อรรถกถาเล่มที่ ๒๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 อุ.อ. (ปรมตฺถที.)

                       ๑๐. อุเทนสุตฺตวณฺณนา ๒-
    [๗๐] ทสเม รญฺโญ อุเทนสฺสาติ ๓- อุเทนสฺส นาม รญฺโญ, โย
"วชฺชิราชา"ติปิ วุจฺจติ. อุยฺยานคตสฺสาติ อุยฺยานกีฬนตฺถํ อุยฺยานํ คตสฺส.
อนาทเร หิ อิทํ สามิวจนํ, "อนฺเตปุรนฺ"ติ ปน ปทํ อเปกฺขิตฺวา สมฺพนฺเธเปตํ
สามิวจนํ โหติ. กาลงฺกตานีติ อคฺคิทฑฺฒานิ หุตฺวา มตานิ โหนฺติ. สามาวตีปมุขานีติ
เอตฺถ กา ปนายํ สามาวตี, กถญฺจ ทฑฺฒาติ? วุจฺจเต, ภทฺทวติยํ เสฏฺฐิโน
ธีตา โฆสกเสฏฺฐินา ธีตุฏฺฐาเน ฐปิตา ปญฺจสตอิตฺถิปริวารา รญฺโญ อุเทนสฺส
อคฺคมเหสี เมตฺตาวิหารพหุลา อริยสาวิกา สามาวตี นาม. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถารโต ปน อาทิโต ปฏฺฐาย สามาวติยา อุปฺปตฺติกถา ธมฺมปทวตฺถุมฺหิ
วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. มาคณฺฑิยสฺส นาม พฺราหฺมณสฺส ธีตา อตฺตโน
มาตาปิตูนํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. มูลสฺส วา  ๒ ฉ.ม. อุเตนสุตฺต...  ๓ ฉ.ม. อุเตน... เอวมุปริปิ
               "ทิสฺวาน ตณฺหํ อรตึ รคญฺจ
                นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ
                กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ
                ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉ"ติ ๑-
ภควตา เทสิตํ อิมํ คาถํ สุตฺวา สตฺถริ พทฺธาฆาตา มาคณฺฑิยา อปรภาเค
รญฺญา อุเทเนน มเหสิฏฺฐาเน ฐปิตา ภควโต โกสมฺพึ อุปคตภาวํ,
สามาวตีปมุขานญฺจ ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ อุปาสิกาภาวํ ญตฺวา "อาคโต นาม
สมโณ โคตโม อิมํ นครํ, อิทานิสฺส กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามิ, อิมาปิ ตสฺส
อุปฏฺฐายิกา, อิมาสมฺปิ สามาวตีปมุขานญฺจ กตฺตพฺพํ ชานิสฺสามี"ติ อเนเกหิ
ปริยาเยหิ ตถาคตสฺส เอตาสญฺจ อนตฺถํ กาตุํ วายมิตฺวาปิ อสกฺโกนฺตี
ปุเนกทิวสํ รญฺญา สทธึ อุยฺยานกีฬํ คจฺฉนฺตี จูฬปิตุ สาสนํ ปหิณิ
"สามาวติยา ปาสาทํ คนฺตฺวา ทุสฺสโกฏฺฐาคารเตลโกฏฺฐาคารานิ วิวราเปตฺวา
ทุสฺสานิ เตลจาฏีสุ เตเมตฺวา ถมฺเภ เวเฐตฺวา ตา สพฺพา เอกโต กตฺวา
ทฺวารํ ปิทหิตฺวา พหิ ยนฺตํ ทตฺวา ทณฺฑทีปิกาหิ เคเห อคฺคึ ททมาโน
โอตริตฺวา คจฺฉตู"ติ.
    ตํ สุตฺวา โส ปาสาทํ อภิรุยฺห โกฏฺฐาคารานิ วิวริตฺวา วตฺถานิ
เตลจาฏีสุ เตเมตฺวา ถมฺเภ เวเฐตุํ อารภิ. อถ นํ สามาวตีปมุขา อิตฺถิโย
"กึ เอตํ จูฬปิตา"ติ วทนฺติโย อุปสงฺกมึสุ. "อมฺมา ราชา ทฬฺหีกมฺมตฺถาย ๒-
อิเม ถมฺเภ เตลปิโลติกาหิ เวฐาเปติ, ๓- ราชเคเห นาม สุยุตฺตทุยุตฺตํ ทุชฺชานํ,
มา เม สนฺติเก โหถา"ติ วตฺวา ตา อาคตา คพฺเภสุ ปเวเสตฺวา ทฺวารานิ
ปิทหิตฺวา พหิ ยนฺตกํ ทตฺวา อาทิโต ปฏฺฐาย อคฺคึ ททนฺโต ๔- โอตริ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๘๔๒/๔๙๘  ๒ ม. พลิกมฺมตฺถาย
@๓ ฉ.ม. พนฺธาเปติ  ๔ ฉ.ม. เทนฺโต
สามาวตี ตาสํ โอวาทํ อทาสิ "อมฺมา อนมตคฺเค สํสาเร วิจรนฺตีนํ เอวเมว
อคฺคินา ฌามตฺตภาวานํ พุทฺธญาเณนปิ ปริจฺเฉโท น สุกโร, อปฺปมตฺตา
โหถา"ติ. ตา สตฺถุ สนฺติเก ธมฺมํ สุตฺวา อธิคตผลาย ๑- วิญฺญาตสตฺถุสาสนาย ๒-
ขุชฺชุตฺตราย อริยสาวิกาย เสกฺขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตาย สตฺถารา เทสิตนิยาเมเนว
ธมฺมํ เทเสนฺติยา สนฺติเก โสตาปตฺติผลมธิคตา อนฺตรนฺตรา กมฺมฏฺฐานมนสิกาเรน
ยุตฺตปฺปยุตฺตา เคเห ฌายนฺเต เวทนาปริคฺคหกมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺติโย กาจิ
ทุติยผลํ, กาจิ ตติยผลํ ปาปุณิตฺวา กาลมกํสุ. อถ ภิกฺขู โกสมฺพิยํ ปิณฺฑาย
จรนฺตา ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ภควโต อาโรเจตฺวา ตาสํ อภิสมฺปรายํ
ปุจฺฉึสุ. ภควา จ ตาสํ อริยผลาธิคมํ ภิกฺขูนํ อภาสิ. เตน วุตฺตํ "เตน โข
ปน สมเยน รญฺโญ อุเทนสฺส ฯเปฯ อนิปฺผลา กาลงฺกตา"ติ.
    ตตฺถ อนิปฺผลาติ น นิปฺผลา, สมฺปตฺตสามญฺญผลา เอว กาลงฺกตา.
ตา ปน ผลานิ ปฏิลภนฺติโย สามาวติยา:-
               "อารมฺภถ นิกฺกมถ        ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน
                ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ      นฬาคารํว กุญฺชโร.
                โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย     อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ
                ปหาย ชาติสํสารํ        ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี"ติ ๓-
คาถาหิ โอวทิยมานา เวทนาปริคฺคหกมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺติโย วิปสฺสิตฺวา
ทุติยตติยผลานิ ปฏิลภึสุ. ขุชฺชุตฺตรา ปน อายุเสสสฺส อตฺถิตาย, ปุพฺเพ
ตาทิสสฺส กมฺมสฺส อกตตฺตา จ ตโต ปาสาทโต พหิ อโหสิ. "ทสโยชนนฺตเร
ปกฺกามี"ติ จ ปฐนฺติ. ๔- อถ ภิกฺขู ธมฺมสภายํ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ "อาวุโส
อนนุจฺฉวิกํ ๕- วต อริยสาวิกานํ เอวรูปํ มรณนฺ"ติ. สตฺถา อาคนฺตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาคตผลาย     ๒ ฉ.ม. วิญฺญาตสาสนาย
@๓ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘, ขุ.เถร. ๒๖/๒๕๖/๓๑๑
@๔ ฉ.ม. วทนฺติ       ๕ สี. อจฺฉริยํ
"กายนุตฺถ ภิกฺขเว เอตรหิ กถาย สนฺนิสินฺนา"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อิมาย นามา"ติ
วุตฺเต "ภิกฺขเว ยทิปิ ตาสํ อิมสฺมึ อตฺตภาเว อยุตฺตํ, ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ปน
ยุตฺตเมว ตาหิ ลทฺธนฺ"ติ วตฺวา เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ.
    อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต อฏฺฐ ปจฺเจกพุทฺธา
รญฺโญ นิเวสเน นิพทฺธํ ภุญฺชนฺติ. ปญฺจสตา อิตฺถิโย เต อุปฏฺฐหนฺติ.
เตสุ สตฺต ชนา หิมวนฺตํ คจฺฉนฺติ, เอโก นทีตีรสมีเป เอกสฺมึ ติณคหเน
สมาปตฺติยา นิสีทติ. อเถกทิวสํ ราชา ปจฺเจกพุทฺเธสุ คเตสุ ตาหิ อิตฺถีหิ
สทฺธึ อุทกกีฬํ กีฬิตุกาโม ตตฺถ คโต. ตา อิตฺถิโย ทิวสภาคํ อุทเก กีฬิตฺวา
สีตปีฬิตา วิสิพฺพิตุกามา ตํ ติณคหนํ อุปริ วิสุกฺขติณสญฺฉนฺนํ "ติณราสี"ติ
สญฺญาย ปริวาเรตฺวา ฐิตา อคฺคึ ทตฺวา ติเณสุ ฌายิตฺวา ปตนฺเตสุ ปจฺเจกพุทฺธํ
ทิสฺวา "รญฺโญ ปจฺเจกพุทฺโธ ฌายติ, ตํ ราชา ญตฺวา อเมฺห นาเสสฺสติ,
สุทฑฺฒํ นํ กริสฺสามา"ติ สพฺพา อิโต จิโต จ ทารุอาทีนิ อาหริตฺวา ตสฺส
อุปริ ราสึ กตฺวา อาลิมฺเปตฺวา "อิทานิ ฌายิสฺสตี"ติ ปกฺกมึสุ. ตา ปฐมํ
อสญฺเจตนิกา หุตฺวา อิทานิ กมฺมุนา พชฺฌึสุ. ปจฺเจกพุทฺธมฺปน อนฺโตสมาปตฺติยํ
สเจ ทารูนํ สกฏสหสฺสมฺปิ อาหริตฺวา อาลิมฺเปนฺตา อุสุมาการมตฺตมฺปิ คาเหตุํ
น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา โส สตฺตเม ทิวเส อุฏฺฐาย ยถาสุขํ อคมาสิ. ตา ตสฺส
กมฺมสฺส กตตฺตา พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ พหูนิ วสฺสสตสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา
ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสน อตฺตภาวสเต อิมินาว นิยาเมน เคเห
ฌายมาเน ฌายึสุ. อิทํ ตาสํ ปุพฺพกมฺมํ.
    ยสฺมา ปน ตา อิมสฺมึ อตฺตภาเว อริยผลานิ สจฺฉากํสุ, รตนตฺตยํ
ปยิรุปาสึสุ  ตสฺมา ตตฺถ อนาคามินิโย สุทฺธาวาเสสุ อุปฺปนฺนา, อิตรา กาจิ
ตาวตึเสสุ, กาจิ ยาเมสุ, กาจิ ตุสิเตสุ, กาจิ นิมฺมานรตีสุ, กาจิ
ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ อุปฺปนฺนา.
    ราชาปิ โข อุเทโน "สามาวติยา เคหํ กิร ฌายตี"ติ สุตฺวา เวเคน
อาคจฺฉนฺโตปิ ตํ ปเทสํ ตาสุ ทฑฺฒาสุเยว สมฺปาปุณิ. อาคนฺตฺวา จ ปน ๑-
เคหํ นิพฺพาเปตฺวา อุปฺปนฺนพลวโทมนสฺโส มาคณฺฑิยาย ตถา การิตภาวํ
อุปาเยน ญตฺวา อริยสาวิกาสุ กตาปราธกมฺมุนา โจทิยมาโน ตสฺสา ราชาณํ
กาเรสิ สทฺธึ ญาตเกหิ. เอวํ สา สปริชนา สมิตฺตพนฺธวา อนยพฺยสนํ ปาปุณิ.
    เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตํ สามาวตีปมุขานํ ตาสํ อิตฺถีนํ อคฺคิมฺหิ
อนยพฺยสนาปตฺติเหตุํ, มาคณฺฑิยาย จ สมิตฺตพนฺธวาย ราชาณาย
อนยพฺยสนาปตฺตินิมิตฺตํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา ตทตฺถทีปนํ อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ.
    ตตฺถ โมหสมฺพนฺธโน โลโก, ภพฺพรูโปว ทิสฺสตีติ โย อิธ สตฺตโลโก
ภพฺพรูโปว เหตุสมฺปนฺโน วิย หุตฺวา ทิสฺสติ, โสปิ โมหสมฺพนฺธโน โมเหน
ปลิคุณฺฐิโต อตฺตหิตาหิตํ อชานนฺโต หิเต น ปฏิปชฺชติ, อหิตํ ทุกฺขาวหํ
พหุญฺจ อปุญฺญํ อาจินาติ. "ภวรูโปว ทิสฺสตี"ติปิ ปาโฐ. ตสฺสตฺโถ:- อยํ
โลโก โมหสมฺพนฺธโน โมเหน ปลิคุณฺฐิโต, ตโต เอว ภวรูโปว สสฺสตสภาโว
วิยสฺส อตฺตา ทิสฺสติ, อชรามโร วิย อุปฏฺฐาติ, เยน ปาณาติปาตาทีนิ
อกตฺตพฺพานิ กโรติ.
    อุปธิพนฺธโน พาโล, ตมสา ปริวาริโต. สสฺสโตริว ขายตีติ น เกวลญฺจ
โมหสมฺพนฺธโน เอว, อปิจ โข อุปธิพนฺธโนปิ ๒- อยํ อนฺธพาลกาโลโก
อวิชฺชาตมสา ปริวาริโต. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- เยน ญาเณน อวิปรีตํ กาเม
จ ขนฺเธ จ "อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา"ติ ปสฺเสยฺย, ตสฺส อภาวโต
ยสฺมา พาโล อนฺธปุถุชฺชโน อญาณตมสา สมนฺตโต วาริโต ๓- นิวุโต, ตสฺมา
โส กามูปธิ กิเลสูปธิ ขนฺธูปธีติ อิเมสํ อุปธีนํ วเสน จ อุปธิพนฺธโน, ตโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อาคนฺตฺวา ปน  ๒ สี. อุปธิสมฺพนฺธโนปิ  ๓ ฉ.ม. ปริวาริโต
เอว จสฺส โสปธิสฺส ปสฺสโต สสฺสโต วิย นิจฺโจ สพฺพกาลภาวี วิย ขายติ.
"อสสฺสติริว ขายตี"ติปิ ปาโฐ. ตสฺสตฺโถ:- อตฺตา สพฺพกาลํ วิชฺชติ อุปลพฺภตีติ
อญฺโญ อสสฺสติ อนิจฺโจติ โลกสฺส โส อุปธิ มิจฺฉาภินิเวสวเสน เอกเทโส
วิย ขายติ, อุปฏฺฐหตีติ อตฺโถ, รกาโร หิ ปทสนฺธิกโร. ปสฺสโต นตฺถิ
กิญฺจนนฺติ โย ปน สงฺขาเร ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสติ, ตสฺเสว
วิปสฺสนาปญฺญาสหิตาย มคฺคปญฺญาย ยถาภูตํ ปสฺสโต ชานโต ปฏิวิชฺฌโต
ราคาทิกิญฺจนํ นตฺถิ, เยน สํสาเร พทฺโธ ภเวยฺย. ๑- ตถา อปสฺสนฺโต เอว หิ
อวิชฺชาตณฺหาทิฏฺฐิอาทิพนฺธเนหิ สํสาเร พทฺโธ สิยาติ อธิปฺปาโย.
                       ทสมสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       นิฏฺฐิตา จ จูฬวคฺควณฺณนา.
                         --------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สํสาเร พชฺเฌยฺย

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๖ หน้า ๔๐๙-๔๑๔.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=26&A=9156&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=26&A=9156&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=157
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=3948
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=4222
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=4222
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25