ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                    ปรมตฺถทีปนี นาม ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถา
                            อุทานวณฺณนา
                          ------------
                นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส.
                           คนฺถารมฺภกถา
               มหาการุณิกํ นาถํ          เญยฺยสาครปารคุํ
               วนฺเท นิปุณคมฺภีร-         วิจิตฺรนยเทสนํ.
               วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา         เยน นิยฺยนฺติ โลกโต
               วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ        สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
               สีลาทิคุณสมฺปนฺโน          ฐิโต มคฺคผเลสุ โย
               วนฺเท อริยสํฆํ ตํ          ปุญฺญกฺเขตฺตํ  อนุตฺตรํ.
               วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ          อิติ ยํ รตนตฺตเย
               หตนฺตราโย สพฺพตฺถ        หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
               เตน เตน นิทาเนน        เทสิตานิ หิเตสินา
               ยานิ สุทฺธาปทาเนน ๑-     อุทานานิ มเหสินา.
               ตานิ สพฺพานิ เอกชฺฌํ       อาโรเปนฺเตหิ สงฺคหํ
               อุทานํ นาม สงฺคีตํ         ธมฺมสงฺคาหเกหิ ยํ.
               ชินสฺส ธมฺมสํเวค-         ปาโมชฺชปริทีปนํ
               โสมนสฺสสมุฏฺฐาน-         คาถาหิ ปฏิมณฺฑิตํ.
@เชิงอรรถ:  ก. ยานิ ยานิ สุทฺธาเนว
               ตสฺส คมฺภีรญาเณหิ         โอคาเหตพฺพภาวโต
               กิญฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ       อตฺถสํวณฺณนา มยา
               สหสํวณฺณนํ ยสฺมา          ธรเต สตฺถุ สาสนํ
               ปุพฺพาจริยสีหานํ           ติฏฺฐเตว วินิจฺฉโย.
               ตสฺมา ตํ อวลมฺพิตฺวา       โอคาเหตฺวาน ปญฺจปิ
               นิกาเย อุปนิสฺสาย         โปราณฏฺฐกถานยํ.
               สุวิสุทฺธํ อสงฺกิณฺณํ          นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ
               มหาวิหารวาสีนํ           สมยํ อวิโลมยํ. ๑-
               ปุนปฺปุนาคตํ อตฺถํ          วชฺชยิตฺวาน สาธุกํ
               ยถาพลํ กริสฺสามิ          อุทานสฺสตฺถวณฺณนํ.
               อิติ อากงฺขมานสฺส         สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิตึ
               วิภชนฺตสฺส ตสฺสตฺถํ         สาธุ คณฺหนฺตุ สาธโวติ.
     ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏเฐน อุทานํ? อุทานฏฺเฐน. กิมิทํ อุทานํ นาม?
ปีติเวคสมุฏฺฐาปิโต อุทาหาโร. ยถา หิ ยํ เตลาทิ มินิตพฺพวตฺถุ ปมาณํ ๒-
คเหตุํ น สกฺโกติ, วิสฺสนฺทิตฺวา คจฺฉติ. ตํ "อวเสโก"ติ วุจฺจติ. ยญฺจ ชลํ
ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ "โอโฆ"ติ วุจฺจติ.
เอวเมว ยํ ปีติเวคสมุฏฺฐาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ อนฺโตหทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ,
โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺฐหิตฺวา พหิ วจีทฺวาเรน นิกฺขนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข
อุทาหารวิเสโส "อุทานนฺ"ติ วุจฺจติ. ธมฺมสํเวควเสนปิ อยมากาโร
ลพฺภเตว.
@เชิงอรรถ:  ก. อวลมฺพิย   ม. นาฬึ, ฉ. มานํ
     ตยิทํ กตฺถจิ คาถาพนฺธวเสน กตฺถจิ วากฺยวเสน ปวตฺตํ. ยมฺปน
อฏฺฐกถาสุ "โสมนสฺสญาณมยิกคาถาปฏิสํยุตฺตา"ติ อุทานลกฺขณํ วุตฺตํ, ตํ
เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. เยภุยฺเยน หิ อุทานํ คาถาพนฺธวเสน ภาสิตํ ปีติโสมนสฺส-
สมุฏฺฐาปิตญฺจ. อิตรมฺปิ ปน "อตฺถิ ภิกฺขเว ตทายตนํ, ยตฺถ เนว ปฐวี น
อาโป"ติอาทีสุ ๑- "สุขกามานิ ภูตานิ, โย ทณฺเฑน วิหึสตี"ติ ๒- "สเจ ภายถ
ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยนฺ"ติ ๓- เอวมาทีสุ จ ลพฺภติ.
     เอวํ ตยิทํ ๔- สพฺพญฺญุพุทฺธภาสิตํ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ สาวกภาสิตนฺติ
ติวิธํ โหติ. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺธภาสิตํ "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, อวิเหฐยํ ๕-
อญฺญตรมฺปิ เตสนฺ"ติอาทินา ๖- ขคฺควิสาณสุตฺเต อาคตเมว. สาวกภาสิตานิปิ:-
            "สพฺโพ ราโค ปหีโน เม    สพฺโพ โทโส สมูหโต
             สพฺโพ เม วิหโต โมโห    สีติภูโตสฺมิ นิพฺพุโต"ติ-
อาทินา ๗- เถรคาถาสุ:-
            "กาเยน สํวุตา อาสึ       วาจาย อุท เจตสา
             สมูลํ ตณฺหํ อพฺพุยฺห        สีติภูตาสฺมิ นิพฺพุตา"ติ-
อาทินา ๘- เถรีคาถาสุ จ อาคตานิ. ตานิ ปน เตสํ เถรานญฺเจว เถรีนญฺจ น
เกวลํ อุทานานิ เอว, อถโข สีหนาทาปิ โหนฺติ. สกฺกาทีหิ เทเวหิ ภาสิตานิ
"อโห ทานํ ปรมทานํ, กสฺสเป สุปฺปติฏฺฐิตนฺ"ติอาทีนิ, ๙- โสณทณฺฑพฺราหฺมณาทีหิ ๑๐-
มนุสฺเสหิ จ ภาสิตานิ "นโม ตสฺส ภควโต"ติอาทีนิ ๑๑- ติสฺโส สงฺคีติโย
อารูฬฺหานิ อุทานานิ สนฺติ เอว, น ตานิ อิธาธิปฺเปตานิ. ยานิ ปน
@เชิงอรรถ:  ขุ.อุ. ๒๕/๗๑/๒๑๒   ขุ.ธ. ๒๕/๑๓๑/๔๐
@ ขุ.อุ. ๒๕/๔๔/๑๖๓   สี.,ก. เอวมาทิ ตยิทํ
@ ก. อเหฐยํ   ขุ.สุ. ๒๕/๓๕/๓๔๒, ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๓/๓๑๗ (สฺยา)
@ ขุ. เถร. ๒๖/๗๙/๒๗๗   ขุ. เถรี. ๒๖/๑๕/๔๓๔
@ ขุ.อุ. ๒๕/๒๗/๑๓๒  ๑๐ ฉ.ม. อารามทณฺฑ...  ๑๑ องฺ. ทุก. ๒๐/๓๘/๖๕
สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามมาหจฺจ ภาสิตานิ ชินวจนภูตานิ, ยานิ สนฺธาย ภควตา
ปริยตฺติธมฺมํ นวธา วิภชิตฺวา อุทฺทิสนฺเตน อุทานนฺติ วุตฺตานิ, ตาเนว
ธมฺมสงฺคาหเกหิ "อุทานนฺ"ติ สงฺคีตนฺติ ตเทเวตฺถ สํวณฺเณตพฺพภาเวน คหิตํ.
     ยา ปน "อเนกชาติสํสารนฺ"ติอาทิคาถาย ทีปิตา ภควตา โพธิมูเล
อุทานวเสน ปวตฺติตา อเนกสตสหสฺสานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อวิชหิตอุทานคาถา จ,
เอตา อปรภาเค ปน ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ภควตา เทสิตตฺตา ธมฺมสงฺคาหเกหิ
อุทานปาฬิยํ สงฺคหํ อนาโรเปตฺวา ธมฺมปเท สงฺคีตา. ยญฺจ "อญฺญาสิ วต โภ
โกณฺฑญฺโญ, อญฺญาสิ วต โภ โกณฺฑญฺโญ"ติ ๑- อุทานวจนํ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา
เทวมนุสฺสานํ ปเวทนสมตฺถนิคฺโฆสวิปฺผารํ ภควตา ภาสิตํ, ตทปิ ธมฺมจกฺกปฺ-
ปวตฺตนสุตฺตนฺตเทสนาปริโยสาเน อตฺตนา อธิคตธมฺเมกเทสสฺส ยถาเทสิตสฺส
อริยมคฺคสฺส สาวเกสุ สพฺพปฐมํ เถเรน อธิคตตฺตา อตฺตโน ปริสฺสมสส
สผลภาวปจฺจเวกฺขณเหตุกํ ปฐมโพธิยํ สพฺเพสํ เอว ภิกฺขูนํ สมฺมาปฏิปตฺติ-
ปจฺจเวกฺขณเหตุกํ "อาราธยึสุ วต มํ ภิกฺขู เอกํ สมยนฺ"ติอาทิวจนํ ๒- วิย
ปีติโสมนสฺสชนิตํ อุทาหารมตฺตํ, "ยทา หเว ปาตุภวนฺติ ธมฺมา"ติอาทิวจนํ ๓- วิย
ปวตฺติยา นิวตฺติยา วา น ปกาสนนฺติ น ธมฺมสงฺคาหเกหิ อุทานปาฬิยํ
สงฺคีตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ.
     ตมฺปเนตํ อุทานํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ
สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ, ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย
ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ
คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ
อุทานสงฺคหํ. ๔-
@เชิงอรรถ:  วิ. มหา. ๔/๑๗/๑๖, สํ.มหา. ๑๙/๑๐๘๑/๓๗๐,
@ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๙/๓๗๒   ม.มู. ๑๒/๒๒๕/๑๘๙   วิ. มหา. ๔/๑-๓/๒,๓,
@ขุ.อุ. ๒๕/๑/๙๔   สี. อุทานงฺคํ
          "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ      เทฺว สหสฺสานิ ภิกฺขุโต
           จตุราสีติสหสฺสานิ         เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๑-
เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปย-
ธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. โพธิวคฺโค มุจฺจลินฺทวคฺโค นนฺทวคฺโค เมฆิยวคฺโค โสณวคฺโค ๒-
ชจฺจนฺธวคฺโค จูฬวคฺโค ปาฏลิคามิยวคฺโคติ วคฺคโต อฏฺฐวคฺคํ, สุตฺตโต
อสีติสุตฺตสงฺคหํ, คาถาโต ปญฺจนวุติอุทานคาถาสงฺคหํ. ภาณวารโต อฑฺฒูนนวมตฺตา ๓-
ภาณวารา. อนุสนฺธิโต โพธิสุตฺเต ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน เอโก อนุสนฺธิ,
สุปฺปพุทฺธสุตฺเต ๔- ปุจฺฉานุสนฺธิยถานุสนฺธิวเสน เทฺว อนุสนฺธี, เสเสสุ
ยถานุสนฺธิวเสน เอเกโกว อนุสนฺธิ, อชฺฌาสยานุสนฺธิ ปเนตฺถ นตฺถิ. เอวํ
สพฺพถาปิ เอกาสีติอนุสนฺธิสงฺคหํ. ปทโต สตาธิกานิ เอกวีส ปทสหสฺสานิ,
คาถาปาทโต เตวีสติ จตุสฺสตาธิกานิ อฏฺฐสหสฺสานิ, อกฺขรโต สตฺตสหสฺสาธิกานิ
สฏฺฐิสหสฺสานิ ตีณิ จ สตานิ ทฺวาสีติ จ อกฺขรานิ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
          "อสีติ เอว สุตฺตนฺตา       วคฺคา อฏฺฐ สมาสโต
           คาถา จ ปญฺจนวุติ        อุทานสฺส ปกาสิตา.
           อฑฺฒูนนวมตฺตา จ         ภาณวารา ปมาณโต
           เอกาธิกา ตถาสีติ        อุทานสฺสานุสนฺธิโย.
           เอกวีสสหสฺสานิ          สตญฺเจว วิจกฺขโณ
           ปทาเนตานุทานสฺส        คณิตานิ วินิทฺทิเส.
คาถาปาทโต ปน:-
           อฏฺฐสหสฺสมตฺตานิ         จตฺตาเรว สตานิ จ
           ปาทาเนตานุทานสฺส       เตวีสติ จ นิทฺทิเส.
@เชิงอรรถ:  ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙   ก. มหาวคฺโค
@ ม. อฑฺฒนวมตฺตา   ฉ.ม. สุปฺปวาสาสุตฺเต
           อกฺขรานํ สหสฺสานิ        สฏฺฐี สตฺต สตานิ จ
           ตีณิ ทฺวาสีติ จ ตถา       อุทานสฺส ปเวทิตา"ติ.
     ตสฺส อฏฺฐสุ วคฺเคสุ โพธิวคฺโค อาทิ, สุตฺเตสุ ปฐมํ โพธิสุตฺตํ,
ตสฺสาปิ เอวมฺเม สุตนฺติอาทิกํ อายสฺมตา อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล
วุตฺตนิทานมาทิ. สา ปนายํ ปฐมมหาสงฺคีติ วินยปิฏเก ๑- ตนฺติมารูฬฺหา เอว.
โย ปเนตฺถ นิทานโกสลฺลตฺถํ วตฺตพฺโพ กถามคฺโค โสปิ สุมงฺคลวิลาสินิยํ
ทีฆนิกายฏฺฐกถายํ วุตฺโต เอวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
                          -------------
@เชิงอรรถ:  วิ. จูฬ. ๗/๔๓๗/๒๗๔
                            ๑. โพธิวคฺค
                        ๑. ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา
      [๑] ยมฺปเนตฺถ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทิกํ นิทานํ, ตตฺถ เอวนฺติ นิปาตปทํ.
เมติอาทีนิ นามปทานิ. อุรุเวลายํ วิหรตีติ เอตฺถ วีติ อุปสคฺคปทํ, หรตีติ
อาขฺยาตปทนฺติ อิมินาว นเยน สพฺพตฺถ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
      อตฺถโต ปน เอวํสทฺโท ตาว อุปมูปเทสสมฺปหํสนครหณ-
วจนสมฺปฏิคฺคหาการนิทสฺสนาวธารณปุจฺฉาอิทมตฺถปริมาณาทิ อเนกตฺถปฺปเภโท. ตถาเหส
"เอวํ ชาเตน มจฺเจน, กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺ"ติ เอวมาทีสุ ๑- อุปมายํ อาคโต.
"เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวนฺเต ปฏิกฺกมิตพฺพนฺ"ติอาทีสุ ๒- อุปเทเส. "เอวเมตํ
ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติอาทีสุ ๓- สมฺปหํสเน. "เอวเมวํ ปนายํ วสลี ยสฺมึ วา ตสฺมึ
วา ตสฺส มุณฺฑกสฺส สมณกสฺส วณฺณํ ภาสตี"ติอาทีสุ ๔- ครหเณ. "เอวมฺภนฺเตติ
โข เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุนฺ"ติอาทีสุ ๕-  วจนสมฺปฏิคฺคเห. "เอวํ พฺยา โข
อหํ ภนฺเต ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี"ติอาทีสุ ๖-  อากาเร. "เอหิ ตฺวํ
มาณวก เยน สมโณ อานนฺโท เตนุปสงฺกม, อุปสงฺกมิตฺวา มม วจเนน สมณํ
อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ ปุจฺฉ `สุโภ มาณโว
โตเทยฺยปุตฺโต ภวนฺตํ อานนฺทํ อปฺปาพาธํ อปฺปาตงฺกํ ลหุฏฺฐานํ พลํ ผาสุวิหารํ
ปุจฺฉตี'ติ, เอวญฺจ วเทหิ `สาธุ กิร ภวํ อานนฺโท เยน สุภสฺส มาณวสฺส
โตเทยฺยปุตฺตสฺส นิเวสนํ, เตนุปสงฺกมตุ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติอาทีสุ ๗- นิทสฺสเน.
"ตํ กึ มญฺญถ กาลามา อิเม ธมฺมา กุสลา วา อกุสลา วาติ. อกุสลา ภนฺเต.
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๕๓/๒๖   อง.จตุกฺก. ๒๑/๑๒๒/๑๔๐   อง.ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๘
@ สํ.ส. ๑๕/๑๘๗/๑๙๒   ที.มหา. ๑๐/๓/๒, ม.มู. ๑๒//๑/๑
@ ม.มู. ๑๒/๓๙๘/๓๕๖, วิ. มหาวิ. ๒/๔๑๗/๓๐๖   ที.สี. ๙/๔๔๕/๑๙๗
สาวชฺชา วา อนวชฺชา วาต. สาวชฺชา ภนฺเต. วิญฺญุครหิตา วา วิญฺญุปฺปสตฺถา
วาติ. วิญฺญูครหิตา ภนฺเต. สมตฺตา สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ,
โน วา, กถํ โว เอตฺถ โหตีติ. สมตฺตา ภนฺเต สมาทินฺนา อหิตาย ทุกฺขาย
สํวตฺตนฺติ, เอวํ โน เอตฺถ โหตี"ติอาทีสุ ๑- อวธารเณ. "เอวเมเต สุนฺหาตา
สุวิลิตฺตา กปฺปิตเกสมสฺสู อามุตฺตมาลาภรณา"ติอาทีสุ ๒- ปุจฺฉายํ. "เอวํคตานิ
ปุถุสิปฺปายตนานิ ๓- เอวํวิโธ เอวมากาโร"ติอาทีสุ ๔- อิทํสทฺทสฺส อตฺเถ. คตสทฺโท
หิ ปการปริยาโย, ตถา วิธาการสทฺทา. ตถาหิ วิธยุตฺตคตสทฺเท โลกิยา ปการตฺเถ
วทนฺติ. "เอวํ ลหุปริวตฺตํ เอวมายุปริยนฺโต"ติอาทีสุ ๕- ปริมาเณ.
      นนุ จ "เอวํ วิตกฺกิตํ โน ตุเมฺหหิ, เอวมายุปริยนฺโต"ติ ๖- เจตฺถ เอวํสทฺเทน
ปุจฺฉนาการปริมาณาการานํ วุตฺตตฺตา อาการตฺโถ เอว เอวํสทฺโทติ น, วิเสส-
สพฺภาวโต. อาการมตฺตวาจโก เหตฺถ เอวํสทฺโท อาการตฺโถติ อธิปฺเปโต. "เอวํ
พฺยา โข"ติอาทีสุ ปน อาการวิเสสวจโน. อาการวิเสสวาจิโน เจเต เอวํสทฺทา
ปุจฺฉนาการปริมาณาการานํวาจกตฺตา. เอวญฺจ กตฺวา "เอวํ ชาเตน
มจฺเจนา"ติอาทีนิ อุปมานอุทาหรณานิ ยุชฺชนฺติ. ตตฺถ หิ:-
           "ยถาปิ  ปุปฺผราสิมฺหา      กยิรา มาลาคุเณ พหู
            เอวํ ชาเตน มจฺเจน      กตฺตพฺพํ กุสลํ พหุนฺ"ติ
เอตฺถ ปุปฺผราสิฏฺฐานียโต มนุสฺสุปฺปตฺติ สปฺปุริสูปนิสฺสย-
สทฺธมฺมสฺสวนโยนิโสมนสิการโภคสมฺปตฺติอาทิโต ทานาทิปุญฺญกิริยาเหตุสมุทายโต
โสภาสุคนฺธตาทิคุณวิเสสโยคโต มาลาคุณสทิสิโย ๗- พหุกา ปุญฺญกิริยา มริตพฺพสภาวตาย
มจฺเจน กตฺตพฺพาติ อเภทตาย ปุปฺผาราสิ มาลาคุณา จ อปุมา, เตสํ อุปมานากาโร
@เชิงอรรถ:  อง.ติก. ๒๐/๖๖/๑๘๕   ที.สี. ๙/๒๘๖/๑๐๓   ที.สี. ๙/๑๘๒/๖๐
@ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๓๑/๑๓  อง.เอกก. ๒๐/๔๘/๙, ที.สี. ๙/๓๑/๑๓
@ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๓๑/๑๓   ส. มาลาคุณสทิสตาโยคโต
ยถาสทฺเทน อนิยมโต วุตฺโต. ปุน เอวํสทฺเทน นิยมนวเสน วุตฺโต, โส ปน
อุปมากาโร นิยมิยมาโน อตฺถโต อุปมา เอว โหตีติ วุตฺตํ "อุปมายํ อาคโต"ติ.
      ตถา "เอวํ อิมินา อากาเรน อภิกฺกมิตพฺพนฺ"ติอาทินา อุปทิสิยมานาย
สมณสารุปฺปาย อากปฺปสมฺปตฺติยา โย ตตฺถ อุปเทสากาโร, โส อตฺถโต
อุปเทโสเยวาติ วุตฺตํ "เอวนฺเต อภิกฺกมิตพฺพํ, เอวนฺเต ปฏิกฺกมิตพฺพนฺติอาทีสุ
อุปเทเส"ติ.
      "เอวเมตํ ภควา, เอวเมตํ สุคตา"ติ เอตฺถ ภควตา ยถาวุตฺตมตฺถํ อวิปรีตโต
ชานนฺเตหิ กตํ ยํ ตตฺถ วิชฺชมานคุณานํ ปกาเรหิ หํสนํ อุทคฺคตากรณํ
สมฺปหํสนํ, โส ตตฺถ ปหํสนากาโรติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ.
      "เอวเมวํ ปนายนฺ"ติ เอตฺถ ครหณากาโรติ วุตฺตนเยน โยเชตพฺพํ. โส
จ ครหณากาโร "วสลี"ติอาทิขุํสนสทฺทสนฺนิธานโต ๑- อิธ เอวํสทฺเทน ปกาสิโตติ
วิญฺญายติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปมา การาทโยปิ อุปมาทิวเสน วุตฺตานํ
ปุปฺผราสิอาทิสทฺทานํ สนฺนิธานโต วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ.
      "เอวญฺจ วเทหี"ติ ยถาหํ วทามิ, เอวํ สมณมานนฺทํ วเทหีติ วทนากาโร
อิทานิ วตฺตพฺโพ เอวํสทฺเทน นิทสฺสิยตีติ "นิทสฺสนตฺโถ"ติ วุตฺตํ.
      "เอวํ โน"ติ เอตฺถาปิ เตสํ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อหิตทุกขาวหภาเวน
สนฺนิฏฺฐานชนนตฺถํ อนุมติคฺคหณวเสน "โน วา กถํ โว เอตฺถ โหตี"ติ ปุจฺฉาย
กตาย "เอวํ โน เอตฺถ โหตี"ติ วุตฺตตฺตา ตทาการสนฺนิฏฺฐานํ เอวํสทฺเทน
อาวิกตํ. โส ปน เตสํ ธมฺมานํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนากาโร นิยมิยมาโน
อวธารณตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ "เอวํ โน เอตฺถ โหตีติอาทีสุ อวธารเณ"ติ.
      เอวมาการวิเสสวาจีนมฺปิ เอเตสํ เอวํสทฺทานํ อุปมาทิวิเสสตฺถวุตฺติตาย
อุปมาทิอตฺถตา วุตฺตา, "เอวมฺภนฺเต"ติ ปน ธมฺมสฺส สาธุกํ สวนมนสิกาเร
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. วสลีติอาทีสุ วสลสทฺทสนฺนิธานโต
นิโยชิเตหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ ปติฏฺฐิตภาวสฺส ปฏิชานนวเสน วุตฺตตฺตา ตตฺถ เอวํสทฺโท
วจนสมฺปฏิคฺคหตฺโถ,  เตน เอวมฺภนฺเตติ สาธุ ภนฺเต, สุฏฺฐุ ภนฺเตติ วุตฺตํ โหติ.
สฺวายมิธ อาการนิทสฺสนาวธารเณสุ ทฏฺฐพฺโพ.
      ตตฺถ อาการตฺเถน เอวํสทฺเทน เอตมตฺถํ ทีเปติ:-
นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ วิวิธปาฏิหาริยํ
ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต โสตปถมาคจฺฉนฺตํ ตสฺส
ภควโต วจนํ สพฺพปฺปกาเรน โก สมตฺโถ วิญฺญาตุํ, สพฺพถาเมน ปน โสตุกามตํ
ชเนตฺวาปิ เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ.
      เอตฺถ จ เอกตฺตนานตฺตอพฺยาปารเอวํธมฺมตาสงฺขาตา นนฺทิยาวตฺตติปุกฺขล-
สีหวิกฺกีฬิตทิสาโลจนองฺกุสสงฺขาตา จ อสฺสาทาทิวิสยาทิเภเทน ๑- นานาวิธา นยา
นานานยา. นยา วา ปาฬิคติโย, ตา จ ปญฺญตฺติอนุปญฺญตฺติอาทิวเสน
สงฺกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสกาทิวเสน ๒- กุสลาทิวเสน ขนฺธาทิวเสน
สงฺคหาทิวเสน สมยวิมุตฺตาทิวเสน ฐปนาทิวเสน กุสลมูลาทิวเสน ติกปฏฺฐานาทิวเสน
จ นานปฺปการาติ นานานยา, เตหิ นิปุณํ สณฺหํ สุขุมนฺติ นานานยนิปุณํ.
      อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ สสฺสตาทิเภเทน ๓- อปฺปรชกฺขตาทิเภเทน จ
อเนกวิโธ. อตฺตชฺฌาสยาทิโก เอว ๔- วา อเนโก อชฺฌาสโย อเนกชฺฌาสโย,
โส สมุฏฺฐานํ อุปฺปตฺติเหตุ เอตสฺสาติ อเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานํ.
      สีลาทิอตฺถสมฺปตฺติยา ตพฺพิภาวนพฺยญฺชนสมฺปตฺติยา สงฺกาสนปกาสนวิวรณ-
วิภชนอุตฺตานีกรณปญฺญตฺติวเสน ฉหิ อตฺถปเทหิ อกฺขรปทพฺยญฺชนาการนิรุตฺติ-
นิทฺเทสวเสน ฉหิ พฺยญฺชนปเทหิ จ สมนฺนาคตตฺตา อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ.
      อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีเภเทน เตสุ จ เอเกกสฺส วิสยาทิเภเทน วิวิธํ,
พหุวิธํ วา ปาฏิหาริยํ เอตสฺสาติ วิวิธปาฏิหาริยํ. ตตฺถ ปฏิปกฺขหรณโต
@เชิงอรรถ:  ก. วิสยาทิเภเทน   ก. โวมิสฺสตาทิวเสน
@ สี. โสวจสฺสตาทิเภเทน   สี. คตฺตชฺฌาสยาทิโต
ราคาทิกิเลสาปนยนโต ๑- ปาฏิหาริยนฺติ อตฺเถ สติ ภควโต น ปฏิปกฺขา ราคาทโย
สนฺติ เย หริตพฺพา. ปุถุชฺชนานมฺปิ วิคตูปกฺกิเลเส อฏฺฐคุณสมนฺนาคเต จิตฺเต
หตปฏิปกฺเข อิทฺธิวิธํ ปวตฺตติ, ตสฺมา ตตฺถ ปวตฺตโวหาเรน จ น สกฺกา อิธ
ปาฏิหาริยนฺติ วตฺตุํ. สเจ ปน มหาการุณิกสฺส ภควโต เวเนยฺยคตา จ กิเลสา
ปฏิปกฺขา, เตสมฺปิ ๒- หรณโต ปาฏิหาริยนฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ยุตฺตเมตํ. อถวา
ภควโต เจว สาสนสฺส จ ปฏิปกฺขา ติตฺถิยา, เตสํ หรณโต ปาฏิหาริยํ. เต หิ
ทิฏฺฐิหรณวเสน ทิฏฺฐิปฺปกาสเน อสมตฺถภาเวน จ อิทฺธิอาเทสนานุสาสนีหิ หริตา
อปนีตา โหนฺติ. ปฏีติ วา อยํ สทฺโท ปจฺฉาติ เอตสฺส อตฺถํ โพเธติ "ตสฺมึ
ปฏิปวิฏฺฐมฺหิ, อญฺโญ อาคญฺฉิ พฺราหฺมโณ"ติอาทีสุ ๓- วิย. ตสฺมา สมาหิเต จิตฺเต
วิคตูปกฺกิเลเส กตกิจฺเจน ปจฺฉา หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ. อตฺตโน
วา อุปกฺกิเลเสสุ จตุตฺถชฺฌานมคฺเคหิ หริเตสุ ปจฺฉา หรณํ ปฏิหาริยํ.
อิทฺธิอาเทสนานุสาสนิโย วิคตูปกฺกิเลเสน กตกิจฺเจน สตฺตหิตตฺถํ ปุน ปวตฺเตตพฺพา,
หริเตสุ จ อตฺตโน อุปกฺกิเลเสสุ ปรสนฺตานํ ๔- อุปกฺกิเลสหรณานิ โหนฺตีติ
ปฏิหาริยานิ ภวนฺติ. ปฏิหาริยเมว ปาฏิหาริยํ, ปฏิหาริเย วา อิทฺธิอาเทสนานุ-
สาสนีสมุทาเย ภวํ เอเกกํ ปาฏิหาริยนฺติ วุจฺจติ. ปฏิหาริยํ วา จตุตฺถชฺฌานํ
มคฺโค จ ปฏิปกฺขหรณโต, ตตฺถ ชาตํ, นิมิตฺตภูตโต ๕- ตโต วา อาคตนฺติ
ปาฏิหาริยนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ยสฺมา ปน ตนฺติอตฺถเทสนา ๖- ตพฺโพหาราภิสมยสงฺขาตา เหตุเหตุผลตทุภย-
ปญฺญตฺติปฏิเวธสงฺขาตา วา ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรา. สสาทีหิ วิย
มหาสมุทฺโท อนุปจิตกุสลสมฺภาเรหิ อลพฺภนียปติฏฺฐา ทุปฺปริโยคาหา จ, ตสฺมา
เตหิ จตูหิ คมฺภีรภาเวหิ ยุตฺตนฺติ ภควโต วจนํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ.
@เชิงอรรถ:  สี. ราคาทิกิเลสนาสนโต   ฉ.ม. เตสํ
@ ขุ.จูฬ. ๓๐/๔/๑ (สฺยา)   สี.,ก. ปรสตฺตาเน
@ ม..ก. ตสฺมึ วา นิมิตฺตภูตํ   ม. ตนฺติตนฺติอตฺถตนฺติเทสนา
      เอโก เอว ภควโต ธมฺมเทสนาโฆโส เอกสฺมึ ขเณ ปวตฺตมาโน
นานาภาสานํ สตฺตานํ อตฺตโน อตฺตโน ภาสาวเสน อปุพฺพํ อจริมํ คหณูปโค โหติ.
อจินฺเตยฺโย หิ พุทฺธานํ พุทฺธานุภาโวติ สพฺพสตฺตานํ สกสกภาสานุรูปโต
โสตปถํ อาคจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ.
      นิทสฺสนตฺเถน "นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ
ปริโมเจนฺโต "เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ
นิทสฺเสติ.
      อวธารณตฺเถน "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ
ยทิทํ อานนฺโท, คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ
อานนฺโท"ติ ๑- เอวํ ภควตา, "อายสฺมา อานนฺโท อตฺถกุสโล ธมฺมกุสโล
พฺยญฺชนกุสโล นิรุตฺติกุสโล ปุพฺพาปรกุสโล"ติ ๒-  เอวํ ธมฺมเสนาปตินา จ
ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกามตํ ชเนติ
"เอวมฺเม สุตํ, ตญฺจ โข อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวเมว,
น อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ. อญฺญถาติ ภควโต สมฺมุขา สุตาการโต อญฺญถา,
น ปน ภควตา เทสิตาการโต. อจินฺเตยฺยานุภาวา หิ ภควโต เทสนา, สา
เนว สพฺพากาเรน สกฺกา วิญฺญาตุนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. สุตาการาวิรุชฺฌนเมว
หิ ธารณพลํ.
      เมสทฺโท ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิสฺส "คาถาภิคีตํ เม
อโภชเนยฺยน"ติอาทีสุ ๓- มยาติ อตฺโถ. "สาธุ เม ภนฺเต ภควา สงฺขิตฺเตน ธมฺมํ
เทเสตู"ติอาทีสุ ๔- มยฺหนฺติ อตฺโถ. "ธมฺมทายาทา เม ภิกฺขเว ภวถา"ติอาทีสุ ๕-
มมาติ อตฺโถ. อิธ ปน ๖- "มยา สุตนฺติ จ มม สุตนฺ"ติ จ ๖- อตฺถทฺวเย ยุชฺชติ.
@เชิงอรรถ:  อง.เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕   อง.ปญฺจก ๒๒/๑๖๙/๒๒๕ (สฺยา)
@ สํ.ส. ๑๕/๑๙๔/๒๐๐, ขุ.สุ. ๒๕/๘๑/๓๕๑   สํ.สฬา. ๑๘/๑๑๒/๗๕ (สฺยา)
@ ม.มู. ๑๒/๒๙/๑๗  ๖-๖ฉ.ม. "มยา สุตํ, มม สุตนฺ"ติ จ, สุ.วิ. ๑/๑/๒๘
      เอตฺถ จ โย ปโร น โหติ, โส อตฺตาติ เอวํ วตฺตพฺเพ นิยกชฺฌตฺตสงฺขาเต
สสนฺตาเน วตฺตนโต ติวิโธปิ เมสทฺโท กิญฺจาปิ เอกสฺมึเยว อตฺเถ
ทิสฺสติ, กรณสมฺปทานาทิวิเสสสงฺขาโต ปน วิญฺญายเตวายํ อตฺถเภโทติ "เมสทฺโท
ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสตี"ติ วุตฺโตติ ทฏฺฐพฺพํ.
      สุตนฺติ อยํ สุตสทฺโท สอุปสคฺโค จ อนุปสคฺโค จ คมนวิสฺสุต-
กิลินฺนูปจิตานุโยคโสตวิญฺเญยฺยโสตทฺวารานุสารวิญฺญาตาทิอเนกตฺถปฺปเภโท. กิญฺจาปิ
หิ อุปสคฺโค กิริยํ วิเสเสติ, โชตกภาวโต ปน สติปิ ตสฺมึ สุตสทฺโท เอว ตํ
ตมตฺถํ ๑- วทตีติ อนุปสคฺคสฺส สุตสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร สอุปสคฺคสฺส คหณํ น
วิรุชฺฌติ.
      ตตฺถ "เสนาย ปสุโต"ติอาทีสุ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต"ติอาทีสุ
๒- วิสฺสุตธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. "อวสฺสุตา  อวสฺสุตสฺสา"ติอาทีสุ ๓- กิเลเสน
กิลินฺนา กิลินฺนสฺสาติ อตฺโถ. "ตุเมฺหหิ ปุญฺญํ ปสุตํ อนปฺปกนฺ"ติอาทีสุ ๔-
อุปจิตนฺติ อตฺโถ. "เย ฌานปฺปสุตา ธีรา"ติอาทีสุ ๕- ฌานานุยุตฺตาติ อตฺโถ.
"ทิฏฺฐํ สุตํ มุตนฺ"ติอาทีสุ ๖- โสตวิญฺเญยฺยนฺติ อตฺโถ. "สุตธโร สุตสนฺนิจโย"ติ-
อาทีสุ ๗- โสตทฺวารานุสารวิญฺญาตธโรติ อตฺโถ. อิธ ปนสฺส "โสตทฺวารานุสาเรน
อุปธาริตนฺ"ติ วา "อุปธารณนฺ"ติ วา อตฺโถ. เมสทฺทสฺส หิ มยาติ อตฺเถ
สติ "เอวํ มยา สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธาริตนฺ"ติ ยุชฺชติ. มมาติ อตฺเถ
สติ "เอวํ มม สุตํ โสตทฺวารานุสาเรน อุปธารณนฺ"ติ ยุชฺชติ.
      เอวเมเตสุ ตีสุ ปเทสุ ยสฺมา สุตสทฺทสนฺนิธาเน ปยุตฺเตน เอวํสทฺเทน
สวนกิริยาโชตเกน ภวิตพฺพํ. ตสฺมา เอวนฺติ
@เชิงอรรถ:  สี. สุตสทฺโท เอวมตฺถํ, ก. สุตสทฺโท เอตมตฺถํ
@ วิ.มหา.๔/๕/๕, ขุ.อุ. ๒๕/๑๑/๑๐๕
@ วิ.ภิกขุนี. ๓/๖๕๗/๔, วิ.ป. ๘/๒๒๘, ๒๔๖, ๒๔๙ อาทิ/๑๕๗, ๑๗๘, ๑๘๕
@ ขุ.ขุ. ๒๕/๗(๑๒)/๑๑, ขุ.เปต. ๒๖/๒๕/๑๕๔
@ ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๑/๔      ม.มู. ๑๒/๒๔๑/๒๐๓
@ ม.มู. ๑๒/๓๓๓, ๓๓๙/๒๙๘, ๓๐๑, อง.จตุกฺก. ๒๑/๒๒/๒๖
โสตวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉนาทิโสตทฺวาริกวิญฺญาณานนฺตรํ อุปฺปนฺนมโนทฺวาริกวิญฺญาณาน-
กิจฺจนิทสฺสนํ. เมติ วุตฺตวิญฺญาณสมงฺคิปุคฺคลนิทสฺสนํ. สพฺพานิ หิ วากฺยานิ เอว-
การตฺถสหิตานิเยว อวธารณผลตฺตา เตสํ. สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต อนูนานธิกา-
วิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. ยถา หิ สุตํ สุตเมวาติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, ตถา ตํ สมฺมา สุตํ
อนูนคฺคหณํ อนธิกคฺคหณํ อวิปรีตคฺคหณญฺจ โหตีติ. อถวา สทฺทนฺตรตฺถา-
โมหนวเสน สทฺโท อตฺถํ วทตีติ เอตสฺมึ ปกฺเข ยสฺมา สุตนฺติ เอตสฺส อสุตํ
น โหตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต, ตสฺมา สุตนฺติ อสฺสวนภาวปฏิกฺเขปโต
อนูนานธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เอวํ เม สุตํ, น มยา อิทํ
ทิฏฺฐํ, น สยมฺภูญาเณน สจฺฉิกตํ, น อญฺญถา วา อุปลทฺธํ. อปิจ สุตํว,
ตญฺจ โข สมฺมเทวาติ. อวธารณตฺเถ วา เอวํสทฺเท อยมตฺถโยชนา, ตทเปกฺขสฺส
สุตสทฺทสฺส นิยมตฺโถ สมฺภวตีติ ตทเปกฺขสฺส สุตสทฺทสฺส อสฺสวนภาวปฏิกฺเขโป
อนูนานธิกาวิปรีตคฺคหณนิทสฺสนตา จ เวทิตพฺพา. อิติ สวนเหตุสวนวิเสสวเสนปิ
สุตสทฺทสฺส อตฺถโยชนา กตาติ ทฏฺฐพฺพํ.
      ตถา เอวนฺติ ตสฺสา โสตทฺวารานุสาเรน ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณโต นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺติภาวปฺปกาสนํ
อาการตฺโถ เอวํสทฺโทติ กริตฺวา. เมติ อตฺตปฺปกาสนํ. สุตนฺติ ธมฺมปฺปกาสนํ
ยถาวุตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา ปริยตฺติธมฺมารมฺมณตฺตา. อยํ เหตฺถ สงฺเขโป:-
นานปฺปกาเรน อารมฺมเณ ปวตฺตาย วิญฺญาณวีถิยา กรณภูตาย มยา น อญฺญํ
กตํ, อิทํ ปน กตํ, อยํ ธมฺโม สุโตติ.
      ตถา เอวนฺติ นิทสฺสิตพฺพปฺปกาสนํ นิทสฺสนตฺโถ เอวํสทฺโทติ กตฺวา
นิทสฺเสตพฺพสฺส นิทฺทิสิตพฺพภาวโต. ตสฺมา เอวํสทฺเทน สกลมฺปิ สุตฺตํ
ปจฺจามฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ. เมติ ปุคฺคลปฺปกาสนํ. สุตนฺติ ปุคฺคลกิจฺจปฺปกาสนํ.
สุตสทฺเทน หิ ลพฺภมานา สวนกิริยา สวนวิญฺญาณปฺปพนฺธปฺปฏิพทฺธา, ๑- ตตฺถ จ
ปุคฺคลโวหาโร, น จ ปุคฺคลโวหารรหิเต ธมฺมปฺปพนฺเธ สวนกิริยา ลพฺภติ. ๒-
ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยํ สุตฺตํ นิทฺทิสิสฺสามิ, ตํ มยา เอวํ สุตนฺติ.
      ตถา เอวนฺติ ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานารมฺมณปฺปวตฺติยา นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ
โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส อาการตฺโถ เอว เอวํสทฺโทติ
กตฺวา, เอวนฺติ หิ อยํ อาการปญฺญตฺติ ธมฺมานํ ตํ ปวตฺติอาการํ อุปาทาย
ปญฺญเปตพฺพสภาวตฺตา. เมติ กตฺตุนิทฺเทโส. สุตนฺติ วิสยนิทฺเทโส, โสตพฺโพ
หิ ธมฺโม สวนกิริยากตฺตุปุคฺคลสฺส สวนกิริยาวเสน ปวตฺติฏฺฐานํ โหติ.
เอตฺตาวตา นานปฺปการปฺปวตฺเตน จิตฺตสนฺตาเนน ตํสมงฺคิโน กตฺตุ วิสเย
คหณสนฺนิฏฺฐานํ ทสฺสิตํ โหติ.
      อถวา เอวนฺติ ปุคฺคลกิจฺจนิทฺเทโส, สุตานํ หิ ธมฺมานํ คหิตาการสฺส ๓-
นิทสฺสนสฺส อวธารณสฺส วา ปกาสนสภาเวน เอวํสทฺเทน ตทาการาทิธารณสฺส ๔-
ปุคฺคลโวหารุปาทานธมฺมพฺยาปารภาวโต ปุคฺคลกิจฺจํ นาม นิทฺทิฏฺฐํ โหตีติ:
สุตนฺติ วิญฺญาณกิจฺจนิทฺเทโส, ปุคฺคลวาทิโนปิ หิ สวนกิริยา วิญฺญาณนิรเปกฺขา
น โหตีติ. เมติ อุภยกิจฺจยุตฺตปุคฺคลนิทฺเทโส. เมติ หิ สทฺทปฺปวตฺติ เอกนฺเตเนว
สตฺตวิเสสวิสยา วิญฺญาณกิจฺจญฺจ ตตฺเถว สโมทหิตพฺพนฺติ. อยมฺปเนตฺถ
สงฺเขโป:- มยา สวนกิจฺจวิญฺญาณสมงฺคินา ปุคฺคเลน วิญฺญาณวเสน
ลทฺธสวนกิจฺจโวหาเรน สุตนฺติ.
      ตถา เอวนฺติ จ เมติ จ สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถวเสน ๕- อวิชฺชมานปญฺญตฺติ.
สพฺพสฺส หิ สทฺทาธิคมนียสฺส อตฺถสฺส ปญฺญตฺติมุเขเนว ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา
@เชิงอรรถ:  ก. สวนวิญฺญาณปฏิพทฺธา   สี. ลพฺภตีติ   สี. ฐิตาการสฺส, ม. หิตาการสฺส
@ สี.ม..... ธารณาย   ฉ.ม. สจฺจิกตฺถปรมตฺถวเสน, สุ.วิ. ๑/๑/๒๙
สพฺพปญฺญตฺตีนญฺจ วิชฺชมานาทีสุ ฉสุ ปญฺญตฺตีสุ อวโรโธ, ตสฺมา โย
มายามรีจิอาทโย วิย อภูตตฺโถ อนุสฺสวาทีหิ คเหตพฺโพ วิย อนุตฺตมตฺโถปิ ๑- น
โหติ, โส รูปสทฺทาทิโก ๒- รุปฺปนานุภวนาทิโก จ ปรมตฺถสภาโว สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถวเสน
วิชฺชติ. โย ปน เอวนฺติ จ เมติ จ วุจฺจมาโน อาการอตฺโถ, โส
อปรมตฺถสภาโว สจฺฉิกฏฺฐปรมตฺถวเสน อนุปลพฺภมาโน อวิชฺชมานปญฺญตฺติ
นาม. ตสฺมา กิเญฺหตฺถ ตํ ปรมตฺถโต อตฺถิ, ยํ เอวนฺติ วา เมติ วา
นิทฺเทสํ ลเภถ. สุตนฺติ วิชฺชมานปญฺญตฺติ, ยํ หิ ตํ เอตฺถ โสเตน อุปลทฺธํ,
ตํ ปรมตฺถโต วิชฺชมานนฺติ.
      ตถา เอวนฺติ โสตปถมาคเต ธมฺเม อุปาทาย เตสํ อุปธาริตาการาทีนํ
ปจฺจามสนวเสน. เมติ สสนฺตติปริยาปนฺเน ขนฺเธ กรณาทิวิเสสวิสิฏฺเฐ อุปาทาย
วตฺตพฺพโต อุปาทาปญฺญตฺติ. สุตนฺติ ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺพโต
อุปนิธาปญฺญตฺติ. ทิฏฺฐาทิสภาวรหิเต สทฺทายตเน ปวตฺตมาโนปิ สุตโวหาโร ทุติยํ
ตติยนฺติอาทิโก วิย ปฐมาทีนิ, ทิฏฺฐมุตวิญฺญาเต อเปกฺขิตฺวา ยนฺติ ๓- อาเญยฺยตฺตา
ทิฏฺฐาทีนิ อุปนิธาย วตฺตพฺโพ โหติ. อสุตํ น โหตีติ หิ สุตนฺติ ปกาสิโตยมตฺโถติ.
      เอตฺถ จ เอวนฺติ วจเนน อสมฺโมหํ ทีเปติ. ปฏิวิทฺธา หิ อตฺตนา สุตสฺส
ปการวิเสสา เอวนฺติ อิธ อายสฺมตา อานนฺเทน ปจฺจามฏฺฐา, เตนสฺส อสมฺโมโห
ทีปิโต โหติ. น หิ สมฺมูโฬฺห นานปฺปการปฏิเวธสมตฺโถ โหติ, ปจฺจยาการวเสน
นานปฺปการา ทุปฺปฏิวิทฺธา จ สุตนฺติ นิทฺทิสิยนฺติ. ๔- สุตนฺติ วจเนน สุตสฺส
อสมฺโมสํ ทีเปติ, สุตาการสฺส ยาถาวโต ทสฺสิยมานตฺตา. ยสฺส หิ สุตํ สมฺมุฏฺฐํ
โหติ, น โส กาลนฺตเร มยา สุตนฺติ ปฏิชานาติ. อิจฺจสฺส อสมฺโมเหน
@เชิงอรรถ:  สี. อนุมานตฺโถปิ   สี. รุปฺปาทิโก, ม. รูปเวทนาทิโก
@ ก. ทิฏฺฐมุตวิญฺญาตนิรเปกฺขํ น ตํ สุตนฺติ
@ สี. สุตฺตนฺตาติ ทีปิยนฺติ, ม. สุตตฺถา นิทฺทิสิยนฺติ
ปญฺญาสิทฺธิ, สมฺโมหาภาเวน ปญฺญาย เอว วา สวนกาลสมฺภูตาย
ตทุตฺตริกาลปญฺญาสิทฺธิ, ตถา อสมฺโมเสน สติสิทฺธิ. ตตฺถ ปญฺญาปุพฺพงฺคมาย สติยา
พฺยญฺชนาวธารณสมตฺถตา. พฺยญฺชนานํ หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร นาติคมฺภีโร, ยถาสุตํ
ธารณเมว ตตฺถ กรณียนฺติ สติยา พฺยาปาโร อธิโก, ปญฺญา ตตฺถ คุณีภูตา
โหติ ปญฺญาย ปุพฺพงฺคมาติ กตฺวา. สติปุพฺพงฺคมาย ปญฺญาย อตฺถปฏิเวธสมตฺถตา.
อตฺถสฺส หิ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ อากาโร คมฺภีโรติ ปญฺญาย พฺยาปาโร อธิโก, สติ
ตตฺถ คุณีภูตาเยวาติ สติยา ปุพฺพงฺคมายาติ กตฺวา. ตทุภยสมตฺถตาโยเคน
อตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนสฺส ธมฺมโกสสฺส อนุปาลนสมตฺถตาย ธมฺมภณฺฑาคาริกตฺตสิทฺธิ.
      อปโร นโย:- เอวนฺติ วจเนน โยนิโสมนสิการํ ทีเปติ, เตน จ
วุจฺจมานานํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺถานํ อุปริ วกฺขมานานํ นานปฺปการปฏิเวธโชตกานํ
อวิปรีตสิทฺธิ ธมฺมวิสยตฺตา. น หิ อโยนิโส มนสิกโรโต นานปฺปการปฏิเวโธ
สมฺภวติ. สุตนฺติ วจเนน อวิกฺเขปํ ทีเปติ, "ปฐมโพธิสุตฺตํ กตฺถ
ภาสิตนฺ"ติอาทิปุจฺฉาวเสน ปกรณปตฺตสฺส วกฺขมานสฺส สุตฺตสฺส สวนํ สมาธานมนฺตเรน
น สมฺภวติ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส สวนาภาวโต. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล
สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ "น มยา สุตํ, ปุน ภณถา"ติ ภณติ.
โยนิโสมนสิกาเรน เจตฺถ อตฺตสมฺมาปณิธึ ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตํ สาเธติ สมฺมา
อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ อกตปุญฺญสฺส วา ตทภาวโต. อวิกฺเขเปน สทฺธมฺมสฺสวนํ
สปฺปุริสูปนิสฺสยญฺจ สาเธติ อสฺสุตวโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส จ ตทภาวโต.
น หิ วิกฺขิตฺโต โสตุํ  สกฺโกติ, น จ สปฺปุริเส อนุปนิสฺสยมานสฺส ๑- สวนํ
อตฺถีติ.
      อปโร นโย:- "ยสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส นานปฺปการปฺปวตฺติยา
นานตฺถพฺยญฺชนคฺคหณํ โหติ, ตสฺส นานาการนิทฺเทโส"ติ วุตฺตํ. ยสฺมา จ โส ภควโต
@เชิงอรรถ:  สี. สปฺปุริสํ อนุปนิสฺสาย
วจนสฺส อตฺถพฺยญฺชนปฺปเภทปริจฺเฉทวเสน สกลสาสนสมฺปตฺติโอคาหเณน นิรวเสสํ
ปรหิตปาริปูรีกรณภูโต เอวํภทฺทโก อากาโร น สมฺมา อปฺปณิหิตตฺตสฺส ปุพฺเพ
อกตปุญฺญสฺส วา โหติ, ตสฺมา เอวนฺติ อิมินา ภทฺทเกน อากาเรน
ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ อตฺตโน ทีเปติ, สุตนฺติ สวนโยเคน ปุริมจกฺกทฺวยสมฺปตฺตึ.
น หิ อปฺปติรูเป เทเส วสโต สปฺปุริสูปนิสฺสยวิรหิตสฺส จ สวนํ อตฺถิ. อิจฺจสฺส
ปจฺฉิมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา อาสยสุทฺธิ สิทฺธา โหติ. สมฺมา ปณิหิตจิตฺโต ปุพฺเพ จ
กตปุญฺโญ วิสุทฺธาสโย โหติ ตทสุทฺธิเหตูนํ กิเลสานํ ทูรีภาวโต. ตถา หิ วุตฺตํ
"สมฺมาปณิหิตํ จิตฺตํ, เสยฺยโส นํ ตโต กเร"ติ  ๑- "กตปุญฺโญสิ ตฺวํ อานนฺท
ปธานมนุยุญฺช, ขิปฺปํ โหหิสิ อนาสโว"ติ ๒- จ. ปุริมจกฺกทฺวยสิทฺธิยา ปโยคสุทฺธิ.
ปติรูปเทสวาเสน หิ สปฺปุริสูปนิสฺสเยน จ สาธูนํ ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน
ปริสุทฺธปฺปโยโค โหติ. ตาย จ อาสยสุทฺธิยา อธิคมพฺยตฺติสิทฺธิ, ปุพฺเพเยว
ตณฺหาทิฏฺฐิสงฺกิเลสานํ วิโสธิตตฺตา ปโยคสุทฺธิยา อาคมพฺยตฺติสิทฺธิ. สุปริสุทฺธ-
กายวจีปโยโค หิ วิปฺปฏิสาราภาวโต อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ปริยตฺติยํ วิสารโท โหติ.
อิติ ปโยคาสยสุทฺธสฺส อาคมาธิคมสมฺปนฺนสฺส วจนํ อรุณุคฺคมนํ วิย สูริยสฺส
อุทยโต โยนิโสมนสิกาโร วิย จ กุสลกมฺมสฺส อรหติ ภควโต วจนสฺส ปุพฺพงฺคมํ
ภวิตุนฺติ ฐาเน นิทานํ ฐเปนฺโต เอวมฺเม สุตนฺติอาทิมาห.
      อปโร นโย:- เอวนฺติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว นานปฺปการปฺ-
ปฏิเวธทีปเกน วจเนน อตฺตโน อตฺถปฏิภานปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติ. สุตนฺติ
อิมินา เอวํสทฺทสนฺนิธานฺโต วกฺขมานาเปกฺขาย วา โสตพฺพเภทปฺปฏิเวธทีปเกน
ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาสมฺปตฺติสพฺภาวํ ทีเปติ. เอวนฺติ จ อิทํ วุตฺตนเยเนว
โยนิโส มนสิการทีปกวจนํ ภาสมาโน "เอเต ธมฺมา มยา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๔๓/๒๔   ที.มหา. ๑๐/๒๐๗/๑๒๗
สุปฏิวิทฺธา"ติ ทีเปติ. ปริยตฺติธมฺโม หิ  "อิธ สีลํ กถิตํ, อิธ สมาธิ, อิธ
ปญฺญา, เอตฺตกา เอตฺถ อนุสนฺธิโย"ติอาทินา นเยน มนสา อนุเปกฺขิโต อนุสฺสวาการ-
ปริวิตกฺกสหิตาย ๑- ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติภูตาย ญาตปริญฺญาสงฺขาตาย วา ทิฏฺฐิยา
ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตรูปารูปธมฺเม "อิติ รูปํ เอตฺตกํ รูปนฺ"ติอาทินา นเยน สุฏฺฐุ
ววตฺถเปตฺวา ปฏิวิทฺโธ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ หิตสุขาวโห โหตีติ. สุตนฺติ
อิทํ สวนโยคทีปกวจนํ ภาสมาโน "พหู มยา ธมฺมา สุตา ธาตา วจสา ปริจิตา"ติ
ทีเปติ. โสตาวธานปฺปฏิพทฺธา ๒- หิ ปริยตฺติธมฺมสฺส สวนธารณปริจยา. ตทุภเยนปิ
ธมฺมสฺส สฺวากฺขาตภาเวน อตฺถพฺยญฺชนปาริปูรึ ทีเปนฺโต สวเน อาทรํ ชเนติ.
อตฺถพฺยญฺชนปริปุณฺณํ หิ ธมฺมํ อาทเรน อสฺสุณนฺโต มหตา หิตา ปริพาหิโร
โหตีติ อาทรํ ชเนตฺวา สกฺกจฺจํ ธมฺโม โสตพฺโพ.
      "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อิมินา ปน สกเลน วจเนน อายสฺมา อานนฺโท
ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมํ อตฺตโน  อทหนฺโต อสปฺปุริสภูมึ อติกฺกมติ, สาวกตฺตํ
ปฏิชานนฺโต สปฺปุริสภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสทฺธมฺมา จิตฺตํ วุฏฺฐาเปติ, สทฺธมฺเม
จิตฺตํ ปติฏฺฐาเปติ. "เกวลํ สุตเมเวตํ มยา, ตสฺเสว ปน ภควโต วจนนฺ"ติ
ทีเปนฺโต อตฺตานํ ปริโมเจติ, สตฺถารํ อปทิสติ, ชินวจนํ อปฺเปติ, ธมฺมเนตฺตึ
ปติฏฺฐาเปติ.
      อปิจ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ อตฺตนา อุปฺปาทิตภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต ปุริมสฺสวนํ
วิวรนฺโต "สมฺมุขา ปฏิคฺคหิตมิทํ มยา ตสฺส ภควโต จตุเวสารชฺชวิสารทสฺส
ทสพลธรสฺส อาสภฏฺฐานฏฺฐายิโน สีหนาทนาทิโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ธมฺมิสฺสรสฺส
ธมฺมราชสฺส ธมฺมาธิปติโน ธมฺมทีปสฺส ธมฺมสรณสฺส สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺติโน
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส, น เอตฺถ อตฺเถ วา ธมฺเม วา ปเท วา พฺยญฺชเน วา
@เชิงอรรถ:  สี. อนุสฺสวาการปริวิตกฺกสํสิทฺธาย, ก. อนุสฺสวาการปริวิตกฺกปวฑฺฒิตาย
@ สี.,ม. โสตาวธานปฏิวิทฺธา
กงฺเข วา วิมติ วา กตฺตพฺพา"ติ สพฺพเทวมนุสฺสานํ อิมสฺมึ ธมฺเม อสฺสทฺธิยํ
วินาเสติ, สทฺธาสมฺปทํ อุปฺปาเทติ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "วินาสยติ อสฺสทฺธํ       สทฺธํ วฑฺเฒติ สาสเน
            เอวมฺเม สุตมิจฺเจวํ     วทํ โคตมสาวโก"ติ.
      เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส. อยํ หิ เอกสทฺโท อญฺญเสฏฺฐาสหายสงฺขฺยาทีสุ
ทิสฺสติ. ตถา หิ อยํ "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จ, อิทเมว สจฺจํ
โมฆมญฺญนฺติ อิตฺเถเก อภิวทนฺตี"ติอาทีสุ ๑- อญฺเญ ทิสฺสติ. "เจตโส เอโกทิ
ภาวนฺ"ติอาทีสุ ๒- เสฏฺเฐ. "เอโก วูปกฏฺโฐ"ติอาทีสุ ๓- อสหาเย. "เอโกว โข
ภิกฺขเว ขโณ จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๔- สงฺขฺยายํ, อิธาปิ
สงฺขฺยายเมว ทฏฺฐพฺโพ. เตน วุตฺตํ "เอกนฺติ คณนปริจฺเฉทนิทฺเทโส"ติ.
      สมยนฺติ ปริจฺฉินฺนนิทฺเทโส. เอกํ สมยนฺติ อนิยมิตปริทีปนํ. ตตฺถ
สมยสทฺโท:-
            สมวาเย ขเณ กาเล    สมูเห เหตุทิฏฺฐิสุ
            ปฏิลาเภ ปหาเน จ     ปฏิเวเธ จ ทิสฺสติ.
      ตถา หิสฺส "อปฺเปวนาม เสฺวปิ อุปสงฺกเมยฺยาม กาลญฺจ สมยญฺจ
อุปาทายา"ติ ๕- เอวมาทีสุ สมวาโย อตฺโถ, ยุตฺตกาลญฺจ ปจฺจยสามคฺคิญฺจ ลภิตฺวาติ
หิ อธิปฺปาโย, ตสฺมา ปจฺจยสมวาโยติ เวทิตพฺโพ. "เอโกว โข ภิกฺขเว ขโณ
จ สมโย จ พฺรหฺมจริยวาสายา"ติอาทีสุ ๔- ขโณ, โอกาโสติ อตฺโถ.
ตถาคตุปฺปาทาทิโก หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส ตปฺปจฺจยปฺปฏิลาภเหตุตฺตา,
ขโณ เอว จ สมโย, โย ขโณติ จ สมโยติ จ วุจฺจติ, โส เอโกเยวาติ หิ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๗/๒๒, ขุ.อุ.  ๒๕/๕๖/๑๙๔
@ วิ. มหาวิ. ๑/๑๑/๕, ที.สี. ๙/๒๒๘/๗๕
@ วิ.จูฬ. ๗/๔๔๕/๒๘๔, ที.สี. ๙/๔๐๔/๑๗๕
@ องฺ. อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๙(๒๙)/๒๓๐(สฺยา)
@ ที.สี. ๙/๔๔๗/๑๙๗
"อุณฺหสมโย ปริฬาหสมโย"ติอาทีสุ ๑- กาโล. "มหาสมโย ปวนสฺมินฺ"ติอาทีสุ ๒-
สมูโห. มหาสมโยติ หิ ภิกฺขูนํ เทวตานญฺจ มหาสนฺนิปาโตติ  อตฺโถ. "สมโยปิ โข เต
ภทฺทาลิ อปฺปฏิวิทฺโธ อโหสิ, ภควา โข สาวตฺถิยํ วิหรติ, ภควาปิ มํ ชานิสฺสติ
`ภทฺทาลิ นาม ภิกฺขุ สตฺถุสาสเน สิกฺขาย น ปริปูรการี'ติ, อยมฺปิ โข เต
ภทฺทาลิ สมโย อปฺปฏิวิทฺโธ  อโหสี"ติอาทีสุ ๓- เหตุ. สิกฺขาปทสฺส การณํ หิ
อิธ สมโยติ อธิปฺเปตํ. "เตน โข ปน สมเยน อุคฺคาหมาโน ปริพฺพาชโก
สมณมุณฺฑิกาปุตฺโต สมยปฺปวาทเก ตินฺทุกาจีเร ๔- เอกสาลเก มลฺลิกาย อาราเม
ปฏิวสตี"ติอาทีสุ ๕- ทิฏฺฐิ. ตตฺถ หิ นิสินฺนา ติตฺถิยา อตฺตโน อตฺตโน
ทิฏฺฐิสงฺขาตํ สมยํ ปวทนฺตีติ โส ปริพฺพาชการาโม "สมยปฺปวาทโก"ติ วุจฺจติ.
           "ทิฏฺเฐ ธมฺเม จ โย อตฺโถ      โย จตฺโถ สมฺปรายิโก
            อตฺถาภิสมยา ธีโร            ปณฺฑิโตติ ปวุจฺจตี"ติ ๖-
อาทีสุ ปฏิลาโภ. อตฺถาภิสมยาติ หิ อตฺถสฺส อธิคมาติ อตฺโถ. "สมฺมา มานาภิสมยา
อนฺตมกาสิ ทุกฺขสฺสา"ติอาทีสุ ๗- ปหานํ. อธิกรณํ สมยํ วูปสมนํ อปคโมติ อภิสมโย
ปหานํ. "ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโฐ สงฺขตฏฺโฐ สนฺตาปฏฺโฐ วิปริณามฏฺโฐ
อภิสมยฏฺโฐ"ติอาทีสุ ๘- ปฏิเวโธ. ปฏิเวโธติ หิ อภิสเมตพฺพโต อภิสมโย, อภิสมโยว
อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ปีฬนาทีนิ อภิสเมตพฺพภาเวน เอกีภาวํ อุปเนตฺวา วุตฺตานิ,
อภิสมยสฺส วา ปฏิเวธสฺส วิสยภูโต อตฺโถ อภิสมยฏฺโฐติ ตาเนว ตถา
เอกนฺเตน วุตฺตานิ. ตตฺถ ปีฬนํ ทุกฺขสจฺจสฺส ๙- ตํสมงฺคิโน หึสนํ
อวิปฺผาริกตากรณํ. สนฺตาโป ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตปฺปนํ ปริทหนํ. ๑๐-
@เชิงอรรถ:  วิ. มหาวิ. ๒/๓๕๘/๒๘๒       ที.มหา. ๑๐/๓๓๒/๒๑๖, สํ.ส. ๑๕/๓๗/๒๙
@ ม.ม. ๑๓/๑๓๔/๑๑๑          ก. ติณฺฑุกาจิเร
@ ส ม.ม. ๑๓/๒๖๐/๒๓๔        สํ.ส.๑๕/๑๒๘,๑๒๙/๑๐๔,๑๐๑
@ ม.มู. ๑๒/๒๘, ๒๒๑/๑๖,๑๘๖   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑/๓๒๑
@ สี.,ม. ทุกฺขสจฺจสงฺขาตสฺส    ๑๐ สี. ปริทหนํ วา, ม. ปริตาปนํ วา
      เอตฺถ จ สหการีการณสนฺนิชฺฌํ สเมติ สมเวตีติ ขโณ สมวาโย สมโย.
สเมติ สมาคจฺฉติ เอตฺถ มคฺคพฺรหฺมจริยํ ตทาธารปุคฺคเลหีติ สมโย, สเมติ
เอตฺถ เอเตน วา สงฺคจฺฉติ สตฺโต สภาวธมฺโม วา อุปฺปาทาทีหิ สหชาตาทีหิ
วาติ กาโล สมโย. ธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย อตฺถโต อภูโตปิ หิ กาโล
ธมฺมปฺปวตฺติยา อธิกรณํ กรณํ วิย จ กปฺปนามตฺตสิทฺเธนานุรูเปน โวหรียตีติ. สมํ
สห วา อวยวานํ อยนํ ปวตฺติ อวฏฺฐานนฺติ สมูโห สมโย ยถา สมุทาโยติ.
อวยวสหาวฏฺฐานเมว หิ สมูโห. อวเสสปจฺจยานํ สมาคเม สติ เอติ ผลเมตสฺมา
อุปฺปชฺชติ ปวตฺตตีติ สมโย เหตุ ยถา สมุทโยติ. สเมติ สํโยชนภาวโต
สมฺพนฺโธ เอติ อตฺตโน วิสเย ปวตฺตติ, ทฬฺหคฺคหณภาวโต วา สํยุตฺตา
อยนฺติ ปวตฺตนฺติ สตฺตา ยถาภินิเวสํ เอเตนาติ สมโย ทิฏฺฐิ. ทิฏฺฐิสํโยชเนน
หิ สตฺตา อติวิย พชฺฌนฺตีติ. สมิติ สงฺคติ สโมธานนฺติ สมโย ปฏิลาโภ.
สมยนํ อุปสมยนํ อปคโมติ สมโย ปหานํ. สมุจฺเฉทปฺปหานภาวโต ปน อธิโก
สมโยติ อภิสมโย ยถา อภิธมฺโมติ. อภิมุขํ ญาเณน สมฺมา เอตพฺโพ
อภิสเมตพฺโพติ อภิสมโย, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว. อภิมุขภาเวน สมฺมา เอติ คจฺฉติ
พุชฺฌตีติ อภิสมโย, ธมฺมานํ ยถาภูตสภาวาวโพโธ. เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ
สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา.
      สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเร อภิสมยสทฺทสฺส คหเณ การณํ วุตฺตนเยเนว
      เวทิตพฺพํ. อิธ ปนสฺส กาโล อตฺโถ สมวายาทีนํ อสมฺภวโต. เทสเทสกปริสา
วิย หิ เทสนาย นิทานภาเว กาโล เอว ๑-  อิจฺฉิตพฺโพติ. ยสฺมา ปเนตฺถ สมโยติ
กาโล อธิปฺเปโต, ตสฺมา สํวจฺฉรอุตุมาสอฑฺฒมาสรตฺติทิวสปุพฺพณฺหมชฺฌนฺหิกสายณฺห-
ปฐมยามมชฺฌิมยามปจฺฉิมยามมุหุตฺตาทีสุ กาลเภทภูเตสุ สมเยสุ เอกํ
สมยนฺติ ทีเปติ.
@เชิงอรรถ:  สี.,ม. กาโลเตฺวว
      กสฺมา ปเนตฺถ อนิยมิตวเสเนว กาโล นิทฺทิฏฺโฐ, น อุตุสํวจฺฉราทิวเสน
นิยเมตฺวา นิทฺทิฏฺโฐติ เจ? กิญฺจาปิ เอเตสุ สํวจฺฉราทีสุ สมเยสุ ยํ ยํ สุตฺตํ
ยสฺมึ ยสฺมึ สํวจฺฉเร อุตุมฺหิ มาเส ปกฺเข รตฺติภาเค ทิวสภาเค วา วุตฺตํ,
สพฺพมฺปิ ตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววตฺถาปิตํ ๑- ปญฺญาย. ยสฺมา ปน "เอวมฺเม
สุตํ อสุกสํวจฺฉเร อสุกมาเส อสุกปกฺเข อสุกรตฺติภาเค อสุกทิวสภาเค"ติ เอวํ
วุตฺเต น สกฺกา สุเขน ธาเรตุํ วา อุทฺทิสิตุํ วา อุทฺทิสาเปตุํ วา, พหุํ จ
วตฺตพฺพํ โหติ, ตสฺมา เอเกเนว ปเทน ตมตฺถํ ๒- สโมธาเนตฺวา "เอกํ
สมยนฺ"ติ อาห.
      เย วา อิเม คพฺโภกฺกนฺติสมโย ชาติสมโย สํเวคสมโย อภินิกฺขมนสมโย
ทุกฺกรการิกสมโย มารวิชยสมโย อภิสมฺโพธิสมโย ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารสมโย
เทสนาสมโย ปรินิพฺพานสมโยติ เอวมาทโย ภควโต เทวมนุสฺเสสุ อติวิย ปกาสา
อเนกกาลปฺปเภทา เอว สมยา, เตสุ สมเยสุ เทสนาสมยสงฺขาตํ เอกํ สมยนฺติ
ทีเปติ. โย วายํ ญาณกรุณากิจฺจสมเยสุ กรุณากิจฺจสมโย,
อตฺตหิตปรหิตปฺปฏิปตฺติสมเยสุ ปรหิตปฺปฏิปตฺติสมโย, สนฺนิปติตานํ กรณียทฺวยสมเยสุ
ธมฺมกถาสมโย, เทสนาปฏิปตฺติสมเยสุ เทสนาสมโย. เตสุ สมเยสุ อญฺญตรสมยํ ๓-
สนฺธาย "เอกํ สมยนฺ"ติ อาห.
      กสฺมา ปเนตฺถ ยถา อภิธมฺเม "ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ
อุปฺปนฺนํ โหตี"ติ ๔- จ อิโต อญฺเญสุ สุตฺตปเทสุ "ยสฺมึ สมเย ภิกฺขเว ภิกฺขุ
วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหี"ติ ๕- จ ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต,
วินเย จ "เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา"ติ ๖- กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต, ตถา
@เชิงอรรถ:  ก. สพฺพนฺตํ เถรสฺส สุวิทิตํ สุววฏฺฐาปิตํ   สี. สพฺพเมตฺถ, ม. ตํ ตมตฺถํ
@ ม.,ก อญฺญตรํ สมยํ   อภิ.สง. ๓๔/๑/๒๑
@ อง. จตุกฺก. ๒๑/๒๐๐/๒๓๙ (สฺยา)   วิ. มหาวิ. ๑/๑/๑
อกตฺวา "เอกํ สมยนฺ"ติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต"ติ.
ตตฺถ ตถา, อิธ จ อญฺญถา อตฺถสมฺภวโต. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม อิโต อญฺเญสุ
จ สุตฺตนฺเตสุ อาธารวิสยสงฺขาโต อธิกรณตฺโถ กิริยาย กิริยนฺตรลกฺขณสงฺขาโต
ภาเวนภาวลกฺขณตฺโถ จ สมฺภวตีติ. อธิกรณํ หิ กาลตฺโถ สมูหตฺโถ จ สมโย
ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ, ตถา กาโล สภาวธมฺมปฺปวตฺติมตฺตตาย ปรมตฺถโต
อวิชฺชมาโนปิ อาธารภาเวน ๑- ปญฺญาโต ตํขณปฺปวตฺตานํ ตโต ปุพฺเพ ปรโต
จ อภาวโต ยถา "ปุพฺพเณฺห ชาโต สายเณฺห ชาโต"ติอาทีสุ. สมูโหติปิ
อวยววินิมุตฺโต ปรมตฺถโต อวิชฺชมาโนปิ กปฺปนามตฺตสิทฺเธน รูเปน อวยวานํ
อาธารภาเวน ปญฺญาปิยติ ยถา "รุกฺเข สาขา, ยโว ยวราสิมฺหิ
สมุฏฺฐิโต"ติอาทีสุ. ยสฺมึ กาเล ธมฺมปุญฺเช จ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ
โหติ, ตสฺมึเยว กาเล ธมฺมปุญฺเช จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ อยํ หิ ตตฺถ อตฺโถ.
ตถา ขณสมวายเหตุสงฺขาตสฺส สมยสฺส ภาเวน ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ
ภาโว ลกฺขียติ. ยถา หิ "คาวีสุ ทุยฺหมานาสุ คโต, ทุทฺธาสุ อาคโต"ติ เอตฺถ
คาวีนํ โทหนกิริยาย คมนกิริยา ลกฺขียติ, เอวํ อิธาปิ ยสฺมึ สมเยติ วุตฺเต จ
ปทมตฺถสฺส สตฺตา วิรหาภาวโต สตีติ อยมตฺโถ วิญฺญายมาโน เอว โหตีติ
สมยสฺส สตฺตากิริยาย จิตฺตสฺส อุปฺปาทกิริยา ผสฺสาทีนํ ภวนกิริยา จ ลกฺขียติ.
ตถา ยสฺมึ สมเย ยสฺมึ นวเม ขเณ ยสฺมึ โยนิโสมนสิการาทิเหตุมฺหิ
ปจฺจยสมวาเย วา สติ กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ขเณ
เหตุมฺหิ ปจฺจยสมวาเย จ ผสฺสาทโยปิ โหนฺตีติ. ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ
ภุมฺมวจเนน นิทฺเทโส กโต.
      วินเย จ "อนฺเนน วสติ, อชฺเฌเนน วสตี"ติอาทีสุ วิย เหตุอตฺโถ,
"ผรสุนา ฉินฺทติ, กุทาเลน ขณตี"ติอาทีสุ วิย กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. ตพฺภาเวน, ม. ตทภาเวน
สิกฺขาปทปญฺญตฺติสมโย ธมฺมเสนาปติอาทีหิปิ ทุพฺพิญฺเญยฺโย, เตน สมเยน
กรณภูเตน เหตุภูเตน จ วีติกฺกมํ สุตฺวา ภิกฺขุสํฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา โอติณฺณ-
วตฺถุกํ ปุคฺคลํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิครหิตฺวา จ ตํ ตํ วตฺถุํ โอติณฺณสมยสงฺขาตํ
กาลํ อนติกฺกมิตฺวา สิกฺขาปทานิ ปญฺญาเปนฺโต ตติยปาราชิกาทีนํ วิย สิกฺขาปท-
ปญฺญตฺติยา เหตุํ อเปกฺขมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺมา ตทตฺถโชตนตฺถํ
วินเย กรณวจเนน นิทฺเทโส กโต.
      อิธ ปน อญฺญสฺมึ จ เอวํชาติเก อจฺจนฺตสํโยคตฺโถ สมฺภวติ. ยสฺมึ หิ
สมเย สห สมุฏฺฐานเหตุนา อิทํ อุทานํ อุปฺปนฺนํ, อจฺจนฺตเมว ตํ สมยํ
อริยวิหารปุพฺพงฺคมาย ธมฺมปจฺจเวกฺขณาย ภควา วิหาสิ, ตสฺมา "มาสํ
อชฺเฌตี"ติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺถโชตนตฺถํ อิธ อุปโยควจเนน นิทฺเทโส กโต.
เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "ตํ ตํ อตฺถมเปกฺขิตฺวา    ภุมฺเมน กรเณน จ
            อญฺญตฺร สมโย วุตฺโต    อุปโยเคน โส อิธา"ติ.
      โปราณา ปน วณฺณยนฺติ:- "ยสฺมึ สมเย"ติ วา "เตน สมเยนา"ติ
วา "เอกํ สมยนฺ"ติ วา อภิลาปมตฺตเภโท เอส นิทฺเทโส, สพฺพตฺถ ภุมฺมเมว
อตฺโถติ. ตสฺมา "เอกํ สมยนฺ"ติ วุตฺเตปิ เอกสฺมึ สมเยติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      ภควาติ ครุ ๑- ครุญฺหิ โลเก "ภควา"ติ วทนฺติ. อยญฺจ สพฺพคุณวิสิฏฺฐตาย
สพฺพสตฺตานํ ครุ, ตสฺมา ภควาติ เวทิตพฺโพ. โปราเณหิปิ วุตฺตํ:-
           "ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ     ภควาติ วจนมุตฺตมํ
            ครุ คารวยุตฺโต โส     ภควา เตน วุจฺจตี"ติ.  ๒-
@เชิงอรรถ:  สี.,ม.,ก. ครุวจนํ   วิ.อ. ๑/๑๓๐ (สฺยา), วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๘ (สฺยา)
      ตตฺถ เสฏฺฐวาจกวจนํ เสฏฺฐนฺติ วุตฺตํ เสฏฺฐคุณสหจรณโต. อถวา วุจฺจตีติ
วจนํ, อตฺโถ. ภควาติ วจนํ เสฏฺฐนฺติ ภควาติ อิมินา วจเนน วจนีโย โย
อตฺโถ, โส เสฏฺโฐติ อตฺโถ. ภควาติ วจนมุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว
อตฺโถ เวทิตพฺโพ. คารวยุตฺโตติ ครุภาวยุตฺโต ครุคุณโยคโต วิเสสครุกรณารหตาย ๑-
วา คารวยุตฺโต. เอวํ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ ภควาติ อิทํ วจนนฺติ
เวทิตพฺพํ.
      อปิจ:-
                  "ภคี ภชี ภาคี วิภตฺตวา อิติ
                   อกาสิ ภคฺคนฺติ ครูติ ภาคฺยวา
                   พหูหิ ญาเยหิ สุภาวิตตฺตโน
                   ภวนฺตโค โส ภควาติ วุจฺจตี"ติ ๒-
นิทฺเทเส อาคตนเยน:-
           "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต       ภเคหิ จ วิภตฺตวา
            ภตฺตวา วนฺตคมโน           ภเวสุ ภควา ตโต"ติ ๒-
อิมาย คาถาย จ วเสน ภควาติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ, โส ปนายํ อตฺโถ
สพฺพากาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ๓- วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วิวริตพฺโพ.
      อปิจ ภาเค วนิ, ภเค วา วมีติ ภควา. ตถาคโต หิ ทานสีลาทิปารมิธมฺเม
ฌานวิโมกฺขาทิอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม จ วนิ ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ, ตสฺมา
ภควา. อถวา เตเยว "เวเนยฺยสตฺตสนฺตาเนสุ  กถํ นุ โข อุปฺปชฺเชยฺยุนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  สี.,ก. วิเสสครุกรณาทิตาย
@ วิ.อ. ๑/๑๓๐-๑, ขุ.มหา. ๒๙/๒๓๑,๓๗๙, ๖๙๘/๑๗๓, ๒๕๒,๔๐๗ (สฺยา)
@ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๕/๑๐ (สฺยา) วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๙ (สฺยา)   วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๘ (สฺยา)
วนิ อภิปตฺถยีติ ภควา. อถวา ภคสงฺขาตํ อิสฺสริยํ ยสญฺจ วมิ อุคฺคิริ เขฬปิณฺฑํ
วิย อนเปกฺโข ฉฑฺฑยีติ ภควา. ตถาหิ ตถาคโต หตฺถคตํ จกฺกวตฺติสิรึ
เทวโลกาธิปจฺจสทิสํ จาตุทฺทีปิสฺสริยํ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺติสนฺนิสฺสยญฺจ สตฺตรตน-
สมุชฺชลํ ยสํ ติณายปิ อมญฺญมาโน นิรเปกฺโข ปหาย อภินิกฺขมิตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมา อิเม สิริอาทิเก ภเค วมีติ ภควา. อถวา ภานิ นาม นกฺขตฺตานิ,
เตหิ สมํ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ภคา, สิเนรุยุคนฺธรอุตฺตรกุรุหิมวนฺตา-
ทิภาชนโลกวิเสสสนฺนิสฺสยโสภา กปฺปฏฺฐิติภาวโต, เตปิ ภเค วมิ,
ตนฺนิวาสิสตฺตาวาสสมติกฺกมนโต ๑- ตปฺปฏิพทฺธจฺฉนฺทราคปฺปหาเนน ปชหีติ, เอวมฺปิ
ภเค วมีติ ภควาติ เอวมาทินา นเยน ภควาติ ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      เอตฺตาวตา เจตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติ วจเนน ยถาสุตํ ธมฺมํ สวนวเสน
ภาสนฺโต ภควโต ธมฺมสรีรํ ปจฺจกฺขํ กโรติ, เตน "นยิทํ อติกฺกนฺตสตฺถุกํ
ปาวจนํ, อยํ โว สตฺถา"ติ สตฺถุ อทสฺสเนน อุกฺกณฺฐิตํ ชนํ สมสฺสาเสติ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "โย โข อานนฺท มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต
ปญฺญตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา"ติ ๒- เอกํ สมยํ ภควาติ วจเนน ตสฺมึ
สมเย ภควโต อวิชฺชมานภาวํ ทสฺเสนฺโต รูปกายปรินิพฺพานํ สาเธติ, เตน
"เอวํวิธสฺส นาม ธมฺมสฺส เทเสตา ทสพลธโร วชิรสงฺฆาตสมานกาโย โสปิ
ภควา ปรินิพฺพุโต, เกนญฺเญน ชีวิเต อาสา ชเนตพฺพา"ติ ชีวิตมทมตฺตํ ชนํ
สํเวเชติ, สทฺธมฺเม จสฺส อุสฺสาหํ ชเนติ.
      เอวนฺติ จ ภณนฺโต เทสนาสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ, วกฺขมานสฺส สกลสุตฺตสฺส
เอวนฺติ นิทสฺสนโต. เม สุตนฺติ สาวกสมฺปตฺตึ สวนสมฺปตฺติญฺจ นิทฺทิสติ,
ปฏิสมฺภิทปฺปตฺเตน ปญฺจสุ  ฐาเนสุ ภควตา เอตทคฺเค ฐปิเตน
@เชิงอรรถ:  สี. ตนฺนิวาสิสตฺเต วา สมติกฺกมนโต   ที.มหา. ๑๐/๒๑๖/๑๓๔
ธมฺมภณฺฑาคาริเกน สุตภาวทีปนโต "ตญฺจ โข มยาว สุตํ, น อนุสฺสริตํ, ๑- น
ปรมฺปราภตนฺ"ติ อิมสฺส จตฺถสฺส ทีปนโต. เอกํ สมยนฺติ กาลสมฺปตฺตึ
นิทฺทิสติ ภควโต อุรุเวลายํ วิหรณสมยภาเวน พุทฺธุปฺปาทปฏิมณฺฑิตภาวทีปนโต.
พุทฺธุปฺปาทปรมา หิ กาลสมฺปทา. ภควาติ เทสกสมฺปตฺตึ นิทฺทิสติ
คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครุภาวทีปนโต.
      อุรุเวลายนฺติ มหาเวลายํ, มหนฺเต วาลุการาสิมฺหีติ อตฺโถ.  อถวา อุรูติ
วาลุกา วุจฺจติ, เวลาติ มริยาทา, เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา ๒- อุรุ อุรุเวลาติ
เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ทสสหสฺสตาปสา ตสฺมึ ปเทเส วิหรนฺตา
"กายกมฺมวจีกมฺมานิ ปเรสมฺปิ ปากฏานิ โหนฺติ, มโนกมฺมํ ปน อปากฏํ. ตสฺมา
โย มิจฺฉาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โส อตฺตนาว อตฺตานํ โจเทตฺวา ปตฺตปุเฏน วาลุกํ
อาหริตฺวา อิมสฺมึ ฐาเน อากิรตุ, อิทมสฺส ทณฺฑกมฺมนฺ"ติ กติกวตฺตํ กตฺวา
ตโต ปฏฺฐาย โย ตาทิสํ วิตกฺกํ วิตกฺเกติ, โส ตตฺถ ปตฺตปุเฏน วาลุกํ
อาหริตฺวา อากิรติ. เอวํ ตตฺถ อนุกฺกเมน มหาวาลุกราสิ ชาโต, ตโต นํ
ปจฺฉิมา ชนตา ปริกฺขิปิตฺวา เจติยฏฺฐานมกาสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อุรุเวลายนฺติ
มหาเวลายํ, มหนฺเต วาลุกราสิมฺหีติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ"ติ.
      วิหรตีติ อวิเสเสน อิริยาปถทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรสุ อญฺญตรวิหารสมงฺคิตา-
ปริทีปนํ. อิธ ปน ฐานนิสีทนคมนสยนปฺปเภเทสุ ๓- อิริยาปเถสุ อาสนสงฺขาตอิริยาปถ-
สมาโยคปริทีปนํ อริยวิหารสมงฺคิตาปริทีปนญฺจาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมา
เอกํ อิริยาปถพาธนํ อญฺเญน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ
หรติ ปวตฺเตติ, ตสฺมา วิหรตีติ ปทสฺส อิริยาปถวิหารวเสน เอตฺถ อตฺโถ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุสฺสุติกํ   ฉ.ม. อาภตา   ฉ.ม. ฐานนิสชฺชาคมนสยนปฺปเภเทสุ
เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน ภควา ทิพฺพวิหาราทีหิ สตฺตานํ วิวิธํ หิตํ หรติ
อุปหรติ อุปเนติ อุปฺปาเทติ, ตสฺมา เตสมฺปิ วเสน วิวิธํ หรตีติ เอวมตฺโถ
เวทิตพฺโพ.
      นชฺชาติ นทติ สนฺทตีติ นที, ตสฺสา นชฺชา, นทิยา นินฺนคายาติ
อตฺโถ. เนรญฺชรายาติ เนลํ ชลมสฺสาติ "เนลญฺชลายา"ติ วตฺตพฺเพ ลการสฺส
รการํ กตฺวา "เนรญฺชรายา"ติ วุตฺตํ, กทฺทมเสวาลปณกาทิโทสรหิตสลิลายาติ
อตฺโถ. เกจิ "นีลชลายาติ วตฺตพฺเพ เนรญฺชรายาติ วุตฺตนฺ"ติ วทนฺติ.
นามเมว วา เอตํ ตสฺสา นทิยาติ เวทิตพฺพํ. ตสฺสา นทิยา ตีเร ยตฺถ ภควา
วิหาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ "โพธิรุกฺขมูเล"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ "โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ
ญาณนฺ"ติ ๑- เอตฺถ มคฺคญาณํ โพธีติ วุตฺตํ. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโส"ติ ๒-
เอตฺถ สพฺพญฺญุตญาณํ. ตทุภยมฺปิ โพธึ ภควา เอตฺถ ปตฺโตติ รุกฺโขปิ
โพธิรุกฺโขเตฺวว นามํ ลภิ. อถวา สตฺต โพชฺฌงฺเค พุชฺฌีติ ภควา โพธิ, เตน
พุชฺฌนฺเตน สนฺนิสฺสิตตฺตา โส รุกฺโขปิ โพธิรุกฺโขติ นามํ ลภิ, ตสฺส
โพธิรุกฺขสฺส. มูเลติ สมีเป. อยํ หิ มูลสทฺโท "มูลานิ อุทฺธเรยฺย อนฺตมโส
อุสีรนาฬมตฺตานิปี"ติอาทีสุ ๓- มูลมูเล ทิสฺสติ. "โลโภ อกุสลมูลนฺ"ติอาทีสุ ๔-
อสาธารณเหตุมฺหิ. "ยาวตา ๕- มชฺฌนฺหิเก กาเล ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ
ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺ"ติอาทีสุ สมีเป. อิธาปิ สมีเป อธิปฺเปโต, ตสฺมา
โพธิรุกฺขสฺส มูเล สมีเปติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      ปฐมาภิสมฺพุทฺโธติ ปฐมํ อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา, สพฺพปฐมํเยวาติ อตฺโถ.
เอตฺตาวตา ธมฺมภณฺฑาคาริเกน อุทานเทสนาย นิทานํ ฐเปนฺเตน
กาลเทสเทสกปเทสา สห วิเสเสน ปกาสิตา โหนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ (สฺยา)   ที.ปา. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗
@ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๙๕/๒๒๓   ที.ปา. ๑๑/๓๐๕/๑๙๓   สี.,ม. ยาว
      เอตฺถาห "กสฺมา ธมฺมวินยสงฺคเห กริยมาเน นิทานวจนํ วุตฺตํ, นนุ
ภควตา ภาสิตวจนสฺเสว สงฺคโห กาตพฺโพ"ติ. วุจฺจเต:- เทสนาย
จิรฏฺฐิติอสมฺโมสสทฺเธยฺยภาวสมฺปาทนตฺถํ. กาลเทสเทสกวตฺถุอาทีหิ อุปนิพนฺธิตฺวา
ฐปิตา หิ เทสนา จิรฏฺฐิติกา โหติ อสมฺโมสา สทฺเธยฺยา จ เทสกาลกตฺตุเหตุนิมิตฺเตหิ
อุปนิพทฺโธ วิย โวหารวินิจฺฉโย. เตเนว จ อายสฺมตา มหากสฺสเปน "ปฐมํ
อาวุโส อานนฺท อุทานํ กตฺถ ภาสิตนฺ"ติอาทินา เทสาทีสุ ปุจฺฉาย กตาย
วิสฺสชฺชนํ กโรนฺเตน ธมฺมภณฺฑาคาริเกน "เอวมฺเม สุตนฺ"ติอาทินา อุทานสฺส
นิทานํ ภาสิตนฺติ.
      อปิจ สตฺถุสมฺปตฺติปกาสนตฺถํ นิทานวจนํ. ตถาคตสฺส หิ ภควโต
ปุพฺพรจนานุมานาคมตกฺกาภาวโต ๑- สมฺพุทฺธตฺตสิทฺธิ. น หิ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปุพฺพการานเมว วจนนฺติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อิโต ปเรสุปิ สุตฺตนฺเตสุ
เอเสว นโย.
      เอตฺถ จ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย ปุจฺฉาวสิโก อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ
จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา เวทิตพฺพา. ยถา หิ อเนกสตอเนกสหสฺสเภทานิปิ
สุตฺตนฺตานิ สงฺกิเลสภาคิยาทิปฏฺฐานนเยน โสฬสวิธภาวํ ๒-  นาติวตฺตนฺติ, เอวํ
ตานิ สพฺพานิปิ อตฺตชฺฌาสยาทิสุตฺตนิกฺเขปวเสน จตุพฺพิธภาวํ นาติวตฺตนฺติ.
กามญฺเจตฺถ อตฺตชฺฌาสยสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติยา จ ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิเกหิ สทฺธึ
สํสคฺคเภโท สมฺภวติ อชฺฌาสยานุสนฺธิปุจฺฉานุสนฺธิสมฺภวโต,
อตฺตชฺฌาสยอฏฺฐุปฺปตฺตีนํ อญฺญมญฺญํ สํสคฺโค นตฺถีติ นิรวเสโส ปฏฺฐานนโย น
สมฺภวติ. ตทนฺโตคธตฺตา วา สมฺภวนฺตานํ เสสนิกฺเขปานํ ๓- มูลนิกฺเขปวเสน จตฺตาโร
สุตฺตนิกฺเขปาติ วุตฺตํ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปุพฺพวจนานุมานาคมตฺตาภาวโต   ฉ.ม. โสฬสวิธตํ
@ สี.,ม. วิเสสนิกฺเขปานํ
      ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- นิกฺขิปนํ นิกฺเขโป, ๑- สุตฺตสฺส นิกฺเขโป สุตฺตนิกฺเขโป,
สุตฺตเทสนาติ อตฺโถ. นิกฺขิปียตีติ วา นิกฺเขโป, สุตฺตํ เอว นิกฺเขโป
สุตฺตนิกฺเขโป. อตฺตโน อชฺฌาสโย อตฺตชฺฌาสโย, โส อสฺส อตฺถิ การณภูโตติ
อตฺตชฺฌาสโย, อตฺตโน อชฺฌาสโย เอตสฺสาติ วา อตฺตชฺฌาสโย. ปรชฺฌาสเยปิ
เอเสว นโย. ปุจฺฉาย วโส ปุจฺฉาวโส, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปุจฺฉาวสิโก.
สุตฺตเทสนาย วตฺถุภูตสฺส อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, อตฺถุปฺปตฺติ เอว
อฏฺฐุปฺปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ อฏฺฐุปฺปตฺติโก. อถวา นิกฺขิปิยติ สุตฺตํ
เอเตนาติ นิกฺเขโป, อตฺตชฺฌาสยาทิ เอว. เอตสฺมึ ปน อตฺถวิกปฺเป อตฺตโน อชฺฌาสโย
อตฺตชฺฌาสโย. ปเรสํ อชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย. ปุจฺฉียตีติ ปุจฺฉา, ปุจฺฉิตพฺโพ
อตฺโถ. ปุจฺฉนวเสน ปวตฺตํ ธมฺมปฺปฏิคฺคาหกานํ วจนํ ปุจฺฉาวสํ, ตเทว
นิกฺเขปสทฺทาเปกฺขาย ปุจฺฉาวสิโกติ ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ. ตถา อตฺถุปฺปตฺติเยว
อฏฺฐุปฺปตฺติโกติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
      เอตฺถ จ ปเรสํ อินฺทฺริยปริปากาทิการณนิรเปกฺขตฺตา อตฺตชฺฌาสยสฺส
วิสุํ สุตฺตนิกฺเขปภาโว ยุตฺโต. เกวลํ หิ อตฺตโน อชฺฌาสเยเนว ธมฺมตนฺติฐปนตฺถํ
ปวตฺติตเทสนตฺตา, ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ ปน ปเรสํ อชฺฌาสยปุจฺฉานํ
เทสนาปวตฺติเหตุภูตานํ อุปฺปตฺติยํ ปวตฺติตานํ กถมฏฺฐุปฺปตฺติยา อนวโรโธ,
ปุจฺฉาวสิกอฏฺฐุปฺปตฺติกานํ วา ปรชฺฌาสยานุโรเธน ปวตฺติตานํ กถํ ปรชฺฌาสเย
อนวโรโธติ? น โจเทตพฺพเมตํ. ปเรสํ หิ อภินีหารปริปุจฺฉาทิวินิจฺฉยาทิ-
วินิมุตฺตสฺเสว สุตฺตเทสนาการณุปฺปาทสฺส อฏฺฐุปฺปตฺติภาเวน คหิตตฺตา
ปรชฺฌาสยปุจฺฉาวสิกานํ วิสุํ คหณํ. ตทา หิ พฺรหฺมชาลธมฺมทายาทสุตฺตาทีนํ
วณฺณาวณฺณอามิสุปฺปาทาทิเทสนานิมิตฺตํ อฏฺฐุปฺปตฺติ วุจฺจติ, ปเรสํ ปุจฺฉาย
วินา อชฺฌาสยเมว
@เชิงอรรถ:  ก. นิกฺขิปนนฺติ นิกฺเขโป
นิมิตฺตํ กตฺวา เทสิโต ปรชฺฌาสโย, ปุจฺฉาวเสน เทสิโต ปุจฺฉาวสิโกติ
ปากโฏยมตฺโถติ.
      ตตฺถ ปฐมาทีนิ ตีณิ โพธิสุตฺตานิ มุจลินฺทสุตฺตํ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนสุตฺตํ
ปจฺจเวกฺขณสุตฺตํ ปปญฺจสญฺญาสุตฺตนฺติ อิเมสํ อุทานานํ อตฺตชฺฌาสโย นิกฺเขโป
หุหุงฺกสุตฺตํ พฺราหฺมณชาติกสุตฺตํ พาหิยสุตฺตนฺติ อิเมสํ อุทานานํ ปุจฺฉาวสิโก
นิกฺเขโป. ราชสุตฺตํ สกฺการสุตฺตํ อุจฺฉาทนสุตฺตํ ปิณฺฑปาติกสุตฺตํ สิปฺปสุตฺตํ
โคปาลกสุตฺตํ สุนฺทริกสุตฺตํ มาตุสุตฺตํ สํฆเภทกสุตฺตํ อุทปานสุตฺตํ
ตถาคตุปฺปาทสุตฺตํ โมเนยฺยสุตฺตํ ปาฏลิคามิยสุตฺตํ เทฺวปิ ทพฺพสุตฺตานีติ อิเมสํ
อุทานานํ อฏฺฐุปฺปตฺติโก นิกฺเขโป, ปาลิเลยฺยสุตฺตํ ปิยสุตฺตํ นาคสมาลสุตฺตํ
วิสาขาสุตฺตญฺจาต อิเมสํ อุทานานํ อตฺตชฺฌาสโย ปรชฺฌาสโย จ นิกฺเขโป. เสสานํ
เอกปญฺญาสาย สุตฺตานํ ปรชฺฌาสโย นิกฺเขโป. เอวเมเตสํ อุทานานํ
อตฺตชฺฌาสยาทิวเสน นิกฺเขปวิเสโส เวทิตพฺโพ.
      เอตฺถ จ ยานิ อุทานานิ ภควตา ภิกฺขูนํ สมฺมุขา ภาสิตานิ, ตานิ
เตหิ ยถาภาสิตสุตฺตานิ วจสา ปริจิตานิ มนสานุเปกฺขิตานิ ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส
กถิตานิ. ยานิ ปน ภควตา ภิกฺขูนํ อสมฺมุขา ภาสิตานิ, ตานิปิ อปรภาเค
ภควตา ธมฺมภณฺฑาคาริกสฺส ปุน ภาสิตานิ. เอวํ สพฺพานิปิ ตานิ อายสฺมา
อานนฺโท เอกชฺฌํ กตฺวา ธาเรนฺโต ภิกฺขูนญฺจ วาเจนฺโต อปรภาเค
ปฐมมหาสงฺคีติกาเล อุทานนฺเตฺวว สงฺคหํ อาโรเปสีติ เวทิตพฺพํ.
      เตน โข ปน สมเยนาติอาทีสุ เตน สมเยนาติ จ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ,
โข ปนาติ นิปาโต, ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. เอกสฺมึ ปน สมเย? ยํ สมยํ ภควา
อุรุเวลายํ วิหรติ นชฺชา เนรญฺชราย ตีเร โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ,
ตสฺมึ สมเย. สตฺตาหนฺติ สตฺต อหานิ สตฺตาหํ, อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ เอตํ
อุปโยควจนํ. ยสฺมา ภควา ตํ สตฺตาหํ นิรนฺตรตาย อจฺจนฺตเมว ผลสมาปตฺติสุเขน
วิหาสิ, ตสฺมา สตฺตาหนฺติ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยควจนํ วุตฺตํ. เอกปลฺลงฺเกนาติ
วิสาขาปุณฺณมาย อนตฺถงฺคเตเยว สูริเย อปราชิตปลฺลงฺกวเร ๑- วชิราสเน
นิสินฺนกาลโต ปฏฺฐาย สกิมฺปิ อนุฏฺฐหิตฺวา ยถาอาภุชิเตน เอเกเนว ปลฺลงฺเกน.
     วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน นิสินฺโน
โหตีติ อตฺโถ. ตตฺถ วิมุตฺตีติ ตทงฺควิมุตฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ
ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นิสฺสรณวิมุตฺตีติ ปญฺจ วิมุตฺติโย. ตาสุ ยํ
เทยฺยธมฺมปริจฺจาคาทีหิ เตหิ เตหิ คุณงฺเคหิ นามรูปปริจฺเฉทาทีหิ วิปสฺสนงฺเคหิ
จ ยาว ตสฺส ตสฺส องฺคสฺส อปริหานิวเสน ปวตฺติ, ตาว ตํตํปฏิปกฺขโต วิมุจฺจนโต
วิมุจฺจนํ ปหานํ. เสยฺยถิทํ? ทาเนน มจฺฉริยโลภาทิโต, สีเลน ปาณาติปาตาทิโต,
นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิโต, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีหิ, ตสฺเสว
อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวโต, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ คาหโต,
มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา,
วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน
อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺญาย, มุจฺจิตุกมฺยตาญาเณน
อมุจฺจิตุกมฺยตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺฐิติยํ นิพฺพาเน
จ ปฏิโลมภาวโต, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตภาวโต วิมุจฺจนํ, อยํ ตทงฺควิมุตฺติ
นาม. ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ยาวสฺส อปริหานิวเสน ปวตฺติ,
ตาว กามจฺฉนฺทาทีนํ นีวรณานญฺเจว วิตกฺกาทีนญฺจ ปจฺจนีกธมฺมานํ
อนุปฺปตฺติสญฺญิตํ วิมุจฺจนํ, อยํ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ
ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อริยสฺส สนฺตาเน ยถารหํ "ทิฏฺฐิคตานํ
ปหานายา"ติอาทินา ๒- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส ปุน อจฺจนฺตํ
@เชิงอรรถ:  สี. อปราชิตปลฺลงฺกวเสน   อภิ.สง. ๓๔/๒๗๗/๘๔, อภิ.วิ. ๓๕/๔๙๑/๒๘๙
อปฺปวตฺติภาเวน สมุจฺเฉทปฺปหานวเสน วิมุจฺจนํ, อยํ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ นาม. ยํ
ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, อยํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ นาม.
สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปน สพฺพสงฺขารวิมุตฺตํ นิพฺพานํ, อยํ นิสฺสรณวิมุตฺติ
นาม. อิธ ปน ภควโต นิพฺพานารมฺมณา ผลวิมุตฺติ อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ
"วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน นิสินฺโน
โหตีติ อตฺโถ"ติ.
      วิมุตฺตีติ จ อุปกฺกิเลเสหิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน จิตฺตสฺส วิมุตฺติภาโว,
จิตฺตเมว วา ตถา วิมุตฺตํ เวทิตพฺพํ, ตาย วิมุตฺติยา ชาตํ สมฺปยุตฺตํ วา สุขํ
วิมุตฺติสุขํ. "ยายํ ภนฺเต อุเปกฺขา สนฺเต สุเข วุตฺตา ภควตา"ติ ๑- วจนโต
อุเปกฺขาปิ เจตฺถ สุขมิจฺเจว เวทิตพฺพา. ตถา จ วุตฺตํ สมฺโมหวิโนทนิยํ
"อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา, สุขมิจฺเจว ภาสิตา"ติ ภควา หิ จตุตฺถชฺฌานิกํ
อรหตฺตสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, น อิตรํ. อถวา "เตสํ วูปสโม สุโข"ติอาทีสุ ๒-
ยถา สงฺขารทุกฺขูปสโม สุโขติ วุจฺจติ, เอวํ สกลกิเลสทุกฺขูปสมภาวโต อคฺคผเล
ลพฺภมานา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิมุตฺติ เอว อิธ สุขนฺติ เวทิตพฺพา. ตยิทํ วิมุตฺติสุขํ
มคฺควีถิยํ กาลนฺตเรติ ผลจิตฺตสฺส ปวตฺติวิภาเคน ๓- ทุวิธํ โหติ. เอเกกสฺส หิ
อริยมคฺคสฺส อนนฺตรา ตสฺส ตสฺเสว วิปากภูตานิ นิพฺพานารมฺมณานิ ตีณิ
เทฺว วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรกุสลานํ. ยสฺมึ หิ
ชวนวาเร อริยมคฺโค อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ ยทา เทฺว อนุโลมานิ, ตทา ตติยํ
โคตฺรภุ, จตุตฺถํ มคฺคจิตฺตํ, ตโต ปรํ ตีณิ ผลจิตฺตานิ โหนฺติ. ยทา ปน ตีณิ
อนุโลมานิ, ตทา จตุตฺถํ โคตฺรภุ, ปญฺจมํ มคฺคจิตฺตํ, ตโต ปรํ เทฺว ผลจิตฺตานิ
โหนฺติ. เอวํ จตุตฺถํ ปญฺจมํ อปฺปนาวเสน ปวตฺตติ, น ตโต ปรํ ภวงฺคสฺส
อาสนฺนตฺตา. เกจิ ปน "ฉฏฺฐมฺปิ จิตฺตํ ๔- อปฺเปตี"ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺฐกถาสุ ๕-
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๘๘/๖๖   ที.มหา. ๑๐/๒๒๑/๑๓๗   สี. ผลจิตฺตสมาปตฺติวิภาเคน
@ สี.,ม. ฉฏฺฐมฺปิ มคฺคจิตฺตํ   วิสุทฺธิ. ๓/๓๒๔ (สฺยา)
ปฏิกฺขิตฺตํ. เอวํ มคฺควีถิยํ ผลํ เวทิตพฺพํ. กาลนฺตเร ผลํ ปน ผลสมาปตฺติวเสน
ปวตฺตํ, นิโรธา วุฏฺฐหนฺตสฺส อุปฺปชฺชมานญฺจ เอเตเนว สงฺคหิตํ. สา ปนายํ
ผลสมาปตฺติ อตฺถโต โลกุตฺตรกุสลานํ วิปากภูตา นิพฺพานารมฺมณา อปฺปนาติ
ทฏฺฐพฺพา.
      เก ตํ สมาปชฺชนฺติ, เก น สมาปชฺชนฺตีติ? สพฺเพปิ ปุถุชฺชนา น
สมาปชฺชนฺติ อนธิคตตฺตา. ตถา เหฏฺฐิมา อริยา อุปริมํ, อุปริมาปิ อริยา
เหฏฺฐิมํ น สมาปชฺชนฺติเยว ปุคฺคลนฺตรภาวูปคมเนน ปฏิปฺปสฺสทฺธภาวโต.
อตฺตโน เอว ผลํ เต เต อริยา สมาปชฺชนฺติ. เกจิ ปน "โสตาปนฺนสกทาคามิโน
ผลสมาปตฺตึ น สมาปชฺชนฺติ, อุปริมา เทฺวเยว สมาปชฺชนฺติ สมาธิสฺมึ
ปริปูรการิภาวโต"ติ วทนฺติ. ตํ อการณํ ปุถุชฺชนสฺสาปิ อตฺตนา
ปฏิลทฺธโลกิยสมาปชฺชนโต. กึ วา เอตฺถ การณจินฺตาย. วุตฺตเญฺหตํ ปฏิสมฺภิทายํ
"กตมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ, ๑- กตเม ทส โคตฺรภุธมฺมา
วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ๒- อิเมสํ ปญฺหานํ วิสฺสชฺชเน
โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถายาติ เตสมฺปิ อริยานํ
ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ วุตฺตํ. ตสฺมา สพฺเพปิ อริยา ยถาสกํ ผลํ สมาปชฺชนฺตีติ
นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
      กสฺมา ปน เต สมาปชฺชนฺตีติ? ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารตฺถํ. ยถา หิ ราชาโน
รชฺชสุขํ, เทวตา ทิพฺพสุขํ อนุภวนฺติ, เอวํ อริยา "โลกุตฺตรสุขํ อนุภวิสฺสามา"ติ
อทฺธานปริจฺเฉทํ กตฺวา อิจฺฉิตกฺขเณ ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชนฺติ.
      กถญฺจสฺสา สมาปชฺชนํ, กถํ ฐานํ, กถํ วุฏฺฐานนฺติ? ทฺวีหิ ตาว
อากาเรหิ ๓- อสฺสา สมาปชฺชนํ โหติ นิพฺพานโต อญฺญสฺส  อารมฺมณสฺส
อมนสิการา, นิพฺพานสฺส จ มนสิการา. ยถาห:-
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕๗/๖๖   ขุ.ปฏิ. ๓๑/๖๐/๗๐   ม. การเณหิ
                 "เทฺว โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา
            สมาปตฺติยา, สพฺพนิมิตฺตานญฺจ อมนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ
            ธาตุยา มนสิกาโร"ติ. ๑-
     อยมฺปเนตฺถ สมาปชฺชนกฺกโม:- ผลสมาปตฺติตฺถิเกน อริยสาวเกน รโหคเตน
ปฏิสลฺลีเนน อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขารา วิปสฺสิตพฺพา. ตสฺเสวํ ๒-
ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสโต สงฺขารารมฺมณโต โคตฺรภุญาณานนฺตรํ ๒- ผลสมาปตฺติวเสน
นิโรเธ จิตฺตมปฺเปติ, ผลสมาปตฺตินินฺนภาเวน จ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว อุปฺปชฺชติ, น
มคฺโค. เย ปน วทนฺติ "โสตาปนฺโน อตฺตโน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิสฺสามีติ
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา สกทาคามี โหติ, สกทาคามี จ อนาคามี"ติ. เต วตฺตพฺพา:-
เอวํ สนฺเต อนาคามี อรหา ภวิสฺสติ, ๓- อรหา จ ปจฺเจกพุทฺโธ ๓- อาปชฺเชยฺย,
ตสฺมา ยถาภินิเวสํ ยถาชฺฌาสยํ วิปสฺสนา อตฺถํ สาเธตีติ เสกฺขสฺสาปิ ผลเมว
อุปฺปชฺชติ, น มคฺโค. ผลมฺปิ ๔- ตสฺส สเจ อเนน ปฐมชฺฌานิโก มคฺโค
อธิคโต, ปฐมชฺฌานิกเมว อุปฺปชฺชติ. สเจ ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิโก,
ทุติยาทีสุ อญฺญตรชฺฌานิกเมวาติ.
      กสฺมา ปเนตฺถ โคตฺรภุญาณํ มคฺคญาณปุเรจาริกํ วิย นิพฺพานารมฺมณํ
น โหตีติ? ผลญาณานํ อนิยฺยานิกภาวโต. อริยมคฺคธมฺมาเยว หิ นิยฺยานิกา.
วุตฺตญฺเหตํ "กตเม ธมฺมา นิยฺยานิกา. จตฺตาโร อริยมคฺคา อปริยาปนฺนา"ติ. ๕-
ตสฺมา เอกนฺเตเนว นิยฺยานิกสภาวสฺส อุภโต วุฏฺฐานภาเวน ปวตฺตมานสฺส
อนนฺตรปจฺจยภูเตน ญาเณน นิมิตฺตโต วุฏฺฐิเตเนว ภวิตพฺพนฺติ ตสฺส
นิพฺพานารมฺมณตา ยุตฺตา, น ปน อริยมคฺคสฺส ภาวิตตฺตา ตสฺส วิปากภาเวน
@เชิงอรรถ:  ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๗
@๒-๒ ฉ.ม. ปวตฺตานุปุพฺพวิปสฺสนสฺเสว สงฺขารารมฺมณโคตรภุญาณานนฺตรํ
@๓-๓ ฉ.ม. อรหา จ ปจฺเจกพุทฺโธ, ปจฺเจกพุทฺโธ จ สมฺพุทฺโธติ
@ ม. ผลมฺปิ จ   อภิ.สง. ๓๔/๑๒๙๕/๒๙๕
ปวตฺตมานานํ กิเลสานํ อสมุจฺฉินฺทนโต อนิยฺยานิกตฺตา อวุฏฺฐานสภาวานํ
ผลญาณานํ ปุเรจาริกญาณสฺส กทาจิปิ นิพฺพานารมฺมณตา อุภยตฺถ อนุโลมญาณานํ
อตุลฺยาการโต. อริยมคฺควีถิยํ หิ อนุโลมญาณานิ อนิพฺพิทฺธปุพฺพานํ
ถูลถูลานํ โลภกฺขนฺธาทีนํ สาติสยํ ปทาลเนน โลกิยญาเนน อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตานิ
มคฺคญาณานุโลมานิ ๑- อุปฺปชฺชนฺติ, ผลสมาปตฺติวีถิยํ ปน ตานิ ตานิ เตน เตน
มคฺเคน เตสํ เตสํ กิเลสานํ สมุจฺฉินฺนตฺตา ตตฺถ นิรุสฺสุกฺกานิ เกวลํ อริยานํ
ผลสมาปตฺติสุขสมงฺคิภาวสฺส ปริกมฺมมตฺตานิ หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ น เตสํ
กุโตจิ วุฏฺฐานสมฺภโว, ยโต เตสํ ปริโยสาเน ญาณํ สงฺขารนิมิตฺตํ วุฏฺฐานโต
นิพฺพานารมฺมณํ สิยา. เอวญฺจ กตฺวา เสกฺขสฺส อตฺตโน ผลสมาปตฺติวฬญฺชนตฺถาย
อุทยพฺพยาทิวเสน สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส วิปสฺสนาญาณานุปุพฺพาย ผลเมว
อุปฺปชฺชติ, น มคฺโคติ อยญฺจ อตฺโถ สมตฺถิโต ๒- โหติ. เอวํ ตาว ผลสมาปตฺติยา
สมาปชฺชนํ เวทิตพฺพํ.
           "ตโย โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ฐิติยา,
       สพฺพนิมิตฺตานํ อมนสิกาโร,   อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา มนสิกาโร,
       ปุพฺเพ จ อภิสงฺขาโร"ติ. ๓-
วจนโต ปนสฺสา ตีหากาเรหิ ฐานํ โหติ. ตตฺถ ปุพฺเพ จ  อภิสงฺขาโรติ
สมาปตฺติโต ปุพฺเพ กาลปริจฺเฉโท. "อสุกสฺมึ นาม กาเล วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ
ปริจฺฉินฺนตฺตา หิสฺสา ยาว โส กาโล นาคจฺฉติ, ตาว วุฏฺฐานํ น โหติ. ๔-
           "เทฺว โข อาวุโส ปจฺจยา อนิมิตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา วุฏฺฐานสฺส,
       สพฺพนิมิตฺตานญฺจ มนสิกาโร, อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา อมนสิกาโร"ติ ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มคฺคญาณานุกูลานิ   สี.,ม. สมาปตฺติโต
@ ม.มู. ๑๒/๔๕๘/๔๐๗   ม. ฐานํ โหติ
วจนโต ปนสฺสา ทฺวีหากาเรหิ วุฏฺฐานํ โหติ. ตตฺถ สพฺพนิมิตฺตานนฺติ
รูปนิมิตฺตเวทนาสญฺญาสงฺขารวิญฺญาณนิมิตฺตานํ. กามญฺจ น สพฺพาเนเวตานิ
เอกโต มนสิ กโรติ, สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปเนวํ วุตฺตํ. ตสฺมา ยํ ภวงฺคสฺส
อารมฺมณํ, ตสฺส มนสิกรเณน ผลสมาปตฺติโต วุฏฺฐานํ โหตีติ เอวํ อสฺสา
วุฏฺฐานํ เวทิตพฺพํ. ตยิทํ เอวมิธ สมาปชฺชนวุฏฺฐานํ อรหตฺตผลภูตํ:-
          ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ          อมตารมฺมณํ สุขํ ๑-
          วนฺตโลกามิสํ สนฺตํ        สามญฺญผลมุตฺตมํ.
สนฺธายาห ๒- วิมุตฺติสุขํ. ปฏิสํเวทีติ. ๒- เตน วุตฺตํ "วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทีติ
วิมุตฺติสุขํ ผลสมาปตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน นิสินฺโน โหตี"ติ อตฺโถ.
      อถาติ อธิการตฺเถ นิปาโต. โขติ ปทปูรเณ. เตสุ อธิการตฺเถน อถาติ
อิมินา วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนโต อญฺญํ อธิการํ ทสฺเสติ. โก ปเนโสติ? ปฏิจฺจ-
สมุปฺปาทมนสิกาโร. อถาติ วา ปจฺฉาติ เอตสฺมึ อตฺเถ นิปาโต, เตน "ตสฺส
สตฺตาหสฺส อจฺจเยนา"ติ วกฺขมานเมว อตฺถํ โชเตติ. ตสฺส สตฺตาหสฺสาติ
ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส.  อจฺจเยนาติ อปคเมน. ตมฺหา สมาธิมฺหาติ อรหตฺตผลสมาธิโต.
อิธ ปน ฐตฺวา ปฏิปาฏิยา สตฺต สตฺตาหานิ ทสฺเสตพฺพานีติ เกจิ ตานิ วิตฺถารยึสุ.
มยํ ปน ตานิ ขนฺธกปาเฐน ๓- อิมิสฺสา อุทานปาฬิยา อวิโรธทสฺสนมุเขน ปรโต
วณฺณยิสฺสาม. รตฺติยาติ อวยวสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. ปฐมนฺติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ
อุปโยควจนํ. ภควา หิ ตสฺสา รตฺติยา สกลมฺปิ ปฐมํ ยามํ เตเนว มนสิกาเรน
ยุตฺโต อโหสีติ.
      ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ปจฺจยธมฺมํ. อวิชฺชาทโย หิ ปจฺจยธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท.
กถมิทํ ชานิตพฺพนฺติ เจ? ภควโต วจเนน. ภควตา หิ "ตสฺมา ติหานนฺท เอเสว
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สุภํ  ๒-๒ ฉ.ม. อิติ วุตฺตํ สาตาติสาตํ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทสิ
@ วิ.มหา ๔/๑/๑
เหตุ เอตํ นิทานํ เอส สมุทโย เอส ปจฺจโย ชรามรณสฺส, ยทิทํ ชาติ ฯเปฯ
สงฺขารานํ, ยทิทํ อวิชฺชา"ติ ๑- เอวํ อวิชฺชาทโย เหตูติ วุตฺตา. ยถา ทฺวาทส
ปจฺจยา ทฺวาทสปฏิจฺจสมุปฺปาทาติ.
      ตตฺรายํ วจนตฺโถ:- อญฺญมญฺญํ ปฏิจฺจ ปฏิมุขํ กตฺวา ๒- การณสมวายํ
อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สหิเต อุปฺปาเทตีติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อถวา ปฏิจฺจ ปจฺเจตพฺพํ
ปจฺจยารหตํ ปจฺจยํ ปฏิคนฺตฺวา น วินา เตน สมฺพนฺธสฺส อุปฺปาโท ปฏิจฺจ-
สมุปฺปาโท. ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เจตฺถ สมุปฺปาทปทฏฺฐานวจนวิญฺเญยฺโย ๓- ผลสฺส
อุปฺปาทนสมตฺถตายุตฺโต เหตุ, น ปฏิจฺจสมุปฺปตฺติมตฺตํ ๔- เวทิตพฺพํ. อถวา ปจฺเจตุํ
อรหนฺติ นํ ปณฺฑิตาติ ปฏิจฺโจ, สมฺมา สยเมว วา อุปฺปาเทตีติ สมุปฺปาโท,
ปฏิจฺโจ จ โส สมุปฺปาโท จาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      อนุโลมนฺติ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติอาทินา นเยน วุตฺโต อวิชฺชาทิโก
ปจฺจยากาโร อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกรณโต อนุโลโมติ วุจฺจติ. อถวา อาทิโต
ปฏฺฐาย อนฺตํ ปาเปตฺวา วุตฺตตฺตา ปวตฺติยา วา อนุโลมโต ๕- อนุโลโม, ตํ
อนุโลมํ. สาธุกํ มนสากาสีติ สกฺกจฺจํ มนสิ อกาสิ. โย โย ปจฺจยธมฺโม ยสฺส
ยสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ยถา ยถา เหตุปจฺจยาทินา ปจฺจยภาเวน ปจฺจโย
โหติ, ตํ สพฺพํ อวิปรีตํ อปริหาเปตฺวา อนวเสสโต ปจฺจเวกฺขณวเสน จิตฺเต
อกาสีติ อตฺโถ. ยถา ปน ภควา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาอนุโลมํ มนสากาสิ, ตํ สงฺเขเปน
ตาว ทสฺเสตุํ "อิติ อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี"ติ
วุตฺตํ.
      ตตฺถ อิตีติ เอวํ, อเนน ปกาเรนาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตีติ
อิมสฺมึ อวิชฺชาทิเก ปจฺจเย สติ อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ โหติ. อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ
@เชิงอรรถ:  ที.มหา. ๑๐/๙๘/๕๑   ก. คนฺตฺวา
@ สี. สมุปฺปาทปติฏฺฐานวจนํ วิญฺเญยฺยํ. ม. สมุปฺปาทปทฏฺฐานวจนํ วิญฺเญยฺยํ
@ สี.,ม. น ปจฺจยปฏิจฺจสมุปฺปตฺติมตฺตํ   ก. อนุโลมนโต
อุปฺปชฺชตีติ อิมสฺส อวิชฺชาทิกสฺส ปจฺจยสฺส  อุปฺปาทา อิทํ สงฺขาราทิกํ ผลํ
อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตีติ
อวิชฺชาทีนํ อภาเว สงฺขาราทีนํ อภาวสฺส, อวิชฺชาทีนํ นิโรเธ สงฺขาราทีนํ
นิโรธสฺส จ ทุติยตติยสุตฺตวจเนน เอตสฺมึ ปุริมสฺมึ ๑- ปจฺจยลกฺขเณ นิยโม
ทสฺสิโต โหติ:- อิมสฺมึ สติ เอว, น อสติ. อิมสฺสุปฺปาทา เอว, นานุปฺปาทา.
อนิโรธา เอว, น นิโรธาติ. เตเนตํ ลกฺขณํ อนฺโตคธนิยมํ อิธ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส
วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. นิโรโธติ จ อวิชฺชาทีนํ วิราคาธิคเมน ๒- อายตึ อนุปฺปาโท.
อปฺปวตฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ "อวิชฺชาย เตฺวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทิ.
นิโรธนิโรธา จ อุปฺปาโท เยน โส อุปฺปาทนิโรธภาเวน วุตฺโต ๓- "อิมสฺส
นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี"ติ.
      เตเนตํ ทสฺเสติ:- อนิโรโธ อุปฺปาโท นาม, โส เจตฺถ อตฺถิภาโวติปิ
วุจฺจตีติ. "อิมสฺมึ สติ อิทํ โหตี"ติ อิทเมว หิ ลกฺขณํ ปริยายนฺตเรน "อิมสฺส
อุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี"ติ วทนฺเตน ปเรน ปุริมํ วิเสสิตํ โหติ, ตสฺมา น
ธรมานตํเยว สนฺธาย "อิมสฺมึ สตี"ติ วุตฺตํ, อถโข มคฺเคน อนิรุทฺธภาวญฺจาติ
วิญฺญายติ. ยสฺมา จ "อิมสฺมึ อสติ อิทํ น โหติ, อิมสฺส นิโรธา อิทํ นิรุชฺฌตี"ติ
ทฺวิธาปิ อุทฺทิฏฺฐสฺส ลกฺขณสฺส นิทฺเทสํ วทนฺเตน "อวิชฺชาย เตฺวว
อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ"ติอาทินา นิโรโธ เอว วุตฺโต, ตสฺมา นตฺถิภาโวปิ
นิโรโธ เอวาติ นตฺถิภาววิรุทฺโธ อตฺถิภาโว อนิโรโธติ ทสฺสิตํ โหติ. เตน
อนิโรธสงฺขาเตน อตฺถิภาเวน อุปฺปาทํ วิเสเสติ. ตโต น อิธ อตฺถิภาวมตฺตํ ๔-
อุปฺปาโทติ อตฺโถ อธิปฺเปโต, อถโข อนิโรธสงฺขาโต อตฺถิภาโวติ จ อยมตฺโถ
วิภาวิโตติ. เอวเมตํ ลกฺขณทฺวยวจนํ อญฺญมญฺญวิเสสนวิเสสิตพฺพภาเวน สาตฺถกนฺติ
เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ   ม. วิราคาวิคเมน
@ สี.,ฉ. นิโรธนิโรธี จ อุปฺปาทนิโรธีภาเวน วุตฺโต, ม. นิโรธวิโรธิ จ อุปฺปาโท,
@โส อุปฺปาทวิโรธิภาเวน วุตฺโต   ก. อตฺตลาภมตฺตํ
      โก ปนายํ อนิโรโธ นาม, โย "อตฺถิภาโว, อุปฺปาโท"ติ วุจฺจติ?
อปฺปหีนภาโว จ, อนิพฺพตฺติตผลารหตาปหาเนหิ ผลานุปฺปาทนารหตา จ. เย
หิ ๑- ปหาตพฺพา อกุสลา ธมฺมา, เตสํ อริยมคฺเคน อสมุคฺฆาติตภาโว จ. เย ปน
น ปหาตพฺพา กุสลาพฺยากตา ธมฺมา, ยานิ เตสุ สํโยชนานิ อขีณาสวานํ เตสํ
อปริกฺขีณตา จ. อสมุคฺฆาติตานุสยตาย หิ สสํโยชนา ขนฺธปฺปวตฺติ
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ตถา จ วุตฺตํ:-
           "ยาย จ ภิกฺขเว อวิชฺชาย นิวุตสฺส พาลสฺส ยาย จ ตณฺหาย
        สมฺปยุตฺตสฺส อยํ กาโย สมุทาคโต, สา เจว อวิชฺชา พาลสฺส
        อปฺปหีนา, สา จ ตณฺหา อปริกฺขีณา. ตํ กิสฺส เหตุ, น ภิกฺขเว
        พาโล อจริ พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตสฺมา พาโล กายสฺส
        เภทา กายูปโค โหติ, โส กายูปโค สมาโน น ปริมุจฺจติ
        ชาติยา ชรามรเณนา"ติอาทิ. ๒-
      ขีณสํโยชนานํ ปน อวิชฺชาย อภาวโต สงฺขารานํ, ตณฺหุปาทานานํ
อภาวโต อุปาทานภวานํ อสมฺภโวติ วฏฺฏสฺส อุปจฺเฉโท ปญฺญายิสฺสตีติ. เตเนวาห:-
           "ฉนฺนํ เตฺวว ผคฺคุน ผสฺสายตนานํ อเสสวิราคนิโรธา,
        ผสฺสนิโรโธ, ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ"ติอาทิ. ๓-
      น หิ อคฺคมคฺคาธิคมโต อุทฺธํ ยาว ปรินิพฺพานา สฬายตนาทีนํ อปฺปวตฺติ.
อถโข นตฺถิตา นิโรธสทฺทวจนียตา ขีณสญฺโญชนตาติ นิโรโธ วุตฺโต. อปิจ
จิรกตมฺปิ กมฺมํ อนิพฺพตฺติตผลตาย อปฺปหีนาหารตาย จ ผลารหํ สนฺตํ เอว
นาม โหติ, น นิพฺพตฺติตผลํ, นาปิ ปหีนาหารนฺติ. ผลุปฺปตฺติปจฺจยานํ อวิชฺชา-
สงฺขาราทีนํ วุตฺตนเยเนว ผลารหภาโว อนิโรโธติ เวทิตพฺโพ. เอวํ
@เชิงอรรถ:  สี. เตหิ   สํ.นิ. ๑๖/๑๙/๒๕
@ สํ.นิ. ๑๖/๑๒/๑๕
อนิรุทฺธภาเวเนว หิ เยน วินา ผลํ น สมฺภวติ, ตํ การณํ อตีตนฺติปิ ๑- อิมสฺมึ
สตีติ อิมินา วจเนน วุตฺตํ. ตโตเยว จ อวุสิตพฺรหฺมจริยสฺส อปฺปวตฺติธมฺมตํ
อนาปนฺโน ปจฺจยุปฺปาโท กาลเภทํ อนามสิตฺวา อนิวพฺพตฺตนาย เอว ๒- อิมสฺส
อุปฺปาทาติ วุตฺโต. อถวา อวเสสปจฺจยสมวาเย อวิชฺชมานสฺสาปิ วิชฺชมานสฺส วิย ปเคว
วิชฺชมานสฺส ยา ผลุปฺปตฺติอภิมุขตา, สา อิมสฺส อุปฺปาทาติ วุตฺตา. ตถา หิ ตโต
ผลํ อุปฺปชฺชตีติ ตทวตฺถํ การณํ ผลสฺส อุปฺปาทนภาเวน อุฏฺฐิตํ อุปฺปตฺติตํ
นาม โหติ, น วิชฺชมานมฺปิ อตทวตฺถนฺติ ตทวตฺถตา อุปฺปาโทติ เวทิตพฺโพ.
      ตตฺถ สตีติ อิมินา วิชฺชมานตามตฺเตน ปจฺจยภาวํ วทนฺโต อพฺยาปารตํ
ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติ. อุปฺปาทาติ อุปฺปตฺติธมฺมตํ อสพฺพกาลภาวิตํ
ผลุปฺปตฺติอภิมุขตญฺจ ทีเปนฺโต อนิจฺจตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติ. "สติ, น
อสติ, อุปฺปาทา, น นิโรธา"ติ ปน เหตุอตฺเถหิ ภุมฺมนิสฺสกฺกวจเนหิ สมตฺถิตํ
นิทานสมุทยชาติปฺปภวภาวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ทสฺเสติ. เหตุอตฺถตา เจตฺถ
ภุมฺมวจนสฺส ๓- ยสฺส ภาเว ตทวินาภาวิผลสฺส ภาโว ลกฺขียติ, ตตฺถ ปวตฺติยา
เวทิตพฺพา ยถา "อธนานํ ธเน อนนุปฺปาทียมาเน ทาลิทฺทิยํ เวปุลฺลมคมาสี"ติ ๔- จ
"นิปฺผนฺเนสุ สสฺเสสุ สุภิกฺขํ ชายตี"ติ จ. นิสฺสกฺกวจนสฺสาปิ เหตุอตฺถตา ผลสฺส
ปภเว ปกติยญฺจ ปวตฺติโต ๕- ยถา "กลลา โหติ อพฺพุทํ, อพฺพุทา ชายเต เปสี"ติ ๖-
จ "หิมวตา คงฺคา ปภวนฺติ, สิงฺคโต ๗- สโร ชายตี"ติ จ. อวิชฺชาทิภาเว จ
ตทวินาภาเวน สงฺขาราทิภาโว ลกฺขียติ, อวิชฺชาทีหิ จ สงฺขาราทโย ปภวนฺติ
ปกริยนฺติ จาติ เต เตสํ ปภโว ปกติ จ, ตสฺมา ตทตฺถทีปนตฺถํ "อิมสฺมึ สติ
อิมสฺส อุปฺปาทา"ติ เหตุอตฺเถ ภุมฺมนิสฺสกฺกนิทฺเทสา    กตาติ.
@เชิงอรรถ:  ก. อตีตาทิ   สี. อนิวตฺติตาย, ก. อนิพฺพตฺตนายเอว  ฉ.ม. ภุมฺมวจเน
@ ที.ปา. ๑๑/๙๑/๕๕   ก. สมฺปวตฺตนโต
@ สํ.ส. ๑๕/๒๓๕/๒๔๘   ก. ปภวติ, สรภูโต
      ยสฺมา เจตฺถ "อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี"ติ
สงฺเขเปน อุทฺทิฏฺฐสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติอาทิโก
นิทฺเทโส, ตสฺมา ยถาวุตฺโต อตฺถิภาโว อุปฺปาโท จ เตสํ เตสํ
ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ปจฺจยภาโวติ วิญฺญายติ. น หิ อนิรุทฺธตาสงฺขาตํ อตฺถิภาวํ
อุปฺปาทญฺจ อนิวตฺตสภาวตาสงฺขาตํ อุทยาวตฺถตาสงฺขาตํ วา "สติ เอว, นาสติ,
อุปฺปาทา เอว, น นิโรธา"ติ อนฺโตคธนิยเมหิ วจเนหิ อภิหิตํ มุญฺจิตฺวา อญฺโญ
ปจฺจยภาโว นาม อตฺถิ, ตสฺมา ยถาวุตฺโต อตฺถิภาโว อุปฺปาโท จ ปจฺจยภาโวติ
เวทิตพฺพํ. เยปิ ปฏฺฐาเน อาคตา เหตุอาทโย จตุวีสติปจฺจยา, เตปิ เอตสฺเสว
ปจฺจยภาวสฺส วิเสสาติ เวทิตพฺพา. ๑- อิติ ยถา วิตฺถาเรน อนุโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ
มนสิ อกาสิ, ตํ ทสฺเสตุํ "ยทิทํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติอาทิ วุตฺตํ.
      ตตฺถ ยทิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส โย อยนฺติ อตฺโถ. อวิชฺชาปจฺจยาติอาทีสุ
อวินฺทิยํ กายทุจฺจริตาทึ วินฺทตีติ อวิชฺชา, วินฺทิยํ กายสุจริตาทึ น วินฺทตีติ
อวิชฺชา, ธมฺมานํ อวิปรีตสภาวํ อวิทิตํ กโรตีติ อวิชฺชา, อนฺตวิรหิเต สํสาเร
ภวาทีสุ สตฺเต ชวาเปตีติ อวิชฺชา, อวิชฺชมาเนสุ ชวติ วิชฺชมาเนสุ น ชวตีติ
อวิชฺชา, วิชฺชาย ปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชา, สา "ทุกฺเข อญฺญาณนฺ"ติอาทินา ๒-
จตุพฺพิธา เวทิตพฺพา. ปฏิจฺจ น วินา ผลํ เอติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ
ปจฺจโย, อุปการกตฺโถ วา ปจฺจโย. อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย,
ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา. สงฺขโรนฺตีติ สงฺขารา, โลกิยกุสลากุสลเจตนา,
สา ปุญฺญาปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารวเสน ติวิธา เวทิตพฺพา.  วิชานาตีติ วิญฺญาณํ,
ตํ โลกิยวิปากวิญฺญาณวเสน ทฺวตฺตึสวิธํ. นมตีติ นามํ, เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ.
รุปฺปตีติ รูปํ, ภูตรูปํ จกฺขฺวาทิอุปาทารูปญฺจ. อายตติ ๓- อายตญฺจ
สํสารทุกฺขํ นยตีติ อายตนํ. ผุสตีติ ผสฺโส. เวทิยตีติ เวทนา. อิทมฺปิ ทฺวยํ
@เชิงอรรถ:  ก. ทฏฺฐพฺพํ   อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๖/๑๖๑   ม. อายํ ตนติ
ทฺวารวเสน ฉพฺพิธํ, วิปากวเสน คหเณ ฉตฺตึสวิธํ. ปริตสฺสตีติ ตณฺหา, สา
กามตณฺหาทิวเสน สงฺเขปโต ติวิธา, วิตฺถารโต อฏฺฐุตฺตรสตวิธา จ. อุปาทิยตีติ
อุปาทานํ. ตํ กามุปาทานาทิวเสน จตุพฺพิธํ. ภวติ ภวิสฺสติ จาติ  ๑- ภโว. โส
กมฺมูปปตฺติเภทโต ทุวิโธ. ชนนํ ชาติ. ชีรณํ ชรา. มรนฺติ เตนาติ มรณํ.
โสจนํ โสโก. ปริเทวนํ ปริเทโว. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, อุปฺปาทฏฺฐิติวเสน เทฺวธา
ขณตีติ ทุกฺขํ. ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. ภุโส อายาโส อุปายาโส. สมฺภวนฺตีติ
นิพฺพตฺตนฺติ. น เกวลญฺจ โสกาทิเยว, ๒- อถโข สพฺพปเทหิ "สมฺภวนฺตี"ติ
ปทสฺส โยชนา กาตพฺพา. เอวํ หิ "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี"ติ
ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.
      ตตฺถ อญฺญาณลกฺขณา อวิชฺชา, สมฺโมหนรสา, ฉาทนปจฺจุปฏฺฐานา,
อาสวปทฏฺฐานา. อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อายูหนรสา, สํวิทหนปจฺจุปฏฺฐานา,
อวิชฺชาปทฏฺฐานา. วิชานนลกฺขณํ วิญฺญาณํ, ปุพฺพงฺคมรสํ, ปฏิสนฺธิปจฺจุปฏฺฐานํ,
สงฺขารปทฏฺฐานํ, วตฺถารมฺมณปทฏฺฐานํ วา. นมนลกฺขณํ นามํ, สมฺปโยครสํ,
อวินิพฺโภคปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํ. รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ อนารมฺมณรสํ, ๓-
อปฺปเหยฺยภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, วิญฺญาณปทฏฺฐานํ. อายตนลกฺขณํ สฬายตนํ,
ทสฺสนาทิรสํ, วตฺถุทฺวารภาวปจฺจุปฏฺฐานํ, นามรูปปทฏฺฐานํ. ผุสนลกฺขโณ ผสฺโส,
สงฺฆฏฺฏนรโส, สงฺคติปจฺจุปฏฺฐาโน, สฬายตนปทฏฺฐาโน. อนุภวนลกฺขณา เวทนา,
วิสยรสสมฺโภครสา, สุขทุกฺขปจฺจุปฏฺฐานา, ผสฺสปทฏฺฐานา. เหตุภาวลกฺขณา
ตณฺหา, อภินนฺทนรสา, อติตฺติภาวปจฺจุปฏฺฐานา, เวทนาปทฏฺฐานา. คหณลกฺขณํ
อุปาทานํ, อมุญฺจนรสํ, ตณฺหาทฬฺหตฺตทิฏฺฐิปจฺจุปฏฺฐานํ, ตณฺหาปทฏฺฐานํ.
กมฺมกมฺมผลลกฺขโณ ภโว, ภวนภาวนรโส, กุสลากุสลาพฺยากตปจฺจุปฏฺฐาโน,
อุปาทานปทฏฺฐาโน. ตตฺถ ตตฺถ ภเว ปฐมาภินิพฺพตฺติลกฺขณา ชาติ, นิยฺยาตนรสา,
@เชิงอรรถ:  สี. ภวติ ภวิยติ, ฉ.ม. ภวติ ภาวยติ   ฉ.ม. โสกาทีหิเยว   ฉ. วิกิรณรสํ
อตีตภวโต อิธ อุปฺปนฺนปจฺจุปฏฺฐานา, ทุกฺขวิจิตฺตตาปจฺจุปฺปฏฺฐานา.
ขนฺธปริปากลกฺขณา ชรา, ๑- มรณูปนยนรสา, โยพฺพนวินาสปจฺจุปฏฺฐานา. จุติลกฺขณํ
มรณํ, วิสํโยครสํ คติวิปฺปวาสปจฺจุปฏฺฐานํ. อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ โสโก,
เจตโส นิชฺฌานรโส, อนุโสจนปจฺจุปฏฺฐาโน. ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว,
คุณโทสปริกฺขิตรโส, สมฺภมปจฺจุปฏฺฐาโน. ๒- กายปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ.
กายทุพฺพลโทมนสฺสากฑฺฒนรสํ ๓- กายิกาพาธปจฺจุปฏฺฐานํ. จิตฺตปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ,
มโนวิฆาตนรสํ, มานสพฺยาธิปจฺจุปฏฺฐานํ. จิตฺตปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส,
นิตฺถุนนรโส, วิสาทปจฺจุปฏฺฐาโน. เอวเมเต อวิชฺชาทโย ลกฺขณาทิโตปิ
เวทิตพฺพาติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สพฺพาการสมฺปนฺนํ วินิจฺฉยํ
อิจฺฉนฺเตน สมฺโมหวิโนทนิยา วิภงฺคฏฺฐกถาย ๔- คเหตพฺโพ.
      เอวนฺติ  นิทฺทิฏฺฐนยนิทสฺสนํ. ๕- เตน อวิชฺชาทีเหว การเณหิ, น
อิสฺสรนิมฺมานาทีหีติ ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส. เกวลสฺสาติ อสมฺมิสฺสสฺส
สกลสฺส วา. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ ทุกฺขสมูหสฺส, น สตฺตสฺส, นาปิ ชีวสฺส นาปิ
สุภสุขาทีนํ. สมุทโย โหตีติ นิพฺพตฺติ สมฺภวติ.
      เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ ยฺวายํ อวิชฺชาทิวเสน สงฺขาราทิกสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส
สมุทโย โหตีติ วุตฺโต, สพฺพากาเรน เอตมตฺถํ วิทิตฺวา. ตายํ เวลายนฺติ ตายํ
ตสฺส อตฺถสฺส วิทิตเวลายํ. อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ อิมํ ตสฺมึ อตฺเถ วิทิเต
เหตุโน จ เหตุสมุปฺปนฺนธมฺมสฺส จ ปชานนาย อานุภาวทีปกํ "ยทา หเว
ปาตุภวนฺตีติอาทิกํ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตญาณสมุฏฺฐานํ อุทานํ อุทาเนสิ, อตฺตมนวาจํ
นิจฺฉาเรสีติ วุตฺตํ. โหติ.
@เชิงอรรถ:  ม. ชีรณลกฺขณา ชรา   สี. สงฺคมปจฺจุปฏฺฐาโน
@ สี., ฉ.ม. ทุปฺปญฺญานํ โทมนสฺสการณรสํ   อภิ.อ. ๒/๒๒๕/๑๔๐
@ ฉ.ม. นิทฺทิฏฺฐสฺส นิทสฺสนํ
ตสฺสตฺโถ:- ยทาติ ยสฺมึ กาเล. หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ
นิปาโต. เกจิ ปน "หเวติ อาหเว ยุทฺเธ"ติ อตฺถํ วทนฺติ, "โยเธถ มารํ
ปญฺญาวุเธนา"ติ  ๑- หิ วจนโต กิเลสมาเรน ยุชฺฌนสมเยติ เตสํ อธิปฺปาโย.
ปาตุภวนฺตีติ อุปฺปชฺชนฺติ. ธมฺมาติ อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา
โพธิปกฺขิยธมฺมา. อถวา ปาตุภวนฺตีติ ปกาเสนฺติ, อภิสมยวเสน พฺยตฺตา ปากฏา โหนฺติ.
ธมฺมาติ จตุอริยสจฺจธมฺมมา. อาตาโป วุจฺจติ กิเลสสนฺตาปนฏฺเฐน วีริยํ. อาตาปีโนติ
สมฺมปฺปธานวีริยวโต. ฌายโตติ อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน
ฌายนฺตสฺส. พฺราหฺมณสฺสาติ พาหิตปาปสฺส ขีณาสวสฺส. อถสฺส กงฺขา วปยนฺติ
สพฺพาติ อถ อสฺส เอวํปาตุภูตธมฺมสฺส ยา เอตา "โก นุ โข ภนฺเต ผุสตีติ?
โน กลฺโล ปโญฺหติ ภควา อโวจา"ติอาทินา ๒- นเยน "กตมํ นุ โข ภนฺเต
ชรามรณํ, กสฺส จ ปนิทํ ชรามรณนฺติ? โน กลฺโล ปโญฺหติ ภควา
อโวจา"ติอาทินา ๓- นเยน ปจฺจยากาเร กงฺขา วุตฺตา, ยา จ ปจฺจยาการสฺเสว
อปฺปฏิวิทฺธตฺตา "อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทินา ๔- โสฬสกงฺขา
อาคตา, ตา สพฺพา วปยนฺติ อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺติ. กสฺมา? ยโต ปชานาติ
สเหตุธมฺมํ, ยสฺมา อวิชฺชาทิเกน เหตุนา สเหตุกํ อิมํ สงฺขาราทิกํ เกวลํ
ทุกฺขกฺขนฺธธมฺมํ ปชานาติ อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌีติ.
      กทา ปนสฺส โพธิปกฺขิยธมฺมา จตุสจฺจธมฺมา วา ปาตุภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ
ปกาเสนฺติ วา? วิปสฺสนามคฺคญาเณสุ ตตฺถ วิปสฺสนาญาเณ ตาว ๕-
วิปสฺสนาญาณสมฺปยุตฺตา สติอาทโย วิปสฺสนาญาณญฺจ ยถารหํ อตฺตโน วิสเยสุ
ตทงฺคปฺปหานวเสน สุภสญฺญาทิเก ปชหนฺตา กายานุปสฺสนาทิวเสน วิสุํ วิสุํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ธ. ๒๕/๔๐/๒๓   สํ.นิ. ๑๖/๑๒/๑๔
@ สํ.นิ. ๑๖/๓๕/๕๙   ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑, สํ.นิ. ๑๖/๒๐/๒๖
@ ฉ.ม. วิปสฺสนาญาเณ ตาวาติ ปาโฐ น ทิสฺสติ
อุปฺปชฺชนฺติ, มคฺคกฺขเณ ปน เต นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา สมุจฺเฉทวเสน ปฏิปกฺเข
ปชหนฺตา จตูสุปิ อริยสจฺเจสุ อสมฺโมหปฺปฏิเวธสาธนวเสน สกิเทว อุปฺปชฺชนฺติ.
เอวํ ตาเวตฺถ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ อุปฺปชฺชนฏฺเฐน ปาตุภาโว เวทิตพฺโพ.
      อริยสจฺจธมฺมานํ ปน โลกิยานํ วิปสฺสนากฺขเณ วิปสฺสนาย
อารมฺมณกรณวเสน, โลกุตฺตรานํ ตทธิมุตฺตตาวเสน, มคฺคกฺขเณ นิโรธสจฺจสฺส
อารมฺมณาภิสมยวเสน, สพฺเพสมฺปิ กิจฺจาภิสมยวเสน ปากฏภาวโต ปกาสนฏฺเฐน
ปาตุภาโว เวทิตพฺโพ.
      อิติ ภควา สติปิ สพฺพากาเรน สพฺพธมฺมานํ อตฺตโน ญาณสฺส ปากฏภาเว
ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสสฺส กตตฺตา นิปุณคมฺภีรสุทุทฺทสตาย
ปจฺจยาการสฺส ตํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา อุปฺปนฺนพลวโสมนสฺโส ปฏิปกฺขสมุจฺเฉทวิภาวเนน
สทฺธึ อตฺตโน ตทภิสมยานุภาวทีปกเมเวตฺถ อุทานํ อุทาเนสีติ.
      อยมฺปิ อุทาโน วุตฺโต ภควตา อิติ เม สุตนฺติ อยํ ปาสิ เกสุจิเยว
โปตฺถเถสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ อยมฺปิติ ปิสทฺโท "อิทมฺปิ พุทฺเธ รตนํ ปณีตํ,
อยมฺปิ ปาราชิโก โหตี"ติอาทีสุ ๑- วิย สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อุปริมํ สมฺปิณฺเฑติ.
วุตฺโตติ อยํ วุตฺตสทฺโท เกโสหารณวปฺปนวาปสมีกรณชีวิตวุตฺติปมุตฺตภาวปาวจนวเสน
ปวตฺตนอชฺเฌนกถนาทีสุ ทิสฺสติ. ตถาเหส "กาปฏิโก มาณโว ทหโร
วุตฺตสิโร"ติอาทีสุ ๒- เกโสหารเณ อาคโต.
             "คาโว ตสฺส ปชายนฺติ   เขตฺเต วุตฺตํ วิรูหติ
              วุตฺตานํ ผลมสฺนาติ     โย มิตฺตานํ น ทุพฺภตี"ติ ๓-
อาทีสุ วปฺปเน. "โน จ โข ปฏิวุตฺตนฺ"ติอาทีสุ ๔- อฏฺฐทนฺตกาทีหิ วาปสมีกรเณ.
"ปนฺนโลโม ปรทตฺตวุตฺโต มิคภูเตน เจตสา วิหรามี"ติอาทีสุ ๕- ชีวิตวุตฺติยํ.
@เชิงอรรถ:  วิ. มหาวิ. ๑/๘๙/๕๙   ม.ม. ๑๓/๔๒๖/๔๑๕   ขุ.ชา. ๒๘/๔๐๑/๑๕๕
@ วิ. มหาวิ. ๑/๒๘๙/๒๒๐   วิ.จูฬ. ๗/๓๓๒/๑๑๗
"ปณฺฑุปลาโส พนฺธนา ปวุตฺโต อภพฺโพ หริตตฺตายา"ติอาทีสุ ๑- พนฺธนโต
ปมุตฺตภาเว. "คีตํ วุตฺตํ สมีหิตนฺ"ติอาทีสุ ๒- ปาวจนภาเวน ๓- ปวตฺติเต. "วุตฺโต
คุโณ ๔- วุตฺโต ปารายโณติอาทีสุ อชฺเฌเน. "วุตฺตํ โข ปเนตํ ภควตา `ธมฺมทายาทา
เม ภิกฺขเว ภวถ, มา อามิสทายาทา"ติอาทีสุ ๕- กถเน. อิธาปิ กถเน เอว
ทฏฺฐพฺโพ, เตน อยมฺปิ อุทาโน ภาสิโตติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ. เม สุตนฺติ ปททฺวยสฺส
อตฺโถ นิทานวณฺณนายํ สพฺพาการโต วุตฺโตเยว. ปุพฺเพ "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ
นิทานวเสน วุตฺโตเยว หิ อตฺโถ อิธ นิคมนวเสน "อิติ เม สุตนฺ"ติ ปุน
วุตฺโต. วุตฺตสฺเสว หิ อตฺถสฺส ปุน วจนํ นิคมนนฺติ. อิติสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาโร
เอวํสทฺเทน สมานตฺถตาย "เอวมฺเม สุตนฺ"ติ เอตฺถ วิย, อตฺถโยชนา จ
อิติวุตฺตกวณฺณนาย อเมฺหหิ ปกาสิตาเยวาติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
              ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกนิกายฏฺฐกถาย อุทานสํวณฺณนาย
                      ปฐมโพธิสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๑-๔๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=1&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=1&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=38              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=1425              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=1426              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=1426              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านเล่มก่อนหน้าแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]