อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๓. สุปฺปพุทฺธกุฏฺฐิสุตฺตวณฺณนา
    [๔๓] ตติเย ราชคเห สุปฺปพุทฺโธ นาม กุฏฺฐี อโหสีติ สุปฺปพุทฺธนามโก
เอโก ปุริโส ราชคเห อโหสิ. โส จ กุฏฺฐี กุฏฺฐโรเคน พาฬฺหวิทูสิตคตฺโต.
มนุสฺสทลิทฺโทติ ยตฺตกา ราชคเห มนุสฺสา, เตสุ สพฺพทุคฺคโต. ๒- โส หิ
สงฺการกูฏวติอาทีสุ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตปิโลติกขณฺฑานิ สิพฺพิตฺวา ปริทหติ,
กปาลํ คเหตฺวา ฆรา ฆรํ คนฺตฺวา ลทฺธอาจามอุจฺฉิฏฺฐภตฺตานิ นิสฺสาย ชีวติ,
ตมฺปิ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยา น ยาวทตฺถํ ลภติ. เตน วุตฺตํ "มนุสฺสทลิทฺโท"ติ.
มนุสฺสกปโณติ มนุสฺเสสุ ปรมกปณตํ ปตฺโต. มนุสฺสวราโกติ มนุสฺสานํ
หีฬิตปริภูตตาย อติวิย หีโน. มหติยา ปริสายาติ มหติยา ภิกฺขุปริสาย เจว
อุปาสกปริสาย จ.
@เชิงอรรถ: ๑-๑ สพฺพสฺส วา สตฺตสฺส ชานึ  ๒ สี. สพฺพตฺตโต ทุกฺขิโต, ม. สพฺพทุกฺขิโต
    เอกทิวสํ กิร ภควา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร ราชคหํ ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา
ภิกฺขูนํ สุลภปิณฺฑปาตํ กตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปิณฺฑปาตปฺปฏิกฺกนฺโต
กติปยภิกฺขุปริวาโร นิกฺขนฺโต เยหิ ทานํ ทินฺนํ, เตสํ อุปาสกานํ อวเสสภิกฺขูนญฺจ
อาคมนํ อาคมยมาโน อนฺโตนคเรเยว อญฺญตรสฺมึ รมณีเย ปเทเส อฏฺฐาสิ.
ตาวเทว ภิกฺขู ตโต ตโต อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ ปริวาเรสุํ, อุปาสกาปิ "อนุโมทนํ
สุตฺวา วนฺทิตฺวา นิวตฺติสฺสามา"ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ, มหาสนฺนิปาโต
อโหสิ. ภควา นิสีทนาการํ ทสฺเสสิ. ตาวเทว พุทฺธารหํ อาสนํ ปญฺญาเปสุํ. อถ
ภควา อสีตฺยานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิเตหิ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขเณหิ วิโรจมานาย
พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุชฺชลาย นีลปีตโลหิโตทาตมญฺเชฏฺฐปภสฺสรานํ วเสน ฉพฺพณฺณา
พุทฺธรํสิโย วิสฺสชฺเชนฺติยา อนุปมาย รูปกายสิริยา สกลเมว ตํ ปเทสํ โอภาเสนฺโต
ตาราคณปริวุโต วิย ปุณฺณจนฺโท ภิกฺขุคณปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิตฺวา
มโนสิลาตเล เกสรสีโห วิย สีหนาทํ นทนฺโต กรวีกรุตมญฺชุนา พฺรหฺมสฺสเรน
ธมฺมํ เทเสติ.
    ภิกฺขูปิ โข อปฺปิจฺฉา สนฺตุฏฺฐา ปวิวิตฺตา อสํสฏฺฐา อารทฺธวีริยา
ปหิตตฺตา โจทกา ปาปครหิโน วตฺตาโร วจนกฺขมา สีลสมฺปนฺนา สมาธิสมฺปนฺนา
ปญฺญาสมฺปนฺนา วิมุตฺติสมฺปนฺนา วิมุตฺติญาณทสฺสนสมฺปนฺนา เมฆวณฺณํ ปํสุกูลจีวรํ
ปารุปิตฺวา สุวมฺมิตา ๑- วิย คนฺธหตฺถิโน ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา โอหิตโสตา ธมฺมํ
สุณนฺติ. อุปาสกาปิ สุทฺธวตฺถนิวตฺถา สุทฺธุตฺตราสงฺคา ปุพฺพณฺหสมยํ มหาทานานิ
ปวตฺเตตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ภควนฺตํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ภิกฺขุสํฆสฺส นิปจฺจการํ
ทสฺเสตฺวา ภควนฺตํ ภิกฺขุสํฆญฺจ ปริวาเรตฺวา สํยตหตฺถปาทา โอหิตโสตา สกฺกจฺจํ
ธมฺมํ สุณนฺติ. เตน วุตฺตํ "เตน โข ปน สมเยน ภควา มหติยา ปริสาย
ปริวุโต ธมฺมํ เทเสนฺโต นิสินฺโน โหตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สุทมิตา
    สุปฺปพุทฺโธ ปน ชิฆจฺฉาทุพฺพลฺยปเรโต ฆาสปริเยสนํ จรมาโน อนฺตรวีถึ
โอติณฺโณ ทูรโตว ตํ มหาชนสนฺนิปาตํ ทิสฺวา "กินฺนุ โข อยํ มหาชนกาโย
สนฺนิปติโต, อทฺธา เอตฺถ โภชนํ ทียติ มญฺเญ, อปฺเปวนาเมตฺถ คเตน ๑- กิญฺจิ
ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ลทฺธุํ สกฺกา"ติ สญฺชาตาภิลาโส ตตฺถ คนฺตฺวา อทฺทส
ภควนฺตํ ปาสาทิกํ ทสฺสนียํ ปสาทนียํ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ทนฺตํ คุตฺตํ
สตินฺทฺริยํ สุสมาหิตํ ตาย ปริสาย ปริวุตํ ธมฺมํ เทเสนฺตํ, ทิสฺวาน
ปุริมชาติสมฺภตาย ปริปกฺกาย อุปนิสฺสยสมฺปตฺติยา โจทิยมาโน "ยนฺนูนาหมฺปิ ธมฺมํ
สุเณยฺยนฺ"ติ ปริสปริยนฺเต นิสีทิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ "อทฺทสา โข สุปฺปพุทฺโธ
กุฏฺฐี ฯเปฯ ตตฺเถว เอกมนฺตํ นิสีทิ `อหมฺปิ ธมฺมํ โสสฺสามี"ติ.
    สพฺพาวนฺตนฺติ สพฺพาวตึ หีนาทิสพฺพปุคฺคลวตํ, ตตฺถ กิญฺจิปิ อนวเสเสตฺวาติ
อตฺโถ. "สพฺพวนฺตนฺ"ติปิ ปฐนฺติ. เจตสาติ พุทฺธจกฺขุสมฺปยุตฺตจิตฺเตน. จิตฺตสีเสน
หิ ญาณํ นิทฺทิฏฺฐํ, ตสฺมา อาสยานุสยญาเณน อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาเณน
จาติ อตฺโถ. เจโต ปริจฺจ มนสากาสีติ ตสฺสา ปริสาย จิตฺตํ ปจฺเจกํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา
มนสิ อกาสิ เต โวโลเกสิ. ภพฺโพ ธมฺมํ วิญฺญาตุนฺติ มคฺคผลธมฺมํ อธิคนฺตุํ
สมตฺโถ, อุปนิสฺสยสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. เอตทโหสีติ อยํ สุปฺปพุทฺโธ กิญฺจาปิ
ตครสิขิมฺหิ ปจฺเจกพุทฺเธ อปรชฺฌิตฺวา อีทิโส ชาโต, มคฺคผลูปนิสฺสโย ปนสฺส
ปํสุปฏิจฺฉนฺนสุวณฺณนิกฺขํ วิย อนฺโตหทเยเยว ๒- วิชฺโชตติ, ตสฺมา สุวิญฺญาปิโยติ
อิทํ อโหสิ. เตนาห "อยํ โข อิธ ภพฺโพ ธมฺมํ วิญฺญาตุนฺ"ติ.
    อนุปุพฺพิกถนฺติ ทานานนฺตรํ สีลํ, สีลานนฺตรํ สคฺคํ สคฺคานนฺตรํ มคฺคนฺติ
เอวํ อนุปฏิปาฏิกถํ. ภควา หิ ปฐมํ เหตุนา สทฺธึ อสฺสาทํ ๓- ทสฺเสตฺวา ตโต
สตฺเต วิเวเจตุํ นานานเยหิ อาทีนวํ ปกาเสตฺวา อาทีนวสวเนน สํวิคฺคหทยานํ
เนกฺขมฺมคุณวิภาวนมุเขน จ วิวฏฺฏํ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. คเต  ๒ ม.,ก. อนฺโตเยว  ๓ สี. สคฺคํ
    ทานกถนฺติ อิทํ ทานํ นาม สุขานํ นิทานํ, สมฺปตฺตีนํ มูลํ, โภคานํ
ปติฏฺฐา, วิสมคตสตฺตานํ ๑- ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ, อิธโลกปรโลเกสุ ทานสทิโส
อวสฺสโย ปติฏฺฐา อาลมฺพนํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ. อิทํ หิ อวสยฏฺเฐน
รตนมยสีหาสนสทิสํ, ปติฏฺฐานฏฺเฐน มหาปฐวิสทิสํ, อาลมฺพนฏฺเฐน
อาลมฺพนรชฺชุสทิสํ ทุกฺขนิตฺถรณฏฺเฐน นาวาสทิสํ, สมสฺสาสนฏฺเฐน สงฺคามสูโร,
ภยปริตฺตาณฏฺเฐน สุปริขาปริกฺขิตฺตนครํ, ๒- มจฺเฉรมลาทีหิ อนุปลิตฺตฏฺเฐน ปทุมํ,
เตสํ นิทฺทหนฏฺเฐน ชาตเวโท, ทุราสทฏฺเฐน อาสีวิโส, อสนฺตาสฏฺเฐน สีโห,
พลวนฺตฏฺเฐน หตฺถี, อภิมงฺคลสมฺมตฏฺเฐน เสตอุสโภ, เขมนฺตภูมิสมฺปาปนฏฺเฐน
วลาหโก อสฺสราชา. ทานํ หิ โลเก รชฺชสิรึ เทติ, จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ มารสมฺปตฺตึ
พฺรหฺมสมฺปตฺตึ สาวกปารมีญาณํ ปจฺเจกโพธิญาณํ สมฺมาสมฺโพธิญาณํ เทตีติ
เอวมาทิทานคุณปฏิสํยุตฺตกถํ.
    ยสฺมา ปน ทานํ เทนฺโต สีลํ สมาทาตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ทานกถานนฺตรํ
สีลกถํ กเถสิ. สีลกถนฺติ สีลํ นาเมตํ สตฺตานํ อวสฺสโย ปติฏฺฐา อาลมฺพนํ
ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ. อิธโลกปรโลกสมฺปตฺตีนํ หิ สีลสทิโส อวสฺสโย
ปติฏฺฐา อาลมฺพนํ ตาณํ เลณํ คติ ปรายนํ นตฺถิ, สีลาลงฺการสทิโส อลงฺกาโร,
สีลปุปฺผสทิสํ ปุปฺผํ, สีลคนฺธสทิโส คนฺโธ นตฺถิ, สีลาลงฺกาเรน หิ อลงฺกตํ
สีลกุสุมปิฬนฺธิตํ สีลคนฺธานุลิตฺตํ สเทวโก โลโก โอโลเกนฺโต ติตฺตึ น คจฺฉตีติ
เอวมาทิสีลคุณปฏิสํยุตฺตกถํ.
    อิทมฺปน สีลํ นิสฺสาย อยํ สคฺโค ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ สีลานนฺตรํ สคฺคกถํ
กเถสิ. สคฺคกถนฺติ สคฺโค นาม อิฏฺโฐ กนฺโต มนาโป, นิจฺจเมตฺถ กีฬา นิจฺจํ
สมฺปตฺติโย ลพฺภนฺติ, จาตุมฺมหาราชิกา เทวา นวุติวสฺสสสตสหสฺสานิ ทิพฺพสุขํ
ทิพฺพสมฺปตฺตึ ปฏิลภนฺติ, ตาวตึสา ติสฺโส วสฺสโกฏิโย สฏฺฐิ จ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิสมคตสฺส  ๒ ม. สุสงฺขตปริกฺขิตฺตนครํ
วสฺสสตสหสฺสานีติ เอวมาทิ สคฺคคุณปฺปฏิสํยุตฺตกถํ. สคฺคสมฺปตฺตึ กเถนฺตานํ หิ
พุทฺธานํ มุขํ นปฺปโหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ "อเนกปริยาเยน โข อหํ ภิกฺขเว สคฺคกถํ
กเถยฺยนฺ"ติอาทิ. ๑-
    เอวํ เหตุนา สทฺธึ สคฺคกถาย ๒- ปโลภิตฺวา ปุน หตฺถึ อลงฺกริตฺวา
ตสฺส โสณฺฑํ ฉินฺทนฺโต วิย "อยมฺปิ สคฺโค อนิจฺโจ อทฺธุโว, น เอตฺถ
ฉนฺทราโค กาตพฺโพ"ติ ทสฺสนตฺถํ "อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา พหุปายาสา,
อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย"ติอาทินา ๓- นเยน กามานํ อาทีนวํ โอการํ สงฺกิเลสํ
กเถสิ. ตตฺถ อาทีนวนฺติ โทสํ. โอการนฺติ ลามกสภาวํ, อเสฏฺเฐหิ เสวิตพฺพํ
เสฏฺเฐหิ น เสวิตพฺพํ นิหีนสภาวนฺติ อตฺโถ. สงฺกิเลสนฺติ เตหิ สตฺตานํ สํสาเร
สงฺกิลิสฺสนํ. เตเนวาห ๔- "กิลิสฺสนฺติ วต โภ สตฺตา"ติ. ๕-
    เอวํ กามาทีนเวน ตชฺเชตฺวา เนกฺขมฺเม อานิสํสํ ปกาเสสิ ปพฺพชฺชาย ฌานาทีสุ
จ คุณํ ทีเปสิ วณฺเณสิ. กลฺลจิตฺตนฺติอาทีสุ กลฺลจิตฺตนฺติ กมฺมญฺญจิตฺตํ,
เหฏฺฐา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริ เทสนาย
ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมนิยจิตฺตํ, กมฺมกฺขมจิตฺตนฺติ อตฺโถ.
ทิฏฺฐิมานาทิสงฺกิเลสวิคเมน มุทุจิตฺตํ. กามจฺฉนฺทาทิวิคเมน วินีวรณจิตฺตํ.
สมฺมาปฏิปตฺติยา อุฬารปีติปาโมชฺชโยเคน อุทคฺคจิตฺตํ. ตตฺถ สทฺธาสมฺปตฺติยา
ปสนฺนจิตฺตํ. ยถา ภควา อญฺญาสีติ สมฺพนฺโธ.
    อถ วา กลฺลจิตฺตนฺติ กามจฺฉนฺทวิคเมน อโรคจิตฺตํ. มุทุจิตฺตนฺติ
พฺยาปาทวิคเมน เมตฺตาวเสน อกถินจิตฺตํ. วินีวรณจิตฺตนฺติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจวิคเมน
อวิกฺขิปนโต น ปิหิตจิตฺตํ. อุทคฺคจิตฺตนฺติ ถินมิทฺธวิคเมน สมฺปคฺคหวเสน
อลีนจิตฺตํ. ปสนฺนจิตฺตนฺติ วิจิกิจฺฉาวิคเมน สมฺมาปฏิปตฺติยา อธิมุตฺตจิตฺตํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๕๕/๒๒๓  ๒ ก. อสฺสาทกถาย
@๓ ม.มู. ๑๒/๑๗๗,๒๓๔/๑๓๖-๗,๑๙๖ ม.ม. ๑๓/๔๒-๔๘/๒๙-๓๒
@๔ ฉ.ม. เตนาห  ๕ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕
    อถาติ ปจฺฉา. สามุกฺกํสิกาติ สามํ อุกฺกํสิกา อตฺตนาว อุทฺธริตฺวา คหิตา,
สยมฺภูญาเณน สามํ ทิฏฺฐา, ๑- อญฺเญสํ อสาธารณาติ อตฺโถ. กา ปน สาติ?
อริยสจฺจเทสนา. เตเนวาห "ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺคนฺ"ติ. อิทํ หิ สจฺจานํ
สรูปทสฺสนํ, ตสฺมา อิมสฺมึ ฐาเน อริยสจฺจานิ กเถตพฺพานิ, ตานิ สพฺพาการโต
วิตฺถาเรน วิสุทฺธิมคฺเค ๒- วุตฺตานีติ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ๓- เวทิตพฺพานิ.
    เสยฺยถาปีติอาทินา อุปมาวเสน สุปฺปพุทฺธสฺส กิเลสปฺปหานํ อริยมคฺคุปฺปาทญฺจ
ทสฺเสติ. อปคตกาฬกนฺติ วิคตกาฬกํ. สมฺมเทวาติ สุฏฺฐุเยว. รชนนฺติ
นีลปีตโลหิตมญฺเชฏฺฐาทิรงฺคชาตํ. ปฏิคฺคเณฺหยฺยาติ คเณฺหยฺย, ปภสฺสรํ ภเวยฺย.
ตสฺมึเยว อาสเนติ ตสฺสํเยว นิสชฺชายํ. เอเตนสฺส ลหุวิปสฺสนกตา ติกฺขปญฺญตา
สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิญฺญตา จ ทสฺสิตา โหนฺติ. วิรชํ วีตมลนฺติ อปายคมนียราครชาทีนํ
อภาเวน วิรชํ, อนวเสสทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉามลาปคเมน วีตมลํ. ปฐมมคฺควชฺฌกิเลสรชาภาเวน
วา วิรชํ, ปญฺจวิธทุสฺสีลฺยมลาปคเมน วีตมลํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ
โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ตสฺส อุปฺปตฺติอาการทสฺสนตฺถํ "ยงฺกิญฺจิ สมุทยธมฺมํ,
สพฺพนฺตํ นิโรธธมฺมนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ หิ นิโรธํ อารมฺมณํ กตฺวาปิ ๔- กิจฺจวเสน เอว
สงฺขตธมฺเม ปฏิวิชฺฌนฺตํ อุปฺปชฺชติ.
    ตตฺริทํ อุปมาสํสนฺทนํ:- วตฺถํ วิย จิตฺตํ ทฏฺฐพฺพํ, วตฺถสฺส อาคนฺตุกมเลหิ
กิลิฏฺฐภาโว วิย จิตฺตสฺส ราคาทิมเลหิ สงฺกิลิฏฺฐภาโว, โธวนผลกํ  วิย
อนุปุพฺพิกถา, อุทกํ วิย สทฺธา, อุทเกน เตเมตฺวา เตเมตฺวา โคมยขาเรหิ
กาฬเก สมฺมทฺทิตฺวา วตฺถสฺส โธวนปฺปโยโค วิย สทฺธาสลิเลน เตเมตฺวา
สติสมาธิปญฺญาหิ โทเส สิถิเล กตฺวา สทฺธาทิวิธินา ๕- จิตฺตสฺส โสธเน วีริยารมฺโภ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. นิทฺทิฏฺฐา  ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๗๖ (สฺยา)  ๓ ฉ.ม. วุตฺตนเยน
@๔ ฉ.ม. กตฺวา  ๕ ก. สุตาทิวิธินา
เตน ปโยเคน วตฺถกาฬกาปคโม วิย วีริยารมฺเภน กิเลสวิกฺขมฺภนํ, รงฺคชาตํ
วิย อริยมคฺโค, เตน สุทฺธสฺส วตฺถสฺส ปภสฺสรภาโว วิย วิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส
จิตฺตสฺส มคฺเคน ปริโยทาปนนฺติ.
    เอวมฺปน สุปฺปพุทฺโธ ปริสปริยนฺเต นิสินฺโน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา
โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ สตฺถุ อาโรเจตุกาโม ปริสมชฺฌํ
โอคาหิตุํ อวิสหนฺโต มหาชนสฺส สตฺถารํ วนฺทิตฺวา อนุคนฺตฺวา นิวตฺตกาเล
ภควติ วิหารํ คเต สยมฺปิ วิหารํ อคมาสิ. ตสฺมึ ขเณ สกฺโก เทวราชา
"อยํ สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺฐี อตฺตนา สตฺถุ สาสเน ปฏิลทฺธคุณํ ปากฏํ
กาตุกาโม"ติ ญตฺวา "วีมํสิสฺสามิ นนฺ"ติ คนฺตฺวา อากาเส ฐิโต เอตทโวจ
"สุปฺปพุทฺธ ตฺวํ มนุสฺสทลิทฺโท มนุสฺสกปโณ มนุสฺสวราโก, อหํ เต อปริมิตํ
ธนํ ทสฺสามิ, พุทฺโธ น พุทฺโธ, ธมฺโม น ธมฺโม, สํโฆ น สํโฆ, อลํ เม
พุทฺเธน, อลํ เม ธมฺเมน, อลํ เม สํเฆนา'ติ วเทหี"ติ. อถ นํ โส อาห "โกสิ
ตฺวนฺ"ติ. อหํ สกฺโก เทวราชาติ. อนฺธพาล อหิริก, ตฺวํ มยา สทฺธึ กเถตุํ
น ยุตฺตรูโป, โย ตฺวํ เอวํ อวตฺตพฺพํ วเทสิ, อปิจ มํ ตฺวํ ทุกฺขโต ทลิทฺโท
กปโณติ กสฺมา วเทสิ, นนุ อหํ โลกนาถสฺส โอรสปุตฺโต, เนวาหํ ทุคฺคโต
น ทลิทฺโท  น กปโณ, อถ โข สุขปฺปตฺโต ปรเมน สุเขน อปาหมสฺมิ
มหทฺธโน"ติ วตฺวา อาห:-
               "สทฺธาธนํ สีลธนํ         หิริโอตฺตปฺปิยํ ธนํ
                สุตธนญฺจ จาโค จ       ปญฺญา เว สตฺตมํ ธนํ.
                ยสฺส เอเต ธนา อตฺถิ    อิตฺถิยา ปุริสสฺส วา
               `อทลิทฺโท'ติ ตํ อาหุ      อโมฆํ ตสฺส ชีวิตนฺ"ติ ๑-
ตสฺสิมานิ เม สตฺต อริยธนานิ สนฺติ. เยสํ หิ อิมานิ ธนานิ สนฺติ, น
เตฺวว เต พุทฺเธหิ วา ปจฺเจกพุทฺเธหิ วา `ทลิทฺทา'ติ วุจฺจนฺตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ. สตฺตก. ๒๓/๕/๔ (สฺยา)
    สกฺโก ตสฺส กถํ สุตฺวา ตํ อนฺตรามคฺเค โอหาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา
สพฺพนฺตํ วจนํ ปฏิวจนญฺจ สตฺถุ อาโรเจสิ. อถ นํ ภควา อาห "น โข
สกฺก สกฺกา ตาทิสานํ สเตนปิ สหสฺเสนปิ สุปฺปพุทฺธํ กุฏฺฐึ `พุทฺโธ น
พุทฺโธ, ธมฺโม น ธมฺโม, สํโฆ น สํโฆ'ติ กถาเปตุนฺ"ติ. สุปฺปพุทฺโธปิ โข
กุฏฺฐี สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา สตฺถารา กตปฏิสนฺถาโร อตฺตนา ปฏิลทฺธคุณํ
อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺฐี ทิฏฺฐธมฺโม ปตฺตธมฺโม"ติอาทิ. ๑-
    ตตฺถ ทิฏฺฐธมฺโมติ ทิฏฺโฐ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม.
เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ "ทิฏฺฐธมฺโม"ติ เอตฺถ สามญฺญวจโน ๒-
ธมฺมสทฺโท. ทสฺสนํ นาม ญาณทสฺสนโต อญฺญมฺปิ อตฺถีติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ
"ปตฺตธมฺโม"ติ วุตฺตํ. ปตฺติ จ ๓- ญาณสมฺปตฺติโต อญฺญาปิ วิชฺชตีติ ตโต
วิเสสนตฺถํ "วิทิตธมฺโม"ติ วุตฺตํ. สา ปนายํ วิทิตธมฺมตา ธมฺเมสุ
เอกเทเสนาปิ โหตีติ นิปฺปเทสโต วิทิตภาวํ ๔- ทสฺเสตุํ ปริโยคาฬฺหธมฺโม"ติ
วุตฺตํ. เตนสฺส ยถาวุตฺตํ สจฺจาภิสมฺโพธึเยว ๕- ทีเปติ. มคฺคญาณํ
หิ เอกาภิสมยวเสน ปริญฺญาทิกิจฺจํ สาเธนฺตํ นิปฺปเทเสนปิ ปริญฺเญยฺยธมฺมํ
สมนฺตโต โอคาฬฺหํ นาม โหติ, น ตทญฺญญาณํ. เตน วุตฺตํ "ทิฏฺโฐ
อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺฐธมฺโม"ติ. เตเนวาห "ติณฺณวิจิกิจฺโฉ"ติอาทิ.
    ตตฺถ ปฏิภยกนฺตารสทิสา ๖- โสฬสวตฺถุกา จ อฏฺฐวตฺถุกา จ ติณฺณา
วิจิกิจฺฉา เอเตนาติ ติณฺณวิจิกิจฺโฉ. ตโต เอว ปวตฺติอาทีสุ "เอวํ นุ โข, น
นุ โข"ติ เอวํ ปวตฺติตา วิคตา สมุจฺฉินฺนา กถํกถา เอตสฺสาติ วิคตกถํกโถ.
สารชฺชกรานํ ปาปธมฺมานํ ปหีนตฺตา ตปฺปฏิปกฺเขสุ จ สีลาทิคุเณสุ สุปติฏฺฐิตตฺตา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺฐธมฺโมติอาทิ  ๒ สี. สามญฺญวจเน
@๓ ม. ปตฺตธมฺโม จ  ๔ สี.,ก. นิปฺปเทเสวเสน ตํ
@๕ ฉ.ม....โพธํเยว  ๖ สี. โจรกนฺตารสทิสา. ก. สภยกนฺตารสทิสา
เวสารชฺชํ วิสารทภาวํ เวยฺยตฺติยํ ปตฺโตติ เวสารชฺชปฺปตฺโต. นาสฺส ปโร
ปจฺจโย, น ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ วตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย. กตฺถาติ อาห
"สตฺถุสาสเน"ติ.
    อภิกฺกนฺตํ ภนฺเตติอาทีสุ ๑- กิญฺจาปิ อยํ อภิกฺกนฺตสทฺโท
ขยสุนฺทราภิรูปพฺภนุโมทนาทีสุ อเนเกสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ, อิธ ปน อพฺภนุโมทเน
ทฏฺฐพฺโพ. เตเนว โส ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโต, สาธุ สาธุ ภนฺเตติ
วุตฺตํ โหติ. อภิกฺกนฺตนฺติ วา อภิกฺกนฺตํ อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ
อตฺโถ. ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน ภควโต เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน
ปสาทํ.
    อยํ เหตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต, ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนา,
อภิกฺกนฺตํ ภนฺเต ยทิทํ ภควโต ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโต เอว
วา วจนํ อภิกฺกนฺตํ โทสนาสนโต, อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต, ตถา สทฺธาวหนโต, ๒-
ปญฺญาชนนโต, สาตฺถโต. สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต, คมฺภีรตฺถโต,
กณฺณสุขโต, หทยงฺคมโต, อนตฺตุกฺกํสนโต, อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต,
ปญฺญาทาตโต, อาปาถรมณียโต, วิมทฺทกฺขมโต, สุยฺยมานสุขโต, วีมํสิยมานหิตโตติ
เอวมาทินเยหิ โถเมนฺโต ปททฺวยํ อาห.
    ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ
อโธมุขฏฺฐปิตํ, เหฏฺฐามุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺย.
ปฏิจฺฉนฺนนฺติ ติณปณฺณาทิฉาทิตํ. วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺย. มูฬฺหสฺสาติ
ทิสามูฬฺหสฺส. มคฺคํ อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ มคฺคํ
อุปทิเสยฺย. ๓- อนฺธกาเรติ จตุรงฺคสมนฺนาคเต ตมสิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิกฺกนฺตนฺติอาทีสุ
@๒ ฉ.ม. สทฺธาวฑฺฒนโต, ป.สู. ๑/๒๕๐/๒๐๕  ๓ ม. ปฏิเวเทยฺย
    อยมฺปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ
สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺเม ปติฏฺฐิตํ ๑- มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน, ยถา
ปฏิจฺฉนฺนํ วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานโต ปฏฺฐาย ๒-
มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนํ สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย,
เอวํ กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาวิกโรนฺเตน, ยถา
อนฺธกาเร เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธกาเร นิมุคฺคสฺส เม
พุทฺธาทิรตนรูปานิ อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํสนเทสนาปชฺโชตธารเณน
ภควตา นานานเยหิ ปกาสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต.
    เอวํ เทสนํ โถเมตฺวา ตาย เทสนาย รตนตฺตเย ปสนฺนจิตฺโต
ปสนฺนาการํ กโรนฺโต "เอสาหนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสาหนฺติ เอโส อหํ.
ภควนฺตํ สรณํ คจฺฉามีติ ภควา เม สรณํ ปรายนํ อฆสฺส ฆาตา หิตสฺส
วิธาตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ภควนฺตํ คจฺฉามิ ภชามิ, เอวํ วา ชานามิ
พุชฺฌามีติ. เยสํ หิ ธาตูนํ คติอตฺโถ, พุทฺธิปิ เตสํ อตฺถติ. ธมฺมนฺติ อธิคตมคฺเค
สจฺฉิกตนิโรเธ ยถานุสิฏฺฐํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ
ธมฺโม. โส อตฺถโต อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค
        เตสํ อคฺคมกฺขายตี"ติ, ๓-
           "ยาวตา ภิกฺขเว ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา วิราโค เตสํ
        อคฺคมกฺขายตี"ติ ๓- จ.
        น เกวลญฺจ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานญฺจ, อปิจ โข อริยผเลหิ สทฺธึ
ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตเญฺหตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ปติตํ  ๒ สาสนนฺตรธานา ปภุติ. วิ.อ. ๑/๑๙๔ (สฺยา) สุ.วิ. ๑/๒๕๐/๒๐๕
@๓ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๔/๓๙, ขุ.อิติ. ๒๕/๙๐/๓๐๘
               "ราควิราคมเนชมโสกํ
                ธมฺมมสงฺขตมปฺปฏิกูลํ
                มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตํ
                ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี"ติ. ๑-
    เอตฺถ หิ ราควิราคนฺติ มคฺโค วุตฺโต. อเนชมโสกนฺติ ผลํ. อสงฺขตนฺติ
นิพฺพานํ. อปฺปฏิกูลํ มธุรมิมํ ปคุณํ สุวิภตฺตนฺติ ปริยตฺติธมฺโม วุตฺโต.
    ภิกฺขุสํฆนฺติ ทิฏฺฐิสีลสามญฺเญน สํหตํ อฏฺฐอริยปุคฺคลสมูหํ. เอตฺตาวตา
สุปฺปพุทฺโธ ตีณิ สรณคมนานิ ปฏิเวเทสิ. อุปาสกํ มํ ภควา ธาเรตุ
อชฺชตคฺเค ปาณุเปตํ สรณํ คตนฺติ อชฺชตคฺเคติ อาทึ กตฺวา. "อชฺชทคฺเค"ติปิ
ปาโฐ, ตตฺถ ทกาโร ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺเค อชฺช อาทึ กตฺวาติ อตฺโถ.
ปาณุเปตนฺติ ปาเณหิ อุเปตํ ยาว เม ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ อนญฺญสตฺถุกํ
ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ รตนตฺตยสฺส อุปาสนโต อุปาสกํ กปฺปิยการกํ มํ
ภควา อุปธาเรตุ ชานาตูติ อตฺโถ. อิมสฺส จ สรณคมนํ อริยมคฺคาธิคเมเนว
นิปฺผนฺนํ, อชฺฌาสยมฺปน อาวิกโรนฺโต เอวมาห.
    ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทิตฺวา อนุโมทิตฺวาติ ภควโต วจนํ จิตฺเตน
อภินนฺทิตฺวา ตเมว อภินนฺทิตภาวํ ปกาเสนฺโต วุตฺตนเยน วาจาย อนุโมทิตฺวา.
อภิวาเทตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามีติ ตํ ภควนฺตํ ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา
ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา สตฺถุ คุณนินฺนจิตฺโต ยาว ทสฺสนวิสยสมติกฺกมา
ภควนฺตํเยว เปกฺขมาโน ปญฺชลิโก นมสฺสมาโน ปกฺกามิ.
    ปกฺกนฺโต จ ๒- กุฏฺฐโรคาภิภเวน ฉินฺนหตฺถปาทงฺคุลิ อุกฺการคตฺโต สมนฺตโต
วิสฺสนฺทมานาสโว กณฺฑุปฏิปีฬิโต ๓- อสุจิ ทุคฺคนฺโธ เชคุจฺฉตโม ปรมการุญฺญตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.วิมาน. ๒๖/๘๘๗/๙๑  ๒ ม.,ก. ปกฺกนฺตญฺจ
@๓ ม. กุณปปีฬิโต, ฉ. กณฺฑูติปติปิฬิโต
ปตฺโต "นายํ กาโย อิมสฺส อจฺจนฺตสนฺตสฺส ปณีตตมสฺส อริยธมฺมสฺส อาธาโร
ภวิตุํ ยุตฺโต"ติ อุปฺปนฺนาภิสนฺธินา วิย สคฺคสํวตฺตนิเยน ปุญฺญกมฺเมน โอกาเส
กเต อปฺปายุกสํวตฺตนิเยน อุปจฺเฉทเกน ปาปกมฺเมน กตูปจิเตน โจทิยมาโน
ตรุณวจฺฉาย เธนุยา อาปติตฺวา มาริโต. ๑- เตน วุตฺตํ "อถ โข อจิรปกฺกนฺตํ
สุปฺปพุทฺธํ กุฏฺฐึ คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสี"ติ
    โส กิร อตีเต เอโก เสฏฺฐิปุตฺโต หุตฺวา อตฺตโน สหาเยหิ ตีหิ
เสฏฺฐิปุตฺเตหิ สทฺธึ กีฬนฺโต เอกํ นครโสภินึ อุยฺยานํ เนตฺวา ทิวสํ สมฺปตฺตึ
อนุภวิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย สหาเย เอตทโวจ "อิมิสฺสา หตฺเถ กหาปณสหสฺสํ
พหุกญฺจ สุวณฺณํ มหคฺฆานิ จ ปสาธนานิ สํวิชฺชนฺติ, อิมสฺมึ วเน อญฺโญ
โกจิ นตฺถิ, รตฺติ จ ชาตา, หนฺท มยํ อิมํ มาเรตฺวา สพฺพํ ธนํ คเหตฺวา
คจฺฉามา"ติ. เต จตฺตาโรปิ ชนา เอกชฺฌาสยา หุตฺวา ตํ มาเรตุํ อุปสงฺกมึสุ. ๒-
สา เตหิ มาริยมานา "อิเม นิลฺลชฺชา นิกฺกรุณา มยา สทฺธึ กิเลสสนฺถวํ
กตฺวา นิรปราธํ มํ เกวลํ ธนโลเภน มาเรนฺติ, เอกวารํ ตาว มํ อิเม มาเรนฺตุ,
อหมฺปน ยกฺขินี หุตฺวา อเนกวารํ อิเม มาเรตุํ สมตฺถา ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ
กตฺวา กาลมกาสิ. เตสุ กิร เอโก ปุกฺกุสาติ กุลปุตฺโต อโหสิ, เอโก พาหิโย
ทารุจีริโย, เอโก ตมฺพทาฐิโก โจรฆาตโก, เอโก สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺฐี, อิติ อิเมสํ
จตุนฺนํ ชนานํ อเนกสเต อตฺตภาเว สา ยกฺขโยนิยํ นิพฺพตฺตา คาวี หุตฺวา
ชีวิตา โวโรเปสิ. เต ตสฺส กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตตฺถ ตตฺถ อนฺตรา มรณํ
ปาปุณึสุ. เอวํ สุปฺปพุทฺธสฺส กุฏฺฐิสฺส สหสา มรณํ ชาตํ. เตน วุตฺตํ "อถ โข
อจิรปกฺกนฺตํ ฯเปฯ โวโรเปสี"ติ.
    อถ สมฺพหุลา ภิกฺขู ตสฺส กาลกิริยํ ภควโต อาโรเจตฺวา อภิสมฺปรายํ
ปุจฺฉึสุ. ภควา พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ "อถ โข สมฺพหุลา ภิกฺขู"ติอาทิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อธิปาเตตฺวา มาเรสิ  ๒ ฉ.ม. อุปกฺกมึสุ
    ตตฺถ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปริกฺขยาติ สกฺกายทิฏฺฐิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโสติ
อิเมสํ ติณฺณํ ภวพนฺธนานํ สมุจฺเฉทวเสน ปหานา. โสตาปนฺโนติ
โสตสงฺขาตํ อริยมคฺคํ อาทิโต ปนฺโน. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "โสโต โสโตติ อิทํ อาวุโส สาริปุตฺต วุจฺจติ, กตโม นุ
        โข อาวุโส โสโตติ. อยเมว อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค"ติอาทิ. ๑-
อวินิปาตธมฺโมติ วินิปตนํ วินิปาโต, นาสฺส วินิปาโต ธมฺโมติ อวินิปาตธมฺโม,
จตูสุ อปาเยสุ อุปฺปชฺชนวเสน อปตนสภาโวติ อตฺโถ. นิยโตติ ธมฺมนิยาเมน
สมฺมตฺตนิยาเมน นิยโต. สมฺโพธิปรายโณติ อุปริมคฺคตฺตยสงฺขาตา สมฺโพธิ
ปรํ อยนํ อสฺส คติ ปฏิสรณํ อวสฺสํ ปตฺตพฺพนฺติ สมฺโพธิปรายโณ. เอเตน
"ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย"ติ ปุจฺฉาย ภทฺทิกา เอว สุปฺปพุทฺธสฺส คติ,
น ปาปิกาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. น ปน เตน สมฺปตฺตา คตีติ, ๒- ตมฺปน
ปุจฺฉานุสนฺธิวเสน ปกาเสตุกาโม ธมฺมราชา เอตฺตกเมว อภาสิ. ปสฺสติ หิ ภควา
"มยา เอตฺตเก กถิเต อิมิสฺสํ ปริสติ อนุสนฺธิกุสโล เอโก ภิกฺขุ สุปฺปพุทฺธสฺส
กุฏฺฐิภาวทาลิทฺทิยกปณภาวานํ การณํ ปุจฺฉิสฺสติ, อถาหํ ตสฺส ตํ การณํ เตน
ปุจฺฉานุสนฺธินา ปกาเสตฺวา เทสนํ นิฏฺฐเปสฺสามี"ติ. เตเนวาห "เอวํ วุตฺเต
อญฺญตโร ภิกฺขู"ติอาทิ. ตตฺถ เหตูติ อสาธารณการณํ, สาธารณการณํ ปน
ปจฺจโยติ, อยเมเตสํ วิเสโส. เยนาติ เยน เหตุนา เยน ปจฺจเยน จ.
   ภูตปุพฺพนฺติ ชาตปุพฺพํ. อตีเต กาเล นิพฺพตฺตํ, ตํ ทสฺเสตุํ "สุปฺปพุทฺโธ"ติอาทิ
วุตฺตํ. กทา ปน ภูตนฺติ? อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน ตถาคเต พาราณสีสามนฺตา
เอกสฺมึ คาเม เอกา กุลธีตา เขตฺตํ รกฺขติ. สา เอกํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๐๑/๓๐๐  ๒ ฉ.ม. คติ
ปสนฺนจิตฺตา ตสฺส ปญฺจหิ ลาชาสเตหิ สทฺธึ เอกํ ปทุมปุปฺผํ ทตฺวา ปญฺจ
ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิ. ตสฺมึเยว จ ๑- ขเณ ปญฺจสตา มิคลุทฺทกา ปจฺเจกพุทฺธสฺส
มธุรมํสํ ทตฺวา "เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยาม, ตุเมฺหหิ ปตฺตวิเสสํ ลเภยฺยามา"ติ
จ ปตฺถยึสุ. สา ยาวตายุกํ ฐตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. ตโต จุตา เอกสฺมึ
ชาตสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติ. ตเมโก ตาปโส ทิสฺวา ปฏิชคฺคิ. ตสฺสา
วิจรนฺติยา ปาทุทฺธาเร ปาทุทฺธาเร ภูมิโต ปทุมานิ อุฏฺฐหนฺติ. เอโก วนจรโก
ทิสฺวา พาราณสิรญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสึ อกาสิ. ตสฺสา
กุจฺฉิยํ คพฺโภ ปติฏฺฐาสิ. ๒- มหาปทุมกุมาโร ตสฺสา กุจฺฉิยํ วสิ, เสสา คพฺภมลํ
นิสฺสาย นิพฺพตฺตา, เต วยปฺปตฺตา อุยฺยาเน ปทุมสเร กีฬนฺตา เอเกกสฺมึ ปทุเม
นิสีทิตฺวา ปริปกฺกญาณา สงฺขาเรสุ ขยวยํ ปฏฺฐเปตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณึสุ.
เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสิ:-
               "สโรรุหํ ปทุมปลาสปตฺรชํ
                สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุกิณฺณํ
                อนิจฺจตาย ปสฺส ตํ วิทิตฺวา ๓-
                เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
    เอวํ ปจฺเจกโพธึ อภิสมฺพุทฺเธสุ เตสุ ปญฺจสุ ปจฺเจกพุทฺธสเตสุ อพฺภนฺตโร
ตครสิขี นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ คนฺธมาทนปพฺพเต นนฺทมูลกปพฺภาเร สตฺตาหํ
นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหสฺส อจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐิโต อากาเสน
อาคนฺตฺวา อิสิคิลิปพฺพเต โอตริตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย
ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตสฺมิญฺจ สมเย ราชคเห เอโก เสฏฺฐิปุตฺโต มหตา
ปริวาเรน อุยฺยานกีฬนตฺถํ นครโต นิกฺขมนฺโต ตครสิขิปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา
"กฺวายํ ภณฺฑุกาสาววสโน, กุฏฺฐี ภวิสฺสติ, ตถา หิ กุฏฺฐิจีวเรน สรีรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. สณฺฐาสิ  ๓ สี., ฉ.ม. อนิจฺจตํ ขยวยตํ
@วิทิตฺวา
ปารุปิตฺวา คจฺฉตี"ติ นิฏฺฐุภิตฺวา อปสพฺยํ กตฺวา ปกฺกามิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ
"สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺฐี อิมสฺมึเยว ราชคเห ฯเปฯ ปกฺกามี"ติ.
    ตตฺถ กฺวายนฺติ โก อยํ ขุํสนวเสน วทติ. "โกวายนฺ"ติปิ ปาฬิ. กุฏฺฐีติ
อกุฏฺฐึเยว ตํ เสฏฺฐึ ๑- กุฏฺฐโรคํ อกฺโกสวตฺถุํ ปาเปนฺโต วทติ. กุฏฺฐิจีวเรนาติ
กุฏฺฐีนํ จีวเรน. เยภุยฺเยน หิ กุฏฺฐิโน ฑํสมกสสรีสปปฏิพาหนตฺถํ
โรคปฏิจฺฉาทนตฺถญฺจ ยํ วา ตํ วา ปิโลติกขณฺฑํ คเหตฺวา ปารุปติ, เอวมยมฺปีติ
ทสฺเสติ. ปํสุกูลจีวรธรตฺตา วา อคฺคฬานํ อเนกวณฺณภาเวน กุฏฺฐิสรีรสทิโสติ
หีเฬนฺโต "กุฏฺฐิจีวเรนา"ติ อาห. นิฏฺฐุภิตฺวาติ เขฬํ ปาเตตฺวา. อปพฺยามโต ๒-
กริตฺวาติ ปณฺฑิตา ตาทิสํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กโรนฺติ,
อยมฺปน อวิญฺญุตาย ปริภเวน ตํ อปฺสพฺยํ กตฺวา อตฺตโน อปสพฺยปกฺเข กตฺวา ๓- คโต.
"อปวามโตติปิ ๔- ปาโฐ. ตสฺส กมฺมสฺสาติ ตครสิขิมฺหิ ปจฺเจกพุทฺเธ "กฺวายํ
กุฏฺฐี"ติ หีเฬตฺวา นิฏฺฐุภนอปสพฺยกรณวเสน ปวตฺตปาปกมฺมสฺส. นิรเย ปจิตฺถาติ
นิรเย นิรยคฺคินา ฑยฺหิตฺถ. "ปจิตฺวา นิรยคฺคินา"ติปิ ปฐนฺติ. ตสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากาวเสเสนาติ เยน กมฺเมน โส นิรเย ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, น ตํ กมฺมํ
มนุสฺสโลเก วิปากํ เทติ. ยา ปนสฺส นานากฺขณิกา เวทนา ตทา ปจฺเจกพุทฺเธ
วิปฺปฏิปชฺชนวเสน ปวตฺตา อปราปริยเวทนียภูตา, สา อปราปริยเวทนีเยเนว
ปุญฺญกมฺเมน มนุสฺเสสุ ติเหตุกปฏิสนฺธิยา ทินฺนาย ปวตฺติยํ กุฏฺฐิภาวํ ทาลิทฺทิยํ
ปรมการุญฺญตํ อาปาเทสิ. ตํ สนฺธาย กมฺมสภาคตาวเสน "ตสฺเสว กมฺมสฺส
วิปากาวเสเสนา"ติ วุตฺตํ. สทิเสปิ หิ โลเก ตพฺโพหาโร ทิฏฺโฐ ยถา ตํ "โส เอว
ติตฺติรี, ตานิเยว โอสธานี"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มเหสึ  ๒ ฉ.ม. อปสพฺยโต
@๓ ฉ.ม. อปสพฺยํ อปทกฺขิณํ กตฺวา  ๔ ฉ.ม. อปสพฺยามโตติปิ
@๕ สี.สา เอว ติตฺติริยาติ เวทสาขา ชาตาติ
    เอตฺตาวตา "โก นุ โข ภนฺเต เหตู"ติ เตน ภิกฺขุนา ปุฏฺฐปญฺหํ วิสฺสชฺเชตฺวา
อิทานิ โย "ตสฺส กา คติ, โก อภิสมฺปราโย"ติ ปุพฺเพ ภิกฺขูหิ ปุฏฺฐปโญฺห,
ตํ วิสฺสชฺเชตุํ "โส ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยนฺติอาทิ ๑- วุตฺตํ. ตตฺถ
ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ ตถาคเตน ภควตา เทสิตํ อกฺขาตํ ปกาสิตนฺติ ตถาคตปฺปเวทิตํ.
อาคมฺมาติ อธิคนฺตฺวา, นิสฺสาย ญตฺวา วา. "ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย"ติปิ
ปาโฐ. สทฺธํ สมาทิยีติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม,
สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสํโฆติ รตนตฺตยสนฺนิสฺสยํ ปุพฺพภาคสทฺธญฺเจว
โลกุตฺตรสทฺธญฺจาติ ทุวิธมฺปิ สทฺธํ สมฺมา อาทิยิ. ยถา น ปุน อาทาตพฺพา
โหติ, เอวํ ยาว ภวกฺขยา คณฺหิ, อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน อุปฺปาเทสีติ อตฺโถ.
สีลํ สมาธิยีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. สีลนฺติ ปุพฺพภาคสีเลน สทฺธึ มคฺคสีลํ
ผลสีลญฺจ. สุตนฺติ  ปริยตฺติพาหุสจฺจํ ปฏิเวธพาหุสจฺจญฺจาติ ทุวิธมฺปิ สุตํ.
ปริยตฺติธมฺมาปิ หิ เตน ธมฺมสฺสวนกาเล สจฺจปฺปฏิเวธาย สาวเกหิ ยถาลทฺธปฺปการํ
สุตา ธาตา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺฐิยา สุปฏิวิทฺธา จ โหนฺติ. จาคนฺติ
ปฐมมคฺควชฺฌกิเลสาภิสงฺขารานํ โวสฺสคฺคสงฺขาตํ จาคํ, เยน อริยสาวกา
เทยฺยธมฺเมสุ มุตฺตจาคา จ โหนฺติ ปยตปาณี โวสฺสคฺครตา. ปญฺญนฺติ สทฺธึ
วิปสฺสนาปญฺญาย มคฺคปญฺญญฺเจว ผลปญฺญญฺจ.
    กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรมฺมรณาติ ตทนนฺตรํ
อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหณา. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา.
ปรมฺมรณาติ จุติจิตฺตโต อุทฺธํ. สุคตึ สคฺคํ โลกนฺติ ปทตฺตเยนาปิ เทวโลกเมว
วทติ. โส หิ สมฺปตฺตีหิ ๒- โสภนตฺตา สุนฺทรา คตีติ สุคติ, รูปาทีหิ วิสเยหิ
สุฏฺฐุ อคฺโคติ สคฺโค, สพฺพกาลํ สุขเมเวตฺถ โลกิยติ, ลุชฺชตีติ วา โลโกติ
วุจฺจติ. อุปปนฺโนติ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน อุปคโต. สหพฺยตนฺติ สหภาวํ. วจนตฺโถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โส ตถาคตปฺปเวทิตนฺติ  ๒ สมฺปตฺตีนํ
ปน สห พฺยติ ปวตฺตติ วสตีติ วา สหโพฺย, สหฏฺฐายี สหวาสี วา ตสฺส
ภาโว สหพฺยตา. อติโรจตีติ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา วา โรจติ วิโรจติ. วณฺเณนาติ
รูปสมฺปตฺติยา. ยสสาติ ปริวาเรน. โส หิ อสุจิมกฺขิกํ ชชฺชรํ มตฺติกภาชนํ
ฉฑฺเฑตฺวา อเนกรตนวิจิตฺตํ ปภสฺสรรํสิชาลวินทฺธํ สุทฺธชมฺพุนทภาชนํ คณฺหนฺโต
วิย วุตฺตปฺปการํ กเฬวรํ อิธ นิกฺขิปิตฺวา เอกจิตฺตกฺขเณน ยถาวุตฺตํ ทิพฺพตฺตภาวํ
มหตา ปริวาเรน สทฺธึ ปฏิลภีติ.
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ ปาปานํ อปริวชฺชนํ อาทีนวํ, ปริวชฺชเน จ
อานิสํสํ สพฺพาการโต วิทิตวา ตทตฺถวิภาวนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ.
    ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยถา จกฺขุมา ปุริโส ปรกฺกเม กายิกวีริเย
วิชฺชมาเน สรีเร วหนฺเต วิสมานิ ปปาตาทีนิ ฐานานิ จณฺฑภาเวน วา
วิสมานิ หตฺถิอสฺสอหิกุกฺกุรโครูปาทีนิ ปริวชฺชเย, เอวํ ชีวโลกสฺมึ อิมสฺมึ
สตฺตโลเก ปณฺฑิโต สปฺปญฺโญ ปุริโส ตาย สปฺปญฺญตาย อตฺตโน หิตํ
ชานนฺโต ปาปานิ ลามกานิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชยฺย. เอวํ หิ ยถายํ สุปฺปพุทฺโธ
ตครสิขิมฺหิ ปจฺเจกพุทฺเธ ปาปํ อปริวชฺเชตฺวา มหนฺตํ อนยพฺยสนํ อาปชฺชิ,
เอวํ น อาปชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยถา สุปฺปพุทฺโธ กุฏฺฐี มม ธมฺมเทสนํ
อาคมฺม อิทานิ สํเวคปฺปตฺโต ปาปานิ ปริวชฺเชนโต อุฬารํ วิเสสํ อธิคญฺฉิ,
เอวํ อญฺโญปิ อุฬารํ วิเสสาธิคมํ อิจฺฉนฺโต ปาปานิ ปริวชฺเชยฺยาติ อธิปฺปาโย.
                       ตติยสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๒๙๘-๓๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=6670&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=6670&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=112
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=2900
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=2981
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=2981
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25