ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๓ ภาษาบาลีอักษรไทย ธ.อ.๖ อตฺต-โกธวคฺค

                     ๑๒. อตฺตวคฺควณฺณนา
                   -----------------
                ๑. โพธิราชกุมารวตฺถุ. (๑๒๗)
      "อตฺตานญฺเจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เภสกฬาวเน วิหรนฺโต
โพธิราชกุมารํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร ปฐวีตเล อญฺเญหิ ปาสาเทหิ อสทิสรูปํ อากาเส
อุปฺปตมานํ วิย โกกนทนฺนาม ปาสาทํ กาเรตฺวา วฑฺฒกึ ปุจฺฉิ
"กึ ตยา อญฺญตฺถาปิ เอวรูโป ปาสาโท กตปุพฺโพ, อุทาหุ
ปฐมสิปฺปเมว เต อิทนฺติ. "ปฐมสิปฺปเมว เทวาติ วุตฺเต, โส
จินฺเตสิ "สเจ อยํ อญฺญสฺสาปิ เอวรูปํ ปาสาทํ กริสฺสติ, อยํ
ปาสาโท อนจฺฉริโย ภวิสฺสติ; อิมํ มยา มาเรตุํ วา หตฺถปาเท
วาสฺส ฉินฺทิตุํ อกฺขีนิ วา อุปฺปาเตตุํ วฏฺฏติ, เอวํ อญฺญสฺส
ปาสาทํ น กริสฺสตีติ. โส ตมตฺถํ อตฺตโน ปิยสหายกสฺส
สญฺชีวกปุตฺตสฺส มาณวกสฺส กเถสิ. โส จินฺเตสิ "นิสฺสํสยํ เอส
วฑฺฒกึ นาเสสฺสติ, อนคฺโฆ สิปฺปิโย, มยิ สนฺเต มา นสฺสตุ,
สญฺญมสฺส ทสฺสามีติ. โส ตํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปาสาเท เต
กมฺมํ นิฏฺฐิตํ โนติ ปุจฺฉิตฺวา, "นิฏฺฐิตนฺติ วุตฺเต, "ราชกุมาโร
ตํ นาเสตุกาโม, ตสฺมา อตฺตานํ รกฺเขยฺยาสีติ อาห. วฑฺฒกี
"ภทฺทกนฺเต สามิ กตํ มม อาโรเจนฺเตน, อหเมตฺถ กตฺตพฺพํ
ชานิสฺสามีติ วตฺวา, "กึ สมฺม อมฺหากํ ปาสาเท เต กมฺมํ
นิฏฺฐิตนฺติ ราชกุมาเรน ปุฏฺโฐ, "น ตาว เทว นิฏฺฐิตํ, พหุํ
อวสิฏฺฐนฺติ อาห. "กึ กมฺมํ นาม อวสิฏฺฐนฺติ. "ปจฺฉา เทว
อาจิกฺขิสฺสามิ, ทารูนิ ตาว อาหราเปถาติ. "กึ ทารูนิ นามาติ.
"นิสฺสารานิ สุกฺขทารูนิ เทวาติ. โส อาหราเปตฺวา อทาสิ. อถ
นํ อาห "เทว อิโต ปฏฺฐาย มม สนฺติกํ นาคนฺตพฺพํ, สุขุมกมฺมํ
กโรนฺตสฺส หิ อญฺเญน สทฺธึ สลฺลาเป สติ ๑- วิกฺเขโป โหติ,
อาหารเวลาย ปน เม ภริยาว อาหารํ อาหริสฺสตีติ. ราชกุมาโร
"สาธูติ ปฏิสฺสุณิ. โสปิ เอกสฺมึ คพฺเภ นิสีทิตฺวา ตานิ ทารูนิ
ตจฺเฉตฺวา อตฺตโน ปุตฺตทารสฺส อนฺโตนิสีทนโยคฺคํ ครุฬสกุณํ
กตฺวา อาหารเวลาย [ปน] ภริยํ อาห "เคเห วิชฺชมานกํ
สพฺพํ วิกฺกีณิตฺวา หิรญฺญสุวณฺณํ คณฺหาหีติ. ราชกุมาโรปิ
วฑฺฒกิสฺส อนิกฺขมนตฺถาย เคหํ ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปสิ.
วฑฺฒกีปิ สกุณสฺส นิฏฺฐิตกาเล "อชฺช สพฺเพปิ ทารเก คเหตฺวา
อาคจฺเฉยฺยาสีติ ภริยํ วตฺวา ภุตฺตปาตราโส ปุตฺตทารํ สกุณสฺส
กุจฺฉิยํ นิสีทาเปตฺวา วาตปาเนน นิกฺขมิตฺวา ปลายิ. โส เตสํ
"เทว วฑฺฒกี ปลายตีติ กนฺทนฺตานํเยว คนฺตฺวา หิมวนฺเต
โอตริตฺวา เอกํ นครํ มาเปตฺวา ตตฺถ กฏฺฐวาหนราชา นาม ชาโต.
      ราชกุมาโรปิ "ปาสาทมหํ กริสฺสามีติ สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา
ปาสาเท จตุชฺชาติกคนฺเธหิ ปริภณฺฑํ กตฺวา ปฐมอุมฺมารโต ปฏฺฐาย
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. กถาสลฺลปนฺตสฺส เม.
เจลปฏิกํ ปตฺถริ. โส กิร อปุตฺตโก, ตสฺมา "สจาหํ ปุตฺตํ วา
ธีตรํ วา ลจฺฉามิ, สตฺถา อิมํ อกฺกมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวา ปตฺถริ. โส
สตฺถริ อาคเต สตฺถารํ ปญฺจปฺปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา
"ปวิสถ ภนฺเตติ อาห. สตฺถา น ปาวิสิ. โส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ
ยาจิ. สตฺถา อปฺปวิสิตฺวาว อานนฺทตฺเถรํ โอโลเกสิ. เถโร
โอโลกิตสญฺญาเยว วตฺถานํ อนกฺกมนภาวํ ญตฺวา "สํหร ราชกุมาร
ทุสฺสานิ, น ภควา เจลปฏิกํ อกฺกมิสฺสติ, ปจฺฉิมํ ชนตํ ตถาคโต
โอโลเกตีติ ทุสฺสานิ สํหราเปสิ. โส ทุสฺสานิ สํหริตฺวา สตฺถารํ
อนฺโต ปเวเสตฺวา ยาคุขชฺชเกน สนฺตปฺเปตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน
วนฺทิตฺวา อาห "อหํ ภนฺเต ตุมฺหากํ อุปฏฺฐาโก ติกฺขตฺตุํ สรณํ คโต:
กุจฺฉิคโต จ กิรมฺหิ เอกวารํ สรณํ คโต, ทุติยมฺปิ ตรุณทารกกาเล,
ตติยมฺปิ วิญฺญุภาวํ ปตฺตกาเล; ตสฺส เม กสฺมา เจลปฏิกํ น
อกฺกมิตฺถาติ. "กึ ปน ตฺวํ กุมาร จินฺเตตฺวา เจลปฏิกํ อตฺถรีติ.
"สเจ ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา ลจฺฉามิ, สตฺถา เม เจลปฏิกํ
อกฺกมิสฺสตีติ อิทํ จินฺเตตฺวา ภนฺเตติ. "เตนาหํ กุมาร น
อกฺกมินฺติ. "กึ ปนาหํ ภนฺเต ปุตฺตํ วา ธีตรํ วา เนว ลจฺฉามีติ.
"อาม กุมาราติ. "กึการณา ภนฺเตติ. "ปุริมตฺตภาเว ชายาย
สทฺธึ ปมาทํ อาปนฺนตฺตาติ. "กิสฺมึ กาเล ภนฺเตติ. อถสฺส
สตฺถา อตีตํ อาหริตฺวา ทสฺเสสิ:
      "อตีเต กิร อเนกสตา มนุสฺสา มหติยา นาวาย สมุทฺทํ
ปกฺขนฺทึสุ. นาวา สมุทฺทมชฺเฌ ภิชฺชิ. เทฺว ชายปติกา เอกํ
ผลกํ คเหตฺวา อนฺตรทีปกํ ปวิสึสุ. เสสา สพฺเพ ตตฺเถว มรึสุ.
ตสฺมึ โข ปน ทีปเก มหาสกุณสงฺโฆ วสติ. เต อญฺญํ ขาทิตพฺพกํ
อทิสฺวา ฉาตชฺฌตฺตา สกุณณฺฑกานิ องฺคาเร ปจิตฺวา ขาทึสุ,
เตสุ อปฺปโหนฺเตสุ, สกุณจฺฉาเป คเหตฺวา ปจิตฺวา ขาทึสุ, เตสุ
อปฺปโหนฺเตสุ, สกุเณ คเหตฺวา ขาทึสุ, เอวํ ปฐมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ
ปจฺฉิมวเยปิ ขาทึสุเยว, เอกสฺมึปิ วเย อปฺปมาทํ นาปชฺชึสุ. เอโกปิ
จ เนสํ อปฺปมาทํ นาปชฺชิ.
      สตฺถา อิทนฺตสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสตฺวา "สเจ หิ ตฺวํ
กุมาร ตทา เอกสฺมึปิ วเย ภริยาย สทฺธึ อปฺปมาทํ อาปชฺชิสฺส,
เอกสฺมึปิ วเย ปุตฺโต วา ธีตา วา อุปฺปชฺเชยฺย; สเจ ปน
โว เอโกปิ อปฺปมตฺโต อภวิสฺส, ตํ ปฏิจฺจ ปุตฺโต วา ธีตา
วา อุปฺปชฺชิสฺส; กุมาร อตฺตานํ หิ ปิยํ มญฺญมาเนน ตีสุปิ
วเยสุ อปฺปมตฺเตน อตฺตา รกฺขิตพฺโพ, เอวํ อสกฺโกนฺเตน
เอกวเยปิ รกฺขิตพฺโพเยวาติ วตฺวา คาถมาห
         "อตฺตานญฺเจ ปิยํ ชญฺญา    รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ
          ติณฺณมญฺญตรํ ยามํ        ปฏิชคฺเคยฺย ปณฺฑิโตติ.
      ตตฺถ "ยามนฺติ: สตฺถา อตฺตโน ธมฺมิสฺสรตาย เจว
เทสนากุสลตาย จ อิธ ติณฺณํ วยานํ อญฺญตรํ วยํ ยามนฺติ กตฺวา
ทสฺเสติ. ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ "สเจ อตฺตานํ
ปิยํ ชาเนยฺย, รกฺเขยฺย นํ สุรกฺขิตํ; ยถา โส สุรกฺขิโต โหติ,
เอวนฺตํ รกฺเขยฺย. ตตฺถ, สเจ คิหี สมาโน `อตฺตานํ รกฺขิสฺสามีติ
อุปริ ปาสาทตเล สุสํวุตํ คพฺภํ ปวิสิตฺวา สมฺปนฺนรกฺโข หุตฺวา
วสนฺโตปิ; ปพฺพชิโต หุตฺวา สุสํวุเต ปิทหิตทฺวารวาตปาเน เลเณ
วิหรนฺโตปิ อตฺตานํ น รกฺขติเยว. คิหี สมาโน ปน ยถาพลํ
ทานสีลาทีนิ ปุญฺญานิ กโรนฺโต, ปพฺพชิโต วา ปน
วตฺตปฺปฏิวตฺตปริยตฺติมนสิกาเรสุ อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชนฺโต อตฺตานํ รกฺขติ
นาม. เอวํ ตีสุ วเยสุ อสกฺโกนฺโต อญฺญตรสฺมึปิ วเย ปณฺฑิตปุริโส
อตฺตานํ ปฏิชคฺคติเยว. สเจ หิ คิหิภูโต ปฐมวเย ขิฑฺฑาปสุตตาย
กุสลํ กาตุํ น สกฺโกติ. มชฺฌิมวเย อปฺปมตฺเตน หุตฺวา กุสลํ
กาตพฺพํ. สเจ มชฺฌิมวเย ปุตฺตทารํ โปเสนฺโต กุสลํ กาตุํ น
สกฺโกติ, ปจฺฉิมวเย กาตพฺพเมว. เอวํปิ เตน อตฺตา ปฏิชคฺคิโต ว
โหติ. เอวํ อกโรนฺตสฺส ปน อตฺตา ปิโย นาม น โหติ,
อปายปรายนเมว นํ กโรติ. สเจ ปน ปพฺพชิโต ปฐมวเย
สชฺฌายํ กโรนฺโต ธาเรนฺโต วาเจนฺโต วตฺตปฺปฏิวตฺตํ กโรนฺโต
ปมาทํ อาปชฺชติ, มชฺฌิมวเย อปฺปมตฺเตน สมณธมฺโม กาตพฺโพ.
สเจ ปน ปฐมวเย อุคฺคหิตปริยตฺติยา อฏฺฐกถาวินิจฺฉยํ การณญฺจ
ปุจฺฉนฺโต มชฺฌิมวเย ปมาทํ อาปชฺชติ, ปจฺฉิมวเย อปฺปมตฺเตน
สมณธมฺโม กาตพฺโพ. เอวํปิ เตน อตฺตา ปฏิชคฺคิโตว โหติ.
เอวํ อกโรนฺตสฺส ปน อตฺตา ปิโย นาม น โหติ, ปจฺฉานุตาเปเนว
นํ ตาเปตีติ.
      เทสนาวสาเน โพธิราชกุมาโร โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                    โพธิราชกุมารวตฺถุ.
                      -----------
               ๒. อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุ. (๑๒๘)
      "อตฺตานเมว ปฐมนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อุปนนฺทํ สกฺยปุตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร เถโร ธมฺมกถํ กเถตุํ เฉโก. ตสฺส อปฺปิจฺฉตาทิปฺ-
ปฏิสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา พหู ภิกฺขู ตํ จีวเรหิ ปูเชตฺวา
ธูตงฺคานิ สมาทยึสุ. เตหิ วิสฺสฏฺฐปริกฺขาเร โสเอว คณฺหิ.
โส เอกสฺมึ อนฺโตวสฺเส อุปกฺกฏฺเฐ ชนปทํ อคมาสิ. อถ นํ
เอกสฺมึ วิหาเร ทหรสามเณรา ธมฺมกถิกปฺเปเมน "ภนฺเต อิธ
วสฺสํ อุเปถาติ วทึสุ. "อิธ กิตฺตกํ วสฺสาวาสิกํ ลพฺภตีติ
ปุจฺฉิตวา, เตหิ "เอเกโก สาฏโกติ วุตฺเต, ตตฺถ อุปาหนา
ฐเปตฺวา อญฺญํ วิหารํ อคมาสิ, ทุติยํ วิหารํ คนฺตฺวา "อิธ
กึ ลพฺภตีติ ปุจฺฉิตฺวา, "เทฺว สาฏกาติ วุตฺเต, กตฺตรยฏฺฐึ
ฐเปสิ; ตติยํ วิหารํ คนฺตฺวา "อิธ กึ ลพฺภตีติ ปุจฺฉิตฺวา,
"ตโย สาฏกาติ วุตฺเต, อุทกตุมฺพํ ฐเปสิ; จตุตฺถํ วิหารํ
คนฺตฺวา "อิธ กึ ลพฺภตีติ ปุจฺฉิตฺวา, "จตฺตาโร สาฏกาติ
วุตฺเต, "สาธุ อิธ วสิสฺสามีติ ตตฺถ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา
คหฏฺฐานญฺเจว ภิกฺขูนญฺจ ธมฺมกถํ กเถสิ. เต นํ พหูหิ วตฺเถหิ
เจว จีวเรหิ จ ปูเชสุํ. โส วุตฺถวสฺโส อิตเรสุปิ วิหาเรสุ สาสนํ
เปเสตฺวา "มยา ปริกฺขารสฺส ฐปิตตฺตา วสฺสาวาสิกํ ลทฺธพฺพํ,
ตํ เม ปหิณนฺตูติ สพฺพํ อาหราเปตฺวา ยานกํ ปูเรตฺวา ปายาสิ.
อเถกสฺมึ วิหาเร เทฺว ทหรภิกฺขู เทฺว สาฏเก เอกญฺจ กมฺพลํ
ลภิตฺวา "ตุยฺหํ สาฏกา โหนฺตุ, มยฺหํ กมฺพโลติ ภาเชตุํ
อสกฺโกนฺตา มคฺคสมีเป นิสีทิตฺวา วิวทนฺติ. เต ตํ [เถรํ]
อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "ภนฺเต ตุมฺเห โน ภาเชตฺวา เทถาติ วทึสุ.
"ตุมฺเหเยว ภาเชถาติ. "น สกฺโกม ภนฺเต, ตุมฺเห โน ภาเชตฺวา
เทถาติ. "มม วจเน ฐสฺสถาติ. "อาม ฐสฺสามาติ. "เตนหิ สาธูติ
โส เตสํ เทฺว สาฏเก ทตฺวา "อยํ ธมฺมกถํ กเถนฺตานํ อมฺหากํ
ปารุปนํ โหตูติ ๑- มหคฺฆกมฺพลํ ๒- อาทาย ปกฺกามิ. ทหรภิกฺขู
วิปฺปฏิสาริโน หุตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ.
สตฺถา "น ภิกฺขเว อิทาเนเวส ตุมฺหากํ สนฺตกํ คเหตฺวา ตุมฺเห
วิปฺปฏิสาริโน กโรติ, ปุพฺเพปิ อกาสิเยวาติ วตฺวา อตีตํ อาหริ:
      "อตีตสฺมึ หิ "อนุตีรจารี จ คมฺภีรจารี จาติ เทฺว อุทฺทา
มหนฺตํ โรหิตมจฺฉํ ลภิตฺวา "มยฺหํ สีสํ โหตุ, ตว นงฺคุฏฺฐนฺติ
วิวาทาปนฺนา ภาเชตุํ อสกฺโกนฺตา เอกํ สิคาลํ ทิสฺวา อาหํสุ
"มาตุล อิมํ โน ภาเชตฺวา เทหีติ. "อหํ รญฺญา วินิจฺฉยฏฺฐาเน
ฐปิโต, ตตฺถ จิรํ นิสีทิตฺวา ชงฺฆวิหารตฺถาย อาคโตมฺหิ,
อิทานิ เม โอกาโส นตฺถีติ. "มาตุล มา เอวํ กโรถ, ภาเชตฺวาเอว
โน เทถาติ. "มม วจเน ฐสฺสถาติ. "ฐสฺสาม มาตุลาติ.
"เตนหิ สาธูติ โส สีสํ ฉินฺทิตฺวา เอกมนฺเต อกาสิ, นงฺคุฏฺฐํ
เอกมนฺเต; กตฺวา จ ปน "ตาตา เยน โว อนุตีเร จริตํ, โส
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ปารุปณารโห' ติ. ม. ปารุปนารโห' ติ.
@๒. ม. มหคฺฆํ กมฺพลํ.
นงฺคุฏฺฐํ คณฺหาตุ; เยน คมฺภีเร จริตํ, ตสฺส สีสํ โหตุ; อยํ
ปน มชฺฌิโม ขณฺโฑ มม วินิจฺฉยธมฺเม ฐิตสฺส ภวิสฺสตีติ เต
สญฺญาเปนฺโต
          "อนุตีรจาริโน นงฺคุฏฺฐํ,    สีสํ คมฺภีรจาริโน,
           อถายํ มชฺฌิโม ขณฺโฑ     ธมฺมฏฺฐสฺส ภวิสฺสตีติ ๑-
อิมํ คาถํ วตฺวา มชฺฌิมขณฺฑํ อาทาย ปกฺกามิ. เตปิ วิปฺปฏิสาริโน
ตํ โอโลเกตฺวา อฏฺฐํสุ.
      สตฺถา อิมํ อตีตํ ทสฺเสตฺวา "เอวเมส อตีเตปิ ตุมฺเห
วิปฺปฏิสาริโน อกาสิเยวาติ เต ภิกฺขู สญฺญาเปตฺวา อุปนนฺทํ
ครหนฺโต "ภิกฺขเว ปรํ โอวทนฺเตน นาม ปฐมเมว อตฺตา
ปฏิรูเป ปติฏฺฐาเปตพฺโพติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "อตฺตานเมว ปฐมํ       ปฏิรูเป นิเวสเย,
           อถญฺญมนุสาเสยฺย,      น กิลิสฺเสยฺย ปณฺฑิโตติ.
      ตตฺถ "ปฏิรูเป นิเวสเยติ: อนุจฺฉวิเก คุเณ ปติฏฺฐาเปยฺย.
อิทํ วุตฺตํ โหติ "โย อปฺปิจฺฉตาทิคุเณหิ วา อริยวํสปฺปฏิปทาทีหิ
วา ปรํ อนุสาสิตุกาโม, โส อตฺตานเมว ปฐมํ ตสฺมึ คุเณ
ปติฏฺฐาเปยฺย; เอวํ ปติฏฺฐาเปตฺวา อถญฺญํ เตหิ คุเณหิ อนุสาเสยฺย.
อตฺตานํ หิ ตตฺถ อนิเวเสตฺวา เกวลํ ปรเมว อนุสาสมาโน ปรโต
นินฺทํ ลภิตฺวา กิลิสฺสติ นาม. ตตฺถ อตฺตานํ นิเวเสตฺวา อนุสาสมาโน
ปรโต ปสํสํ ลภติ; ตสฺมา น กิลิสฺสติ นาม. เอวํ กโรนฺโต
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. สตฺตก. ๒๗/๒๑๖ ตทฏฺฐกถา. ๕/๑๓๗.
ปณฺฑิโต น กิลิสฺเสยฺยาติ.
      เทสนาวสาเน เต เทฺว ภิกฺขู โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหึสุ.
มหาชนสฺสาปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุ.
                     ------------
               ๓. ปธานิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ. (๑๒๙)
      "อตฺตานญฺเจติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
ปธานิกติสฺสตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      โส กิร สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา ปญฺจสเต ภิกฺขู
อาทาย อรญฺเญ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา "อาวุโส ธรมานกพุทฺธสฺส
โว สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คหิตํ, อปฺปมตฺตา สมณธมฺมํ กโรถาติ
โอวทิตฺวา สยํ คนฺตฺวา นิปชฺชิตฺวา สุปติ. เต ภิกฺขู ปฐมยาเม
จงฺกมิตฺวา มชฺฌิมยาเม วิหารํ ปวิสนฺติ. โส นิทฺทายิตฺวา
ปพุทฺธกาเล เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา "กึ ตุมฺเห `นิปชฺชิตฺวา
นิทฺทายิสฺสามาติ อาคตา? สีฆํ นิกฺขมิตฺวา สมณธมฺมํ กโรถาติ
วตฺวา สยํ คนฺตฺวา ตเถว สุปติ. อิตเร มชฺฌิมยาเม พหิ
จงฺกมิตฺวา ปจฺฉิมยาเม วิหารํ ปวิสนฺติ. โส ปุนปิ ปพุชฺฌิตฺวา
เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เต วิหารา นีหริตฺวา สยํ ปุน คนฺตฺวา
สุปเตว. ตสฺมึ นิจฺจกาลํ เอวํ กโรนฺเต, เต ภิกฺขู สชฺฌายํ วา
กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิกาตุํ นาสกฺขึสุ. จิตฺตํ อญฺญถตฺตํ อคมาสิ.
เต "อมฺหากํ อาจริโย อติวิย อารทฺธวิริโย, ปริคฺคณฺหิสฺสาม
นนฺติ ปริคฺคณฺหนฺตา ตสฺส กิริยํ ทิสฺวา "นฏฺฐมฺหาวุโส, อาจริโย
โน ตุจฺฉรวํ รวตีติ วทึสุ. เตสํ อติวิย กิลมนฺตานํ เอกภิกฺขุปิ
วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ นาสกฺขิ. เต วุตฺถวสฺสา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
สตฺถารา กตปฺปฏิสนฺถารา "กึ ภิกฺขเว อปฺปมตฺตา หุตฺวา
สมณธมฺมํ กริตฺถาติ ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ อาโรเจสุํ. สตฺถา "น
ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพเปส ตุมฺหากํ อนฺตรายมกาสิเยวาติ วตฺวา
เตหิ ยาจิโต
          "อมาตาปิตุสํวฑฺโฒ    อนาจริยกุเล วสํ
           นายํ กาลมกาลํ วา  อภิชานาติ กุกฺกุโฏติ
อิมํ อกาลรวกุกฺกุฏชาตกํ ๑- วิตฺถาเรตฺวา "ภิกฺขเว ปรํ โอวทนฺเตน
นาม อตฺตา สุทนฺโต กาตพฺโพ, เอวํ โอวทนฺโต หิ สุทนฺโต
หุตฺวา ทเมติ นามาติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "อตฺตานญฺเจ ตถา กยิรา,   ยถญฺญมนุสาสติ,
           สุทนฺโต วต ทเมถ,       อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโมติ.
      ตสฺสตฺโถ "ยถา ภิกฺขุ `ปฐมยามาทีสุ จงฺกมิตพฺพนฺติวตฺวา
ปรํ โอวทติ, สยํ จงฺกมนาทีนิ อธิฏฺฐหนฺโต อตฺตานญฺเจ ตถา
กยิรา, ยถญฺญมนุสาสติ. เอวํ สนฺเต สุทนฺโต วต ทเมถาติ:
เยน คุเณน ปรํ อนุสาสติ เตน อตฺตนา สุทนฺโต หุตฺวา ทเมยฺย.
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๓๘. ตทฏฺฐกถา. ๒/๓๐๒.
อตฺตา หิ กิร ทุทฺทโมติ; อยํ หิ อตฺตา นาม ทุทฺทโม. ตสฺมา
ยถา โส สุทนฺโต โหติ, ตถา ทเมตพฺโพติ.
        เทสนาวสาเน ปญฺจสตาปิ เต ภิกฺขู อรหตฺตํ ปาปุณึสูติ.
                   ปธานิกติสฺสตฺเถรวตฺถุ.
                    ---------------
             ๔. กุมารกสฺสปตฺเถรมาตุวตฺถุ. (๑๓๐)
      "อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา
เชตวเน วิหรนฺโต กุมารกสฺสปตฺเถรสฺส มาตรํ อารพฺภ กเถสิ.
      สา กิร ราชคหนคเร เสฏฺฐิธีตา วิญฺญุตํ ปตฺตกาลโต
ปฏฺฐาย ปพฺพชฺชํ ยาจิ, ปุนปฺปุนํ ยาจมานาปิ มาตาปิตูนํ สนฺติกา
ปพฺพชฺชํ อลภิตฺวา วยปฺปตฺตา ปติกุลํ คนฺตฺวา ปติเทวตา หุตฺวา
อคารํ อชฺฌาวสิ. อถสฺสา น จิรสฺเสว กุจฺฉิสฺมึ คพฺโภ ปติฏฺฐหิ.
สา ปนสฺส ปติฏฺฐิตภาวํ อชานิตฺวาว สามิกํ อาราเธตฺวา
ปพฺพชฺชํ ยาจิ. อถ นํ โส มหนฺเตน สกฺกาเรน ภิกฺขุนีอุปสฺสยํ
เนตฺวา อชานนฺโต เทวทตฺตปกฺขิกานํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพาเชสิ.
อปเรน สมเยน ตสฺสา คพฺภินีภาวํ ญตฺวา ตาหิ "กึ อิทนฺติ
ปุฏฺฐา ๑- "นาหํ อยฺเย ชานามิ `กิเมตํ,' สีลํ ปน เม อโรคเมวาติ
[อาห]. ภิกฺขุนิโย ตํ เทวทตฺตสฺส สนฺติกํ เนตฺวา "อยํ ภิกฺขุนี
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. วุตฺตา.
สทฺธาย ปพฺพชิตา, อิมิสฺสา มยํ คพฺภสฺส ปติฏฺฐิตกาลํ น ชานาม;
กึทานิ กโรมาติ ปุจฺฉึสุ. เทวทตฺโต "มา มยฺหํ โอวาทการิกานํ
ภิกฺขุนีนํ อยโส อุปฺปชฺชตูติ เอตฺตกเมว จินฺเตตฺวา "อุปฺปพฺพาเชถ
นนฺติ อาห. ตํ สุตฺวา สา ทหรา "มา มํ อยฺเย นาเสถ,
นาหํ เทวทตฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตา, เอถ มํ สตฺถุ สนฺติกํ
เชตวนํ เนถาติ. ตา ตํ อาทาย เชตวนํ คนฺตฺวา สตฺถุ
อาโรเจสุํ. สตฺถา "ตสฺสา คิหิกาเล คพฺโภ ปติฏฺฐิโตติ ชานนฺโตปิ
ปรวาทโมจนตฺถํ ราชานํ ปเสนทิโกสลํ มหาอนาถปิณฺฑิกํ
จุลฺลอนาถปิณฺฑิกํ วิสาขํ อุปาสิกํ อญฺญานิ จ มหากุลานิ ปกฺโกสาเปตฺวา
อุปาลิตฺเถรํ อาณาเปสิ "คจฺฉ, อิมิสฺสา ทหราย [ภิกฺขุนิยา]
จตุปฺปริสมชฺเฌ กมฺมํ โสเธหีติ. เถโร รญฺโญ ปุรโต วิสาขํ
ปกฺโกสาเปตฺวา ตํ อธิกรณํ ปฏิจฺฉาเปสิ. สา สาณิปฺปาการํ
ปริกฺขิปาเปตฺวา อนฺโตสาณิยํ ตสฺสา หตฺถปาทนาภิอุทรปริโยสานานิ
โอโลเกตฺวา มาสทิวเส มาเนตฺวา "คิหิภาเว ๑- อิมาย
คพฺโภ ลทฺโธติ ญตฺวา เถรสฺส ตมตฺถํ อาโรเจสิ. อถสฺสา
เถโร ปริสมชฺเฌ ปริสุทฺธภาวํ ปติฏฺฐาเปสิ. สา อปเรน สมเยน
ปทุมุตฺตรพุทฺธปาทมูเล ปติฏฺฐิตปฺปตฺถนํ ๒- มหานุภาวํ ปุตฺตํ วิชายิ.
      อเถกทิวสํ ราชา ภิกฺขุนีอุปสฺสยสมีเป คจฺฉนฺโต ทารกสทฺทํ
สุตฺวา "กึ อิทนฺติ ปุจฺฉิตฺวา, "เทว เอติสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุตฺโต
ชาโต, ตสฺเสส สทฺโทติ วุตฺเต, ตํ กุมารํ อตฺตโน ฆรํ เนตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. "คิหิกาเลติ ภวิตพฺพํ.     ๒. สี. ม. ยุ. ปตฺถิตปตฺถนํ.
ธาตีนํ อทาสิ. นามคฺคหณทิวเส จสฺส "กสฺสโปติ นามํ กตฺวา
กุมารปริหาเรน วฑฺฒิตตฺตา "กุมารกสฺสโปติ สญฺชานึสุ. โส
กีฬามณฺฑเล ทารเก ปหริตฺวา, "นิมฺมาตาปิติเกนมฺหา ปหฏาติ
วุตฺเต, ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "เทว มํ `นิมฺมาตาปิติโกติ วทนฺติ,
มาตรํ เม อาจิกฺขถาติ ปุจฺฉิตฺวา, รญฺญา ธาติโย ทสฺเสตฺวา
"อิมา เต มาตโรติ วุตฺเต, "น เอตฺตกา มม มาตโร, เอกาย
เม มาตรา ภวิตพฺพํ, ตํ เม อาจิกฺขถาติ อาห. ราชา "น
สกฺกา อิมํ วญฺเจตุนฺติ จินฺเตตฺวา "ตาต ตว มาตา ภิกฺขุนี, ตฺวํ
มยา ภิกฺขุนีอุปสฺสยา อานีโตติ. โส ตาวตเกเนว สมุปฺปนฺนสํเวโค
หุตฺวา "ตาต ปพฺพาเชถ มนฺติ อาห. ราชา "สาธุ ตาตาติ ตํ
มหนฺเตน สกฺกาเรน สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพาเชสิ.
      โส ลทฺธูปสมฺปโท "กุมารกสฺสปตฺเถโรติ ปญฺญายิ. โส
สตฺถุ สนฺติเก กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วายมิตฺวา
วิเสสํ นิพฺพตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโต "ปุน กมฺมฏฺฐานํ วิเสเสตฺวา
คเหสฺสามีติ สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อนฺธวเน วิหาสิ. อถ นํ
กสฺสปพุทฺธกาเล เอกโต สมณธมฺมํ กตฺวา อนาคามิผลํ ปตฺวา
พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตภิกฺขุ พฺรหฺมโลกโต อาคนฺตฺวา ปณฺณรส
ปญฺเห ปุจฺฉิตฺวา "อิเม ปญฺเห ฐเปตฺวา สตฺถารํ อญฺโญ
พฺยากาตุํ สมตฺโถ นตฺถิ, คจฺฉ, สตฺถุ สนฺติเก อิเมสํ อตฺถํ
อุคฺคณฺหาติ อุยฺโยเชสิ. โส ตถา กตฺวา ปญฺหวิสฺสชฺชนาวสาเน
อรหตฺตํ ปาปุณิ.
      ตสฺส ปน นิกฺขนฺตทิวสโต ปฏฺฐาย ทฺวาทส วสฺสานิ มาตุ
ภิกฺขุนิยา อกฺขีหิ อสฺสูนิ ปวตฺตยึสุ. สา ปุตฺตวิโยคทุกฺขิตา
อสฺสุตินฺเตเนว มุเขน ภิกฺขาย จรมานา อนฺตรวีถิยํ เถรํ ทิสฺวาว
"ปุตฺต ปุตฺตาติ วิรวนฺตี ตํ คณฺหิตุํ อุปธาวมานา ปวตฺติตฺวา
ปติ. สา ถเนหิ ขีรํ มุญฺจนฺเตหิ อุฏฺฐหิตฺวา อลฺลจีวรา คนฺตฺวา
เถรํ คณฺหิ. โส จินฺเตสิ "สจายํ มม สนฺติกา มธุรวจนํ
ลภิสฺสติ, วินสฺสิสฺสติ; ถทฺธเมว กตฺวา อิมาย สทฺธึ สลฺลปิสฺสามีติ.
อถ นํ อาห "กึ กโรนฺตี วิจรสิ? สิเนหมตฺตํปิ ฉินฺทิตุํ น
สกฺโกสีติ. สา "อโห กกฺขฬา ๑- เถรสฺส กถาติ จินฺเตตฺวา "กึ
วเทสิ ตาตาติ วตฺวา ปุนปิ ตเถว วุตฺตา จินฺเตสิ "อหํ อิมสฺส
การณา ทฺวาทส วสฺสานิ อสฺสูนิ นิวาเรตุํ ๒- น สกฺโกมิ, อยํ
ปน เม ถทฺธหทโย, กึ เม อิมินาติ ปุตฺตสิเนหํ ฉินฺทิตฺวา
ตํทิวสเมว อรหตฺตํ ปาปุณิ.
      อปเรน สมเยน ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส
เทวทตฺเตน เอวํ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน กุมารกสฺสโป จ เถรี จ
นาสิตา, สตฺถา ปน เตสํ ปติฏฺฐา ชาโต: อโห พุทฺธา นาม
โลกานุกมฺปกาติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ
กถาย สนฺนิสินฺนาติ ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น
ภิกฺขเว อิทาเนว อหํ อิเมสํ ปจฺจโย จ ปติฏฺฐา จ ชาโต,
ปุพฺเพปิ เตสํ อหํ ปติฏฺฐา อโหสึเยวาติ วตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. `กกฺขฬาติ นตฺถิ.    ๒. สี. ยุ. ธาเรตุํ. ม. สนฺธาเรตุํ.
          "นิโคฺรธเมว เสเวยฺย     น สาขมุปสํวเส;
           นิโคฺรธสฺมึ มตํ เสยฺโย,   ยญฺเจ สาขสฺมิ ชีวิตนฺติ
อิมํ นิโคฺรธชาตกํ ๑- วิตฺถาเรน กเถตฺวา "ตทา สาขมิโค เทวทตฺโต
อโหสิ, ปริสาปิสฺส เทวทตฺตปริสาว, วารปฺปตฺตา มิคเธนุ เถรี
อโหสิ, ปุตฺโต กุมารกสฺสโป, คพฺภินีมิคิยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตฺวา
คโต นิโคฺรธมิคราชา ปน อหเมวาติ ชาตกํ สโมธาเนตฺวา
ปุตฺตสิเนหํ ฉินฺทิตฺวา เถริยา อตฺตนาว อตฺตโน ปติฏฺฐานกตภาวํ
ปกาเสนฺโต "ภิกฺขเว ยสฺมา ปรสฺส อตฺตนิ ฐิเตน สคฺคปรายเนน
วา มคฺคปรายเนน วา ภวิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา อตฺตาว อตฺตโน
นาโถ, กึ ปโร กริสฺสตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "อตฺตา หิ อตฺตโน นาโถ,  โก หิ นาโถ ปโร สิยา;
           อตฺตนา หิ สุทนฺเตน      นาถํ ลภติ ทุลฺลภนฺติ.
      ตตฺถ "นาโถติ: ปติฏฺฐา. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยสฺมา อตฺตนิ
ฐิเตน อตฺตนา สมฺปนฺเนน กุสลํ กตฺวา สคฺคํ วา ปาปุณิตุํ
มคฺคํ วา ภาเวตุํ ผลํ วา สจฺฉิกาตุํ สกฺกา, ตสฺมา หิ อตฺตา ว
อตฺตโน ปติฏฺฐา สิยา. ปโร โก นาม กสฺส ปติฏฺฐา สิยา?
อตฺตนาเอว หิ สุทนฺเตน นิพฺพิเสวเนน อรหตฺตผลสงฺขาตํ ทุลฺลภํ
นาถํ ลภติ. อรหตฺตํ หิ สนฺธาย "นาถํ ลภติ ทุลฺลภนฺติ วุตฺตํ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                  กุมารกสฺสปตฺเถรมาตุวตฺถุ.
@เชิงอรรถ: ๑. ขุ. ชา. เอก. ๒๗/๕. ตทฏฺฐกถา. ๑/๒๓๒.
               ๕. มหากาลอุปาสกวตฺถุ. (๑๓๑)
      "อตฺตนา หิ กตํ ปาปนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต เอกํ มหากาลํ นาม โสตาปนฺนํ อุปาสกํ อารพฺภ
กเถสิ.
      โส กิร มาสสฺส อฏฺฐ ทิวเส อุโปสถิโก หุตฺวา วิหาเร
สพฺพรตฺตึ ธมฺมกถํ สุณาติ. อถ รตฺตึ โจรา เอกสฺมึ เคเห
สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ภณฺฑกํ คเหตฺวา โลหภาชนสทฺเทน ปพุทฺเธหิ
สามิเกหิ อนุพทฺธา คหิตภณฺฑํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. สามิกาปิ
เต อนุพนฺธึสุเยว. เต ทิสา ปกฺขนฺทึสุ. เอโก ปน วิหารมคฺคํ
คเหตฺวา มหากาลสฺส สพฺพรตฺตึ ธมฺมกถํ สุตฺวา ปาโตว
โปกฺขรณีตีเร มุขํ โธวนฺตสฺส ปุรโต ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายิ.
โจเร อนุพนฺธิตฺวา อาคตมนุสฺสา ภณฺฑกํ ทิสฺวา "ตฺวํ โน
เคเห สนฺธึ ฉินฺทิตฺวา ภณฺฑกํ หริตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต วิย
วิจรสีติ ตํ คเหตฺวา โปเถตฺวา มาเรตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อคมํสุ.
อถ นํ ปาโต ว ปานียฆฏํ อาทาย คตา ทหรสามเณรา ทิสฺวา
"วิหาเร ธมฺมกถํ สุตฺวา วสิตอุปาสโก อยุตฺตํ มรณํ ลภตีติ
คนฺตฺวา สตฺถุ อาโรเจสุํ. สตฺถา "อาม ภิกฺขเว อิมสฺมึ อตฺตภาเว
กาเลน อปฺปฏิรูปํ มรณํ ลทฺธํ, ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ปน เตน
ยุตฺตเมว ลทฺธนฺติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต ตสฺส ปุพฺพกมฺมํ กเถสิ
      "อตีเต กิร พาราณสีรญฺโญ วิชิเต เอกสฺส ปจฺจนฺตคามสฺส
อฏวีมุเข โจรา วิหรนฺติ. ๑- ราชา อฏวีมุเข เอกํ ราชภฏํ ฐเปติ. ๒-
โส ภตึ คเหตฺวา มนุสฺเส โอรโต ปารํ เนติ, ปารโต โอรํ อาเนติ.
อเถโก มนุสฺโส อภิรูปํ อตฺตโน ภริยํ จุลฺลยานกํ อาโรเปตฺวา
ตํ ฐานํ อคมาสิ. ราชภโฏ ตํ อิตฺถึ ทิสฺวาว สญฺชาตสิเนโห,
เตน "อฏวึ โน สามิ อติกฺกาเมหีติ วุตฺเตปิ, "อิทานิ วิกาโล
ชาโต, ปาโตว อติกฺกาเมสฺสามีติ อาห. "สกาโล สามิ,
อิทาเนว โน เนหีติ. "นิวตฺต โภ, อมฺหากํเยว เคเห อาหาโร
จ นิวาโส จ ภวิสฺสตีติ. โส เนว นิวตฺติตุํ อิจฺฉิ. อิตโร
ปุริสานํ สญฺญํ ทตฺวา ยานกํ นิวตฺตาเปตฺวา อนิจฺฉนฺตสฺเสว
ทฺวารโกฏฺฐเก นิวาสํ ทตฺวา อาหารํ ปฏิยาทาเปสิ. ตสฺส ปน
เคเห เอกํ มณิรตนํ อตฺถิ. โส ตํ ตสฺส ยานกนฺตเร ปกฺขิปาเปตฺวา
ปจฺจูสกาเล โจรานํ ปวิฏฺฐสทฺทํ กาเรสิ. อถสฺส ปุริสา "มณิรตนํ
สามิ โจเรหิ คหิตนฺติ อาโรเจสุํ. โส "คามทฺวาเรสุ อารกฺขํ
ฐเปตฺวา อนฺโตคามโต นิกฺขมนฺเต วิจินาถาติ อาห. อิตโรปิ
ปาโตว ยานกํ โยเชตฺวา ปายาสิ. อถสฺส ยานกํ โสเธนฺตา
อตฺตนา ฐปิตํ มณิรตนํ ทิสฺวา สนฺตชฺเชตฺวา "ตฺวํ มณึ
คเหตฺวา ปลายสีติ โปเถตฺวา "คหิโต โน สามิ โจโรติ
คามโภชกสฺส ทสฺเสสุํ. โส "ภฏกสฺส วต เม เคเห นิวาสํ
ทตฺวา ภตฺตํ ทินฺนํ, มณึ คเหตฺวา คโต, คณฺหถ นํ ปาปปุริสนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. อฏวีมุขํ โจรา ปหรนฺติ. ม. อฏวีมุเข โจรา ปหรนฺติ.
@๒. สี. ม. ยุ. โปราณ. ฐเปสิ.
โปถาเปตฺวา มาเรตฺวา ฉฑฺฑาเปสิ. อิทนฺตสฺส ปุพฺพกมฺมํ. โส ตโต
จุโต อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺติตฺวา ตตฺถ ทีฆรตฺตํ ปจิตฺวา วิปากาวเสเสน
อตฺตภาวสเต ตเถว โปถิโต มรณํ ปาปุณิ.
      เอวํ สตฺถา มหากาลสฺส ปุพฺพกมฺมํ ทสฺเสตฺวา "ภิกฺขเว
เอวํ อิเม สตฺเต อตฺตนา กตปาปกมฺมเมว จตูสุ อปาเยสุ
อภิมตฺถตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "อตฺตนา หิ กตํ ปาปํ     อตฺรชํ อตฺตสมฺภวํ
           อภิมตฺถติ ทุมฺเมธํ       วชิรํ วมฺหยํ มณินฺติ.
      ตตฺถ "วชิรํ วมฺหยํ มณินฺติ: วชิรํ ว อมฺหมยํ มณึ. อิทํ
วุตฺตํ โหติ "ยถา ปาสาณมยํ ปาสาณสมฺภวํ วชิรํ, ตเมว
อมฺหมยํ มณึ อตฺตโน อุฏฺฐานฏฺฐานสงฺขาตํ ปาสาณมณึ ขาทิตฺวา
ฉิทฺทาฉิทฺทํ ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา อปริโภคํ กโรติ; เอวเมว อตฺตนา
กตํ อตฺตนิ ชาตํ อตฺตสมฺภวํ ปาปํ ทุมฺเมธํ นิปฺปญฺญํ ปุคฺคลํ
จตูสุ อปาเยสุ อภิมตฺถติ วิทฺธํเสตีติ.
       เทสนาวสาเน สมฺปตฺตภิกฺขู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                    มหากาลอุปาสกวตฺถุ.
                     ------------
                  ๖. เทวทตฺตวตฺถุ. (๑๓๒)
      "ยสฺส อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน
วิหรนฺโต เทวทตฺตํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกสฺมึ หิ ทิวเส ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ
"อาวุโส เทวทตฺโต ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม ทุสฺสีลฺยการเณเนว
วฑฺฒิตาย ตณฺหาย อชาตสตฺตุํ สงฺคณฺหิตฺวา มหนฺตํ ลาภสกฺการํ
นิพฺพตฺเตตฺวา อชาตสตฺตุํ ปิตุ วเธ สมาทเปตฺวา เตน สทฺธึ
เอกโต หุตฺวา นานปฺปกาเรน ตถาคตสฺส วธาย ปริสกฺกีติ. สตฺถา
อาคนฺตฺวา "กาย นุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนาติ
ปุจฺฉิตฺวา, "อิมาย นามาติ วุตฺเต, "น ภิกฺขเว อิทาเนว, ปุพฺเพปิ
เทวทตฺโต นานปฺปกาเรเนว มยฺหํ วธาย ปริสกฺกีติ วตฺวา
กุรุงฺคชาตกาทีนิ กเถตฺวา "ภิกฺขเว อจฺจนฺตทุสฺสีลปุคฺคลํ นาม
ทุสฺสีลฺยการณา อุปฺปนฺนา ตณฺหา มาลุวา วิย สาลํ ปริโยนทฺธิตฺวา
สมฺภญฺชมานา นิรยาทีสุ ปกฺขิปตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "ยสฺส อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยํ   มาลุวา สาลมิโวตฺถตํ,
           กโรติ โส ตถตฺตานํ   ยถา นํ อิจฺฉตี ทิโสติ.
      ตตฺถ "อจฺจนฺตทุสฺสีลฺยนฺติ: เอกนฺตทุสฺสีลภาโว. คิหี วา
ชาติโต ปฏฺฐาย ทส อกุสลกมฺมปเถ กโรนฺโต, ปพฺพชิโต วา
อุปสมฺปนฺนทิวสโต ปฏฺฐาย ครุกาปตฺตึ อาปชฺชมาโน
อจฺจนฺตทุสฺสีโล นาม. อิธ ปน โย ทฺวีสุ ตีสุ อตฺตภาเวสุ ทุสฺสีโล,
เอตสฺส คติยา อาคตํ ทุสฺสีลภาวํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ทุสฺสีลภาโวติ
เจตฺถ ทุสฺสีลสฺส ฉ ทฺวารานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนา ตณฺหา เวทิตพฺพา.
มาลุวา สาลมิโวตฺถตนฺติ: ยสฺส ปุคฺคลสฺส ตณฺหาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ,
ยถา นาม มาลุวา สาลํ โอตฺถตํ ๑- เทเว วสฺสนฺเต ปตฺเตหิ
อุทกํ ปฏิจฺฉิตฺวา สมฺภญฺชนวเสน สพฺพตฺถกเมว ปริโยนทฺธติ;
เอวํ อตฺตภาวํ ๒- โอตฺถตํ ปริโยนทฺธิตฺวา ฐิตํ. โส มาลุวาย
สมฺภญฺชิตฺวา ภูมิยํ ปาติยมาโน รุกฺโข วิย ตาย ทุสฺสีลฺยสงฺขาตาย
ตณฺหาย สมฺภญฺชิตฺวา อปาเยสุ ปาติยมาโน, ยถา นํ อนตฺถกาโม
ทิโส อิจฺฉติ; ตถา อตฺตานํ กโรติ นามาติ อตฺโถ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                      เทวทตฺตวตฺถุ.
                    --------------
               ๗. สงฺฆเภทปริสกฺกนวตฺถุ. (๑๓๓)
      "สุกรานีติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เวฬุวเน วิหรนฺโต
สงฺฆเภทปริสกฺกนํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ เทวทตฺโต สงฺฆเภทาย ปริสกฺกนฺโต อายสฺมนฺตํ
อานนฺทํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ อาโรเจสิ.
ตํ สุตฺวา เถโร สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภควนฺตํ เอตทโวจ
"อิธาหํ ภนฺเต ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. โอตรนฺตี.       ๒. ยุ. "อตฺตภาวนฺติ นตฺถิ.
ปิณฺฑาย ปาวิสึ; อทฺทสา โข มํ ภนฺเต เทวทตฺโต ราชคเห
ปิณฺฑาย จรนฺตํ, ทิสฺวาน เยนาหํ เตนุปสงฺกมิ, อุปสงฺกมิตฺวา
มํ เอตทโวจ `อชฺชตคฺเคทานาหํ อาวุโส อานนฺท อญฺญตฺเรว
ภควตา อญฺญตฺร ภิกฺขุสงฺเฆน ๑- อุโปสถํ กริสฺสามิ สงฺฆกมฺมานิ
จาติ; อชฺช ภควา เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทิสฺสติ, อุโปสถญฺจ
กริสฺสติ สงฺฆกมฺมานิ จาติ. เอวํ วุตฺเต สตฺถา
          "สุกรํ สาธุนา สาธุ,    สาธุ ปาเปน ทุกฺกรํ,
           ปาปํ ปาเปน สุกรํ,    ปาปมริเยหิ ทุกฺกรนฺติ
อิมํ อุทานํ ๒- อุทาเนตฺวา "อานนฺท อตฺตโน อหิตกมฺมํ นาม สุกรํ
หิตกมฺมเมว ทุกฺกรนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "สุกรานิ อสาธูนิ       อตฺตโน อหิตานิ จ,
           ยํ เว หิตญฺจ สาธุญฺจ,  ตํ เว ปรมทุกฺกรนฺติ.
      ตสฺสตฺโถ "ยานิ กมฺมานิ อสาธูนิ สาวชฺชานิ จ
อปายสํวตฺตนิกานิ กตตฺตาเยว อตฺตโน อหิตานิ จ โหนฺติ, ตานิ
สุกรานิ. ยํ ปน กตตฺตา อตฺตโน หิตญฺจ อนวชฺชตฺเถน สาธุญฺจ
สุคติสํวตฺตนิกญฺเจว นิพฺพานสํวตฺตนิกญฺจ กมฺมํ, ตํ ปาจีนนินฺนาย
คงฺคาย อุพฺพตฺเตตฺวา ปจฺฉามุขกรณํ วิย อติทุกฺกรนฺติ.
          เทสนาวสาเน พหู โสตาปตฺติผลาทีนิ ปาปุณึสูติ.
                   สงฺฆเภทปริสกฺกนวตฺถุ.
                     -------------
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ยุ. ภิกฺขุสงฺฆา.  ๒. ขุ. อุ. ๒๕/๑๖๗.
                 ๘. กาลตฺเถรวตฺถุ. (๑๓๔)
      "โย สาสนนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต
กาลตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      สาวตฺถิยํ กิเรกา อิตฺถี มาตุฏฺฐาเน ฐตฺวา ตํ เถรํ อุปฏฺฐหติ.
ตสฺสา ปฏิวิสฺสกเคเห มนุสฺสา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา เคหํ
อาคนฺตฺวา "อโห พุทฺธา นาม อจฺฉริยา, อโห ธมฺมเทสนา มธุราติ
ปสํสนฺติ. สา [อิตฺถี] เตสํ กถํ สุตฺวา "ภนฺเต อหํปิ สตฺถุ
ธมฺมเทสนํ โสตุกามาติ ตสฺส อาโรเจสิ. โส "มา ตตฺถ คจฺฉีติ ตํ
นิวาเรสิ. สา ปุนทิวเสปิ ยาจมานา ยาวตติยํ เตน นิวาริยมานาปิ
โสตุกามาว อโหสิ. "กสฺมา ปน โส ตํ นิวาเรสีติ. "เอวํ
กิรสฺส อโหสิ `สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา มยิ ภิชฺชิสฺสตีติ.
สา เอกทิวสํ ปาโตว ภุตฺตปาตราสา อุโปสถํ สมาทยิตฺวา
"อมฺม สาธุกํ อยฺยํ ปริวิเสยฺยาสีติ ธีตรํ อาณาเปตฺวา วิหารํ
อคมาสิ. ธีตาปิสฺสา ตํ [ภิกฺขุํ] อาคตกาเล สมฺมา ปริวิสิตฺวา
"กหํ มหาอุปาสิกาติ วุตฺตา "ธมฺมสฺสวนาย วิหารํ คตาติ
อาห. โส ตํ สุตฺวาว กุจฺฉิยํ อุฏฺฐิเตน ฑาเหน สนฺตปฺปมาโน
"อิทานิ สา มยิ ภินฺนาติ เวเคน คนฺตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ
สุณมานํ ทิสฺวา สตฺถารํ อาห "ภนฺเต อยํ อิตฺถี ทนฺธา
สุขุมํ ธมฺมกถํ น ชานาติ, อิมิสฺสา ขนฺธาทิปฺปฏิสํยุตฺตํ สุขุมํ
ธมฺมกถํ อกเถตฺวา ทานกถํ วา สีลกถํ วา กเถตุํ วฏฺฏตีติ.
สตฺถา ตสฺส อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา "ตฺวํ ทุปฺปญฺโญ ปาปิกํ ทิฏฺฐึ
นิสฺสาย พุทฺธานํ สาสนํ ปฏิกฺโกสสิ, อตฺตฆาตาเยว วายมสีติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห
       "โย สาสนํ อรหตํ    อริยานํ ธมฺมชีวินํ
        ปฏิกฺโกสติ ทุมฺเมโธ  ทิฏฺฐึ นิสฺสาย ปาปิกํ,
        ผลานิ กณฺฏกสฺเสว   อตฺตฆญฺญาย ผลฺลตีติ.
      ตสฺสตฺโถ "โย ทุมฺเมโธ ปุคฺคโล อตฺตโน สกฺการหานิภเยน
ปาปิกํ ทิฏฺฐึ นิสฺสาย `ธมฺมํ วา โสสฺสาม, ทานํ วา ทสฺสามาติ
วทนฺเต ปฏิกฺโกสนฺโต อรหตํ อริยานํ ธมฺมชีวินํ พุทฺธานํ สาสนํ
ปฏิกฺโกสติ. ตสฺส ตํ ปฏิกฺโกสนํ สา จ ปาปิกา ทิฏฺฐิ
เวฬุสงฺขาตสฺส กณฺฏกสฺส ผลานิ วิย โหติ, ตสฺมา ยถา กณฺฏโก
ผลานิ คณฺหนฺโต อตฺตฆญฺญาย ผลฺลติ อตฺตโน ฆาตตฺถเมว
ผลฺลติ; เอวํ โสปิ อตฺตโน ฆาตาย ผลฺลตีติ. วุตฺตํปิ เจตํ
          "ผลํ เว กทลึ หนฺติ      ผลํ เวฬุํ, ผลํ นฬํ,
           สกฺกาโร กาปุริสํ หนฺติ,  คพฺโภ อสฺสตรึ ยถาติ.
      เทสนาวสาเน อุปาสิกา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                      กาลตฺเถรวตฺถุ.
                     ------------
               ๙. จุลฺลกาลอุปาสกวตฺถุ. (๑๓๕)
      "อตฺตนา ว กตํ ปาปนฺติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต จุลฺลกาลอุปาสกํ อารพฺภ กเถสิ.
      เอกทิวสํ หิ มหากาลวตฺถุสฺมึ วุตฺตนเยเนว อุมฺมงฺคโจรา
สามิเกหิ อนุพทฺธา รตฺตึ วิหาเร ธมฺมกถํ สุตฺวา ปาโตว
วิหารา นิกฺขมิตฺวา สาวตฺถึ อาคจฺฉนฺตสฺส อุปาสกสฺส ปุรโต
ภณฺฑกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายึสุ. มนุสฺสา ตํ ทิสฺวา "อยํ รตฺตึ
โจรกมฺมํ กตฺวา ธมฺมํ สุณนฺโต วิย จรติ, คณฺหถ นนฺติ ตํ
โปถยึสุ. กุมฺภทาสิโย อุทกติตฺถํ คจฺฉมานา ตํ ทิสฺวา "อเปถ
สามิ, นายํ เอวรูปํ กโรตีติ ตํ โมเจสุํ. โส วิหารํ คนฺตฺวา
"ภนฺเต อหมฺหิ มนุสฺเสหิ นาสิโต, กุมฺภทาสิโย เม นิสฺสาย
ชีวิตํ ลทฺธนฺติ ภิกฺขูนํ อาโรเจสิ. ภิกฺขู ตถาคตสฺส ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ภิกฺขเว จุลฺลกาลอุปาสโก
กุมฺภทาสิโย เจว นิสฺสาย อตฺตโน จ อการกภาเวน ชีวิตํ ลภิ;
อิเม หิ นาม สตฺตา อตฺตนา ปาปกมฺมํ กตฺวา นิรยาทีสุ อตฺตนา ว
กิลิสฺสนฺติ, กุสลํ กตฺวา ปน สุคติญฺเจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺตา
อตฺตนาว วิสุชฺฌนฺตีติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
        "อตฺตนา ว กตํ ปาปํ,    อตฺตนา สงฺกิลิสฺสติ;
         อตฺตนา อกตํ ปาปํ,     อตฺตนา ว วิสุชฺฌติ;
         สุทฺธิ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ     นาญฺโญ อญฺญํ วิโสธเยติ.
      ตสฺสตฺโถ "เยน อตฺตนา อกุสลกมฺมํ กตํ โหติ, โส จตูสุ
อปาเยสุ ทุกฺขํ อนุภวนฺโต อตฺตนาว สงฺกิลิสฺสติ; เยน ปน
อตฺตนา อกตํ ปาปํ, โส สุคติญฺเจว นิพฺพานญฺจ คจฺฉนฺโต
อตฺตนาว วิสุชฺฌติ. กุสลกมฺมสงฺขาตา สุทฺธิ อกุสลกมฺมสงฺขาตา
จ อสุทฺธิ ปจฺจตฺตํ การกสตฺตานํ อตฺตนิเยว วิปจฺจติ. อญฺโญ
ปุคฺคโล อญฺญํ ปุคฺคลํ น วิโสธเย เนว วิโสเธติ น กิเลเสตีติ
[วุตฺตํ โหติ.]
      เทสนาวสาเน จุลฺลกาโล โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ.
สมฺปตฺตปริสายปิ สาตฺถิกา ธมฺมเทสนา อโหสีติ.
                    จุลฺลกาลอุปาสกวตฺถุ.
                      -----------
               ๑๐. อตฺตทตฺถตฺเถรวตฺถุ. (๑๓๖)
      "อตฺตทตฺถํ ปรตฺเถนาติ อิมํ ธมฺมเทสนํ สตฺถา เชตวเน
วิหรนฺโต อตฺตทตฺถตฺเถรํ อารพฺภ กเถสิ.
      สตฺถารา หิ ปรินิพฺพานกาเล "ภิกฺขเว อหํ จาตุมฺมาสจฺจเยน
ปรินิพฺพายิสฺสามีติ วุตฺเต, อุปฺปนฺนสํเวคา สตฺตสตา
ปุถุชฺชนา ภิกฺขู สตฺถุ สนฺติกํ อวิชหิตฺวาว "กินฺนุ โข อาวุโส
กริสฺสามาติ มนฺตยมานา วิจรนฺติ. อตฺตทตฺถตฺเถโร ปน จินฺเตสิ
"สตฺถา กิร จาตุมฺมาสจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสติ, อหญฺจมฺหิ
อวีตราโค, สตฺถริ ธรมาเนเยว อรหตฺตตฺถาย วายมิสฺสามีติ. โส
ภิกฺขูนํ สนฺติกํ น คจฺฉติ. อถ นํ ภิกฺขู "กสฺมา อาวุโส ตฺวํ
เนว อมฺหากํ สนฺติกํ อาคจฺฉสิ, น กิญฺจิ มนฺเตสีติ วตฺวา
สตฺถุ สนฺติกํ เนตฺวา "อยํ ภนฺเต เอวนฺนาม กโรตีติ อาโรจยึสุ.
โส สตฺถาราปิ "กสฺมา เอวํ กโรสีติ วุตฺโต ๑- "ตุมฺเห กิร ภนฺเต
จาตุมฺมาสจฺจเยน ปรินิพฺพายิสฺสถ, อหํ ตุมฺเหสุ ธรนฺเตสุเยว
อรหตฺตปฺปตฺติยา วายมามีติ. สตฺถา ตสฺส สาธุการํ ทตฺวา
"ภิกฺขเว ยสฺส มยิ สิเนโห อตฺถิ, เตน อตฺตทตฺถตฺเถเรน ๒-
วิย ภวิตุํ วฏฺฏติ; น หิ คนฺธาทีหิ ปูเชนฺตา มํ ปูเชนฺติ,
ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติยา ปน มํ ปูเชนฺติ; ตสฺมา อญฺเญนปิ
อตฺตทตฺถสทิเสน ภวิตพฺพนฺติ วตฺวา อิมํ คาถมาห
          "อตฺตทตฺถํ ปรตฺเถน   พหุนาปิ น หาปเย,
           อตฺตทตฺถมภิญฺญาย    สทตฺถปฺปสุโต สิยาติ.
      ตสฺสตฺโถ "คิหิภูโต ตาว กากณิกมตฺตํปิ อตฺตโน อตฺถํ
สหสฺสมตฺเตนาปิ ปรสฺส อตฺเถน น หาปเย. กากณิกมตฺโตปิ
หิสฺส อตฺตทตฺโถว ขาทนียํ วา โภชนียํ วา นิปฺผาเทติ, น
ปรตฺโถ. อิทํ ปน เอวํ อกเถตฺวา กมฺมฏฺฐานสีเสน กถิตํ. ตสฺมา
"อตฺตทตฺถํ น หาเปมีติ ภิกฺขุนา สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนํ
เจติยปฺปฏิสงฺขรณาทิกิจฺจํ วา อุปชฺฌายาทิวตฺตํ วา น หาเปตพฺพํ,
อภิสมาจาริกวตฺตํ หิ ปูเรนฺโตเยว อริยผลาทีนิ สจฺฉิกโรติ. ตสฺมา
@เชิงอรรถ: ๑. สี. ม. ยุ. วุตฺเต.  ๒. "อตฺตทตฺเถนาติ ยุตฺตตรํ.
อยํปิ อตฺตทตฺโถว. โย ปน อจฺจารทฺธวิปสฺสโก `อชฺช อชฺเชวาติ
ปฏิเวธํ ปตฺถยมาโน วิจรติ, เตน อุปชฺฌายาทิวตฺตานิปิ หาเปตฺวา ๑-
อตฺตโน กิจฺจเมว กาตพฺพํ. เอวรูปํ หิ อตฺตทตฺถมภิญฺญาย `อยํ
เม อตฺตโน อตฺโถติ สลฺลกฺเขตฺวา [สทตฺถปฺปสุโต สิยาติ:]
ตสฺมึ สเก อตฺเถ อุยฺยุตฺตปฺปยุตฺโต ภเวยฺยาติ.
      เทสนาวสาเน โส เถโร อรหตฺเต ปติฏฺฐหิ. สมฺปตฺตภิกฺขูนํปิ
สาตฺถิกา เทสนา อโหสีติ.
                    อตฺตทตฺถตฺเถรวตฺถุ.
                  อตฺตวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     ทฺวาทสโม วคฺโค.
                      -----------
@เชิงอรรถ: ๑. ยุ. ภาเวตฺวา.


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๓ หน้า ๑-๒๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=23&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=23&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=22              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=692              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=686              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=686              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]