ วุจจนฺติ, ตานิ ปริวชฺเชตฺวา, ยนฺตํ:-
         กถญฺจ ภิกฺขเว เสนาสนํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ  โหติ, อิธ ภิกฺขเว
เสนาสนํ คามโต นาติทูรํ โหติ, นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา
อปฺปกิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสํ,
ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ
จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน
เถรา  ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กมุมฏฺานํ  ๒ วิสุทฺธิ. ๑/๑๕๔
       มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหติ `อิทํ
       ภนฺเต กถํ อิมสฺส โก อตฺโถ'ติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏญฺเจว  ๑-
       วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตญฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขฏฺานิเยสุ
       ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข ภิกฺขเว เสนาสนํ
       ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี"ติ  ๒-
เอวํ ปญฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ วุตฺตํ, ตถารูปํ เสนาสนํ อุปคมฺม กตสพฺพกิจฺเจน
กาเมสุ อาทีนวํ, เนกฺขมฺเม จ อานิสํสํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา พุทฺธสุพุทฺธตาย ธมฺม-
สุธมฺมตาย สํฆสุปฏิปนฺนตาย จ อนุสฺสรเณน จิตฺตํ ปสาเทตฺวา ยนฺตํ:-
          "วจสา มนสา เจว      วณฺณสณฺานโต ทิสา
         โอกาสโต ปริจฺเฉทา      สตฺตธุคฺคหณํ วิทู"ติ
เอวํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ, อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโต วิกฺเขปปฺ-
ปฏิพาหนโต ปณฺณตฺติสมติกฺกมโต อนุปุพฺพมุญฺจนโต อปฺปนาโต ลกฺขณโต  ๓- ตโย
จ สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลญฺจ วุตฺตํ, ตํ อปริจฺจชนฺเตน
ทฺวตฺตึสาการภาวนา อารภิตพฺพา. เอวญฺหิ อารภโต สพฺพากาเรน ทฺวตฺตึสาการภาวนา
สมฺปชฺชติ, โน อญฺถา.
         ตตฺถ อาทิโตว ตจปญฺจกํ ตาว คเหตฺวา อปิ ปิฏเกน "เกสา
โลมา"ติ เอวมาทินา นเยน อนุโลมโต ตสฺมึ ปคุณีภูเต "ตโจ ทนฺตา"ติ
เอวมาทินา นเยน ปฏิโลมโต, ตสฺมึปิ ปคุณีภูเต ตทุภยนเยเนว อนุโลมปฏิโลม โต
พหิ วิสฏวิตกฺกวิจฺเฉทนตฺถํ ปาลิปคุณีภูตภาวตฺถญฺจ วจสา โกฏฺาสสภาวปริคฺคหตฺถํ
มนสา จ อฑฺฒมาสํ ภาเวตพฺพํ. วจสา หิสฺส ภาวนา พหิ วิสฏวิตกฺกํ
วิจฺฉินฺทิตฺวา มนสา ภาวนาย ปาลิปคุณีตาย จ ปจฺจโย โหติ, มนสา ภาวนา
อสุภวณฺณลกฺขณานํ อญฺตรวเสน ปริคฺคหสฺส  ๔- อถ เตเนว กเมน  ๕- วกฺกปญฺจกํ
อฑฺฒมาสํ, ตโต ตทุภยมฑฺฒมาสํ, ตโต ปปฺผาสปญฺจกมฑฺฒมาสํ, ตโต ตํ
ปญฺจกตฺตยมฺปิ อฑฺฒมาสํ, อถ อนฺเต วุตฺตมฺปิ  ๖- มตฺถลุงฺคํ ปวีธาตุอากาเรหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อวิวรญฺเจว  ๒ องฺ. ทสก. ๒๔/๑๑/๑๓ เสนาสนสุตฺต  ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ.
@๔ ม. ปริคฺคหิตสฺส  ๕ ฉ.ม. นเยน  ๖ ฉ.ม. อวุตฺตมฺปิ
สทฺธึ เอกโต ภาวนตฺถํ อิธ ปกฺขิปิตฺวา มตฺถลุงฺคปญฺจกํ อฑฺฒมาสํ, ตโต
ปญฺจกจตุกฺกมฺปิ อฑฺฒมาสํ, ตโต  ๑- เมทจฺฉกฺกํ อฑฺฒมาสํ, ตโต เมทจฺฉกฺเกน
สห ตํ ปญฺจกจตุกฺกมฺปิ อฑฺฒมาสํ, อถ มุตฺตจฺฉกฺกํ อฑฺมาสํ, ตโต สพฺพเมว
ทฺวตฺตึสาการํ อฑฺฒมาสนฺติ เอวํ ฉ มาเส วณฺณสณฺานทิโสกาสปริจฺเฉทโต  ๒-
ววตฺถเปนฺเตน ภาเวตพฺพํ. เอวํ มชฺฌิมปญฺปุคฺคลํ สนฺธาย วุตฺตํ. มนฺทปญฺเน
ตุ ยาวชีวํ ภาเวตพฺพํ, ติกฺขปญฺสฺส นจิเรเนว ภาวนา สมฺปชฺชตีติ.
         เอตฺถาห "กถมฺปนายมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปตี"ติ.
วุจฺจเต  ๓- อยญฺหิ "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา"ติ เอวมาทินา นเยน ตจปญฺจกาทิ-
วิภาคโต ทฺวตฺตึสาการํ ภาเวนฺโต เกเส ตาว วณฺณโต กาฬกาติ ววตฺถเปติ,
ยาทิสกา วาเนน ทิฏฺา โหนฺติ. สณฺานโต ทีฆาวฏฺฏกา  ๔- ตุลาทณฺฑมิวาติ
ววตฺถเปติ. ทิสโต ปน ยสฺมา อิมสฺมึ กาเย นาภิโต อุทฺธํ อุปริมทิสา อโธ
เหฏฺิมาติ วุจฺจติ, ตสฺมา อิมสฺส กายสฺส อุปริมทิสาย ชาตาติ  ววตฺถเปติ.
โอกาสโต นลาฏนฺตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺฉินฺเน สีสจมฺเม ชาตาติ. ตตฺถ ยถา
วมฺมิกมตฺถเก ชาตานิ กุณฺติณานิ  ๕- น ชานนฺติ  "มยํ วมฺมิกมตฺถเก ชาตานี"ติ,
นปิ วมฺมิกมตฺถโก ชานาติ "มยิ กุณฺติณานิ ชาตานี"ติ, เอวเมว น เกสา
ชานนฺติ "มยํ สีสจมฺเม ชาตา"ติ นปิ สีสจมฺมํ ชานาติ "มยิ เกสา ชาตา"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สุญฺา
ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลา, น สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโตติ
ทุพฺพิโธ ปริจฺเฉโท สภาควิสภาควเสน. ตตฺถ เกสา เหฏฺา ปติฏฺิตจมฺมตเลน
ตตฺถ วีหคฺคมตฺตํ  ๖- ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน อตฺตโน มูลตเลน วา  ๗- อุปริ
อากาเสน ติริยํ อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนาติ เอวํ สภาคปริจฺเฉทโต, เกสา น
อวเสสเอกตฺตึสาการา, อวเสสเอกตฺตึสาการา  ๘- น เกสาติ เอวํ
วิสภาคปริจฺเฉทโต จ ววตฺถเปติ. เอวนฺตาว เกเส วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อถ ๒  ฉ.ม....สณฺานวิโสกาส,.. ๓ ฉ.ม. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ
@๔ ฉ.ม. ทีฆวฏฺฏลิกา, สี.,อิ. ทีฆฏฺฏุลกา  ๕ สี.,อิ. กุนฺตติณานิ. เอวมุปริปิ
@๖ ม. วีหิมตฺตํ  ๗ ฉ.ม., อิ. จ  ๘ ฉ.ม. อวเสสาเอกตึสา, อิ. อวเสสเอกตฺตึสา
         อวเสเสสุปิ โลเม  ๑- วณฺณโต เยภุยฺเยน นีลวณฺณาติ ววตฺถเปติ,
ยาทิสกา วา เตน ๒- ทิฏฺา โหนฺติ. สณฺานโต โอนตจาปสณฺานา,
อุปริวงฺกตาลหีรสณฺานา วาติ ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต หตฺถตลปาทตเล
เปตฺวา เยภุยฺเยน อวเสสสรีรจมฺเม ชาตาติ.
      ตตฺถ ยถา ปุราณคามฏฺาเน ชาตานิ ทพฺพติณานิ  น ชานนฺติ
"มยํ ปุราณคามฏฺาเน ชาตานี"ติ, น จ ปุราณคามฏฺานํ ชานาติ "มยิ
ทพฺพติณกานิ ชาตานี"ติ, เอวเมว น โลมา ชานนฺติ  "มยํ สรีรจมฺเม ชาตา"ติ,
น จ  ๓- สรีรจมฺมํ ชานาติ "มยิ โลมา ชาตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ
เอเต ธมฺมา อเจตนา อพฺยากตา สุญฺา ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกฺกูลา, น
สตฺโต น ปุคฺคโลติ ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา ปติฏฺิตจมฺมตเลน ตตฺถ
ลิกฺขามตฺตํ  ๔- ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน อตฺตโน มูลตเลน วา  ๕- อุปริ อากาเสน
ติริยํ อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ โลเม วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ นขา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส วีสติว. เต สพฺเพปิ
วณฺณโต มํสวินิมุตฺโตกาเส เสตา, มํสสมฺพนฺเธ ตมฺพวณฺณาติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต ยถาสกปติฏฺิโตกาสสณฺานา, เยภุยฺเยน วา มธุกผลฏฺิกสณฺานา,
มจฺฉสกลิกสณฺานา วาติ ววตฺถเปติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา, โอกาสโต
องฺคุลีนํ อคฺเคสุ ปติฏฺิตาติ.
         ตตฺถ ยถา นาม คามทารเกหิ ทณฺฑกคฺเคสุ มธุกผลฏฺิกา ปิตา
น ชานนฺติ "มยํ ทณฺฑกคฺเคสุ ปิตา"ติ, นปิ ทณฺฑกา ชานนฺติ "อมฺเหสุ
มธุกผลฏฺิกา ปิตา"ติ, เอวเมว น นขา ชานนฺติ  "มยํ องฺคุลีนํ อคฺเคสุ
ปติฏฺิตา"ติ, นปิ องฺคุลิโย ชานนฺติ "อมฺหากํ อคฺเคสุ นขา ปติฏฺิตา"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา อเจตนา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ
ววตฺถเปติ. ปริจฺเฉทโต  "เหฏฺา มูเล จ องฺคุลีมํเสน, ตตฺถ ปติฏฺิตตเลน จ  ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. โลมา  ๒ ฉ.ม. วาเนน  ๓ ฉ.ม., อิ. ปิ
@๔ ม. ลิขามตฺตํ  ๕ ฉ.ม. มูเลน จ, อิ. มูลตเลน จ ๖ ฉ.ม. วา
อุปริ อคฺเค จ อากาเสน, อุภโต ปสฺเสสุ องฺคุลีนํ อุภโต โกฏิจมฺเมน จ
ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นเข วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ ทนฺตา ยสฺส ปริปุณฺณา, ตสฺส ทฺวตฺตึส. เต สพฺเพปิ
วณฺณโต เสตวณฺณาติ ววตฺถเปติ. ยสฺส จ สมสณฺิตา โหนฺติ, ตสฺส ขรปตฺตจฺฉินฺน-
สํขปฏลมิว สมคนฺถิตเสตกุสุมมกุลมาลา วิย จ ขายนฺติ. ยสฺส วิสมสณฺิตา, ตสฺส
ชิณฺณอาสนสาลาปีกปฏิปาฏิ วิย นานาสณฺานาติ สณฺานโต ววตฺถเปติ. เตสํ
หิ อุภยทนฺตปนฺติปริโยสาเนสุ เหฏฺโต อุปริ จ เทฺว เทฺว กตฺวา อฏฺ ทนฺตา
จตุโกฏิกา จตุมูลิกา อาสนฺทิกสณฺานา, เตสํ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺา
อฏฺ ทนฺตา ติโกฏิกา ติมูลิกา สึฆาตกสณฺานา. เตสมฺปิ  โอรโต เตเนว
กเมน เหฏฺโต จ อุปริโต จ เอกเมกํ กตฺวา จตฺตาโร ทนฺตา ทฺวิโกฏิกา
ทฺวิมูลิกา ยานกูปตฺถมฺภสณฺานา. ๑- เตสมฺปิ โอรโต เตเนว กเมน สนฺนิวิฏฺา
จตฺตาโร ทาทนฺตา ๒- เอกโกฏิกา เอกมูลิกา มลฺลิกมกุลสณฺานา. ๓- ตโต
อุภยทนฺตปนฺติเวมชฺเฌ เหฏฺา จตฺตาริ อุปริ จตฺตาริ  ๔- กตฺวา อฏฺ ทนฺตา
เอกโกฏิกา เอกมูลิกา ตุมฺพวีชสณฺานา. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา.
โอกาสโต อุปริมา อุปริมหนุกฏฺิเก อโธโกฏิกา, เหฏฺิมา เหฏฺิมหนุกฏฺิเก
อุทฺธํโกฏิกา หุตฺวา ปติฏฺิตาติ.
         ตตฺถ ยถา นวกมฺมิกปุริเสน เหฏฺา สิลาตเล ปติฏฺาปิตา อุปริมตเล
ปเวสิตา ถมฺภา น ชานนฺติ "มยํ เหฏฺาสิลาตเล ปติฏฺาปิตา, อุปริมตเล
ปเวสิตา"ติ, นปิ เหฏฺาสิลาตลํ ชานาติ "มยิ ถมฺภา ปติฏฺิตา"ติ ๕- นปิ
อุปริมตลํ ชานาติ "มยิ ถมฺภา ปติฏฺา"ติ, ๖- เอวเมว น ทนฺตา ชานนฺติ "มยํ
เหฏฺาหนุกฏฺิเก ปติฏฺิตา, อุปริมหนุกฏฺิเก ปวิฏฺา"ติ, นปิ เหฏฺาหนุกฏฺิกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ยานกูปตฺถมฺภินีสณฺานา  ๒ ฉ.ม., อิ. ทาาทนฺตา
@๓ ฉ.ม., อิ. มลฺลิกามกุลสณฺานา  ๔ ฉ.ม., อิ. จตฺตาโร อุปริ จตฺตาโร
@๕ ฉ.ม. ปติฏฺาปิตาติ  ๖ ฉ.ม., อิ. ปวิฏฺาติ.
ชานาติ "มยิ ทนฺตา ปติฏฺิตา"ติ, นปิ อุปริมหนุกฏฺิกํ ชานาติ "มยิ ทนฺตา
ปวิฏฺา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ
ปริจฺเฉทโต เหฏฺา หนุกฏฺิกูเปน หนุกฏฺิกํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน อตฺตโน
มูลตเลน จ อุปริ อากาเสน ติริยํ อญฺมเน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ.
อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ทนฺเต
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร นานากุณปสญฺจยปฏิจฺฉาทกตจมฺปิ วณฺณโต
เสโตติ ววตฺถเปติ. โส หิ ยทิปิ ฉวิราคสญฺจิตตฺตา  ๑- กาฬโกทาตาทิวณฺณวเสน
นานาวณฺโณ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิสฺส สภาควณฺเณน เสโต เอว. โส ปนสฺส
เสตภาโว อคฺคิชาลาภิฆาตปหรณปฺปหาราทีหิ วิทฺธํสิตาย ฉวิยา ปากโฏ โหติ.
สณฺานโต สํเขเปน กญฺจุกสณฺาโน, วิตฺถาเรน นานาสณฺาโนติ. ตถาหิ  ๒- ตตฺถ
อคฺคปาทงฺคุลิตฺตโจ, โกสการกกิมิโกสสณฺาโน,  ๒- ปิฏฺิปาทตฺตโจ ปูฏพนฺธุปาหน-
สณฺาโน, ชงฺฆตฺตโจ ภตฺตปูฏกตาลปณฺณสณฺาโน, อูรุตฺตโจ ตณฺฑุลภริตทีฆตฺ-
ถวิกสณฺาโน, อานิสทตฺตโจ อุทกปูริตปฏปริสาวนสณฺาโน, ปิฏฺิตฺตโจ
ผลโกนทฺธจมฺมสณฺาโน, กุจฺฉิตฺตโจ วิณาโทณิโกนทฺธจมฺมสณฺาโน, อูรตฺตโจ
เยภุยฺเยน จตุรสฺสสณฺาโน, เทฺวํ พาหุตฺตโจ ๓- ตูณีโรนทฺธจมฺมสณฺาโน,
ปิฏฺิหตฺถตฺตโจ ขุรโกสสณฺาโน ผณกตฺถวิกสณฺาโน วา, หตฺถงฺคุลิตฺตโจ
กุญฺจิกโกสสณฺาโน, คีวตฺตโจ เคลกญฺจุกสณฺาโน, มุขตฺตโจ
ฉิทฺทาวฉิทฺทกีฏกุลาวกสณฺาโน, ๔- สีสตฺตโจ ปตฺตตฺถวิกสณฺาโนติ.
         ตจปริคฺคณหเกน จ โยคาวจเรน อุตฺตโรฏฺโต ปฏฺาย ตจสฺส
มํสสฺส จ อนฺตเรน จิตฺตํ เปเสนฺเตน ปมนฺตาว มุขตฺตโจ ววตฺถเปตฺพฺโพ,
ตโต สีสตฺตโจ, อถ พหิ คีวตฺตโจ, ตโต อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ
ทกฺขิณหตฺถตฺตโจ. อถ เตเนว กเมน วามหตฺถตฺตโจ, ตโต ปิฏฺิตฺตโจ, อถ
อานิสทตฺตโจ, ตโตปิ อนุโลเมน ปฏิโลเมน จ ทกฺขิณปาทตฺตโจ, อถ
วามปาทตฺตโจ, ตโต วตฺถิอุทรหทยอพฺภนฺตรคีวตฺตโจ, ตโต เหฏฺิมหนุกตฺตโจ, อถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ฉวิราครญฺชิตตฺตา  ๒-๒ ฉ.ม., อิ. ตถาหิ ปาทงฺคุลิตฺตโจ
@โกสการกโกสสณฺาโน  ๓ ฉ. ทฺวิพาหุตฺตโจ, ม. เทฺว พาหุตฺตจา  ๔ ฉ.ม.,
@อิ. ฉิทฺทาวฉิทฺทกิมิกุลาวก...
อธโรฏฺตฺตโจ. เอวํ ยาว ปุน อุปริ โอฏฺตฺตโจติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ
ชาโต. โอกาสโต สกลสรีรํ ปริโยนทฺธิตฺวา ิโตติ.
         ตตฺถ ยถา อลฺลจมฺมปริโยนทฺธาย เปฬาย น อลฺลจมฺมํ ชานาติ
"มยา เปฬา ปริโยนทฺธา"ติ, นปิ เปฬา ชานาติ `อหํ อลฺลจมฺเมน ปริโยนทฺธา"ติ
เอวเมว  น ตโจ ชานาติ "มยา อิทํ จาตุมฺมหาภูติกํ สรีรํ โอนทฺธนฺ"ติ, นปิ
อิทํ จาตุมฺมหาภูติกํ สรีรํ ชานาติ "อหํ ตเจน โอนทฺธนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณ-
วิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ:-
            อลฺลจมฺมปฏิจฺฉนฺโน    นวทฺวาโร มหาวโณ
            สมนฺตโต ปคฺฆรติ     อสุจิปูติคนฺธิโยติ.
         ปริจฺเฉทโต เหฏฺา มํเสน ตตฺถ ปติฏฺิตตเลน จ  ๑- อุปริ ฉวิยา
ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ตจํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ วณฺณโต รตฺตปาลิภทฺทก-
ปุปฺผสนฺนิภนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต นานาสณฺานนฺติ. ตถาหิ ตตฺถ  ๒- ชงฺฆมํสํ
ตาลปตฺตนฺโตปูฏภตฺตสณฺานํ, อวิกสิตเกตกีมกุลสณฺานนฺติปิ เกจิ. อูรุมํสํ
สุธาปึสนนิสทโปตกสณฺานํ, อานิสทมํสํ อุทฺธนโกฏิสณฺานํ, ปิฏฺิมํสํ ตาลคุฬปฏล-
สณฺานํ, ผาสุกทฺวยมํสํ วํสมยโกฏฺกุจฺฉิปฺปเทสมฺหิ ตนุมตฺติกาเลปสณฺานํ, ถนมํสํ
วฏฺเฏตฺวา อวกฺขิตฺตอลฺลมตฺติกปิณฺฑกสณฺานํ, ๓- เทฺว พาหุมํสํ นงฺคุฏฺสีสปาเท
เฉตฺวา นิจฺจมฺมํ กตฺวา ทฺวิคุณฏฺปิตมหามูสิกสณฺานํ, มํสสุนขสณฺานนฺติปิ ๔-
เอเก. คณฺฑมํสํ คณฺฑปฺปเทเส ปิตกรญฺชพีชสณฺานํ, มณฺฑูกสณฺานนฺติปิ เอเก.
ชิวฺหามํสํ นุหีปตฺตสณฺานํ, นาสามํสํ โอมุขนิกฺขิตฺตปณฺณโกสสณฺานํ,
อกฺขิกูปมํสํ อฑฺฒปกฺกอุทุมพรสณฺานํ, สีสมํสํ ปตฺตปจนกฏาหตนุเลปสณฺานนฺติ.
มํสปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เอตาเนว โอฬาริกมํสานิ สณฺานโต ววตฺถเปตพฺพานิ.
เอวญฺหิ ววตฺถาปยโต สุขุมานิ มํสานิ าณสฺส อาปาถมาคจฺฉนฺตีติ. ทิสโต ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ อาลิมฺปิตฺวา  ๕- ิตนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. วา  ๒ ฉ.ม. ตสฺส  ๓ ฉ.ม. อวกฺขิตฺตทฺธมตฺติกา...
@อิ. อปวิทฺธอลฺลมตฺติก...  ๔ ฉ.ม. มํสสูนกสณฺานนฺติปิ  ๕ อนุลิมฺปิตฺวา
         ตตฺถ ยถา ถูลมตฺติกานุลิตฺตาย  ๑- ภิตฺติยา น ถูลมตฺติกา ชานาติ
"มยา ภิตฺติ อนุลิตฺตา"ติ, นปิ ภิตฺติ ชานาติ "อหํ ถูลมตฺติกาย อนุลิตฺตา"ติ
เอวเมว น นวเปสิสตปฺปเภทํ มํสํ ชานาติ "มยา อฏฺิสตตฺตยํ อนุลิตฺตนฺติ นปิ
อฏฺิสตตฺตยํ ชานาติ "อหํ นวเปสิสตปฺปเภเทน มํเสน อนุลิตฺตนฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณ-
วิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ:-
            นวเปสิสตา มํสา     อนุลิตฺตา กเฬวรํ
            นานากิมิกุลากิณฺณํ     มีฬฺหฏฺานํว ปูติกนฺติ.
         ปริจฺเฉทโต เหฏฺา อฏฺิสงฺฆาเฏน ตตฺถ ปติฏฺิตตเลน จ ๒- อุปริ
ตเจน ติริยํ อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ มํสํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร นวสตปฺปเภทา นหารู วณฺณโต เสตาติ ววตฺถเปติ,
มธุกวณฺณาติปิ เอเก. สณฺานโต นานาสณฺานาติ. ตถาหิ ตตฺถ มหนฺตา มหนฺตา
นหารู กนฺทลมกุลสณฺานา, ตโต สุขุมตรา สูกรวาคุรารขฺชุสณฺานา, ๓- ตโต
อณุกตรา ปูติลตาสณฺานา, ตโต อณุกตรา สีหฬานํ มหาวีณาตนฺติสณฺานา, ตโต
อณุกตรา ถูลสุตฺตสณฺานา, หตฺถปิฏฺิปาทปิฏฺีสุ นหารู สกุณปาทสณฺานา.
สีเส นหารู คามทารกานํ สีเส ปิตวิรฬตรทุกฺกุลสณฺานา, ปิฏฺิยํ นหารู
เตเมตฺวา อาตเป ปสาริตมจฺฉชาลสณฺานา, อวเสสา อิมสฺมึ สรีเร
ตํตํองฺคปจฺจงฺคานุคตา นหารู สรีเร ปฏิมุกฺกชาลกญฺจุกสณฺานาติ. ทิสโต ทฺวีสุ
ทิสาสุ ชาตา. เตสุ จ ทกฺขิณกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย ปญฺจ กณฺฑรนามกา มหานหารู
ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา ๔- วามปสฺสํ คตา, วามกณฺณจูฬิกโต ปฏฺาย
ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณคลวาฏกโต
ปฏฺาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา. วามปสฺสํ คตา, วามคลวาฏกโต
ปฏฺาย ปญฺจ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ วินทฺธมานา ทกฺขิณปสฺสํ คตา, ทกฺขิณหตฺถํ
วินทฺธมานา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปญฺจ ปญฺจาติ ทส กณฺฑรนามกา เอว
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ถุสมตฺติกานุลิตฺตาย, เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม., อิ. วา
@๓ ฉ.ม., อิ. สูกรวาคุรรชฺชุ...  ๔ ฉ.ม. วินนฺธมานา เอวมุปริปิ
มหานหารู อารูฬฺหา. ตถา วามหตฺถํ, ทกฺขิณปาทํ, วามปาทญฺจาติ เอวเมเต
สฏฺี มหานหารู สรีรธารกา สรีรนิยามกาติปิ ววตฺถเปติ. โอกาสโต สกสรีเร
อฏฺิจมฺมานํ อฏฺิมํสานญฺจ อนฺตเร อฏฺีนิ อาพนฺธมานา ิตาติ.
         ตตฺถ ยถา วลฺลิสนฺตานุพทฺเธสุ  ๑- กุฏทารูสุ  ๒- น วลฺลิสนฺตานา ชานนฺติ
"อเมฺหหิ กุฏทารูนิ อาพทฺธานี"ติ, นปิ กุฏทารูนิ ๓- ชานนฺติ "มยํ วลฺลิสนฺตาเนหิ
อาพทฺธานี"ติ, เอวเมว น นหารู ชานนฺติ "อเมฺหหิ ตีณิ อฏฺิสตานิ
อาพทฺธานี"ติ, นปิ ตีณิ อฏฺิสตานิ ชานนฺติ "มยํ นหารูหิ อาพทฺธานี"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ:-
            นว นหารุสตา โหนฺติ      พฺยามมตฺเต กเฬวเร
            พนฺธนฺติ อฏฺิสงฺฆาฏํ       อคารมิว วลฺลิโยติ.
         ปริจฺเฉทโต เหฏฺา ตีหิ อฏฺิสเตหิ ตตฺถ ปติฏฺิตตเลหิ จ  ๔- อุปริ
ตจมํเสหิ ติริยํ อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ นหารู วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ทฺวตฺตึสทนฺตฏฺิกานํ วิสุํ คหิตตฺตา เสสานิ จตุสฏฺี
หตฺถฏฺิกานิ จตุสฏฺี ปาทฏฺิกานิ จตุสฏฺี มุทุกฏฺิกานิ มํสนิสฺสิตานิ เทฺว
ปณฺหิกฏฺิกานิ  ๕- เอเกกสฺมึ ปาเท เทฺว เทฺว โคปฺผกฏฺิกานิ เทฺว ชงฺฆฏฺิกานิ
เอกํ ชณฺณุกฏฺิ เอกํ อูรุฏฺิ เทฺว กฏิฏฺีนิ อฏฺารส ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ
จตุวีสติ ผาสุกฏฺีนิ จุทฺทส อุรฏฺีนิ เอกํ หทยฏฺิ เทฺว อกฺขกฏฺีนิ เทฺว
ปิฏฺิพาหกฏฺีนิ เทฺว พาหฏฺีนิ เทฺว เทฺว อคฺคพาหฏฺีนิ สตฺต คีวฏฺีนิ เทฺว
หนุกฏฺีนิ เอกํ นาสิกฏฺิ เทฺว อกฺขิฏฺีนิ เทฺว กณฺณฏฺีนิ เอกํ นลาตฏฺิ เอกํ
มุฏฺฏฺิ นว สีสกปาลฏฺีนีติ เอวมาทินา นเยน วุตฺตปฺปเภทานิ อฏฺีนิ สพฺพาเนว
วณฺณโต เสตานีติ ววตฺถเปติ.
         สณฺานโต นานาสณฺานานีติ. ตถาหิ ตตฺถ อคฺคปาทงฺคุลิยฏฺีนิ กตกพีช-
สณฺานานิ, ตทนนฺตรานิ องฺคุลีนํ มชฺฌปพฺพฏฺีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺิสณฺานานิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วลฺลิสนฺตานุพนฺเธสุ เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม., อิ. กุฏฏทารูสุ เอวมุปริปิ
@๓ สี. กุฑุฑทารูนิ.  ๔ ฉ.ม., อิ. วา  ๕ ฉ.ม., อิ. ปณฺหิกฏฺีนิ.
มูลปพฺพฏฺีนิ ปณวสณฺานานิ, โมรสกลิกสณฺานานีติปิ เอเก. ปิฏฺิปาทฏฺีนิ
โกฏฺฏิตกนฺทลปิญฺชราสิสณฺานานิ, ๑- ปณฺหิกฏฺีนิ เอกฏฺิผลตาลพีชสณฺานานิ,
โคปฺผกฏฺีนิ เอกโต พนฺธกีฬาคุฬกสณฺานานิ, ชงฺฆฏฺิเกสุ ขุทฺทกฏฺิ ๒-
ธนุทณฺฑสณฺานํ, มหนฺตํ ขุปฺปิปาสามิลาตธมฺมนิสปฺปปิฏฺิสณฺานํ ๓- ชงฺฆฏฺิกสฺส
โคปฺผกฏฺิเกสุ ปติฏฺิตฏฺานํ อจฺฉาทิตตจขชฺชูรีกฬีรสณฺานํ, ๔- ชงฺฆฏฺิกสฺส
ชณฺณุกฏฺิเก ปติฏฺิตฏฺานํ มุฏฺิกมตฺถกสณฺานํ, ๕- ชาณุกฏฺิ ๖- เอกปสฺสโต
ฆฏฺฏิตเผณุสณฺานํ, อูรุฏฺีนิ ทุตฺตจฺฉิตวาสิทณฺฑผรสุทณฺฑสณฺานานิ, อูรุฏฺ-
ิกสฺส กฏฏฺิเก ปติฏฺิตฏฺานํ สุวณฺณการานํ อคฺคิชาลนกสลากาพุทฺธิสณฺานํ,
ตปฺปติฏฺิโตกาโส อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลสณฺาโน, กฏิฏฺีนิ เทฺวปิ เอกาพทฺธานิ
หุตฺวา กุมฺภกาเรหิ กตจูฬิสณฺานานิ, ตาปสภิสิสณฺานานีติ  ๗- เอเก. อานิสทฏฺีนิ
เหฏฺามุขปิตสปฺปผณสณฺานานิ, สตฺตฏฺฏฺาเนสุ ฉิทฺทาวจฺฉิทฺทานิ อฏฺารส
ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ อพฺภนฺตรโต อุปรูปริ ปิตสีสกปฏเวกสณฺานานิ, ๘- พาหิรโต
วฏฺฏนาวลิสณฺานานิ, เตสํ อนฺตรนฺตรา กกจทนฺตสทิสานิ เทฺว ตีณิ กณฺฏกานิ
โหนฺติ, จตุวีสติยา ผาสุกฏฺีสุ ปริปุณฺณานิ ปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺานานิ,
อปริปุณฺณานิ อปริปุณฺณสีหฬทาตฺตสณฺานานิ, สพฺพาเนว โอทาตกุกฺกุฏสฺส
ปสาริตปกฺขทฺวยสณฺานานีติปิ เอเก. จุทฺทส อุรฏฺีนิ ชิณฺณสนฺทมานิกาผลกปนฺติ-
สณฺานานิ, หทยฏฺิ ทพฺพิผณสณฺานํ, อกฺขกฏฺีนิ ขุทฺทกโลหวาสิทณฺฑสณฺานานิ,
เตสํ เหฏฺา อฏฺิ อฑฺฒจนฺทสณฺานํ, ปิฏฺิพาหฏฺีนิ ผรสุผณสณฺานานิ,
อุปจฺฉินฺนสีหฬกุทฺทาลสณฺานานีติปิ  ๙- เอเก. พาหฏฺีนิ อาทาสทณฺฑสณฺานานิ,
มหาวาสิทณฺฑสณฺานานีติปิ เอเก. อคฺคพาหฏฺีนิ ยมกตาลกนฺทสณฺานานิ,
มณิพนฺธฏฺีนิ เอกโต อลฺลิยาเปตฺวา ปิตสีสกปฏเวกสณฺานานิ, ปิฏฺิหตฺถฏฺีนิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิสณฺานานิ, สี. โกฏฺฏิตกนฺทามิชฺชราสิสณฺานานิ,
@อิ. โกฏฺฏิตกนฺทลมิชฺชราสิสณฺานานิ, เอวมุปริปิ.  ๒ ฉ.ม., อิ. ขุทฺทกํ
@๓ ฉ.ม., อิ....ธมนิปิฏิ สณฺานํ, สปฺโปติ สทฺโท นตฺถิ, [ธมนิ=เส้นโลหิต
@ธมฺมนิ งูเรือน]  ๔ ฉ.ม. อปนีตตจขชฺชูริกฬีร..., ม. อนจฺฉาทิตกขชฺชูริกฬีร...
@๕ ฉ.ม., อิ. มุทิงฺคมตฺถก...  ๖ ฉ.ม., อิ. ชณฺณุกฏฺิ. เอวมุปริปิ
@๗ ฉ.ม. ตาปสภิสิกาสณฺานานีติปิ  ๘ ฉ.ม., อิ. ปิตสีสกฏฺฏเวก...เอวมุปริปิ
@๙ ฉ.ม., อิ. อุปฑฺฒจฺฉินฺน.....
โกฏฺฏิตกนฺทฬราสิสณฺานานิ,  ๑- หตฺถงฺคุลิมูลปพฺพฏฺีนิ ปณวสณฺานานิ,
มชฺฌปพฺพฏฺีนิ อปริปุณฺณปนสฏฺิสณฺานานิ, อคฺคปพฺพฏฺีนิ กตกพีชสณฺานานิ, สตฺต
คีวฏฺีนิ ทณฺเฑ วิชฺฌิตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิตวํสกฬีรขณฺฑสณฺานานิ, เหฏฺิมหนุกฏฺิ
กมฺมารานํ อโยกูฏโยตฺตกสณฺานํ, อุปริมหนุกฏฺิ อวเลขนสตฺถกสณฺานํ,
อกฺขิกูปนาสกูปฏฺีนิ อปนีตมิญฺชตรุณตาลฏฺิสณฺานานิ, นลาตฏฺิ
อโธมุขปิตภินฺนสงฺขกปาลสณฺานํ, กณฺณจูฬิกฏฺีนิ นฺหาปิตขุรโกสสณฺานานิ,
นลาฏกณฺณจูฬิกานํ อุปริปฏฺฏพนฺธโนกาเส อฏฺิ พหลฆฏปุณฺณปฏปิโลติกขณฺฑสณฺานํ,
มุทฺธนฏฺิ มุขจฺฉินฺนวงฺกนาฬิเกรสณฺานํ, สีสฏฺีนิ สิพฺเพตฺวา
ปิตชชฺชราลาพุกฏาหสณฺานานีติ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตานีติ.
         โอกาสโต อวิเสเสน สกลสรีเร ิตานิ, วิเสเสน ตุ สีสฏฺีนิ
คีวฏฺีสุ ปติฏฺิตานิ, คีวฏฺีนิ ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีสุ ปติฏฺิตานิ,
ปิฏฺิกณฺฏกฏฺีนิ กฏิฏฺีสุ ปติฏฺิตานิ, กฏิฏฺีนิ อูรุฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานิ,
อูรุฏฺีนิ ชณฺณุกฏฺิเกสุ, ชณฺณุกฏฺีนิ ชงฺฆฏฺิเกสุ, ชงฺฆฏฺิกานิ
โคปฺผกฏฺิเกสุ, โคปฺผกฏฺีนิ ปิฏฺิปาทฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานิ, ปิฏฺิปาทฏฺิกานิ
จ โคปฺผกฏฺิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานิ, โคปฺผกฏฺิกานิ ชงฆฏฺิกานิ ฯเปฯ
คีวฏฺิกานิ สีสฏฺิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานีติ เอเตนานุสาเรน อวเสสานิปิ
อฏฺีนิ เวทิตพฺพานีติ.
         ตตฺถ ยถา อิฏฺกทารุโคปานสิจยาทีสุ น อุปริมา อุปริมา
อิฏฺกาทโย ชานนฺติ "มยํ เหฏฺิเมสุ เหฏฺิเมสุ ปติฏฺิตา"ติ, นปิ เหฏฺิมา
เหฏฺิมา ชานนฺติ "มยํ อุปริมานิ อุกฺขิปิตฺวา ิตา"ติ, เอวเมว น สีสฏฺิกานิ
ชานนฺติ "มยํ คีวฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานี"ติ ฯเปฯ น โคปฺผกฏฺิกานิ ชานนฺติ
"มยํ ปิฏฺิปาทฏฺิเกสุ ปติฏฺิตานี"ติ, นปิ ปิฏฺิปาทฏฺิกานิ ชานนฺติ "มยํ
โคปฺผกฏฺิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานี"ติ ฯเปฯ นปิ คีวฏฺิกานิ ชานนฺติ  "มยํ
สีสฏฺิกานิ อุกฺขิปิตฺวา ิตานี"ติ อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา
ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. เกวลนฺตุ อิมานิ สาธิกานิ ตีณิ อฏฺิสตานิ นวหิ นหารุสเตหิ
นวหิ จ มํสเปสิสเตหิ อาพนฺธานุลิตฺตานิ, ๒- เอกฆณจมฺมปริโยนทฺธานิ, ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โกฏฺฏิตกนฺทลกนฺทราสิ...  ๒ ฉ.ม., อิ อาพทฺธานุลิตฺตานิ
@๓ อิ. เอกสตจมฺม...
สตฺตรสหรณีสหสฺสานุคตสิเนหิตานิ, นวนวุติโลมกูปสหสฺสปริสฺสวมานเสทชลฺลิกานิ,
อสีติกิมิกุลานิ, กาโยเตฺวว สงฺขยํ คตานีติ เอวํ ๑- กายํ สภาวโต อุปปริกฺขนฺโต
โยคาวจโร น กิญฺจิ คยฺหูปคํ ปสฺสติ, เกวลนฺตุ นหารุสมฺพนฺธํ นานากุณปสํกิณฺณํ
อฏฺิสงฺฆาฏเมว ปสฺสติ. ยํ ทิสฺวา ทสพลสฺส ปุตฺตภาวํ อุเปติ. ยถาห:-
                   ปฏิปาฏิยฏฺีนิ ิตานิ โกฏิยา
                   อเนกสนฺธิยมิโต น เกหิจิ
                   พทฺโธ นหารูหิ ชราย โจทิโต
                   อเจตโน กฏฺกลิงฺครูปโมติ.
             กุณปํ กุณเป ชาตํ      อสุจิอสุจิมฺหิ จ
             ปูติกายมฺหิ ปูตีนิ       ทุคฺคนฺเธ จาปิ ทุคฺคนฺธํ
             เภทนธมฺเมหิ วยธมฺมํ   อฏฺิปุเฏ อฏฺิปุโฏ
             นิพฺพตฺโต ปูติกายมฺหิ    ตมฺหิ จ วิเนถจฺฉนฺทํ
             เหสฺสถ ปุตฺตา ทสพลสฺสาติ จ.
         ปริจฺเฉทโต อนฺโต อฏฺิมิญฺเชน อุปริโต มํเสน อคฺเค มูเล จ
อญฺมญฺเน ปริจฺฉินฺนานีติ ววตฺถเปติ. อยเมเตสํ สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺีนิ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ยถาวุตฺตปฺปเภทานํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตรคตํ อฏฺิมิญฺชํ
วณฺณโต เสตนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต อตฺตโน โอกาสสณฺานนฺติ. เสยฺยถีทํ?
มหนฺตมหนฺตานํ อฏฺีนํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา วฏฺเฏตฺวา มหนฺเตสุ วํสนฬกปพฺเพสุ
ปกฺขิตฺตมหาเวตฺตงฺกุรสณฺานํ, ขุทฺทานุขุทฺทกานํ อพฺภนฺตรคตํ เสเทตฺวา
วฏฺเฏตฺวา ขุทฺทานุขุทฺทเกสุ วํสนฬกปพฺเพสุ ปกฺขิตฺตตนุเวตฺตงฺกุรสณฺานนฺติ.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อฏฺีนํ อพฺภนฺตเร ปติฏฺิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานิ ทธิผาณิตานิ น ชานนฺติ
"มยํ เวฬุนฬกาทีนํ อนฺโตคตานี"ติ นปิ เวฬุนฬกาทโย ชานนฺติ "ทธิผาณิตานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สงฺขยํ คตานิ, ยํ สภาวโต...
อมฺหากํ อนฺโตคตานี"ติ, เอวเมว น อฏฺิมิญฺชํ ชานาติ "อหํ อฏฺีนํ
อนฺโตคตนฺ"ติ, นปิ อฏฺีนิ ชานนฺติ "อฏฺิมญฺชํ อมฺหากํ อนฺโตคตนฺ"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต
อฏฺีนํ อพฺภนฺตรตเลหิ อฏฺิมิญฺชภาเคน จ ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเนโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อฏฺิมิญฺชํ
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวิโคฬกปฺปเภทมฺปิ วกฺกํ วณฺณโต
มนฺทรตฺตํ ปาฬิพทฺธกฏฺิกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต คามทารกานํ
สุตฺตาวุตกีฬาโคฬกสณฺานนฺติ, เอกวณฺฏสหการทฺวยสณฺานนฺติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต คลวาฏกา วินิกฺขนฺเตน เอกมูเลน โถกํ คนฺตฺวา ทฺวิธา
ภินฺเนน ถูลนหารุนาปิ อุปนิพทฺธํ หุตฺวา หทยมํสํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา วณฺฏูปนิพทฺธํ สหการทฺวยํ น ชานาติ "อหํ วณฺเฏน
อุปนิพทฺธนฺ"ติ, นาปิ วณฺฏํ ชานาติ "มยา สหการทฺวยํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ, เอวเมว
น วกฺกํ ชานาติ "อหํ ถูลนหารุนา อุปนิพทฺธนฺ"ติ, นปิ ถูลนหารุ ชานาติ
"มยา วกฺกํ อุปนิพทฺธนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ
น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วกฺกํ วกฺกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ.
อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วกฺกํ
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร หทยํ วณฺณโต รตฺตปทุมปตฺตปิฏฺิวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต พาหิรปตฺตานิ อปเนตฺวา อโธมุขปิตปทุมมกุลสณฺานํ.
ตญฺจ อคฺคจฺฉินฺนปุนฺนาคผลมิว วิวเรกปสฺสํ ๑- พหิ มฏฺ อนฺโต
โกสาฏกีผลสฺส อพฺภนฺตรสทิสํ. ปญฺาพหุลานํ โถกํ วิกสิตํ, มนฺทปญฺานํ
มกุลิตเมว. ยํ รูปํ นิสฺสาย มโนธาตุ จ มโนวิญฺาณธาตุ จ ปวตฺตนฺติ, ตํ
อปเนตฺวา อวเสสมํสปิณฺฑสงฺขาตหทยพฺภนฺตเร อฑฺฒปสตมตฺตํ โลหิตํ สณฺาติ, ยํ  ๒-
ราคจริตสฺส รตฺตํ, โทสจริตสฺส กาฬกํ, โมหจริตสฺส มํสโธวโนทกสทิสํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิวรํ เอกํ ปสฺสํ, ฉ.ม. วิวเฏกปสฺสํ  ๒ ฉ.ม. ตํ
วิตกฺกจริตสฺส กุลตฺถยูสวณฺณํ, สทฺธาจริตสฺส กณฺณิการปุปฺผวณฺณํ, ปญฺาจริตสฺส
อจฺฉํ วิปฺปสนฺนมนาวิลํ, นิทฺโธตชาตมณิ วิย ชุติมนฺตํ ขายติ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ปติฏฺิตนฺติ.
         ตตฺถ  ยถา ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ิโต อคฺคฬตฺถมฺภโก
นปิ ชานาติ "อหํ ทฺวินฺนํ วาตปานกวาฏกานํ มชฺเฌ ิโต"ติ, นปิ วาตปาน-
กวาฏกานิ ชานนฺติ "อมฺหากํ มชฺเฌ อคฺคฬตฺถมฺภโก ิโต"ติ, เอวเมว น หทยํ
ชานาติ "อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ มชฺเฌ ิตนฺ"ติ, นปิ ถนานิ ชานนฺติ "หทยํ
อมฺหากํ มชฺเฌ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต หทยํ หทยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ หทยํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ยกนสญฺิตํ ยมกมํสปิณฺฑํ วณฺณโต
รตฺตปณฺฑุกนฺนาติรตฺตกุมุทสฺส พาหิรปิฏฺิวณฺณนฺติ ๑- ววตฺถเปติ. สณฺานโต
เอกมูลํ หุตฺวา อคฺเค ยมกํ โกวิฬารปตฺตสณฺานํ, ตญฺจ ทนฺธานํ เอกํเยว โหติ
มหนฺตํ, ปญฺวนฺตานํ เทฺว วา ตีณิ วา ขุทฺทกานีติ. ทิสโต อุปริมาย  ทิสาย
ชาตํ. โอกาสโต ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ปิรกปสฺเส ลคฺคา มํสเปสิ น ชานาติ "อหํ ปิรกปสฺเส
ลคฺคา"ติ, นปิ ปิรกปสฺสํ ชานาติ "มยิ มํสเปสิ ลคฺคา"ติ, เอวเมว น ยกนํ
ชานาติ "อหํ ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺ"ติ, นปิ
ถนานํ อพฺภนฺตเร ทกฺขิณปสฺสํ ชานาติ "มํ นิสฺสาย ยกนํ ิตนฺ"ติ. อาโภค-
ปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ยกนํ
ยกนภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท
ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ยกนํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนเภทโต ทุพฺพิธมฺปิ กิโลมกํ
วณฺณโต เสตทุกฺกุลปิโลติกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต อตฺตโน โอกาสสณฺานํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. รตฺตํ รตฺตกุมุทพาหิรปตฺตปิฏฺิวณฺณนฺติ.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต ปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ หทยญฺจ วกฺกญฺจ
ปริจฺฉาเทตฺวา  ๑- ิตํ  ๒- อปฺปฏิจฺฉนฺนกิโลมกํ สกลสรีเร จมฺมสฺส  เหฏฺโต มํสํ
ปริโยนทฺธิตฺวา ิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ปิโลติกาย ปลิเวิเต มํเส ปิโลติกา น ชานาติ "มยา
มํสํ ปลิเวิตนฺ"ติ, นปิ มํสํ ชานาติ "อหํ  ปิโลติกาย ปลิเวิตนฺ"ติ, เอวเมว
น กิโลมกํ ชานาติ "มยา หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต มํสํ จ
ปริโยนทฺธิตฺวาฏฺิตนฺ"ติ.  ๓- นปิ  หทยวกฺกานิ สกลสรีเร จมฺมสฺส เหฏฺโต จ มํสํ
ชานาติ "อหํ กิโลมเกน ปลิเวิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เหฏฺา มํเสน อุปริ จมฺเมน ติริยํ
กิโลมกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กิโลมกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
        ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺพนฺตเร ปิหกํ วณฺณโต นีลมิลาตนิคุณฺฑิปุปฺผวณฺณนฺติ ๔-
ววตฺถเปติ. สณฺานโต เยภุยฺเยน สตฺตงฺคุลปฺปมาณํ อพนฺธนํ
กาฬวจฺฉกชิวฺหาสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต หทยสฺส
วามปสฺเส อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตํ, ยมฺหิ ปหรณปฺปหาเรน พหิ
นิกฺขนฺเต สตฺตานํ ชีวิตกฺขโย โหตีติ.
         ตตฺถ ยถา โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตา โคมยปิณฺฑิ น ชานาติ
"อหํ โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตา"ติ, นปิ โกฏฺกมตฺถกปสฺสํ ชานาติ
"โคมยปิณฺฑิ มํ นิสฺสาย ิตา"ติ, เอวเมว น ปิหกํ ชานาติ "อหํ อุทรปฏลสฺส
มตฺถกปสฺสํ นิสฺสาย ิตนฺ"ติ, นปิ อุทรปฏลสฺส มตฺถกปสฺสํ ชานาติ "ปิหกํ มํ
นิสฺสาย ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปิหกํ ปิหกภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ.  อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปิหกํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริวาเรตฺวา  ๒ ฉ.ม. ิตนฺติ สทฺโท นตฺถิ
@๓ ฉ.ม. มํสํ ปลิเวิตนฺติ  ๔ ฉ.ม. นีลํ มิลาตนิคฺคุณฺฑี...
         ตโต ปรํ สรีรสฺส อพฺภนฺตเร ทฺวตฺตึสมํสขณฺฑปฺปเภทมฺปิ  ๑- ปปฺผาสํ
วณฺณโต รตฺตปริปกฺกอุทุมฺพรวณฺณนฺติ  ๒- ววตฺถเปติ. สณฺานโต วิสมจฺฉินฺนปูวขณฺฑ-
สณฺานํ. ๓- ฉทนิฏฺกขณฺฑปุญฺชสณฺานนฺติปิ เอเก. ตเทตํ อพฺภนฺตเร
อสิตปีตาทีนํ อภาเว อุคฺคเตน กมฺมชเตชุสฺมินา อพฺภาหตตฺตา สงฺขาทิตปลาลปิณฺฑมิว
นิรสํ นิโรชํ โหติ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต
สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร หทยญฺจ ยกนญฺจ อุปริจฺฉาเทตฺวา
โอลมฺพนฺตํ ิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน สกุณกุลาวโก น
ชานาติ "อหํ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตเร ลมฺพมาโน ิโต"ติ, นปิ ชิณฺณโกฏฺพฺภนฺตรํ
ชานาติ "สกุณกุลาวโก มยิ ลมฺพมาโน ิโต"ติ, เอวเมว น ปปฺผาสํ ชานาติ
"อหํ สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตเร ลมฺพมานํ ิตนฺ"ติ, นปิ
สรีรพฺภนฺตเร ทฺวินฺนํ ถนานํ อพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ ปปฺผาสํ ลมฺพมานํ
ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.
ปริจฺเฉทโต ปปฺผาสํ ปปฺผาสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปปฺผาสํ
วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสหตฺถํ อิตฺถิยา อฏฺวีสติหตฺถํ
เอกวีสติยา าเนสุ โอภคฺคํ อนฺตํ วณฺณโต เสตสกฺขรสุธาวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต สีสํ ฉินฺทิตฺวา โลหิตโทณิยํ สํเวลฺเลตฺวา ปิตธมฺมนิกเฬวรสณฺานํ
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อุปริ คลวาฏเก เหฏฺา จ กรีสมคฺเค
วินิพนฺธตฺตา คลวาฏกกรีสมคฺคปริยฺเต สรีรพฺภนฺตเร ิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา โลหิตโทณิยํ ปิตสีสจฺฉินฺนธมฺมนิกเฬวรํ น ชานาติ
"อหํ โลหิตโทณิยํ ิตนฺ"ติ, นปิ โลหิตโทณิ ชานาติ "มยิจฺฉินฺนสีสธมฺมนิกเฬวรํ
ิตนฺ"ติ, เอวเมว น อนฺตํ ชานาติ "อหํ สรีรพฺภนฺตเร ิตนฺ"ติ นปิ
สรีรพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ อนฺตํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ปิสทฺโท นตฺถิ,  ๒ ฉ.ม., อิ. รตฺตํ
@นาติปริปกฺก... ๓ ฉ.ม. วิสมจฺฉินฺนปูวสณฺานํ
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อนฺตํ อนฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ อนฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีรพฺภนฺตเร อนฺตคุณํ วณฺณโต เสตํ ทกสีตลิกมูลวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต ทกสีตลิกมูลสณฺานเมวาติ, โคมุตฺตสณฺานนฺติปิ
เอเก. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต กุทฺทาลผรสุกมฺมาทีนิ กโรนฺตานํ
ยนฺตากฑฺฒนกาเล ยนฺตสุตฺตกมิว ยนฺตผลกานิ อนฺตโภเค ๑- เอกโต อคฺคฬนฺเต
อาพนฺธิตฺวา ปาทปุญฺชนรชฺชุมณฺฑลกสฺส อนฺตรา ตํ สํสิพฺพิตฺวา ๒- ิตรชฺชุกา วิย
เอกวีสติยา อนฺตโภคานํ อนฺตเร ิตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ปาทปุญฺชนรชฺชุมณฺฑลกํ สํสิพฺพิตฺวา ิตรชฺชุกา น
ชานาติ "มยา ปาทปุญฺชนรชฺชุมณฺฑลกํ สํสิพฺพิตฺวา ิตนฺ"ติ, นปิ ปาทปุญฺชน-
รชฺชุมณฺฑลกํ ชานาติ "รชฺชุกา มํ สํสิพฺพิตฺวา ิตา"ติ, เอวเมว น อนฺตคุณํ
ชานาติ "อหํ อนฺตํ เอกวีสติโภคพฺภนฺตเร อาพนฺธิตฺวา ิตนฺ"ติ, นปิ อนฺตํ
ชานาติ "อนฺตคุณํ มํ อาพนฺธิตฺวา ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อนฺตคุณํ อนฺตคุณภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ อนฺตคุณํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร อุทริยํ วณฺณโต อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต ปริสฺสาวเน สิถิลพนฺธตณฺฑุลสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย
ทิสาย ิตํ ๓- โอกาสโต อุทเร ิตนฺติ. อุทรนฺนาม อุภโต นิปฺปีฬิยมานสฺส
อลฺลสาฏกสฺส มชฺเฌ สญฺชาตโปฏกสทิสํ ๔- อนฺตปฏลํ, พหิ มฏฺ, อนฺโต
มํสกสมฺพุปลิเวิตกิลิฏฺปาวารปุปฺผสทิสํ, กุฏฺิตปนสผลสฺส ๕- อพฺภนฺตรสทิสนฺติปิ
เอเก. ยตฺถ ๖- ตกฺโกฏกา คณฺฑุปฺปาทกา ตาลหีรกา สูจิมุขกา ปฏตนฺตู สุตฺตกา
อิจฺเจวมาทิทฺวตฺตึสกุลปฺปเภทา กิมิโย  ๗- อากุลพฺยากุลสณฺฑจาริโน หุตฺวา
นิวสนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อนฺตาโภเค  ๒ ฉ.ม., อิ, สิพฺพิตฺวา, เอวมุปริปิ ๓ ฉ.ม. ชาตํ, อิ. ชาตนฺติ
@๔ ฉ.ม., อิ....โผฏกสทิสํ  ๕ ฉ.ม. กุถิตปนสผลสฺส
@๖ ฉ.ม. ตตฺถ ตกฺโกลกา... อิ. ตตฺถ...  ๗ ฉ.ม., อิ. กิมโย
เย วา ปานโภชนาทิมฺหิ อวิชฺชมาเน อุลฺลงฺฆิตฺวา วิรวนฺตา หทยมํสํ อภิหนนฺติ ๑-
ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณเวลาย อุทฺธํมุขา หุตฺวา ปมชฺโฌหเฏ เทฺว ตโย อาโลเป
ตุริตตุริตา วิลุมฺปนฺติ, ยํ เอเตสํ กิมีนํ ปสูติฆรํ วจฺจกุฏิ คิลานสาลา สุสานญฺจ
โหติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จณฺฑาลคามทฺวาเร จนฺทนิกาย สรทสมเย ถูลผุสฺสิตเก เทเว
วสฺสนฺเต อุทเกน วุยฺหํ  ๒- มุตฺตกรีสจมฺมฏฺินฺหารูขณฺฑเขฬสึฆานิกาโลหิตปฺปภุติ
นานากุณปชาตํ นิปติตฺวา กทฺทโมทกาลุฬิตํ สญฺชาตกิมิกุลากุลํ หุตฺวา
ทฺวิหตีหจฺจเยน สุริยาตปสนฺตาปเวคกุฏฺิตํ อุปรูปริ เผณปุพฺพุฬเก ๓- มุญฺจนฺตํ
อภินีลวณฺณํ ปรมทุคฺคนฺธํ เชคุจฺฉํ อุปคนฺตุํ วา ทฏฺุํ วา อนรหรูปตํ อาปชฺชิตฺวา
ติฏฺติ, ปเคว ฆายิตุํ วา สายิตุํ วา, เอวเมว นานปฺปการํ ปานโภชนาทิ
ทนฺตมุสลสญฺจุณฺณิตํ ชิวฺหาหตฺถสมฺปริวตฺติตํ เขฬลาลปลิพุทฺธํ ตํ ขณํ วิคตวณฺณ-
คนฺธรสาทิสมฺปทํ โกลิยกุเล ๔- สุวาณวมถุสทิสํ นิปติตฺวา ปิตฺตเสมฺหาวาตปลิเวิตํ
หุตฺวา อุทรคฺคิสนฺตาปเวคุกุฏฺิตํ กิมิกุลากุลํ อุปรูปริ เผณุปุพฺพุฬกานิ
มุญฺจนฺตํ ปรมกสมฺพุกทุคฺคนฺธเชคุจฺฉภาวมาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ. ยํ สุตฺวาปิ
ปานโภชนาทีสุ อนนุญฺตา สณฺาติ, ปเคว ปญฺาจกฺขุมา โอโลเกตฺวา. ยตฺถ จ ปติตํ
ปานโภชนาทิ ปญฺจธา วิเวกํ คจฺฉติ, เอกํ ภาคํ ปาณกา ขาทนฺติ, เอกภาคํ
อุทรคฺคิ ฌาเปติ, เอโก ภาโค มุตฺตํ โหติ, เอโก ภาโค กรีสํ โหติ, เอโก
ภาโค รสภาวํ อาปชฺชิตฺวา โลหิตมํสาทีนิ  ๕- อุปพฺรูหยตีติ.
         ตตฺถ ยถา ปรมเชคุจฺฉาย สุวาณโทณิยา ิโต สุวาณวมถุ น ชานาติ
"อหํ สุวาณโทณิยา ิโต"ติ, นปิ สุวาณโทณิ ชานาติ "มยิ สุวาณวมถุ ิโต"ติ
เอวเมว น อุทริยํ ชานาติ "อหํ อิมสฺมึ ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺเฉ อุทเร ิตนฺ"ติ.
นปิ อุทรํ ชานาติ "มยิ อุทริยํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อุทริยํ อุทริยภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ อุทริยํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อติตุทนฺติ, ฉ.ม., อิ. อภิตุทนฺติ.  ๒ ฉ.ม., อิ. อาวูฬฺหํ
@๓ ฉ.ม., อิ....เผณปุปฺผุฬเก, สี. เผณพุพฺพุลเก  ๔ ฉ.ม.,
@อิ. โกลิยขลิสุวาณวมถุสทิสํ  ๖ ฉ.ม., อิ. โสณิต...
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร กรีสํ วณฺณโต เยภุยฺเยน อชฺโฌหฏาหารวณฺณนฺติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต เหฏฺิมาย ทิสาย ชาตํ.
โอกาสโต ปกฺกาสเย ิตนฺติ. ปกฺกาสโย นาม เหฏฺา นาภิปิฏฺิกณฺฏกมูลานํ
อนฺตเร อนฺตาวสาเน อุพฺเพเธน อฏฺงฺคุลมตฺโต วํสนฬกพฺภนฺตรสทิโส ปเทโส,
ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม อุปริภูมิภาเค ปติตวสฺโสทกํ โอตริตฺวา ๑- เหฏฺาภูมิภาคํ
ปูเรตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว ยํกิญฺจิ อามาสเย ปติตํ ปานโภชนาทิกํ อุทรคฺคินา
เผณุทฺเทหกํ ปกฺกํ ปกฺกํ สณฺหกรณินิสปายปึสนียปิฏฺิมิว ๒- สณฺหภาวํ อาปชฺชิตฺวา
อนฺตพิเลน โอคลิตฺวา โอมทฺทิตฺวา วํสนฬเก ปกฺขิปฺปมานา ๓- ปณฺฑุมตฺติกา วิย
สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺติ.
         ตตฺถ ยถา วํสนฬเก โอมทฺทิตฺวา ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา น ชานาติ
"อหํ วํสนฬเก ิตา"ติ, นปิ วํสนฬโก ชานาติ "มยิ ปณฺฑุมตฺติกา ิตา"ติ,
เอวเมว น กรีสํ ชานาติ "อหํ ปกฺกาสเย ิตนฺ"ติ, นปิ ปกฺกาสโย ชานาติ
"มยิ กรีสํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต กรีสํ กรีสภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ กรีสํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร สีสกฏาหพฺภนฺตเร มตฺถลุงคํ วณฺณโต เสตอหิจฺฉตฺตก-
ปิณฺฑิวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. ปกฺกุฏฺิตทุทฺธวณฺณนฺติปิ ๔- เอเก. สณฺานโต
โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต สีสกฏาหสฺส อพฺภนฺตเร
จตฺตาโร สิพฺพินิมคฺเค นิสฺสาย สโมธาย ปิตา จตฺตาโร ปิฏฺปิณฺฑิกา วิย
สโมหิตํ จตุมตฺถลุงฺคปิณฺฑิปฺปเภทํ หุตฺวา ชาตนฺติ. ๕-
         ตตฺถ ยถา ปุราณลาพุกฏาเห ปกฺขิตฺตา ปิฏฺปิณฺฑิ ปกฺกุฏฺิตทุทฺธํ
วา น ชานาติ "อหํ ปุราณลาพุกฏาเห ิตนฺ"ติ, นปิ ปุราณลาพุกฏาหํ ชานาติ
"มยิ ปิฏฺปิณฺฑิ ปกฺกุฏฺิตทุทฺธํ วา ิตนฺ"ติ, เอวเมว น มตฺถลุงฺคํ ชานาติ
"อหํ สีสกฏาหพฺภนฺตเร ิตนฺ"ติ, นปิ สีสกฏาหพฺภนฺตรํ ชานาติ "มยิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอคฬิตฺวา  ๒ ฉ.ม., อิ. สณฺหกรณิยา ปิฏมิว
@๓ ฉ.ม. ปกฺขิตฺตปณฺฑุมตฺติกา
@๔ ฉ.ม. ปกฺกุถิต... สี. วิกฺกุถิต... ๕ ฉ.ม. ิตนฺติ
มตฺถลุงฺคํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ ปริจฺเฉทโต มตฺถลุงฺคํ มตฺถลุงฺคภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ.
อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ
มตฺถลุงฺคํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร พทฺธาพทฺธเภโต ทุพฺพิธํ ปิตฺตํ วณฺณโต
พหลมธุกเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. อพทฺธปิตฺตํ มิลาตพกุลปุปฺผวณฺณนฺติปิ  ๑- เอเก.
สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตํ. โอกาสโต อพทฺธปิตฺตํ
เกสโลมนขทนฺตานํ  มํสวินิมุตฺตฏฺานํ ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ วชฺเชตฺวา  อุทกมิว
เตลพินฺทุ อวเสสสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ, ยมฺหิ กุปฺปิเต อกฺขีนิ ปีตกานิ โหนฺติ
ภมนฺติ, คตฺตํ กมฺปติ กณฺฑยติ.  ๒- พทฺธปิตฺตํ หทยปปฺผาสานมนฺตเร ยกนมํสํ
นิสฺสาย ปติฏฺิเต โกสาฏกีโกสสทิเส  ๓- ปิตฺตโกสเก ิตํ, ยมฺหิ กุปฺปิเต สตฺตา
อุมฺมตฺตกา โหนฺติ, วิปลฺลตฺถจิตฺตา หิโรตฺตปฺปํ ฉฑฺเฑตฺวา อกตฺตพฺพํ กโรนฺติ,
อภาสิตพฺพํ ภาสนฺติ, อจินฺเตตพฺพํ จินฺเตนฺติ.
         ตตฺถ ยถา อุทกํ พฺยาเปตฺวา ิตํ เตลํ น ชานาติ "อหํ อุทกํ
พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ, นปิ อุทกํ ชานาติ "เตลํ มํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ เอวเมว
น อพทฺธปิตฺตํ ชานาติ "อหํ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ, นปิ สรีรํ ชานาติ
"อพทฺธปิตฺตํ มํ พฺยาเปตฺวา ิตนฺ"ติ. ยถา จ โกสาฏกีโกสเก ิตวสฺโสทกํ น
ชานาติ "อหํ โกสาฏกีโกสเก ิตนฺ"ติ นปิ โกสาฏกีโกสโก ชานาติ  "มยิ
วสฺโสทกํ ิตนฺ"ติ เอวเมว น พทฺธปิตฺตํ ชานาติ "อหํ ปิตฺตโกสเก ิตนฺ"ติ,
นปิ ปิตฺตโกสโก ชานาติ  "มยิ พทฺธปิตฺตํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ
เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ปิตฺตํ ปิตฺตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ ปิตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรพฺภนฺตเร เอกปตฺตปูรปฺปมาณํ เสมฺหํ วณฺณโต
เสตกจฺฉกปณฺณรสวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต
@เชิงอรรถ: ๑ ม., สี. มิลาตกอากุลิปุปฺผวณฺณนฺติปิ.  ๒ ฉ.ม. กณฺฑูยติ
@๓ ฉ.ม. มหาโกสาตกีโกสกสทิเส ม. รตฺตโกลาตกีโกสกสทิเส.
อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อุทรปฏเล ิตนฺติ. ยํ ปานโภชนาทิอชฺโฌหรณกาเล
เสยฺยถาปิ นาม อุทเก เสวาลปณฺณกํ ๑- กฏฺเ วา กเล ๒- วา ปตนฺเต
ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺติ, เอวเมว ปานโภชนาทิมฺหิ
นิปตนฺเต ฉิชฺชิตฺวา ทฺวิธา หุตฺวา ปุน อชฺโฌตฺถริตฺวา ติฏฺติ, ยมฺหิ จ
มนฺทีภูเต ปกฺกมิว คณฺฑํ ปูติกมิว กุกฺกุฏณฺฑํ อุทรปฏลํ  ๓- ปรมทุคฺคนฺธเชคุจฺฉ-
กุณปคนฺธํ โหติ. ตโต อุคฺคเตเนว คนฺเธน อุคฺคาโรปิ มุขมฺปิ ทุคฺคนฺธํ
ปูติกุณปสทิสํ โหติ, โส จ ปุริโส "อเปหิ ทุคฺคนฺธํ ตว  ๔- วายตี"ติ  ๕- วตฺตพฺพตํ
อาปชฺชติ. ยจ อภิวฑฺเฒตฺวา  ๖- พหลตฺตมาปนฺนํ ปฏิกุชฺชนผลกมิว วจฺจกุฏิยา
อุทรปฏลสฺส อพฺภนฺตเร เอว กุณปคนฺธํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา ติฏฺติ.
         ตตฺถ ยถา จนฺทนิกาย อุปริ เผณปฏลํ น ชานาติ "อหํ จนฺทนิกาย
ิตนฺ"ติ, นปิ จนฺทนิกา ชานาติ "มยิ เผณปฏลํ ิตนฺ"ติ, เอวเมว น เสมฺหํ
ชานาติ "อหํ อุทรปฏเล ิตนฺ"ติ, นปิ อุทรปฏลํ ชานาติ "มยิ เสมฺหํ
ปติฏฺิตนฺติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.
ปริจฺเฉทโต เสมฺหํ เสมฺหภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสมฺหํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร ปุพฺโพ วณฺณโต ปณฺฑุปลาสวณฺโณติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต ปุพฺพสฺส
โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ. ยตฺถ ปุพฺโพ สนฺนิจิโต ติฏฺเยฺย, ยตฺร ยตฺร
ปน ขาณุกณฺฏกปฺปหรณคฺคิชาลาทีหิ อภิหเต สรีรปฺปเทเส โลหิตํ สณฺหิตฺวา
ปจฺจติ, คณฺฑปีฬกาทโย วา อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺร ตตฺร ติฏฺติ.
         ตตฺถ ยถา รุกฺขสฺส ตตฺถ ตตฺถ ผรสุธาราทิปหฏปฺปเทเส อาคลิตฺวา  ๗-
ิโต นิยฺยาโส น ชานาติ "อหํ รุกฺขสฺส ปหฏปฺปเทเส ิโต"ติ, นปิ รุกฺขสฺส
ปหฏปฺปเทโส ชานาติ "มยิ นิยฺยาโส ิโต"ติ, เอวเมว น ปุพฺโพ ชานาติ
"อหํ สรีรสฺส ตตฺถ ตตฺถ ขาณุกณฺฏกาทีหิ อภิหฏปฺปเทเส คณฺฑาปีฬกาทีนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสวาลปณกํ  ๒ ฉ.ม. กถเล  ๓ ม. อุปริปฏลํ  ๔ ฉ.ม., อิ. ตว นตฺถิ.
@๕ ฉ.ม. วายสี"ติ  ๖ ฉ.ม. อภิวฑฺฒิตํ  ๗ อวคฬิตฺวา
อุฏฺิตปฺปเทเส วา ิโต"ติ, นปิ โส ปเทโส  ๑- ชานาติ "มยิ ปุพฺโพ ิโต"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต
ปุพฺโพ ปุพฺพภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ ปุพฺพํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร สนฺนิจิตโลหิตํ สํสรณโลหิตนฺติ เอวํ ทุพฺพิเธ
โลหิเต สนฺนิจิตโลหิตํ ตาว วณฺณโต พหลกุฏฺิตลาขารสวณฺณนฺติ  ๒- ววตฺถเปติ.
สํสรณโลหิตํ อจฺฉลาขารสวณฺณนฺติ. สณฺานโต สพฺพมฺปิ อตฺตโน โอกาสณฺานํ.
ทิสโต สนฺนิจิตโลหิตํ อุปริมาย ทิสาย ชาตํ, สํสรณโลหิตํ ทฺวีสุ ทิสาสุปีติ.
โอกาสโต สํสรณโลหิตํ เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ
วชฺเชตฺวา ธมนิชาลานุสาเรน สพฺพํ อุปาทินฺนกสรีรํ ผริตฺวา ิตํ. สนฺนิจิตโลหิตํ
ยกนสฺส เหฏฺาภาคํ ปูเรตฺวา เอกปตฺตปูรณมตฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาสานํ อุปริ โถกํ
โถกํ พินฺทุํ ปาเตนฺตํ วกฺกหทยยกนปปฺผาเส เตเมนฺตํ ิตํ, ยมฺหิ วกฺกหทยาทีนิ
อเตเมนฺเต สตฺตา ปิปาสิตา โหนฺติ.
         ตตฺถ ยถา ชชฺชรกปาเล ิตํ อุทกํ เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมนฺตํ
น ชานาติ "อหํ ชชฺชรกปาเล ิตํ เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ เตเมมี"ติ, นปิ ชชฺชรกปาลํ
เหฏฺา เลฑฺฑุขณฺฑาทีนิ วา ชานนฺติ "มยิ อุทกํ ิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ
ิตนฺ"ติ. เอวเมว น โลหิตํ ชานาติ "อหํ ยกนสฺส เหฏฺาภาเค วกฺกหทยาทีนิ
เตเมนฺตํ ิตนฺ"ติ, นปิ ยกนสฺส เหฏฺาภาคฏฺานํ วกฺกหทยาทีนิ วา ชานนฺติ
"มยิ โลหิตํ ิตํ, อมฺเห วา เตเมนฺตํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ
เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต โลหิตํ โลหิตภาเคน ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท มน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ โลหิตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร เสโท วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺโณติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต โอกาสสณฺาโน. ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต เสทสฺส
โอกาโส นาม นิพทฺโธ นตฺถิ, ยตฺถ เสโท โลหิตํ วิย สทา ติฏฺเยฺย. ยสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. สรีรปฺปเทโส  ๒ ฉ.ม. พหลกุถิตลาขา...
ตุ ๑- ยทา อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาปอุตุวิการาทีหิ สรีรํ สนฺตปฺปติ, ๒- อถ
อุทกโต อพฺพูฬฺหมตฺตวิสมจฺฉินฺนภิสมุฬาลกุมุทนาฬกลาปอุทกมิว สพฺพเกสโลมกูปวิวเรหิ
ปคฺฆรติ. ตสฺมา เตสํ เกสโลมกูปวิวรานํ วเสน ตํ สณฺานโต ววตฺถเปติ.
"เสทปริคฺคณฺหเกน จ โยคาวจเรน เกสโลมกูปวิวเร ปูเรตฺวา ิตวเสเนว เสโท
มนสิกาตพฺโพ"ติ วุตฺตํ ปุพฺพาจริเยหิ.
         ตตฺถ ยถา ภิสมุลาฬกุมุทนาฬกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรนฺตํ อุทกํ น ชานาติ
"อหํ ภิสมุลาฬกุมุทนาฬกลาปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ, นปิ "ภิสมุลาฬกุมุทนาฬกลาปวิวรานิ
ชานนฺติ "อมฺเหหิ อุทกํ ปคฺฆรตี"ติ, เอวเมว น เสโท ชานาติ "อหํ
เกสโลมกูปวิวเรหิ ปคฺฆรามี"ติ, นปิ เกสโลมกูปวิวรานิ ชานนฺติ "อมฺเหหิ เสโท
ปคฺฆรตี"ติ, อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.
ปริจฺเฉทโต เสโท เสทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เสทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร จมฺมมํสนฺตเร เมโท  ๓- วณฺณโต ผาลิตหลิทฺทิวณฺโณติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต อเนกสณฺาโนติ. ๔- ตถาหิ สุขิโน ถูลสรีรสฺส จมฺมมํสนฺตเร
ผริตฺวา ิโต หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกสณฺาโน, กีสสรีรสฺส ชงฺฆมํสอุรุมํส-
ปิฏฺิกณฺฏกนิสฺสิตปิฏฺิมํสอุทรปฏลมํสานิ นินฺสาย สํเวลฺเลตฺวา
ปิตหลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกขณฺฑสณฺาโน, ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาโต. โอกาสโต
ถูลสรีรสฺส สกลสรีรํ ผริตฺวา กีสสฺส ชงฺฆมํสาทีนิ นิสฺสาย ิโต, โย
สิเนหสงฺขาโตปิ หุตฺวา ปรมเชคุจฺฉตฺตา น มตฺถกเตลตฺถํ น นตฺถุเตลตฺถํ  ๕- น
คณฺฑูสเตลตฺถํ น ทีปชลนตฺถํ ๖- สงฺคยฺหติ.
         ตตฺถ ยถา มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ิตา หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา น
ชานาติ "อหํ มํสปุญฺชํ นิสฺสาย ิตา"ติ, นปิ มํสปุญฺโช ชานาติ
"หลิทฺทิรตฺตทุกูลปิโลติกา มํ นิสฺสาย ิตา"ติ, เอวเมว น เมโท  ชานาติ "อหํ
สกลสรีรํ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ นิสฺสาย ิโต"ติ, นปิ สกลสรีรํ ชงฺฆาทีสุ วา มํสํ
ชานาติ "เมโท มํ นิสฺสาย ิโต"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วา  ๒ ฉ.ม. สนฺตปติ  ๓ ก. เมทํ
@๔ ฉ.ม. โอกาสสณฺาโน  ๕ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ นตฺถี  ๖ ฉ.ม. ทีปชาลนตฺถํ
น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต เมโท เหฏฺา มํเสน, อุปริ จมฺเมน สมนฺตโต
เมทภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท. วิสภาคปริจฺเฉโท
ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เมทํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร อสฺสุ วณฺณโต ปสนฺนติลเตลวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต โอกาสสณฺานํ. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต อกฺขิกูปเกสุ
ิตนฺติ. น เจตํ ปิตฺตโกสเก ปิตฺตมิว อกฺขิกูปเกสุ สทา สนฺนิจิตํ หุตฺวา ติฏฺติ,
กินฺตุ? ยทา โสมนสฺสชาตา สตฺตา มหาหสิตํ หสนฺติ, โทมนสฺสชาตา โรทนฺติ ปริเทวนฺติ,
ตถารูปํ วิสมาหารํ วา อาหรนฺติ, ๑- ยทา จ เตสุํ อกฺขีนิ ธูมรชปํสุกาทีหิ
อภิหญฺนฺติ, ตทา เอเตหิ โสมนสฺสโทมนสฺสวิสมาหาราทีหิ สมุฏฺหิตฺวา
อสฺสุ อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ติฏฺติ จ ปคฺฆรติ จ. อสฺสุปริคฺคณฺหเกน จ
โยคาวจเรน อกฺขิกูปเก ปูเรตฺวา ิตวเสเนว ตํ มนสิกาตพฺพนฺติ ปุพฺพาจริยา
วณฺณยนฺติ.
         ตตฺถ ยถา มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ ิตํ อุทกํ น ชานาติ
"อหํ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺิกูปเกสุ ิตนฺ"ติ, นปิ มตฺถกจฺฉินฺนตรุณตาลฏฺิกูปกา
ชานนฺติ "อมฺเหสุ อุทกํ ิตนฺ"ติ, เอวเมว น อสฺสุ ชานาติ "อหํ อกฺขิกูปเกสุ
ิตนฺ"ติ, นปิ อกฺขิกูปกา ชานนฺติ "อมฺเหสุ อสฺสุ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณ-
วิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต อสฺสุ อสฺสุภาเคน
ปริจฺฉินฺนนฺติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน
เกสสทิโส เอวาติ เอวํ อสฺสุํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีรพฺภนฺตเร วิลีนสิเนหสงฺขาตํ วสา วณฺณโต อาจาเม
อาสิตฺตเตลวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานา, ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ
ชาตา. โอกาสโต หตฺถตลหตฺถปิฏฺิปาทตลปาทปิฏฺินาสาปุฏนลาตอํสกูเฏสุ ิตาติ.
น เจสา เอเตสุ โอกาเสสุ สทา วิลีนา เอว หุตฺวา ติฏฺติ, กินฺตุ? ยทา
อคฺคิสนฺตาปสุริยสนฺตาปอุตุวิสภาคธาตุวิสภาเคหิ เต ปเทสา อุสฺมาชาตา โหนฺติ,
ตทา ตตฺถ วิลีนาว หุตฺวา ปสนฺนสลิลาสุ อุทกโสณฺฑิกาสุ นีหาโร วิย วิสรติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. หรนฺติ
         ตตฺถ  ยถา อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ิโต นีหาโร น ชานาติ
"อหํ อุทกโสณฺฑิโย อชฺโฌตฺถริตฺวา ิโต"ติ, นปิ อุทกโสณฺฑิโย ชานนฺติ
"นีหาโร อมฺเห อชฺโฌตฺถริตฺวา ิโต"ติ, เอวเมว น วสา ชานาติ "อหํ
หตฺถตลาทีนิ อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา"ติ, นปิ หตฺถตลาทีนิ ชานนฺติ "วสา อมฺเห
อชฺโฌตฺถริตฺวา ิตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต วสา วสาภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา
สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ วสํ วณฺณาทิโต
ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ สรีเร มุขสฺสพฺภนฺตเร เขโฬ วณฺณโต เสตเผณวณฺโณติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺาโนติ, สมุทฺทเผณสณฺาโนติปิ เอเก. ทิสโต
อุปริมาย ทิสาย ชาโต. โอกาสโต อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย
ิโตติ. น เจโส เอตฺถ สทา สนฺนิจิโต หุตฺวา ติฏฺติ, กินฺตุ? ยทา สตฺตา
ตถารูปํ อาหารํ ปสฺสนฺติ วา สรนฺติ วา, อุณฺหติตฺตกฏุกโลณมฺพิลานํ อญฺตรํ วา
กิญฺจิ มุเข เปนฺติ. ยทา จ เตสํ หทยํ อากิลายติ,  ๑- กิสฺมิญฺจิเทว วา ชิคุจฺฉา
อุปฺปชฺชติ, ตทา เขโฬ อุปฺปชฺชิตฺวา อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาย
สณฺาติ. อคฺคชิวฺหาย เจส เขโฬ ตนุโก โหติ, มูลชิวฺหาย พหโล, มุเข
ปกฺขิตฺตญฺจ ปุถุกํ วา ตณฺฑุลํ วา อญฺ วา กิญฺจิ ขาทนียํ นทีปุลิเน ขตกูเป
สลิลมิว ปริกฺขยํ อคจฺฉนฺโตว สทา เตมนสมตฺโถ โหติ.
         ตตฺถ ยถา นทีปุลิเน ขตกูปกตเล ๒- สณฺิตํ อุทกํ น ชานาติ "อหํ
กูปกตเล สณฺิตนฺ"ติ, นปิ กูปกตลํ ชานาติ "มยิ อุทกํ ิตนฺ"ติ, เอวเมว น
เขโฬ ชานาติ "อหํ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา ชิวฺหาตเล สณฺิโต"ติ,
นปิ ชิวฺหาตลํ ชานาติ "มยิ อุโภหิ กโปลปสฺเสหิ โอโรหิตฺวา เขโฬ สณฺิโต"ติ.
อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต
เขโฬ เขฬภาเคน ปริจฺฉินฺโนติ ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท,
วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ เขฬํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อาคิลายติ.  ๒-๒ ฉ.ม. ขตกูปตเล เอวมุปริปี
         ตโต ปรํ สรีเร สิงฺฆานิกา วณฺณโต เสตตรุณตาลมิญฺชวณฺณาติ
ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานา, เสเทตฺวา เสเทตฺวา นาสาปุเฏ นิรนฺตรํ
ปกฺขิตฺตเวตฺตงฺกุรสณฺานาติปิ เอเก. ทิสโต อุปริมาย ทิสาย ชาตา. โอกาสโต
นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ิตาติ. น เจสา เอตฺถ สทา สนฺนิจิตา หุตฺวา ติฏฺติ,
กินฺตุ? เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ปทุมินิปตฺเต ทธึ พนฺธิตฺวา เหฏฺา ปทุมินิปตฺตํ
กณฺฏเกน วิชฺเฌยฺย อถ เตน ฉิทฺเทน ทธิมตฺถํ  ๑- คลิตฺวา พหิ ปปเตยฺย,
เอวเมว ยทา สตฺตา โรทนฺติ, วิสภาคาหารอุตุวเสน วา สญฺชาตธาตุโขภา โหนฺติ,
ตโต  ๒- อนฺโตสีสโต ปูติเสมฺหภาวํ อาปนฺนํ มตฺถลุงฺคํ คลิตฺวา ตาลุมตฺถกวิวเรน
โอตริตฺวา นาสาปุเฏ ปูเรตฺวา ติฏฺติ.
         ตตฺถ ยถา สุตฺติกาย  ๓- ปกฺขิตฺตปูติทธิ น ชานาติ  "อหํ สุตฺติกาย
ิตนฺ"ติ, นปิ สุตฺติกา  ๔- ชานาติ "มยิ ปูติทธิ ิตนฺ"ติ, เอวเมว น สิงฺฆานิกา
ชานาติ "อหํ นาสาปุเฏสุ สณฺิตา"ติ นปิ นาสาปุฏา ชานนฺติ "อเมฺหสุ
สิงฺฆานิกา ิตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต ธมฺมา ฯเปฯ น
ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต สิงฺฆานิกา สิงฺฆานิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ ววตฺถเปติ.
อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ เอวํ
สิงฺฆานิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร ลสิกา สรีรสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ปิจฺฉิลกุณปํ,
สา วณฺณโต กณฺณิการนิยฺยาสวณฺณาติ ววตฺถเปติ. สณฺานโต โอกาสสณฺานา.
ทิสโต ทฺวีสุ ทิสาสุ ชาตา. โอกาสโต อฏฺิสนฺธีนํ อพฺภญฺชนกิจฺจํ สาธยมานา
อสีติสตสนฺธีนํ อพฺภนฺตเร ิตาติ. ยสฺส เจสา มนฺทา โหติ, ตสฺส อุฏฺหนฺตสฺส
นิสีทนฺตสฺส อภิกฺกมนฺตสฺส ปฏิกฺกมนฺตสฺส สมฺมิญฺเชนฺตสฺส  ๕- ปสาเรนฺตสฺส
อฏฺีนิ กฏกฏายนฺติ, อจฺฉริกาสทฺทํ กโรนฺโต วิย วิจรติ, เอกโยชนทฺวิโยชนมตฺตมฺปิ
อทฺธานํ คตสฺส วาโยธาตุ กุปฺปติ, คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ. ยสฺส ปน เจสา พหุกา
โหติ, ตสฺส อุฏฺานนิสฺสชฺชาทีสุ น อฏฺีนิ กฏกฏายนฺติ, ทีฆมฺปิ อทฺธานํ คตสฺส
วาโยธาตุ น กุปฺปติ, น คตฺตานิ ทุกฺขนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ทธิปิณฺฑํ  ๒ ฉ.ม., อิ. ตทา  ๓ ฉ.ม., อิ. สิปฺปิกาย
@๔ ฉ.ม., อิ. สิปฺปิกา  ๕ ฉ.ม. สมิญฺชนฺตสฺส
         ตตฺถ ยถา อกฺขอพฺภญฺชนเตลํ  ๑- น ชานาติ "อหํ อกฺขํ อพฺภญฺชิตฺวา
ิตนฺ"ติ, นปิ อกฺโข ชานาติ  "มํ เตลํ อพฺภญฺชิตฺวา ิตนฺ"ติ, เอวเมว น
ลสิกา ชานาติ "อหํ อสีติสตสนฺธิโย อพฺภญฺชิตฺวา ิตา"ติ, นปิ อสีติสตสนฺธิโย
ชานนฺติ  "ลสิกา อเมฺห อพฺภญฺชิตฺวา ิตา"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ. ปริจฺเฉทโต ลสิกา ลสิกภาเคน ปริจฺฉินฺนาติ
ววตฺถเปติ. อยเมติสฺสา สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ.
เอวํ ลสิกํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตโต ปรํ อนฺโตสรีเร มุตฺตํ วณฺณโต มาสขาโรทกวณฺณนฺติ ววตฺถเปติ.
สณฺานโต อุทกํ ปูเรตฺวา อโธมุขปิตอุทกกุมฺภอพฺภนฺตรคตอุทกสณฺานํ. ทิสโต
เหฏฺิมาย ทิสาย ชาตํ. โอกาสโต วตฺถิสฺสพฺภนฺตเร ิตนฺติ. วตฺถิ นาม วตฺถิปุโฏ
วุจฺจติ, ยตฺถ เสยฺยถาปิ นาม จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข  ๒- เปลาฆฏเก  ๓-
จนฺทนิการโส ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺายติ, เอวเมว สรีรโต มุตฺตํ
ปวิสติ, น จสฺส ปวิสนมคฺโค ปญฺายติ นิกฺขมนมคฺโค เอว ตุ ปากโฏ โหติ,
ยมฺปิ จ มุตฺตภริเต "ปสฺสาวํ กโรมา"ติ สตฺตานํ อายูหนํ โหติ. ตตฺถ ยถา
จนฺทนิกาย ปกฺขิตฺเต อโธมุเข เปลาฆฏเก ิโต จนฺทนิการโส น ชานาติ
"อหํ อโธมุเข เปลาฆฏเก ิโต"ติ, นปิ อโธมุโข เปลาฆฏโก ชานาติ "มยิ
จนฺทนิการโส ิโต"ติ, เอวเมว น มุตฺตํ ชานาติ "อหํ วตฺถิมฺหิ ิตนฺ"ติ
นปิ วตฺถิ ชานาติ "มยิ มุตฺตํ ิตนฺ"ติ. อาโภคปจฺจเวกฺขณวิรหิตา หิ เอเต
ธมฺมา ฯเปฯ น ปุคฺคโลติ.  ๔- ปริจฺเฉทโต มุตฺตํ มุตฺตภาเคน  ๔- ปริจฺฉินฺนนฺติ
ววตฺถเปติ. อยเมตสฺส สภาคปริจฺเฉโท, วิสภาคปริจฺเฉโท ปน เกสสทิโส เอวาติ
เอวํ มุตฺตํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ. เอวมยมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิโต ววตฺถเปติ.
         ตสฺเสวมิมํ ทฺวตฺตึสาการํ วณฺณาทิวเสน ววตฺถเปนฺตสฺส ตํ  ตํ
ภาวนานุโยคํ อาคมฺม เกสาทโย ปคุณา โหนฺติ, โกฏฺาสภาเวน อุปฏฺหนฺติ.
ยโต  ๕- จสฺส เต ปคุณา โหนฺติ,  ๕-  ตโต ปภุติ เสยฺยถาปิ นาม จกฺขุมโต
ปุริสสฺส ทฺวตฺตึสวณฺณานํ ปุปฺผานํ เอกสุตฺตคณฺิตมาลํ โอโลเกนฺตสฺส สพฺพปุปฺผานิ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อพฺภนฺชนเตลํ  ๒ ฉ.ม. อมุเข เอวมุปริปิ. ๓ ฉ.ม. เปฬาฆเฏ, เอวมุปริปิ
@อิ. เปฬาฆฏเก.  ๔-๔ ฉ.ม., อิ. ปริจฺเฉทโต วตฺถิอพฺภนฺตเรน เจว มุตฺตภาเคน
@๕-๕ ฉ.ม., อิ. ยโต...โหนฺตีติ ปาโ น ทิสฺสติ.
อปุพฺพาปริยมิว ปากฏานิ โหนฺติ, เอวเมว "อตฺถิ อิมสฺมึ กาเย เกสา"ติ อิมํ
กายํ สติยา โอโลเกนฺตสฺส สพฺเพ เต ธมฺมา อปุพฺพาปริยมิว ปากฏา โหนฺติ.
เกเสสุ อาวชฺชิเตสุ อสณฺหมานาว  ๑- สติ ยาว มุตฺตํ, ตาว ปวตฺตตีติ  ๒-
เอเก. ๓- ตโต ปภุติ ตสฺส อาหิณฺฑนฺตา มนุสฺสา ติรจฺฉานาทโย จ สตฺตาการํ
วิชหิตฺวา โกฏฺาสราสิวเสเนว อุปฏฺหนฺติ, เตหิ จ อชฺโฌหริยมานํ ปานโภชนาทิ
โกฏฺาสราสิมฺหิ ปกฺขิปฺปมานมิว อุปฏฺาตีติ.
         เอตฺถาห "อถาเนน ตโต ปรํ กึ กาตพฺพนฺ"ติ? วุจฺจเต:- ตเทว
นิมิตฺตํ อาเสวิตพฺพํ ภาเวตพฺพํ พหุลีกาตพฺพํ สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตพฺพํ. กถํ
ยนฺตํ ๔- นิมิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ สฺวาวฏฺิตํ ววตฺถเปตีติ? อยญฺหิ ตํ
เกสาทีนํ โกฏฺาสภาเวน อุปฏฺานนิมิตฺตํ อาเสวติ, สติยา อลฺลียติ ภชติ
อุปคจฺฉติ, ภาเวติ, สติคพฺภํ คณฺหาเปติ. ตตฺถ ลทฺธํ วา สตึ วฑฺเฒนฺโต ตํ ภาเวตีติ
วุจฺจติ. พหุลีกโรตีติ ปุนปฺปนํ สติสมฺปยุตฺตํ วิตกฺกวิจารพฺภาหตํ กโรติ.
สุววตฺถิตํ ววตฺถเปตีติ ยถา สุฏฺุ ววตฺถิตํ โหติ, น ปุน อนฺตรธานํ คจฺฉติ,
ตถา ตํ สติยา ววตฺถเปติ, อุปธาเรติ อุปนิพนฺธติ.
         อถวา ยํ ปุพฺเพ อนุปุพฺพโต นาติสีฆโต นาติสณิกโต วิกฺเขปปฺ-
ปฏิพาหนโต ๕- ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต อนุปุพฺพมุญฺจนโต สลฺลกฺขณโต ตโย จ
สุตฺตนฺตาติ เอวํ ทสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ วุตฺตํ, ตตฺถ อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโต
อาเสวติ, นาติสีฆโต นาติสณิกโต จ มนสิกโรนฺโต ภาเวติ, วิกฺเขปปฺปฏิพาหนโต ๕-
มนสิกโรนฺโต พหุลีกโรติ, ปณฺณตฺติสมติกฺกมนาทิโต มนสิกโรนฺโต สุววตฺถิตํ
ววตฺถเปตีติ เวทิตพฺโพติ.
         เอตฺถาห "กถมฺปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม มนสิกโรตี"ติ?
วุจฺจเต:- อยญฺหิ เกเส มนสิกริตฺวา ตทนนฺตรํ โลเม มนสิกโรติ, น นเข.
ตถา โลเม มนสิกริตฺวา ตทนนฺตรํ นเข มนสิกโรติ, น ทนฺเต. เอส นโย
สพฺพตฺถ กสฺมา? อุปฺปฏิปาฏิยา หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม อกุสโล
ปุริโส ทฺวตฺตึสปทํ นิสฺเสณึ อุปฺปฏิปาฏิยา อาโรหนฺโต กิลนฺตกาโย ตโต
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ตนฺตูสํหนมานาว, อิ. สงฺกุสํหมานาว ๒ ฉ.ม., อิ. ปวตฺตติ. ๓ ฉ.ม., อิ. อยํ
@สทฺโท น ทิสฺสติ.  ๔ ฉ.ม. ปนายํ ตํ  ๕-๕ ฉ.ม., อิ. วิกฺเขปปฺปหานโต
นิสฺเสณิโต ปปตติ, น อาโรหนํ สมฺปาเทติ, เอวเมว ภาวนาสมฺปตฺติวเสน
อธิคนฺตพฺพสฺส อสฺสาทสฺส อนธิคมนโต กิลนฺตจิตฺโต ทฺวตฺตึสาการภาวนาโต
ปปตติ, น ภาวนํ สมฺปาเทตีติ.
         อนุปุพฺพโต มนสิกโรนฺโตปิจ เกสา โลมาติ นาติสีฆโต มนสิกโรติ.
อติสีฆโต หิ มนสิกโรนฺโต เสยฺยาถาปิ นาม อทฺธานํ คจฺฉนฺโต ปุริโส
สมวิสมรุกฺขถลนินฺนฏฺานปฺปถาทีนิ  ๑- มคฺคนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต
น มคฺคกุสโล โหติ, อทฺธานญฺจ ปริกฺขยํ เนติ, เอวเมว วณฺณสณฺานาทีนิ
ทฺวตฺตึสาการนิมิตฺตานิ อุปลกฺเขตุํ น สกฺโกติ, ตโต น ทฺวตฺตึสากาเร กุสโล
โหติ, กมฺมฏฺานญฺจ ปริกฺขยํ เนติ.
         ยถา จ นาติสีฆโต, เอวํ นาติสณิกโตปิ มนสิกโรติ. อติสณิกโต หิ
มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ปุริโส ทีฆมทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค
รุกฺขปพฺพตตฬากาทีสุ วิลมฺพมาโน อิจฺฉิตปฺปเทสํ อปาปุณนฺโต อนฺตรามคฺเคเยว
สีหพฺยคฺฆาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ, เอวเมว ทฺวตฺตึสาการภาวนาสมฺปทํ
อปาปุณนฺโต ภาวนาวิจฺเฉเทน อนฺตราเยว กามวิตกฺกาทีหิ อนยพฺยสนํ ปาปุณาติ.
         นาติสณิกโต มนสิกโรนฺโตปิ จ วิกฺเขปปฺปหานโตปิ มนสิกโรติ.
วิกฺเขปปฺปหานโต หิ  ๒- ยถา อญฺเสุ นวกมฺมาทีสุ จิตฺตํ น วิกฺขิปติ, ตถา
มนสิกโรติ. พหิทฺธา วิกฺขิปฺปมานจิตฺโต หิ เกสาทีสฺเวว อสมาหิตเจโตวิตกฺโก
ภาวนาสมฺปทํ อปาปุณิตฺวา อนฺตราว อนยพฺยสนํ อาปชฺชติ ตกฺกสิลาคมเน
โพธิสตฺตสฺส สหายกา วิย. อวิกฺขิปฺปมานจิตฺโต ปน เกสาทีสฺเวว สมาหิตเจโตวิตกฺโก
ภาวนาสมฺปทํ ปาปุณาติ โพธิสตฺโต วิย ตกฺกสิลารชฺชสมฺปทนฺติ. ตสฺเสวํ
วิกฺเขปปฺปหานโต มนสิกโรโต อธิการจริยาธิมุตฺตีนํ วเสน เต ธมฺมา อสุภโต วา
วณฺณโต วา สุญฺโต วา อุปฏฺหนฺติ.
         อถ ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต เต ธมฺเม มนสิกโรติ. ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโต ๓-
หิ เกสา โลมาติ เอวมาทิโวหารํ สมตกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา
ยถูปฏฺิตานํ อสุภาทีนํเยว วเสน มนสิกโรติ. กถํ? ยถา อรญฺนิวาสูปคตา
มนุสฺสา อปริจิตภูมิภาคตฺตา อุทกฏฺานสญฺชานนตฺถํ สาขาภงฺคาทีหิ นิมิตฺตํ กตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ....นินฺนเทฺวธาปถาทีนิ. ๒ ฉ.ม., อิ. นาม  ๓ ฉ.ม.,
@อิ. ปณฺณตฺติสมติกฺกมนโตติ
ตทนุสาเรน อาคนฺตฺวา ๑- อุทกํ ปริภุญฺชนฺนิ, ยถา  ๒- ปน ปริจิตภูมิภาคา โหนฺติ,
อถ ตํ นิมิตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวาว มนสิกริตฺวาว  ๓- อุทกฏฺานํ อุปสงฺกมิตฺวา อุทกํ
ปริภุญฺชนฺติ, เอวเมว เกสา โลมาติ อาทินา ตํตํโวหารสฺส วเสน ปมํ เต
ธมฺเม มนสากาสิ, เตสุ ธมฺเมสุ อสุภาทีนํ อญฺตรวเสน อุปฏฺหนฺเตสุ ตํตํโวหารํ
สมฺติกฺกมิตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา อสุภาทิโตว มนสิกโรติ.
         เอตฺถาห "กถมฺปนสฺส เอเต ธมฺมา อสุภาทิโต อุปฏฺหนฺติ, กถํ
วณฺณโต, กถํสุญฺโต วา, กถญฺจายเมเต อสุภโต มนสิกโรติ, กถํ วณฺณโต,
กถํ สุญฺโต วา"ติ? วุจฺจเต ๔- เกสา ตาวสฺส วณฺณสณฺานคนฺธาสโยกาสวเสน
ปญฺจธา อสุภโต อุปฏฺหนฺติ, ปญฺจธา เอว จายเมเต  ๕- อสุภโต มนสิกโรติ.
เสยฺยถีทํ? เกสา นาเมเต วณฺณโต อสุภา ปรมปฏิกฺกูลเชคุจฺฉา. ตถา หิ มนุสฺสา
ทิวา ปานโภชเน ปติตํ เกสวณฺณํ วากํ วา สุตฺตํ วา ทิสฺวา เกสสญฺาย
มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วา. สณฺานโตปิ อสุภา.
ตถา หิ รตฺตึ ปานโภชเน ปติตํ เกสสณฺานํ วากํ วา สุตฺตํ วา ฉุปิตฺวา  ๖-
เกสสญฺาย มโนรมมฺปิ ปานโภชนํ ฉฑฺเฑนฺติ วา ชิคุจฺฉนฺติ วา. คนฺธโตปิ
อสุภา. ตถา หิ เตลมกฺขนปุปฺผธูมาทิอภิสงฺขาเรหิ วิรหานํ ๗- เกสานํ คนฺโธ
ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตสฺส เกสสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา สตฺตา
นาสิกํ ปิเธนฺติ, มุขมฺปิ วิกุชฺเชนฺติ. อาสยโตปิ อสุภา. ตถา หิ นานาวิเธน
มนุสฺสา สุจินิสฺสนฺเทน สงฺการฏฺาเน ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ วิย ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิต-
นิสฺสนฺทนโต ๘- อาจิตา วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ เวปุลุลํ คมิตาติ. โอกาสโตปิ อสุภา. ตถา
หิ สงฺการฏฺาเน วิย ตณฺฑุเลยฺยกาทีนิ ปรมเชคุจฺเฉ  โลมาทิเอกตฺตึสกุณปราสิมตฺถเก
มนุสฺสานํ สีสปลิเวเก อลฺลจมฺเม ชานาติ. เอเสว นโย โลมาทีสุ. เอวนฺตาว
อยเมเต ธมฺเม อสุภโต อุปฏฺหนฺเต อสุภโต มนสิกโรติ.
         ยทิ ปนสฺส วณฺณโต อุปฏฺหนฺติ อถ เกสา นีลกสิณวเสน
อุปฏฺหนฺติ. ตถา โลมา นขา  ๙- ทนฺตา โอทาตกสิณวเสนาติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. คนฺตฺวา  ๒ ฉ.ม., อิ. ยทา  ๓ ฉ.ม. อมนสิกริตฺวาว
@๔ ฉ.ม., อิ. อยํ ปาโ น ทิสฺสติ.  ๕ ฉ.ม. อยเมเต.  ๖ ฉ.ม. ผุสิตฺวา
@๗ ฉ.ม., อิ. วิรหิตานํ  ๘ ฉ.ม....นิสฺสนฺเทน เต
@๙ ฉ.ม., อิ. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ
ตํตํกสิณวเสเนว จายเมเต มนสิกโรติ, เอวํ วณฺณโต อุปฏฺหนฺเต วณฺณโต
มนสิกโรติ. ยทิ ปนสฺส สุญฺโต อุปฏฺหนฺติ, อถ เกสา ฆนวินิพฺโภคววตฺถาเนน
โอชฏฺมกสมูหวเสน อุปฏฺหนฺติ. ตถา โลมาทโย, ยถา อุปฏฺหนฺเต  ๑- จายเมเต
ตเถว มนสิกโรติ. เอวํ สุญฺโต อุปฏฺหนฺเต สุญฺโต มนสิกโรติ.
         เอวํ มนสิกโรนฺโต จายเมเต ธมฺเม อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกโรติ.
อนุปุพฺพมุญฺจนโต  ๒- หิ อสุภาทีนํ อญฺตรวเสน อุปฏฺิเต เกเส มุญฺจิตฺวา โลเม
มนสิกโรนฺโต เสยฺยถาปิ นาม ชลูกา นงฺคุฏฺเน คหิตปฺปเทเส สาเปกฺขาว หุตฺวา
ตุณฺเฑน อญฺ ปเทสํ คณฺหาติ, คหิเต จ ตสฺมึ อิตรํ มุญฺจติ, เอวเมว เกเสสุ
สาเปกฺโขว หุตฺวา โลเม มนสิกโรติ, โลเมสุ  ๓- จ อุปฏฺิเตสุ เต มนสิกโรติ
เกเส มุญฺจติ.  ๓- เอส นโย สพฺพตฺถ. เอวญฺหิสฺส อนุปุพฺพมุญฺจนโต มนสิกโรโต
อสุภาทีสุ อญฺตรวเสน เต ธมฺมา อุปฏฺหนฺตา อนวเสสโต อุปฏฺหนฺติ,
ปากฏตรุปฏฺานา จ โหนฺติ
         อถ ยสฺส เต ธมฺมา อสุภโต อุปฏฺหนฺติ, ปากฏตรุปฏฺานา จ
โหนฺติ, ตสฺส เสยฺยถาปิ นาม มกฺกโฏ ทฺวตฺตึสตาลเก ตาลวเน พฺยาเมน  ๔-
ปริปาติยมาโน เอกรุกฺเขปิ อสณฺหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา นิชฺฌตฺโต  ๕- โหติ
กิลนฺโต, อถ เอกเมว ฆนตาลปณฺณปริเวิตํ ตาลสูจึ นิสฺสาย ติฏฺติ, เอวเมว
จิตฺตมกฺกโฏ ทฺวตฺตึสโกฏฺาสเก อิมสฺมึ กาเย เตเนว โยคินา ปริปาติยมาโน
เอกโกฏฺาสเกปิ อสณฺหนฺโต ปริธาวิตฺวา ยทา อเนการมฺมณวิธาวเน
อภิลาสาภาเวน นิชฺฌตฺโต  ๕- โหติ กิลนฺโต. อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร
จริตานุรูปตโร วา, ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน
ติฏฺติ. อถ ตเมว นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ
ปมชฺฌานํ อุปฺปาเทติ, ตตฺถ ปติฏฺาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาติ.
         ยสฺส ปน เต ธมฺมา วณฺณโต อุปฏฺหนฺติ, ตสฺสาปิ เสยฺยถาปิ
นาม มกฺกโฏ ฯเปฯ อถ ยฺวาสฺส เกสาทีสุ ธมฺโม ปคุณตโร จริตานุรูปตโร วา,
ยตฺถ วา ปุพฺเพ กตาธิกาโร โหติ, ตํ นิสฺสาย อุปจารวเสน ติฏฺติ. อถ ตเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. อุปฏหนฺติ.  ๒ ฉ.ม., อิ. อนุปุพฺพมุญฺจนโตติ
@๓-๓ ฉ.ม., อิ. โลเมสุ จปติฏฺิเต มนสิกาเร เกเส มุญฺจติ  ๔ ฉ.ม., อิ. พฺยาเธน
@๕-๕ ฉ.ม., อิ. นิวตฺโต
นิมิตฺตํ ปุนปฺปุนํ ตกฺกาหตํ วิตกฺกาหตํ กริตฺวา ยถากฺกมํ นีลกสิณวเสน วา
ปีตกสิณวเสน วา ปญฺจปิ รูปาวจรชฺฌานานิ อุปฺปาเทติ, เตสญฺจ ยตฺถ กตฺถจิ
ปติฏฺาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาติ.
         ยสฺส ปน เต ธมฺมา สุญฺโต อุปฏฺหนฺติ, โส ลกฺขณโต
มนสิกโรติ, ลกฺขณโต มนสิกโรโต  ๑- ตตฺถ จตุธาตุววตฺถานวเสน อุปจารชฺฌานํ
ปาปุณาติ. อถ มนสิกโรนฺโต เต ธมฺเม อนิจฺจทุกฺขานตฺตสุตฺตนฺตนยวเสน ๒-
มนสิกโรติ. อยมสฺส วิปสฺสนานโย. โส อิมํ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ยถากฺกมญฺจ
ปฏิปชฺชิตฺวา อริยภูมึ ปาปุณาตีติ.
         เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ "กถมฺปนายํ อนุปุพฺพาทิวเสน เอเต ธมฺเม
มนสิกโรตี"ติ, ตํ พฺยากตํ โหติ. ยญฺจาปิ วุตฺตํ "ภาวนาวเสน ปนสฺส เอวํ
วณฺณนา เวทิตพฺพา"ติ ตสฺสตฺโถ  ปกาสิโต โหตีติ.
                            ---------
                            ปกิณฺณกนโย
         อิทานิ อิมสฺมึเยว ทฺวตฺตึสากาเร วณฺณนาปริจยปาฏวตฺถํ อยํ
ปกิณฺณกนโย เวทิตพฺโพ:-
              นิมิตฺตโต ลกฺขณโต       ธาตุโต สุญฺโตปิจ
              ขนฺธาทิโต จ วิญฺเยฺโย   ทฺวตฺตึสาการนิจฺฉโยติ.
         ตตฺถ นิมิตฺตโตติ เอวํ วุตฺตปฺปกาเร อิมสฺมึ ทฺวตฺตึสากาเร
สฏฺีสตนิมิตฺตานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ โกฏฺาสโต
ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถีทํ? เกสสฺส วณฺณนิมิตฺตํ สณฺานนิมิตฺตํ ทิสานิมิตฺตํ
โอกาสนิมิตฺตํ ปริจฺเฉทนิมิตฺตนฺติ ปญฺจนิมิตฺตานิ โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
         ลกฺขณโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺวีสติสตลกฺขณานิ โหนฺติ, เยสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ ลกฺขณโต มนสิกโรติ. เสยฺยถีทํ? เกเสสุ  ๓- ถทฺธลกฺขณํ
อาพนฺธตฺตลกฺขณํ  ๔- อุณฺหตฺตลกฺขณํ สมุทีรณลกฺขณนฺติ จตฺตาริ ลกฺขณานิ โหนฺติ.
เอวํ โลมาทีสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มนสิกโรนฺโต  ๒ ฉ.ม., อิ....สุตฺตตฺตยวเสน
@๓ ฉ.ม., อิ. เกสสฺส  ๔ ฉ.ม., อิ. อาพนฺธน...
         ธาตุโตติ ทฺวตฺตึสากาเร "จตุธาตุโร  ๑- ภิกฺขเว อยํ ปุริสปุคฺคโล"ติ  ๒-
เอตฺถ วุตฺตาสุ ธาตูสุ อฏฺวีสติสตธาตุโย โหนฺติ, ยาสํ วเสน โยคาวจโร
ทฺวตฺตึสาการํ ธาตุโต  ๓- ปริคฺคณฺหาติ. เสยฺยถึทํ? ยา เกเสสุ  ๔- ถทฺธตา, สา
ปวีธาตุ. ยา อาพนฺธนตา, สา อาโปธาตุ. ยา ปริปาจนตา, สา เตโชธาตุ.
ยา วิตฺถมฺภนตา, สา วาโยธาตูติ จตสฺโส ธาตุโย โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ
         สุญฺโตติ ทฺวตฺตึสากาเร อฏฺวีสติสตสุญฺตา โหนฺติ, ยาสํ วเสน
โยคาวจโร ทฺวตฺตึสาการํ สุญฺโต วิปสฺสติ. เสยฺยถีทํ? เกเสสุ  ๔- ตาว ปวีธาตุ
อาโปธาตฺวาทีหิ สุญฺตา, ตถา อาโปธาตฺวาทโย ปวีธาตฺวาทีหีติ จตสฺโส
สุญฺตา โหนฺติ. เอวํ โลมาทีสุ.
       ขนฺธาทิโตติ ทฺวตฺตึสากาเร เกสาทีสุ ขนฺธาทิวเสน สงฺคยฺหมาเนสุ
"เกสา กติ ขนฺธา โหนฺติ, กติ อายตนานิ, กติ ธาตุโย, กติ สจฺจานิ, กติ
สติปฏฺานานี"ติ  เอวมาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เอวญฺจสฺส วิชานโต
ติณกฏฺสมูโห วิย กาโย ขายติ. ยถาห:-
               นตฺถิ สตฺโต นโร โปโส  ปุคฺคโล นูปลพฺภติ
               สุญฺภูโต อยํ กาโย     ติณกฏฺสมูปโมติ.
           อถสฺส ยา สา:-
               สุญฺาคารํ ปวิฏฺสฺส     สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน  ๕-
               อมานุสี รตี โหติ       สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโตติ  ๖-
เอวํ อมานุสี รติ วุตฺตา, สา อทูรตรา โหติ. ตโต ยนฺตํ:-
               ยโต ยโต สมฺมสติ      ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ
               ลภตี ปีติปาโมชฺชํ อมตนฺตํ วิชานตนฺติ  ๖-
เอวํ วิปสฺสนามยปีติปาโมชฺชามตํ วุตฺตํ, ตํ อนุภวมาโน นจิเรเนว อริยชนเสวิตํ
อชรามรณํ นิพฺพานามตํ สจฺฉิกโรตีติ.
                    อิติ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺกถาย
                      ทฺวตฺตึสาการวณฺณนา นิฏฺิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม., อิ. ฉ ธาตุโร  ๒ ม. อุปริ. ๑๔/๓๔๓/๓๐๖  ๓ สี. ธาตุโส  ๔-๔ ฉ.ม.,
@อิ. เกเส  ๕ ฉ.ม., อิ. ตาทิโน  ๖-๖ ขุ. ธมฺมปท. ๒๕/๓๗๔/๘๒ สมฺพหุลภิกฺขุวตฺถุ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๑๗ หน้า ๒๙-๖๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=17&A=726&modeTY=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=17&A=726&modeTY=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=3
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=27
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=26
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=26
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25