ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๒๘ ภาษาบาลีอักษรไทย สุตฺต.อ.๑ (ปรมตฺถ.๑)

                      ๔. กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา
      เอวมฺเม สุตนฺติ กสิภารทฺวาชสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ภควา มคเธสุ
วิหรนฺโต ทกฺขิณาคิริสฺมึ เอกนาลายํ พฺราหฺมณาคาเม ปุเรภตฺตกิจฺจํ
ปจฺฉาภตฺตกิจฺจนฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ พุทฺธกิจฺเจสุ ปุเรภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา
ปจฺฉาภตฺตกิจฺจาวสาเน พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกนฺโต กสิภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ
อรหตฺตสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา "ตตฺถ มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, ตโต กถาวสาเน
ธมฺมเทสนํ สุตฺวา เอส พฺราหฺมโณ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี"ติ จ
ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา อิมํ สุตฺตํ อภาสิ.
      ตตฺถ สิยา "กตมํ พุทฺธานํ ปุเรภตฺตกิจฺจํ, กตมํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจนฺ"ติ.
วุจฺจเต:- พุทฺโธ ภควา ปาโต เอว วุฏฺฐาย ๑- อุปฏฺฐากานุคฺคหตฺถํ สรีรผาสุกตฺถญฺจ
มุขโธวนาทิสรีรปริกมฺมํ กตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว วิวิตฺตาสเน วีตินาเมตฺวา
ภิกฺขาจารเวลาย นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ปารุปิตฺวา ปตฺตมาทาย
กทาจิ เอกโกว กทาจิ ภิกฺขุสํฆปริวุโต คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสติ
กทาจิ ปกติยา, กทาจิ อเนเกหิ ปาฏิหาริเยหิ ปวตฺตมาเนหิ. ๒- เสยฺยถิทํ?
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อุฏฺฐาย         ฉ.ม. วตฺตมาเนหิ
ปิณฺฑาย ปวิสโต โลกนาถสฺส ปุรโต คนฺตฺวา มุทุคติโย วาตา ปฐวึ โสเธนฺติ,
วลาหกา อุทกผุสิตานิ มุญฺจนฺตา มคฺเค เรณุํ วูปสเมตฺวา อุปริ วิตานํ หุตฺวา
ติฏฺฐนฺติ. อปเร วาตา ปุปฺผานิ อุปสํหริตฺวา มคฺเค โอกิรนฺติ, อุนฺนตา
ภูมิปฺปเทสา โอนมนฺติ, โอนตา อุนฺนมนฺติ, ปาทนิกฺเขปสมเย สมาว ภูมิ โหติ,
สุขสมฺผสฺสานิ รถจกฺกมตฺตานิ ปทุมปุปฺผานิ วา ปาเท สมฺปฏิจฺฉนฺติ, อินฺทขีลสฺส
อนฺโต ฐปิตมตฺเต ทกฺขิณปาเท สรีรา ฉพฺพณฺณรสฺมิโย นิจฺฉริตฺวา
สุวณฺณรสปิญฺชรานิ วิย จิตฺรปฏปริกฺขิตฺตานิ วิย จ ปาสาทกูฏาคาราทีนิ กโรนฺติโย
อิโต จิโต จ วิธาวนฺติ, หตฺถิอสฺสวิหงฺคาทโย สกสกฏฺฐาเนสุ ฐิตาเยว มธุเรน
อากาเรน สทฺทํ กโรนฺติ, ตถา เภริวีณาทีนิ ตุริยานิ มนุสฺสานํ กายูปคานิ จ
อาภรณานิ, เตน สญฺญาเณน มนุสฺสา ชานนฺติ "อชฺช ภควา อิธ ปิณฺฑาย
ปวิฏฺโฐ"ติ. เต สุนิวตฺถา สุปารุตา คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย ฆรา นิกฺขมิตฺวา
อนฺตรวีถึ ปฏิปชฺชิตฺวา ภควนฺตํ คนฺธปุปฺผาทีหิ สกฺกจฺจํ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา
"อมฺหากํ ภนฺเต ทส ภิกฺขู, อมฺหากํ วีสติ, อมฺหากํ ภิกฺขุสตํ เทถา"ติ ยาจิตฺวา
ภควโตปิ ปตฺตํ คเหตฺวา อาสนํ ปญฺญาเปตฺวา สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาเตน
ปฏิมาเนนฺติ.
      ภควา กตภตฺตกิจฺโจ เตสํ สนฺตานานิ โอโลเกตฺวา ตถา ธมฺมํ เทเสติ,
ยถา เกจิ สรณคมเน ปติฏฺฐหนฺติ, เกจิ ปญฺจสุ สีเลสุ, เกจิ โสตาปตฺติสกทาคามิ-
อนาคามิผลานํ อญฺญตรสฺมึ, เกจิ ปพฺพชิตฺวา อคฺคผเล อรหตฺเตติ. เอวํ ตถา
ตถา ชนํ อนุคฺคเหตฺวา อุฏฺฐายาสนา วิหารํ คจฺฉติ. ตตฺถ ตตฺถ มณฺฑลมาเฬ
ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสีทติ ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสานํ อาคมยมาโน. ตโต
ภิกฺขูนํ ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน อุปฏฺฐาโก ภควโต นิเวเทติ, อถ ภควา คนฺธกุฏึ
ปวิสติ. อิทนฺตาว ปุเรภตฺตกิจฺจํ. ยเมตฺถ ๑- น วุตฺตํ, ตํ พฺรหฺมายุสุตฺเต
วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ยญฺเจตฺถ
      อถ ภควา เอวํ กตปุเรภตฺตกิจฺโจ คนฺธกุฏิยา อุปฏฺฐาเน นิสีทิตฺวา
ปาเท ปกฺขาเลตฺวา ปาทปีเฐ ฐตฺวา ภิกฺขุสํฆํ โอวทติ "ภิกฺขเว อปฺปมาเทน สมฺปาเทถ,
พุทฺธุปฺปาโท ทุลฺลโภ โลกสฺมึ, มนุสฺสปฏิลาโภ ทุลฺลโภ, สทฺธาสมฺปตฺติ ๑-
ทุลฺลภา, ปพฺพชฺชา ทุลฺลภา, สทฺธมฺมสฺสวนํ ทุลฺลภํ โลกสฺมินฺ"ติ. ตโต ภิกฺขู
ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉนฺติ, อถ ภควา ภิกฺขูนํ จริยาวเสน
กมฺมฏฺฐานํ เทติ. เต กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา อตฺตโน
อตฺตโน วสนฏฺฐานํ คจฺฉนฺติ, เกจิ อรญฺญํ, เกจิ รุกฺขมูลํ, เกจิ ปพฺพตาทีนํ
อญฺญตรํ, เกจิ จาตุมหาราชิกภวนํ ฯเปฯ เกจิ วสวตฺติภวนนฺติ. ตโต ภควา
คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา สเจ อากงฺขติ, ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน มุหุตฺตํ
สีหเสยฺยํ กปฺเปติ. อถ สมสฺสาสิตกาโย อุฏฺฐหิตฺวา ทุติยภาเค โลกํ โวโลเกติ.
ตติยภาเค ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ, ตตฺถ ชนา ๒- ปุเรภตฺตํ
ทานํ ทตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ สุนิวตฺถา สุปารุตา ๓- คนฺธปุปฺผาทีนิ อาทาย วิหาเร
สนฺนิปตนฺติ. ๔- ตโต ภควา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูเปน ปาฏิหาริเยน คนฺตฺวา
ธมฺมสภายํ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสชฺช ธมฺมํ เทเสติ กาลยุตฺตํ ปมาณยุตฺตํ.
อถ กาลํ วิทิตฺวา ปริสํ อุยฺโยเชติ.
      ตโต สเจ คตฺตานิ ปริสิญฺจิตุกาโม ๕- โหติ, อถ พุทฺธาสนา วุฏฺฐาย
อุปฏฺฐาเกน อุทกปฏิยาทิโตกาสํ คนฺตฺวา อุปฏฺฐากหตฺถา ๖- อุทกสาฏิกํ คเหตฺวา
นฺหานโกฏฺฐกํ ปวิสติ. อุปฏฺฐาโกปิ พุทฺธาสนํ อาเนตฺวา คนฺธกุฏิปริเวเณ
ปญฺญาเปติ, ภควา คตฺตานิ ปริสิญฺจิตฺวา ๗- สุรตฺตทุปฏฺฏํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ
พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา ๘- นิสีทติ เอกโกว มุหุตฺตํ
@เชิงอรรถ:  สี. ขณสมฺปตฺติ         ฉ.ม. ชโน           ฉ.ม. สุนิวตฺโถ สุปารุโต
@ ฉ.ม. สนฺนิปตติ        ฉ.ม. โอสิญฺจิตุกาโม    ฉ.ม. อุปฏฺฐากหตฺถโต
@ ฉ.ม. โอสิญฺจิตฺวา                          ฉ.ม. อาคนฺตฺวา
ปฏิสลฺลีโน. อถ ภิกฺขู ตโต ตโต อาคมฺม ภควโต อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉนฺติ. ๑-
ตตฺถ เอกจฺเจ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เอกจฺเจ กมฺมฏฺฐานํ, เอกจฺเจ ธมฺมสฺสวนํ ยาจนฺติ.
ภควา เตสํ อธิปฺปายํ สมฺปาเทนฺโต ปฐมยามํ วีตินาเมติ.
      มชฺฌิมยาเม ทสสหสฺสิโลกธาตุเทวตาโย ๒- โอกาสํ ลภมานา ภควนฺตํ
อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ ยถาภิสงฺขตํ อนฺตมโส จตุรกฺขรมฺปิ. ภควา ตาสํ
เทวตานํ ปญฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต มชฺฌิมยามํ วีตินาเมติ. ตโต ปจฺฉิมยามํ จตฺตาโร
ภาเค กตฺวา เอกํ ภาคํ จงฺกมํ อธิฏฺฐาติ, ทุติยภาคํ คนฺธกุฏึ ปวิสิตฺวา
ทกฺขิเณน ปสฺเสน สโต สมฺปชาโน สีหเสยฺยํ กปฺเปติ, ตติยภาคํ ผลสมาปตฺติยา
วีตินาเมติ, จตุตฺถภาคํ มหากรุณาสมาปตฺตึ ปวิสิตฺวา พุทฺธจกฺขุนา โลกํ โวโลเกติ
อปฺปรชกฺขมหารชกฺขาทิสตฺตทสฺสนตฺถํ. อิทํ ปจฺฉาภตฺตกิจฺจํ.
      เอวมิมสฺส ปจฺฉาภตฺตกิจฺจสฺส โลกโวโลกนสงฺขาเต จตุตฺถภาคาวสาเน
พุทฺธธมฺมสํเฆสุ ทานสีลอุโปสถกมฺมาทีสุ จ อกตาธิกาเร จ กตาธิกาเร จ
อนุปนิสฺสยสมฺปนฺเน จ อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน จ สตฺเต ปสฺสิตุํ พุทฺธจกฺขุนา โลกํ
โวโลเกนฺโต กสิภารทฺวาชํ พฺราหฺมณํ อรหตฺตุปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ทิสฺวา "ตตฺถ
มยิ คเต กถา ปวตฺติสฺสติ, ตโต กถาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา  เอส พฺราหฺมโณ
ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิสฺสตี"ติ จ ญตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา กถํ สมุฏฺฐาเปตฺวา
อิมํ สุตฺตํ อภาสิ.
      ตตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติอาทิ อายสฺมตา อานนฺเทน ปฐมมหาสงฺคีติกาเล
ธมฺมสงฺคีตึ กโรนฺเตน อายสฺมตา มหากสฺสปตฺเถเรน ปุฏฺเฐน ปญฺจนฺนํ
อรหนฺตสตานํ วุตฺตํ, "อหํ โข สมณ กสามิ จ วปฺปามิ ๓- จา"ติ กสิภารทฺวาเชน
วุตฺตํ, "อหมฺปิ โข พฺราหฺมณ กสามิ จ วปฺปามิ จา"ติอาทิ ภควตา วุตฺตํ,
ตเทตํ สพฺพมฺปิ สโมธาเนตฺวา "กสิภารทฺวาชสุตฺตนฺ"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. คจฺฉนฺติ         ฉ.ม. สกลทสสหสฺสิ.....       ฉ.ม. วปามิ
      ตตฺถ เอวนฺติ อยํ อาการนิทสฺสนาวธารณตฺโถ เอวํสทฺโท. อาการตฺเถน
หิ เอเตน เอตมตฺถํ ทีเปติ:- นานานยนิปุณมเนกชฺฌาสยสมุฏฺฐานมตฺถพฺยญฺชนสมฺปนฺนํ
วิวิธปาฏิหาริยํ ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรํ สพฺพสตฺเตหิ สกสกภาสานุรูป-
มุปลกฺขณิยสภาวํ ตสฺส ภควโต วจนํ, ตํ สพฺพปฺปกาเรน ๑- โก สมตฺโถ
วิญฺญาตุํ, อถ โข เอวมฺเม สุตํ, มยาปิ เอเกนากาเรน สุตนฺติ. นิทสฺสนตฺเถน
"นาหํ สยมฺภู, น มยา อิทํ สจฺฉิกตนฺ"ติ อตฺตานํ ปริโมเจนฺโต "เอวมฺเม
สุตํ, มยา เอวํ สุตนฺ"ติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สกลํ สุตฺตํ นิทสฺเสติ. อวธารณตฺเถน
"เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ พหุสฺสุตานํ ยทิทํ อานนฺโท,
คติมนฺตานํ, สติมนฺตานํ, ธิติมนฺตานํ, อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท"ติ ๒- เอวํ
ภควตา ปสตฺถภาวานุรูปํ อตฺตโน ธารณพลํ ทสฺเสนฺโต สตฺตานํ โสตุกมฺยตํ
ชเนติ "เอวมฺเม สุตํ ตญฺจ อตฺถโต วา พฺยญฺชนโต วา อนูนมนธิกํ, เอวํ น
อญฺญถา ทฏฺฐพฺพนฺ"ติ. เม สุตนฺติ เอตฺถ มยาสทฺทตฺโถ เมสทฺโท,
โสตทฺวารวิญฺญาณตฺโถ สุตสทฺโท. ตสฺมา เอวมฺเม สุตนฺติ เอวํ มยา
โสตวิญฺญาณปุพฺพงฺคมาย โสตวิญฺญาณวีถิยา ๓- อุปธาริตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
      เอกํ สมยนฺติ เอกํ กาลํ. ภควาติ ภาคฺยวา ภคฺควา ภตฺตวาติ วุตฺตํ
โหติ. มคเธสุ วิหรตีติ มคธา นาม ชนปทิโน ราชกุมารา, เตสํ นิวาโส
เอโกปิ ชนปโท รูฬฺหิสทฺเทน "มคธา"ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ มคเธสุ ชนปเท.
เกจิ ปน "ยสฺมา เจติยราชา มุสาวาทํ ภณิตฺวา ภูมึ ปวิสนฺโต `มา คธํ
ปวิสา'ติ วุตฺโต, ยสฺมา วา ตํ ราชานํ มคฺคนฺตา ภูมึ ขณนฺตา ปุริสา
`มา คธํ กโรถา'ติ วุตฺตา, ตสฺมา มคธา"ติ เอวมาทีหิ นเยหิ พหุธา
ปปญฺเจนฺติ. ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํ. ๔- วิหรตีติ เอกํ อิริยาปถพาธนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สพฺพากาเรน            องฺ.เอกก. ๒๐/๒๑๙-๒๓/๒๕
@ ฉ.ม. วิญฺญาณวีถิยา            ฉ.ม. คเหตพฺพนฺติ
อปเรน อิริยาปเถน วิจฺฉินฺทิตฺวา อปริปตนฺตํ อตฺตภาวํ หรติ, ปวตฺเตตีติ วุตฺตํ
โหติ. ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ วา สตฺตานํ วิวิธํ หิตํ หรตีติ วิหรติ. หรตีติ
อุปสํหรติ อุปเนติ ชเนติ อุปฺปาเทตีติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ ยทา สตฺตา
กาเมสุ วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา กิร ภควา ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรติ เตสํ
อโลภกุสลมูลสมุปฺปาทนตฺถํ "อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจึ
อุปฺปาเทตฺวา กาเมสุ วิรชฺเชยฺยุนฺ"ติ. ยทา ปน อิสฺสริยตฺถํ สตฺเตสุ
วิปฺปฏิปชฺชนฺติ, ตทา พฺรหฺมวิหาเรน วิหรติ เตสํ อโทสกุสลมูลสมุปฺปาทนตฺถํ
"อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจึ อุปฺปาเทตฺวา อโทเสน โทสํ
วูปสเมยฺยุนฺ"ติ. ยทา ปน ปพฺพชิตา ธมฺมาธิกรณํ วิวทนฺติ, ตทา อริยวิหาเรน วิหรติ
เตสํ อโมหกุสลมูลสมุปฺปาทนตฺถํ  "อปฺเปว นาม อิมํ ปฏิปตฺตึ ทิสฺวา เอตฺถ รุจึ
อุปฺปาเทตฺวา อโมเหน โมหํ วูปสเมยฺยุนฺ"ติ. อิริยาปถวิหาเรน ปน น กทาจิ
น วิหรติ ตํ วินา อตฺตภาวปริหรณาภาวโตติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารํ ปน
มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ วกฺขาม.
      ทกฺขิณาคิริสฺมินฺติ โย โส ราชคหํ ปริวาเรตฺวา ฐิโต คิริ, ตสฺส
ทกฺขิณปสฺเสน ชนปโท "ทกฺขิณาคิรี"ติ วุจฺจติ ทกฺขิณคิรีติ วา ๑- ตสฺมึ
ชนปเทติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ วิหารสฺสาปิ ตเทว นามํ. เอกนาฬายํ
พฺราหฺมณคาเมติ เอกนาฬาติ ตสฺส คามสฺส นามํ. พฺราหฺมณา เจตฺถ สมฺพหุลา
ปฏิวสนฺติ, พฺราหฺมณโภโค วา โส, ตสฺมา "พฺราหฺมณคาโม"ติ วุจฺจติ.
      เตน โข ปน สมเยนาติ ยํ สมยํ ภควา อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา
อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิตฺวา ปวตฺติตปวรธมฺมจกฺโก มคธรฏฺเฐ
เอกนาฬํ พฺราหฺมณคามํ อุปนิสฺสาย ทกฺขิณาคิริมหาวิหาเร พฺราหฺมณสฺส
อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน วิหรติ, เตน สมเยน กรณภูเตนาติ วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. "ทกฺขิณาคิรี"ติ วุจฺจติ, สี. วุจฺจติ, ทกฺขิณคิรีติ วา
โข ปนาติ อิทํ ปเนตฺถ นิปาตทฺวยํ ปทปูรณมตฺตํ, อธิการนฺตรทสฺสนตฺถํ วาติ
ทฏฺฐพฺพํ. กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺสาติ โส พฺราหฺมโณ กสิยา ชีวติ,
ภารทฺวาโชติ จสฺส โคตฺตํ, ตสฺมา เอวํ วุจฺจติ. ปญฺจมตฺตานีติ ยถา "โภชเน
มตฺตญฺญุตา"ติ ๑- เอตฺถ มตฺตสทฺโท ปมาเณ วตฺตติ, เอวมิธาปิ, ตสฺมา
ปญฺจปฺปมาณานิ อนูนานิ อนธิกานิ, ปญฺจ นงฺคลสตานีติ วุตฺตํ โหติ.
ปยุตฺตานีติ ปโยชิตานิ, พลิพทฺทานํ ขนฺเธสุ ฐเปตฺวา ยุเค โยตฺเตหิ ยุตฺตานิ ๒-
โหนฺตีติ อตฺโถ.
      วปฺปกาเลติ วปฺปนกาเล, พีชนิกฺขิปนกาเลติ ๓- วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เทฺว
วปฺปานิ กลลวปฺปํ ปํสุวปฺปญฺจ. ปํสุวปฺปํ อิธาธิปฺเปตํ, ตญฺจ โข ปฐเม ทิวเส
มงฺคลวปฺปํ. ตตฺรายํ อุปกรณสมฺปทา:- ตีณิ พลิพทฺทสหสฺสานิ อุปฏฺฐาปิตานิ
โหนฺติ, สพฺเพสํ สุวณฺณมยานิ สิงฺคานิ ปฏิมุกฺกานิ, รชตมยา ขุรา, สพฺเพ
เสตมาลาหิ สพฺพคนฺธสุคนฺเธหิ ปญฺจงฺคุลิเกหิ จ อลงฺกตา ปริปุณฺณงฺคปจฺจงฺคา
สพฺพลกฺขณสมฺปนฺนา, เอกจฺเจ กาฬา อญฺชนวณฺณาเยว, เอกจฺเจ เสตา
รชตวณฺณา, ๔- เอกจฺเจ รตฺตา ปวาฬวณฺณา, เอกจฺเจ กมฺมาสา มสารคลฺลวณฺณา.
ปญฺจสตา กสฺสกปุริสา สพฺเพ อหตเสตวตฺถนิวตฺถา มาลาลงฺกตา ทกฺขิณอํสกูเฏสุ
ฐปิตปุปฺผจุมฺพฏกา หริตาลมโนสิลาลญฺฉนุชฺชลิตคตฺตภาคา ๕- ทส ทส นงฺคลา
เอเกกคุมฺพา หุตฺวา คจฺฉนฺติ. นงฺคลานํ สีสญฺจ ยุคญฺจ ปโตทา จ
สุวณฺณวินทฺธา. ปฐมนงฺคเล อฏฺฐ พลิพทฺทา ยุตฺตา, เสเสสุ จตฺตาโร จตฺตาโร,
อวเสสา กิลนฺตปริวตฺตนตฺถํ อานีตา. เอเกกคุมฺเพ เอกเมกํ พีชสกฏํ เอเกโก
กสติ, เอเกโก วปฺปติ.
      พฺราหฺมโณ ปน ปเคว มสฺสุกมฺมํ การาเปตฺวา นฺหาตฺวา สุคนฺธคนฺเธหิ
วิลิตฺโต ปญฺจสตคฺฆนิกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา สหสฺสคฺฆนิกํ ๖- วตฺถํ เอกํสํ กริตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. มตฺตญฺญูติ         ฉ.ม. โยชิตานิ        ฉ.ม. พีชนิกฺขิปกาเลติ
@ สี. วลาหกวณฺณา, ม. พกวณฺณา, ฉ. ผลิกวณฺณา    สี....ลญฺฉนุชฺชลคตฺตภาคา
@ ฉ.ม. ปญฺจสตคฺฆนกํ...สหสฺสคฺฆนกํ
เอกเมกิสฺสา องฺคุลิยา เทฺว เทฺว กตฺวา วีสติ องฺคุลิมุทฺทิกาโย, กณฺเณสุ
สีหกุณฺฑลานิ, ๑- สีเส จ พฺรหฺมเวฐนํ ปฏิมุญฺจิตฺวา สุวณฺณมาลํ กณฺเฐ
กตฺวา พฺราหฺมณคณปริวุโต กมฺมนฺตํ โวสาสติ. อถสฺส พฺราหฺมณี
อเนกสตภาชเนสุ ปายาสํ ปจาเปตฺวา มหาสกเฏสุ อาโรเปตฺวา คนฺโธทเกน
นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา พฺราหฺมณีคณปริวุตา กมฺมนฺตํ อคมาสิ.
เคหมฺปิสฺส สพฺพตฺถ คนฺเธหิ ๒- สุวิลิตฺตํ ปุปฺเผหิ สุกตพลิกมฺมํ, เขตฺตญฺจ
เตสุ เตสุ ฐาเนสุ สมุสฺสิตปฏากํ อโหสิ. ปริชนกมฺมกเรหิ สห กมฺมนฺตํ
โอสฏปริสา อฑฺฒเตยฺยสหสฺสา อโหสิ สพฺเพ อหตวตฺถนิวตฺถา, สพฺเพสญฺจ
ปายาสโภชนํ ปฏิยตฺตํ อโหสิ.
      อถ พฺราหฺมโณ ยตฺถ สามํ ภุญฺชติ, ตํ สุวณฺณถาลํ ๓- โธวาเปตฺวา
ปายาสสฺส ปูเรตฺวา สปฺปิมธุผาณิตาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา นงฺคลพลิกมฺมํ การาเปสิ.
พฺราหฺมณี ปญฺจ กสฺสกสตานิ สุวณฺณรชตกํสตมฺพมยานิ ภาชนานิ คเหตฺวา
นิสินฺนานิ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปายาเสน ปริวิสนฺตี คจฺฉติ. พฺราหฺมโณ
ปน พลิกมฺมํ การาเปตฺวา รตฺตสุวณฺณูปาหนาโย ๔- อาโรหิตฺวา รตฺตสุวณฺณทณฺฑํ
คเหตฺวา "อิธ ปายาสํ เทถ, อิธ สปฺปึ เทถ, อิธ สกฺขรํ เทถา"ติ โวสาสมาโน
วิจรติ. อถ โข ภควา คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนว พฺราหฺมณสฺส ปริเวสนํ วตฺตมานํ
ญตฺวา "อยํ กาโล พฺราหฺมณํ ทเมตุนฺ"ติ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา
สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา คนฺธกุฏิโต นิกฺขมิ ยถาตํ อนุตฺตโร
ปุริสทมฺมสารถิ. เตนาห อายสฺมา อานนฺโท "อถ โข ภควา ปุพฺพณฺหสมยํ
นิวาเสตฺวา"ติ.
      ตตฺถ อถอิติ นิปาโต อธิการวจนารมฺภํ โชเตติ, ๕- โขติ ปทปูรเณ.
ภควาติ วุตฺตนยเมว. ปุพฺพณฺหสมยนฺติ ทิวสสฺส ปุพฺพภาคสมยํ, ปุพฺพณฺหสมเยติ
@เชิงอรรถ:  ม. เคหมุขกุณฺฑลานิ     สี. สพฺพคนฺเธหิ    สี. สุวณฺณถาลึ, ฉ.ม. สุวณฺณปาตึ
@ ฉ.ม. รตฺตสุวณฺณพนฺธูปาหนาโย    ม. อธิการวจนารมฺเภ, ฉ. อญฺญาธิการวจนารมฺเภ
อตฺโถ, ปุพฺพเณฺห วา สมยํ ปุพฺพณฺหสมยํ, ปุพฺพเณฺห เอกํ ขณนฺติ วุตฺตํ
โหติ. เอวํ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ ลพฺภติ. นิวาเสตฺวาติ ปริทหิตฺวา,
วิหารนิวาสนปริวตฺตนวเสเนตํ เวทิตพฺพํ. น หิ ภควา ตโต ปุพฺเพ อนิวตฺโถ
อาสิ. ปตฺตจีวรมาทายาติ ปตฺตํ หตฺเถหิ, จีวรํ กาเยน อาทิยิตฺวา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
ธาเรตฺวาติ อตฺโถ. ภควโต กิร ปิณฺฑาย ปวิสิตุกามสฺส ภมโร วิย วิกสิตํ
ปทุมทฺวยมชฺฌํ, อินฺทนีลมณิวณฺณเสลมยํ ปตฺตํ หตฺถทฺวยมชฺฌํ อาคจฺฉติ,
ตสฺมา เอวมาคตํ ปตฺตํ หตฺเถหิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จีวรญฺจ ปริมณฺฑลํ ปารุตํ
กาเยน ธาเรตฺวาติ เอวมสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เยน วา เตน วา ปกาเรน
คณฺหนฺโต อาทาย อิจฺเจว วุจฺจติ ยถา "สมาทาเยว ปกฺกมตี"ติ.
      เยนาติ เยน มคฺเคน. กมฺมนฺโตติ กมฺมกรโณกาโส. เตนาติ เตน
มคฺเคน. อุปสงฺกมีติ คโต, เยน มคฺเคน กสิภารทฺวาชสฺส พฺราหฺมณสฺส
กมฺมนฺโต คมฺมติ, เตน มคฺเคน คโตติ วุตฺตํ โหติ. อถ กสฺมา ภิกฺขู
ภควนฺตํ นานุพนฺธึสูติ? วุจฺจเต:- ยทา ภควา เอกโกว กตฺถจิ อุปสงฺกมิตุกาโม
โหติ, ภิกฺขาจารเวลายํ ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตคนฺธกุฏิยํ ปวิสติ, ตโต ภิกฺขู
ตาย สญฺญาย ชานนฺติ "อชฺช ภควา เอกโกว คามํ ปวิสิตุกาโม, อทฺธา
กญฺจิ เอว วิเนตพฺพํ ปุคฺคลํ อทฺทสา"ติ. เต อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา
คนฺธกุฏึ ปทกฺขิณํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺติ. ตทา จ ภควา เอวมกาสิ, ตสฺมา
ภิกฺขู ภควนฺตํ นานุพนฺธึสูติ.
      เตน โข ปน สมเยนาติ เยน สมเยน ภควา กมฺมนฺตํ อุปสงฺกมิ, เตน
สมเยน ตสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริเวสนา วตฺตติ, ภตฺตวิสฺสคฺโค วตฺตตีติ อตฺโถ.
ยํ ปุพฺเพ อโวจุมฺหา ๑- "พฺราหฺมณี ปญฺจ กสฺสกสตานิ สุวณฺณรชตกํสตมฺพมยานิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อโวจุมฺห
ภาชนานิ คเหตฺวา นิสินฺนานิ สุวณฺณกฏจฺฉุํ คเหตฺวา ปายาเสน ปริวิสนฺตี
คจฺฉตี"ติ. อถ โข ภควา เยน ปริเวสนา เตนุปสงฺกมติ. กึการณาติ?
พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหกรณตฺถํ. น หิ ภควา กปณปุริโส วิย โภตฺตุกามตาย ๑-
ปริเวสนํ อุปสงฺกมติ. ภควโต หิ เทฺวอสีติสหสฺสสงฺขาตา ๒- สกฺยโกลิยราชาโน
ญาตโย, เต อตฺตโน สมฺปตฺติยา นิพทฺธภตฺตํ ทาตุํ อุสฺสหนฺติ. น ปน
ภควา ภตฺตตฺถาย ปพฺพชิโต, อปิจ โข ปน "อเนกานิ อสงฺเขฺยยฺยานิ
ปญฺจมหาปริจฺจาเค ปริจฺจชนฺโต ปารมิโย ปูเรตฺวา มุตฺโต โมเจสฺสามิ, ทนฺโต
ทเมสฺสามิ, สนฺโต สเมสฺสามิ, นิพฺพุโต นิพฺพาเปสฺสามี"ติ ๓- ปพฺพชิโต.
ตสฺมา อตฺตโน มุตฺตตฺตา ฯเปฯ ปรินิพฺพุตตฺตา จ ปรํ โมเจนฺโต ฯเปฯ
ปรินิพฺพาเปนฺโต จ โลเก วิจรนฺโต พฺราหฺมณสฺส อนุคฺคหกรณตฺถํ เยน
ปริเวสนา เตนุปสงฺกมีติ เวทิตพฺพํ.
      อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ เอวํ อุปสงฺกมิตฺวา จ เอกมนฺตํ
อฏฺฐาสิ. เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เอโกกาสํ เอกปสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ, ตสฺส ทสฺสนูปจาเร กถาสวนฏฺฐาเน, ยตฺถ ฐิตํ
พฺราหฺมโณ ปสฺสติ, ตตฺถ อุจฺจฏฺฐาเน อฏฺฐาสิ. ฐตฺวา จ สุวณฺณรสปิญฺชรํ
สหสฺสจนฺทสูริโยภาสาติภาสยมานํ สรีราภํ มุญฺจิ สมนฺตโต อสีติหตฺถปริมาณํ,
ยาย อชฺโฌตฺถริตตฺตา พฺราหฺมณสฺส กมฺมนฺตสาลาภิตฺติรุกฺขกสิตมตฺติกาปิณฺฑาทโย
สุวณฺณมยา วิย อเหสุํ. อถ มนุสฺสา ปายาสํ ภุตฺตา อสีติอนุพฺยญฺชนปริวาร-
ทฺวตฺตึสวรลกฺขณปฏิมณฺฑิตสรีรํ พฺยามปฺปภาปริกฺเขปวิภูสิตพาหุยุคลํ
เกตุมาลาสมุชฺชลิตสสฺสิริกทสฺสนํ ชงฺคมมิว ปทุมสรํ, รํสิชาลุชฺชลิตตาราคณมิว
คคนตลํ, อาทิตฺตมิว จ กนกคิริสิขรํ สิริยา ชลมานํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เอกมนฺตํ ฐิตํ
@เชิงอรรถ:  ม. ภตฺตกามตาย           ฉ.ม. เทฺว อสีติสหสฺสสงฺขฺยา
@ ฉ.ม. ปรินิพฺพุโต ปรินิพฺพาเปสฺสามีติ
ทิสฺวา หตฺถปาเท โธวิตฺวา อญฺชลึ ปคฺคยฺห สมฺปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ. เอวํ
เตหิ สมฺปริวาริตํ อทฺทส โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ ปิณฺฑาย
ฐิตํ, ทิสฺวาน ภควนฺตํ เอตทโวจ "อหํ โข สมณ กสามิ จ วปฺปามิ
จา"ติ.
      กสฺมา ปนายํ เอวมาห, กึ สมนฺตปาสาทิเก ปสาทนีเย
อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺเตปิ ภควติ อปฺปสาเทน, อุทาหุ อฑฺฒเตยฺยานํ ชนสหสฺสานํ
ปายาสํ ปฏิยาเทตฺวาปิ กฏจฺฉุภิกฺขาย มจฺเฉเรนาติ? อุภยถาปิ โน, อปิจ
ขฺวสฺส ภควโต ทสฺสเนน อติตฺตํ นิกฺขิตฺตกมฺมนฺตํ ชนํ ทิสฺวา "กมฺมภงฺคํ
เม กาตุํ อาคโต"ติ อนตฺตมนตา อโหสิ, ตสฺมา เอวมาห. ภควโต จ
ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "สจายํ กมฺมนฺเต ปโยชยิตฺถ, ๑- สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสานํ
สีเส จูฬามณิ วิย อภวิสฺส, โก นามสฺส อตฺโถ น สมฺปชฺชิสฺส, เอวเมวํ
อลสตาย กมฺมนฺเต อปฺปโยเชตฺวา วปฺปมงฺคลกาลาทีสุ ๒- ปิณฺฑาย จริตฺวา
ภุญฺชนฺโต กายทฬฺหีพหุโล วิจรตี"ติปิสฺส อโหสิ. เตนาห:- อหํ โข สมณ
กสามิ จ วปฺปามิ จ, กสิตฺวา จ วปฺปิตฺวา จ ภุญฺชามีติ. น เม กมฺมนฺตา
พฺยาปชฺชนฺติ, น จมฺหิ ยถา ตฺวํ เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺโนติ อธิปฺปาโย. ตฺวมฺปิ
สมณ ฯเปฯ ภุญฺชสฺสุ, โก เต อตฺโถ น สมฺปชฺเชยฺย เอวํ ลกฺขณสมฺปนฺนสฺสาติ
อธิปฺปาโย.
      อปิจายํ อสฺโสสิ "สกฺยราชกุเล กิร กุมาโร อุปฺปนฺโน, โส จกฺกวตฺติรชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิโต"ติ. ตสฺมา "อิทานิ อยํ โส"ติ ญตฺวา "จกฺกวตฺติรชฺชํ กิร
ปหาย นิกฺขนฺโตสี"ติ ๓- อุปารมฺภํ กโรนฺโต อาห "อหํ โข สมณา"ติ. อปิจายํ
ติกฺขปญฺโญ พฺราหฺมโณ, น ภควนฺตํ อวกฺขิปนฺโต ภณติ, ภควโต ปน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปโยชยิสฺส      ฉ.ม. วปฺปมงฺคลาทีสุ      ฉ. กิลนฺโตสีติ
รูปสมฺปตฺตึ ทิสฺวา ปญฺญาสมฺปตฺตึ สมฺภาวยมาโน กถาปวตฺตนตฺถมฺปิ เอวมาห
"อหํ โข สมณา"ติ. ตโต ภควา เวเนยฺยวเสน สเทวเก โลเก
อคฺคกสฺสกวปฺปกภาวํ ๑- อตฺตโน ทสฺเสนฺโต อาห "อหมฺปิ โข พฺราหฺมณา"ติ.
      อถ พฺราหฺมณสฺส จินฺตา อุทปาทิ "อยํ สมโณ `กสามิ จ วปฺปามิ
จา'ติ อาห, น จสฺส โอฬาริกานิ ยุคนงฺคลาทีนิ กสิภณฺฑานิ ปสฺสามิ, โส
มุสา นุ โข ภณติ, โน"ติ ภควนฺตํ ตาว ปาทตลา ปฏฺฐาย ยาว อุปริ เกสนฺตา
สมฺมาโลกยมาโน ๒- องฺควิชฺชาย กตาธิการตฺตา ทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมฺปตฺติมสฺส
ญตฺวา "อฏฺฐานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอวรูโป มุสา ภเณยฺยา"ติ ตาวเทว
สญฺชาตพหุมาโน ภควติ สมณวาทํ ปหาย โคตฺเตน ภควนฺตํ สมุทาจรมาโน
อาห "น โข ปน มยํ ปสฺสาม โภโต โคตมสฺสา"ติ.
      เอวํ จ ปน วตฺวา ติกฺขปญฺโญ พฺราหฺมโณ "คมฺภีรตฺถํ สนฺธาย อิมินา
เอตํ วุตฺตนฺ"ติ ญตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ตมตฺถํ ญาตุกาโม ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสิ.
เตนาห อายสฺมา อานนฺโท "อถ โข กสิภารทฺวาโช พฺราหฺมโณ ภควนฺตํ
คาถาย อชฺฌภาสี"ติ. ตตฺถ คาถายาติ อกฺขรปทนิยมิเตน วจเนน. อชฺฌภาสีติ
อภาสิ.
      [๗๖-๗๗] ตตฺถ พฺราหฺมโณ "กสินฺ"ติ ยุคนงฺคลาทิกสิสมฺภารสมาโยคํ
วทติ. ภควา ปน ยสฺมา ปุพฺพธมฺมสภาเคน โรเปตฺวา กถนนฺนาม พุทฺธานํ
อานุภาโว, ตสฺมา พุทฺธานุภาวํ ทีเปนฺโต ปุพฺพธมฺมสภาเคน โรเปนฺโต อาห
"สทฺธา พีชนฺ"ติ. โก ปเนตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาโค, นนุ พฺราหฺมเณน ภควา
ยุคนงฺคลาทิกสิสมฺภารสมาโยคํ ปุจฺฉิโต  อถ จ ปน อปุจฺฉิตสฺส พีชสฺส
สภาเคน โรเปนฺโต อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ, เอวญฺจ สติ อนนุสนฺธิกาว อยํ
@เชิงอรรถ:  ม. อคฺคกสฺสกภาวํ             ม. สโมโลกยมาโน
กถา โหตีติ? วุจฺจเต:- น พุทฺธานํ อนนุสนฺธิกา นาม กถา อตฺถิ, นาปิ
พุทฺธา ปุพฺพธมฺมสภาคํ อาโรเปตฺวา ๑- กเถนฺติ. เอวญฺเจตฺถ อนุสนฺธิ เวทิตพฺพา:-
อเนน หิ พฺราหฺมเณน ภควา ยุคนงฺคลาทิกสิสมฺภารวเสน กสึ ปุจฺฉิโต, ตสฺส
อนุกมฺปาย "อิทํ อปุจฺฉิตนฺ"ติ อปริหาเปตฺวา สมูลํ สอุปการํ สสมฺภารํ สผลํ
กสึ ญาเปตุํ มูลโต ปฏฺฐาย กสึ ทสฺเสนฺโต อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ. พีชํ หิ
กสิยา มูลํ ตสฺมึ สติ กตฺตพฺพโต, อสติ อกตฺตพฺพโต, ตปฺปมาเณน จ
กตฺตพฺพโต. พีเช หิ สติ กสึ กโรนฺติ, อสติ น กโรนฺติ. พีชปฺปมาเณน จ
กุสลา กสฺสกา เขตฺตํ กสนฺติ, น อูนํ "มา โน สสฺสํ ปริหายี"ติ, น อธิกํ
"มา โน โมโฆ วายาโม อโหสี"ติ. ยสฺมา จ พีชเมว มูลํ, ตสฺมา ภควา มูลโต
ปฏฺฐาย กสึ ทสฺเสนฺโต ตสฺส พฺราหฺมณสฺส กสิยา ปุพฺพธมฺมสฺส พีชสฺส
สภาเคน อตฺตโน กสิยา ปุพฺพธมฺมํ โรเปนฺโต อาห "สทฺธา พีชนฺ"ติ.
เอวเมตฺถ ปุพฺพธมฺมสภาโค เวทิตพฺโพ.
      ปุจฺฉิตํเยว วตฺวา อปุจฺฉิตํ ปจฺฉา กึ น วุตฺตนฺติ เจ? ตสฺส
อุปการภาวโต ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต จ อยญฺหิ พฺราหฺมโณ ปญฺญวา,
มิจฺฉาทิฏฺฐิกุเล ปน ชาตตฺตา สทฺธาวิรหิโต. สทฺธาวิรหิโต จ ปญฺญวา ปเรสํ
สทฺธาย อตฺตโน วิสเย อปฺปฏิปชฺชมาโน วิเสสํ นาธิคจฺฉติ, กิเลสกาลุสฺสิย-
ภาวาปคมอปฺปสาทมตฺตลกฺขณาปิ จสฺส ทุพฺพลา สทฺธา พลวติยา ปญฺญาย สห
วตฺตมานา อตฺถสิทฺธึ น กโรติ หตฺถินา สห เอกธุเร ยุตฺตโคโณ วิย. ตสฺมา
ตสฺส สทฺธา อุปการิกา. เอวํ ตสฺส พฺราหฺมณสฺส สอุปการภาวโต ตํ พฺราหฺมณํ
สทฺธาย ปติฏฺฐาเปนฺเตน ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต
@เชิงอรรถ:  สี. อโรเปตฺวา, ฉ.ม. อนาโรเปตฺวา
เทสนากุสลตาย ยถา อญฺญตฺราปิ "สทฺธา พนฺธติ ปาเถยฺยนฺ"ติ ๑- จ, "สทฺธา
ทุติยา ปุริสสฺส โหตี"ติ ๒- จ, "สทฺธีธ วิตฺตํ ปุริสสฺส เสฏฺฐนฺ"ติ ๓- จ,
"สทฺธาย ตรติ โอฆนฺ"ติ ๔- จ, "สทฺธาหตฺโถ มหานาโค"ติ ๕- จ, "สทฺโธ ๖-
โข ภิกฺขเว อริยสาวโกติ จา"ติ. ๗- ตสฺส ๘- พีชสฺส จ อุปการิกา วุฏฺฐิ, สา
ตทนนฺตรญฺเญว วุจฺจมานา สมตฺถา โหติ. เอวํ ธมฺมสมฺพนฺธสมตฺถภาวโต
ปจฺฉาปิ วตฺตพฺโพ อยมตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต, อญฺโญ จ เอวํวิโธ อีสาโยตฺตาทิ.
      ตตฺถ สมฺปสาทนลกฺขณา สทฺธา, โอกปฺปนลกฺขณา วา, ปกฺขนฺทนรสา,
อธิมุตฺติปจฺจุปฏฺฐานา, อกาลุสฺสิยปจฺจุปฏฺฐานา วา, โสตาปตฺติยงฺคปทฏฺฐานา,
สทฺทหิตพฺพธมฺมปทฏฺฐานา วา, อาทาสชลตลาทีนํ ปสาโท วิย เจตโส ปสาทภูตา,
อุทกปฺปสาทกมณิ วิย อุทกสฺส, สมฺปยุตฺตธมฺมานํ ปสาทิกา. พีชนฺติ ปญฺจวิธํ
มูลพีชํ ขนฺธพีชํ ผลพีชํ อคฺคพีชํ พีชพีชเมว ปญฺจมนฺติ. ตํ สพฺพมฺปิ วิรุหนฏฺเฐน
พีชนฺเตฺวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ยถาห "พีชญฺเจตํ วิรุหนฏฺเฐนา"ติ.
      ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส กสิยา มูลภูตํ พีชํ เทฺว กิจฺจานิ กโรติ,
เหฏฺฐา มูเลน ปติฏฺฐาติ, อุปริ องฺกุรํ อุฏฺฐาเปติ, เอวํ ภควโต กสิยา มูลภูตา
สทฺธา เหฏฺฐา สีลมูเลน ปติฏฺฐาติ, อุปริ สมถวิปสฺสนงฺกุรํ อุฏฺฐาเปติ. ยถา เจตํ
มูเลน ปฐวิรสํ อาโปรสํ คเหตฺวา นาเฬน ธญฺญปริปากคหณตฺถํ วฑฺฒติ,
เอวมยํ สีลมูเลน สมถวิปสฺสนารสํ คเหตฺวา อริยมคฺคนาเฬน
อริยผลปริปากคหณตฺถํ ๙- วฑฺฒติ. ยถา จ ตํ สุภูมิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา
มูลงฺกุรปณฺณนาฬกณฺฑกปสเวหิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปตฺวา ขีรํ
ชเนตฺวา อเนกสาลิผลภริตสาลิสีสํ
@เชิงอรรถ:  สํ.ส. ๑๕/๗๙/๕๐   สํ.ส. ๑๕/๕๙/๔๓   สํ.ส. ๑๕/๗๓/๔๘, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๔/๓๖๙
@ สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๘      องฺ.ฉกก. ๒๒/๓๑๔/๓๘๗, ขุ.เถร. ๒๖/๖๙๔/๓๖๖
@ ฉ.ม. สทฺเธสิโก ส. สทฺธายิโก ม. สทฺธาย    องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๑๐ (สฺยา)
@ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ                 ฉ.ม. อริยผลธญฺญวิปาก....
นิปฺผาเทติ, เอวมยํ จิตฺตสนฺตาเน ปติฏฺฐหิตฺวา สีลจิตฺตทิฏฺฐิ-
กงฺขาวิตรณมคฺคามคฺคญาณทสฺสนปฏิปทาญาณทสฺสนวิสุทฺธีหิ วุฑฺฒึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ
ปตฺวา ญาณทสฺสนวิสุทฺธิขีรํ ชเนตฺวา อเนกปฏิสมฺภิทาธมฺมภริตอรหตฺตผลํ ๑-
นิปฺผาเทติ. เตนาห ภควา "สทฺธา พีชนฺ"ติ.
      ตตฺถ สิยา "ปโรปณฺณาสกุสลธมฺเมสุ ๒- เอกโต อุปฺปชฺชมาเนสุ กสฺมา
สทฺธาว พีชํ วุตฺตา"ติ? วุจฺจเต:- พีชกิจฺจกรณโต. ยถา หิ เตสุ วิญฺญาณํเยว
วิชานนกิจฺจํ กโรติ, เอวํ สทฺธา พีชกิจฺจํ, สา จ สพฺพกุสลานํ มูลภูตา.
ยถาห:-
            "สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสติ,
        ปยิรุปาสนฺโต โสตํ โอทหติ, โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, สุตฺวา
        ธมฺมํ ธาเรติ, ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถํ อุปปริกฺขติ, อตฺถํ อุปปริกฺขโต
        ธมฺมา นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา สติ ฉนฺโท ชายติ,
        ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ, อุสฺสหิตฺวา ตุลยติ, ตุลยิตฺวา ปทหติ, ปหิตตฺโต
        สมาโน กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ นํ
        อติวิชฺฌ ปสฺสตี"ติ. ๓-
      ตปติ อกุสลธมฺเม กายญฺจาติ ตโป, อินฺทฺริยสํวรวีริยธุตงฺคทุกฺกรการิกานํ
เอตมธิวจนํ, อิธ ปน อินฺทฺริยสํวโร อธิปฺเปโต. วุฏฺฐีติ วสฺสวุฏฺฐิวาตวุฏฺฐีติ-
อาทินา ๔- อเนกวิธา, อิธ วสฺสวุฏฺฐิ อธิปฺเปตา. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส
วสฺสวุฏฺฐิสมนุคฺคหิตํ พีชํ พีชมูลกญฺจ สสฺสํ วิรุหติ น มิลายติ นิปฺผตฺตึ
คจฺฉติ, เอวํ ภควโต อินฺทฺริยสํวรสมนุคฺคหิตา สทฺธา สทฺธามูลา จ สีลาทโย
ธมฺมา วิรุหนฺติ น มิลายนฺติ นิปฺผตฺตึ. เตนาห "ตโป วุฏฺฐี"ติ. "ปญฺญา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อเนกปฏิสมฺภิทาภิญฺญาผริตํ อรหตฺตผลํ       ฉ.ม. ปโรปญฺญาส...
@ ม.ม. ๑๓/๑๘๓/๑๕๘-๔๓๒/๔๒๐               ฉ.ม.....วาตวุฏฺฐิอาทินา
เม"ติ เอตฺถ จ วุตฺโต เมสทฺโท อิเมสุปิ ปเทสุ โยเชตพฺโพ "สทฺธา เม
พีชํ, พีชํ, ตโป เม วุฏฺฐี"ติ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา พฺราหฺมณ ตยา วปฺปิเต
พีเช สเจ วุฏฺฐิ อตฺถิ, สาธุ, โน เจ อตฺถิ, อุทกมฺปิ ทาตพฺพํ โหติ, ตถา
มยา หิริอีเส ปญฺญายุคนงฺคเล มโนโยตฺเตน เอกาพทฺเธ กเต วีริยพลิพทฺเท
โยเชตฺวา สติปาจเนน วิชฺฌิตฺวา อตฺตโน จิตฺตสนฺตานกฺเขตฺเต สทฺธาพีเช
วปฺปิเต วุฏฺฐิอภาโว นาม นตฺถิ. อยํ ปน เม สตตํ สมิตํ ตโป วุฏฺฐีติ.
      ปชานาติ เอตาย ปุคฺคโล, สยํ วา ปชานาตีติ ปญฺญา, สา
กามาวจราทิเภทโต อเนกวิธา, อิธ ปน สห วิปสฺสนาย มคฺคปญฺญา อธิปฺเปตา.
ยุคนงฺคลนฺติ ยุคญฺจ นงฺคลญฺจ. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ยุคนงฺคลํ, เอวํ ภควโต
ทุวิธาปิ ปญฺญา. ตตฺถ ยถา ยุคํ อีสาย อุปนิสฺสยํ ๑- โหติ, ปุรโต โหติ,
อีสาพทฺธํ โหติ, โยตฺตานํ นิสฺสยํ โหติ, พลิพทฺทานํ เอกโต คมนํ ธาเรติ, ๒-
เอวํ ปญฺญา หิริปมุขานํ ธมฺมานํ อุปนิสฺสยา ๓- โหติ. ยถาห "ปญฺญุตฺตรา สพฺเพ
กุสลา ธมฺมา"ติ ๔- จ, "ปญฺญา หิ เสฏฺฐา กุสลา วทนฺติ, นกฺขตฺตราชาริว
ตารกานนฺ"ติ ๕- จ. กุสลานํ ธมฺมานํ ปุพฺพงฺคมฏฺเฐน ปุรโต จ โหติ. ยถาห
"สีลํ หิรี จาปิ สตญฺจ ธมฺโม, อนฺวายิกา ปญฺญวโต ภวนฺตี"ติ. ๕- หิริวิปฺปโยเคน
อนุปฺปตฺติโต อีสาพทฺธา โหติ, มโนสงฺขาตสฺส สมาธิโยตฺตสฺส นิสฺสยปจฺจยโต
โยตฺตานํ นิสฺสโย โหติ, อจฺจารทฺธาติลีนภาวปฏิเสธนโต วีริยพลิพทฺทานํ
เอกโต คมนํ ธาเรติ. ยถา ปน นงฺคลํ ผาลยุตฺตํ กสนกาเล ปฐวีฆนํ
ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ ปทาเลติ, เอวํ สติยุตฺตา ปญฺญา วิปสฺสนากาเล
ธมฺมานํ สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ ภินฺทติ, สพฺพกิเลสมูลสนฺตานกานิ ปทาเลติ.
@เชิงอรรถ:  สี. อุปริสยํ     สี. วาเรติ       สี. อุปริสยา
@ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๙/๓๕๐ (สฺยา)    ขุ.ชา. ๒๗/๒๔๖๘/๕๔๑ (สฺยา)
สา จ โข โลกุตฺตราว, อิตรา จ โลกิยาปิ สิยา. เตนาห "ปญฺญา เม
ยุคนงฺคลนฺ"ติ.
      หิรียติ เอตาย ปุคฺคโล, สยํ วา หิรียติ อกุสลปฺปวตฺตึ ชิคุจฺฉตีติ
หิรี. ตคฺคหเณน สหจรณภาวโต โอตฺตปฺปํ คหิตํเยว โหติ. อีสาติ
ยุคนงฺคลสนฺธาริกา ทารุยฏฺฐิ. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส อีสา ยุคนงฺคลํ สนฺธาเรติ,
เอวํ เอวํ ภควโตปิ หิรี โลกิยโลกุตฺตรปญฺญาสงฺขาตํ ยุคนงฺคลํ สนฺธาเรติ หิริยา
อสติ ปญฺญาย อภาวโต. ยถา จ อีสาปฏิพทฺธํ ยุคนงฺคลํ กิจฺจกรํ โหติ อจลํ
อสิถิลํ, เอวํ หิริปฏิพทฺธา จ ปญฺญา กิจฺจการี โหติ อจลา อสิถิลา
อพฺโพกิณฺณา อหิริเกน. เตนาห "หิรี อีสา"ติ.
      มุนาตีติ มโน, จิตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ, อิธ ปน มโนสีเสน ตํสมฺปยุตฺโต
สมาธิ อธิปฺเปโต. โยตฺตนฺติ รชฺชุพนฺธนํ. ตํ ติวิธํ อีสาย สห ยุคสฺส
พนฺธนํ, ยุเคน สห พลิพทฺทานํ พนฺธนํ, สารถินา สห พลิพทฺทานํ
พนฺธนนฺติ. ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส โยตฺตํ อีสายุคพลิพทฺเท เอกาพทฺเธ
กตฺวา สกกิจฺเจ ปฏิปาเทติ, เอวํ ภควโต สมาธิ สพฺเพว เต หิริปญฺญาวีริยธมฺเม
เอการมฺมเณ อวิกฺเขปภาเวน พนฺธิตฺวา สกกิจฺเจ ปฏิปาเทติ. เตนาห "มโน
โยตฺตนฺ"ติ.
      สรติ เอตาย จิรกตาทิมตฺถํ ปุคฺคโล, สยํ วา สรตีติ สติ, สา
อปมฺมุสฺสนลกฺขณา. ๑- ผาเลตีติ ผาโล. ปาเชติ เอเตนาติ ปาชนํ. ตํ อิธ
"ปาจนนฺ"ติ วุจฺจติ, ปโตทสฺเสตํ อธิวจนํ. ผาโล จ ปาจนญฺจ ผาลปาจนํ. ยถา
หิ พฺราหฺมณสฺส ผาลปาจนํ, เอวํ ภควโต วิปสฺสนายุตฺตา จ มคฺคยุตฺตา จ
สติ. ตตฺถ ยถา ผาโล นงฺคลํ อนุรกฺขติ, ปุรโต จสฺส คจฺฉติ, เอวํ สติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อสมฺมุสฺส....
กุสลานํ ธมฺมานํ ตติโย สมเนฺวสมานา อารมฺมเณ วา อุปฏฺฐาปยมานา
ปญฺญานงฺคลํ รกฺขติ. ตถา หิ "สตารกฺเขน เจตสา วิหรตี"ติอาทีสุ ๑-
"อารกฺขา"ติ วุตฺตา. อปมฺมุสฺสนวเสน จสฺส ปุรโต โหติ. สติปริจิเต หิ ธมฺเม
ปญฺญา ปชานาติ, โน ปมฺมุฏฺเฐ. ๒- ยถา จ ปาจนํ พลิพทฺทานํ วิชฺฌนภยํ
ทสฺเสนฺตํ สํสีทนํ น เทติ, อุปฺปถคมนญฺจ วาเรติ, เอวํ สติ วีริยพลิพทฺทานํ
อปายภยํ ทสฺเสนฺตี โกสชฺชสํสีทนํ น เทติ, กามคุณสงฺขาเต อโคจเร จารํ
นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺฐาเน นิโยเชนฺตี อุปฺปถคมนญฺจ วาเรติ. เตนาห "สติ เม
ผาลปาจนนฺ"ติ.
      [๗๘] กายคุตฺโตติ ติวิเธน กายสุจริเตน คุตฺโต. วจีคุตฺโตติ จตุพฺพิเธน
วจีสุจริเตน คุตฺโต. เอตฺตาวตา ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ. อาหาเร อุทเร ยโตติ
เอตฺถ อาหารมุเขน สพฺพปจฺจยานํ สงฺคหิตตฺตา จตุพฺพิเธปิ ปจฺจเย ยโต สํยโต
นิรุปกฺกิเลโสติ อตฺโถ. อิมินา อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ วุตฺตํ. อุทเร ยโตติ อุทเร
ยโต สํยโต มิตโภชี, อาหาเร มตฺตญฺญูติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา โภชเน
มตฺตญฺญุตามุเขน ปจฺจยปฏิเสวนสีลํ วุตฺตํ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา ตฺวํ พฺราหฺมณ
พีชํ วปฺปิตฺวา สสฺสปริปาลนตฺถํ กณฺฏกวตึ วา รุกฺขวตึ วา ปาการปริกฺเขปํ
วา กโรสิ, เตน เต โคมหึสมิคคณา ปเวสํ อลภมานา ๓- สสฺสํ น วิลุมฺปนฺติ,
เอวมหมฺปิ สทฺธาพีชํ วปฺปิตฺวา นานปฺปการกุสลสสฺสปริปาลนตฺถํ กายวจีอาหาร-
คุตฺติมยํ ติวิธํ ปริกฺเขปํ กโรมิ, เตน เม ราคาทิอกุสลธมฺมโคมหิสมิคคณา
ปเวสํ อลภนฺตา นานปฺปการํ กุสลสสฺสํ น วิลุมฺปนฺตีติ.
    สจฺจํ กโรมิ นิทฺทานนฺติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวาเรหิ อวิสํวาทนํ สจฺจํ. นิทฺทานนฺติ
เฉทนํ ลุนนํ อุปฺปาฏนํ, กรณวจนตฺเถ ๔- เจตํ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ. อยญฺหิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สมฺมุฏฺเฐ          องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๒๙๗/๓๕๒ (สฺยา)
@ ฉ.ม. อลภนฺตา          ฉ.ม. กรณตฺเถ
เอตฺถ อตฺโถ "สจฺเจน กโรมิ นิทฺธานนฺ"ติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา ตฺวํ
พาหิรํ กสึ กสิตฺวา สสฺสทูสกานํ ติณานํ หตฺเถน วา อสิเตน วา นิทฺธานํ
กโรสิ, เอวมหมฺปิ อชฺฌตฺติกํ กสึ กสิตฺวา กุสลสสฺสทูสกานํ วิสํวาทนติณานํ
สจฺเจน นิทฺธานํ ๑- กโรมิ. ญาณสจฺจํ วา เอตฺถ สจฺจนฺติ เวทิตพฺพํ, ยนฺตํ
ยถาภูตญาณนฺติ วุจฺจติ, เตน อตฺตสญฺญาทีนํ ติณานํ นิทฺธานํ กโรมีติ เอวํ
โยเชตพฺพํ. อถ วา นิทฺทานนฺติ เฉทกํ ลาวกํ, อุปฺปาฏกนฺติ อตฺโถ. เอวํ
สนฺเต ยถา ตฺวํ ทาสํ วา กมฺมกรํ วา นิทฺธานํ กโรสิ, "นิทฺเธหิ ติณานี"ติ ติณานํ
เฉทกํ ลาวกํ อุปฺปาฏกํ กโรสิ, เอวมหํ สจฺจํ กโรมีติ อุปโยควจเนเนว วตฺตุํ
ยุชฺชติ. อถ วา สจฺจนฺติ ทิฏฺฐิสจฺจํ. ตมหํ นิทฺธานํ กโรมิ, ฉินฺทิตพฺพํ
ลุนิตพฺพํ อุปฺปาเฏตพฺพํ กโรมีติ เอวมฺปิ อุปโยควจเนเนว วตฺตุํ ยุชฺชติ.
      โสรจฺจํ เม ปโมจนนฺติ เอตฺถ ยนฺตํ "กายิโก อวีติกฺกโม วาจสิโก
อวีติกฺกโม"ติ, เอวํ สีลเมว "โสรจฺจนฺ"ติ วุตฺตํ น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ, วุตฺตเมว
เอตํ "กายคุตฺโต"ติอาทินา นเยน, อรหตฺตผลํ ปน อธิปฺเปตํ. ตมฺปิ หิ สุนฺทเร
นิพฺพาเน รตภาวโต "โสรจฺจนฺ"ติ วุจฺจติ. ปโมจนนฺติ โยคฺควิสฺสชฺชนํ. กึ
วุตฺตํ โหติ? ยถา ตว ปโมจนํ ปุนปิ สายเนฺห วา ทุติยทิวเส วา
อนาคตสํวจฺฉเร วา โยเชตพฺพโต อปฺปโมจนเมว โหติ, น มม เอวํ. น หิ
มม อนฺตรา โมจนนฺนาม อตฺถิ. อหญฺหิ ทีปงฺกรทสพลกาลโต ปภุติ ปญฺญานงฺคเล
วีริยพลิพทฺเท โยเชตฺวา จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ มหากสึ
กสนฺโต ตาว น มุญจึ, ยาว น สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌึ. ยทา จ เม
สพฺพนฺตํ กาลํ เขเปตฺวา โพธิรุกฺขมูเล อปราชิตปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส สพฺพคุณปริวารํ
อรหตฺตผลํ อุทปาทิ, ตทา มยา ตํ สพฺพุสฺสุกฺกปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปตฺติยา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. นิทฺทานํ, เอวมุปริปิ
ปมุตฺตํ, นทานิ ปุน โยเชตพฺพํ ภวิสฺสตีติ. เอตมตฺถํ สนฺธาย ภควา อาห
"โสรจฺจมฺเม ปโมจนนฺ"ติ.
      [๗๙] วีริยํ เม ธุรโธรยฺหนฺติ เอตฺถ วีริยนฺติ "กายิโก วา เจตสิโก
วา วีริยารมฺโภ"ติอาทินา นเยน วุตฺตปฺปธานํ. ธุราย โธรยฺหํ ธุรโธรยฺหํ, ธุรํ
วหตีติ อตฺโถ. ยถา หิ พฺราหฺมณสฺส ธุราย โธรยฺหากฑฺฒิตํ นงฺคลํ ภูมิฆนํ
ภินฺทติ, มูลสนฺตานกานิ จ ปทาเลติ, เอวํ ภควโต วีริยากฑฺฒิตํ ปญฺญานงฺคลํ
ยถาวุตฺตํ ฆนํ ภินฺทติ, กิเลสสนฺตานกานิ จ ปทาเลติ. เตนาห "วีริยํ เม
ธุรโธรยฺหนฺ"ติ. อถ วา ปุริมธุรํ วหนฺตา ธุรา, มูลธุรํ วหนฺตา โธรยฺหา. ธุรา
จ โธรยฺหา จ ธุรโธรยฺหํ. ๑- ตตฺถ ยถา พฺราหฺมณสฺส เอกเมกสฺมึ นงฺคเล
จตุพลิพทฺทปฺปเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนติณมูลฆาตํ
สสฺสสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ, เอวํ ภควโต จตุสมฺมปฺปธานวีริยปฺปเภทํ ธุรโธรยฺหํ วหนฺตํ
อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนากุสลมูลฆาตํ กุสลสมฺปตฺติญฺจ สาเธติ. เตนาห "วีริยํ เม
ธุรโธรยฺหนฺ"ติ.
      โยคกฺเขมาธิวาหนนฺติ เอตฺถ โยเคหิ เขมตฺตา "โยคกฺเขมนฺ"ติ นิพฺพานํ
วุจฺจติ, ตํ อธิคนฺตฺวา ๒- วาหียติ, อภิมุขํ วา วาหียตีติ อธิวาหนํ, โยคกฺเขมสฺส
อธิวาหนํ โยคกฺเขมาธิวาหนํ. เตน กึ ทีเปติ? ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ ปุรตฺถิมํ
ทิสํ ปจฺฉิมาทีสุ วา อญฺญตรํ อภิมุขํ วาหียติ, ตถา มม ธุรโธรยฺหํ
นิพฺพานาภิมุขํ วาหียติ.
      เอวํ วาหิยมานญฺจ คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ. ยถา ตว นงฺคลํ วหนฺตํ
ธุรโธรยฺหํ เขตฺตโกฏึ ปตฺวา ปุน นิวตฺตติ, เอวํ อนิวตฺตนฺตํ ทีปงฺกรกาลโต
ปภุติ คจฺฉเตว. ยสฺมา วา เตน เตน มคฺเคน ปหีนา กิเลสา ปุน ๓-
ปหาตพฺพา น โหนฺติ, ยถา ตว นงฺคเลน ฉินฺนานิ ติณานิ ปุนปิ อปรสฺมึ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ธุรโธรยฺหา     ฉ. อธิกตฺวา         ฉ.ม. ปุนปฺปุนํ
สมเย ฉินฺทิตพฺพานิ โหนฺติ, ตสฺมาปิ เอตํ ๑- ปฐมมคฺควเสน ทิฏฺเฐกฏฺเฐ
กิเลเส, ทุติยวเสน โอฬาริเก กิเลเส, ตติยวเสน อนุสหคเต กิเลเส,
จตุตฺถวเสน สพฺพกิเลเส ปชหนฺตํ คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตํ. อถ วา คจฺฉติ อนิวตฺตนฺตนฺติ
นิวตฺตนรหิตํ หุตฺวา คจฺฉตีติ อตฺโถ. ตนฺติ ตํ ธุรโธรยฺหํ. เอวเมตฺถ ๒-
ปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. เอวํ คจฺฉนฺตญฺจ ยถา ตว ธุรโธรยฺหํ น ตํ ฐานํ
คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา กสฺสโก อโสโก นิสฺโสโก วิรโช หุตฺวา น โสจติ,
เอตํ ปน ตํ ฐานํ คจฺฉติ, ยตฺถ คนฺตฺวา น โสจติ. ยตฺถ สติปาจเนน เอตํ
วีริยธุรโธรยฺหํ โจเทนฺโต คนฺตฺวา มาทิโส กสฺสโก อโสโก นิสฺโสโก วิรโช
หุตฺวา น โสจติ, ตํ สพฺพโสกสลฺลสมุคฺฆาตภูตํ นิพฺพานามตสงฺขาตํ ฐานํ
คจฺฉตีติ.
         [๘๐] อิทานิ นิคมนํ กโรนฺโต ภควา อิมํ คาถมาห:-
               "เอวเมสา กสี กฏฺฐา    สา โหติ อมตปฺผลา
                เอตํ กสึ กสิตฺวาน      สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ.
      ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- มยา พฺราหฺมณ เอสา สทฺธาพีชา ตโปวุฏฺฐิยา
อนุคฺคหิตา กสิ ปญฺญามยํ ยุคนงฺคลํ หิริมยญฺจ อีสํ มโนมเยน โยตฺเตน
เอกาพทฺธํ กตฺวา ปญฺญานงฺคเล สติผาลํ อาโกฏฺเฏตฺวา สติปาจนํ คเหตฺวา
กายวจีอาหารคุตฺติยา โคเปตฺวา สจฺจํ นิทฺธานํ กตฺวา โสรจฺจํ ปโมจนํ
วีริยํ ธุรโธรยฺหํ โยคกฺเขมาภิมุขํ อนิวตฺตนฺตํ วาหนฺเตน กฏฺฐา, กสิกมฺมปริโยสานํ
จตุพฺพิธํ สามญฺญผลํ ปาปิตา, สา โหติ อมตปฺผลาติ, สา เอสา กสิ
อมตปฺผลา โหติ. อมตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, นิพฺพานานิสํสา โหตีติ อตฺโถ. สา
โข ปเนสา กสิ น มเมเวกสฺส อมตปฺผลา โหติ, อปิจ โข ปน โย โกจิ
@เชิงอรรถ:  สี. ตถา มม           ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ
ขตฺติโย วา พฺราหฺมโณ วา เวสฺโส วา สุทฺโท วา คหฏฺโฐ วา ปพฺพชิโต
วา เอตํ กสึ กสติ, โส สพฺโพปิ เอตํ กสึ กสิตฺวาน, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตีติ ๑-
สพฺพสฺมา วฏฺฏทุกฺขทุกฺขทุกฺขสงฺขารทุกฺขวิปริณามทุกฺขา ปมุจฺจตีติ. เอวํ ภควา
พฺราหฺมณสฺส อรหตฺตนิกูเฏน นิพฺพานปริโยสานํ กตฺวา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
      ตโต พฺราหฺมโณ คมฺภีรตฺถเทสนํ สุตฺวา "มม กสิผลํ ภุญฺชิตฺวา
อปรชฺชุ เอว ฉาโต โหติ, อิมสฺส ปน กสิ อมตปฺผลา, ตสฺสา ผลํ ภุญฺชิตฺวา
สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี"ติ จ วิทิตฺวา ปสนฺโน ปสนฺนาการํ กาตุํ ปายาสํ
ทาตุมารทฺโธ. เตนาห "อถ โข กสิภารทฺวาโช"ติ. ตตฺถ มหติยาติ มหติยนฺติ
อตฺโถ. กํสปาติยาติ สุวณฺณปาติยํ, สตสหสฺสคฺฆนิเก อตฺตโน สุวณฺณถาเล.
วฑฺเฒตฺวาติ ฉุปิตฺวา, อากิริตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ภควโต อุปนาเมสีติ
สปฺปิมธุผาณิตาทีหิ วิจิตฺตํ ๒- กตฺวา ทุกูลวิตาเนน ปฏิจฺฉาเทตฺวา อุกฺขิปิตฺวา
สกฺกจฺจํ ตถาคตสฺส อภิหริ, กินฺติ? "ภุญฺชตุ ภวํ โคตโม ปายาสํ กสฺสโก ภวนฺ"ติ.
ตโต กสฺสกภาวสาธกํ การณมาห "ยญฺหิ ฯเปฯ กสตี"ติ, ยสฺมา ภวํ ฯเปฯ
กสตีติ วุตฺตํ โหติ. อถ ภควา "คาถาภิคีตมฺเม"ติ อาห.
      [๘๑] ตตฺถ คาถาภิคีตนฺติ คาถาหิ อภิคีตํ, คาถาโย ภาสิตฺวา ลทฺธนฺติ
วุตฺตํ โหติ. เมติ มยา. อโภชเนยฺยนฺติ ภุญฺชนารหํ น โหติ. สมฺปสฺสตนฺติ
สมฺมา อาชีวปาริสุทฺธึ ๓- ปสฺสตํ, สมนฺตา วา ปสฺสตํ สมฺปสฺสตํ, พุทฺธานนฺติ
วุตฺตํ โหติ. เนส ธมฺโมติ "คาถาภิคีตํ ภุญฺชิตพฺพนฺ"ติ เอส ธมฺโม เอตํ
จาริตฺตํ น โหติ, ตสฺมา คาถาภิคีตํ ปนุทนฺติ พุทฺธา, ปฏิกฺขิปนฺติ น ภุญฺชนฺตีติ.
กึ ปน ภควตา ปายาสตฺถํ คาถา อภิคีตา, เยน เอวมาหาติ? น
เอตมตฺถํ อภิคีตา, อปิจ โข ปน ปาโต ปฏฺฐาย เขตฺตสมีเป ฐตฺวา
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปมุจฺจติ     ฉ.ม. วิจิตฺรํ     ฉ.ม. อาชีวสุทฺธึ
กฏจฺฉุภิกฺขมฺปิ อลภิตฺวา ปุน สกลพุทฺธคุเณ ปกาเสตฺวา ลทฺธํ ตเทตํ นฏนจฺจกาทีหิ
นจฺจิตฺวา คายิตฺวา จ ลทฺธสทิสํ โหติ, เตน "คาถาภิคีตนฺ"ติ วุตฺตํ. ตาทิสญฺจ
ยสฺมา พุทฺธานํ น กปฺปติ, ตสฺมา "อโภชเนยฺยนฺ"ติ วุตฺตํ. อปฺปิจฺฉตานุรูปํ
เจตํ น โหติ, ตสฺมาปิ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปมาเนน จ เอวํ วุตฺตํ. ยตฺร จ
นาม ปรปฺปกาสิเตนาปิ อตฺตโน คุเณน อุปฺปนฺนํ ลาภํ ปฏิกฺขิปนฺติ เสยฺยถาปิ
อปฺปิจฺโฉ ฆฏิกาโร กุมฺภกาโร, ตตฺร กถํ โกฏิปฺปตฺตาย อปฺปิจฺฉตาย สมนฺนาคโต
ภควา อตฺตนาว อตฺตโน คุณปฺปกาสเนน อุปฺปนฺนํ ลาภํ สาทิยิสฺสติ, ยโต
ยุตฺตเมว เอตํ ภควตา วุตฺตนฺติ. ๑-
      เอตฺตาวตา "อปฺปสนฺนํ อทาตุกามํ พฺราหฺมณํ คาถาภาสเนน ๒- ทาตุกามํ
กตฺวา สมโณ โคตโม โภชนํ ปฏิคฺคเหสิ, อามิสการณา อิมสฺส เทสนา"ติ
อิมมฺหา โลกปวาทา อตฺตานํ โมเจนฺโต เทสนาปาริสุทฺธึ ทีเปตฺวา อิทานิ
อาชีวปาริสุทฺธึ ทีเปนฺโต อาห "ธมฺเม สตี พฺราหฺมณ วุตฺติเรสา"ติ. ตสฺสตฺโถ:-
อาชีวปาริสุทฺธิธมฺเม วา ทสวิธสุจริตธมฺเม วา พุทฺธานํ จาริตฺตธมฺเม วา
สติ สํวิชฺชมาเน อนุสหคเต ๓- วตฺตมาเน วุตฺติเรสา เอกนฺตโวทาตา อากาเส
ปาณิปฺปสารณกปฺปา เอสนา ปริเยสนา ชีวิตวุตฺติ พุทฺธานํ พฺราหฺมณาติ.
      [๘๒] เอวํ วุตฺเต พฺราหฺมโณ "ปายาสํ เม ปฏิกฺขิปติ, อกปฺปิยํ กิเรตํ โภชนํ,
อธญฺโญ วตสฺมิ, ทานํ ทาตุํ ๔- น ลภามี"ติ โทมนสฺสํ อุปฺปาเทตฺวา ๕- "อปฺเปว
นาม อญฺญํ ปฏิคฺคเณฺหยฺยา"ติ จ จินฺเตสิ. ตํ ญตฺวา ภควา "อหํ ภิกฺขาจารเวลํ
ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาคโต `เอตฺตเกน กาเลน อิมํ พฺราหฺมณํ ปสาเทสฺสามี'ติ,
พฺราหฺมโณ จ โทมนสฺสํ อกาสิ, อิทานิ เตน โทมนสฺเสน มยิ จิตฺตํ ปโกเปตฺวา
@เชิงอรรถ:  ม. ภควโต วตฺตนฺติ, ฉ. ภควโต วตฺตุนฺติ
@ ฉ. คาถาคายเนน            ฉ. อนุปหเต
@ ก. อหญฺเญ ตสฺมึ, ทาตุํ        ก. อุปฺปาเทสิ
อมตวรธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น สกฺขิสฺสตี"ติ พฺราหฺมณสฺส ปสาทชนนตฺถํ เตน
ปตฺถิตมโนรถํ ปูเรนฺโต อาห "อญฺเญน จ เกวลินนฺ"ติ. ตตฺถ เกวลินนฺติ
สพฺพคุณปริปุณฺณํ, สพฺพโยควิสํยุตฺตํ วาติ อตฺโถ. มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ
คุณานํ เอสนโต มเหสึ. ปริกฺขีณสพฺพาสวตฺตา ขีณาสวํ. หตฺถปาทกุกฺกุจฺจมาทึ
กตฺวา วูปสนฺตสพฺพกุกฺกุจฺจตฺตา กุกฺกุจฺจวูปสนฺตํ. อุปฏฺฐหสฺสูติ ปริวิสสฺสุ ๑-
ปฏิมานยสฺสุ. เอวํ พฺราหฺมเณน จิตฺเต อุปฺปาทิเตปิ ปริยายเมว ภณติ, น ตุ
ภณติ "เทหิ, อาหราหี"ติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
      อถ พฺราหฺมโณ "อยํ ปายาโส ภควโต อานีโต, นาหํ อรหามิ ตํ อตฺตโน
ฉนฺเทน กสฺสจิ ทาตุนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อาห "อถ กสฺส จาหนฺ"ติ. ตโต ภควา
"ตํ ปายาสํ ฐเปตฺวา ตถาคตํ ตถาคตสาวกญฺจ อญฺญสฺส อชีรณธมฺโม"ติ ญตฺวา อาห
"ขฺวาหํ ตนฺ"ติ ตตฺถ สเทวกวจเนน ปญฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ, สมารกวจเนน
ฉฏฺฐกามาวจรเทวคฺคหณํ, สพฺรหฺมกวจเนน รูปาวจรพฺรหฺมคฺคหณํ อรูปาวจรา
ปน ภุญฺเชยฺยุนฺติ อสมฺภาวเนยฺยา. สสฺสมณพฺราหฺมณิวจเนน สาสนปจฺจตฺถิกปจฺจามิตฺต-
สมณพฺราหฺมณคฺคหณํ สมิตปาปวาหิตปาปสมณพฺราหฺมณคฺคหณญฺจ, ปชาวจเนน
สตฺตโลกคฺคหณํ, สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณํ.
เอวเมตฺถ ตีหิ วจเนหิ โอกาสโลโก, ทฺวีหิ ปชาวเสน สตฺตโลโก คหิโตติ
เวทิตพฺโพ. เอส สงฺเขโป, วิตฺถารํ ปน อาฬวกสุตฺเต วณฺณยิสฺสาม.
      กสฺมา ปน สเทวกาทีสุ กสฺสจิ น สมฺมา ปริณามํ คจฺเฉยฺยาติ?
โอฬาริเก สุขุโมชาปกฺขิปนโต. อิมสฺมึ หิ ปายาเส ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส
คหิตมตฺเตเยว เทวตาหิ โอชา ปกฺขิตฺตา ยถา สุชาตาย ปายาเส, จุนฺทสฺส จ
สูกรมทฺทเว ปจฺจมาเน, เวรญฺชายญฺจ ภควตา คหิตคหิตาโลเป, เภสชฺชกฺขนฺธเก
จ กจฺจายนสฺส คุฬฺหกุมฺภสฺมึ อวสิฏฺฐคุเฬฺห. โส โอฬาริเก สุขุโมชาปกฺขิปนโต
@เชิงอรรถ:  สี. ปฏิจรสฺสุ
เทวานํ น ปริณมติ. เทวา หิ สุขุมสรีรา, เตสํ โอฬาริโก มนุสฺสาหาโร น
สมฺมา ปริณมติ. มนุสฺสานมฺปิ น ปริณมติ. มนุสฺสา หิ โอฬาริกสรีรา, เตสํ
สุขุมา ทิพฺโพชา น สมฺมา ปริณมติ. ตถาคตสฺส ปน ปกติอคฺคินาว ปริณมติ,
สมฺมา ชีรติ. กายพลญาณพลปฺปภาเวนาติ เอเก. ตถาคตสาวกสฺส ขีณาสวสฺเสตํ
สมาธิพเลน มตฺตญฺญุตาย จ ปริณมติ, อิตเรสํ อิทฺธิมนฺตานมฺปิ น ปริณมติ.
อจินฺตนียํ วา เอตฺถ การณํ, พุทฺธวิสโย เอโสติ.
      เตน หิ ตฺวนฺติ ยสฺมา อญฺญํ น ปสฺสามิ, มม น กปฺปติ, มม
อกปฺปนฺตํ สาวกสฺสปิ เม น กปฺปติ, ตสฺมา ตฺวํ พฺราหฺมณาติ วุตฺตํ โหติ.
อปฺปหริเตติ ปริตฺตหริตติเณ, อปฺปรูฬฺหหริตติเณ วา ปาสาณปิฏฺฐิสทิเส.
อปฺปาณเกติ นิปฺปาณเก, ปายาสชฺโฌตฺถรณการเณน มริตพฺพปาณรหิเต วา
มหาอุทกกฺขนฺเธ, สห ติณนิสฺสิเตหิ ปาเณหิ ติณานํ ปาณกานญฺจ อนุกมฺปนตฺถาย ๑-
เอตํ วุตฺตํ. จิจฺจิฏายติ จิฏิจิฏายตีติ เอวํ สทฺทํ กโรติ. สํธูมายตีติ ๒- สมนฺตา
ธูมายติ. สมฺปธูมายตีติ ๓- ตเถว อธิมตฺตํ ธูมายติ. กสฺมา เอวํ อโหสีติ? ภควโต
อานุภาเวน, น อุทกสฺส, น ปายาสสฺส, น พฺราหฺมณสฺส, น อญฺเญสํ
เทวยกฺขาทีนํ. ภควา หิ พฺราหฺมณสฺส ธมฺมสํเวคตฺถํ ตถา อธิฏฺฐาสิ. เสยฺยถาปิ
นามาติ โอปมฺมนิทสฺสนเมตํ, ยถา ผาโลติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ โหติ. สํวิคฺโค
จิตฺเตน, โลมหฏฺฐชาโต สรีเรน. สรีเร กิรสฺส นวนวุติ โลมกูปสหสฺสานิ
สุวณฺณภิตฺติยา อาหตมณินาคทนฺตา วิย อุทฺธคฺคา อเหสุํ. เสสํ ปากฏเมว.
      ปาเทสุ ปน นิปติตฺวา ภควโต ธมฺมเทสนํ อพฺภานุโมทมาโน ภควนฺตํ
เอตทโวจ "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติ. อพฺภานุโมทเน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อนุรกฺขณตฺถาย   ฉ.ม. สํธูปายตีติ    ฉ.ม. สมฺปธูปายตีติ
หิ อยมิธ อภิกฺกนฺตสทฺโท. วิตฺถารโต ปนสฺส มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ อตฺถวณฺณนา
อาวิภวิสฺสติ. ยสฺมา จ อพฺภานุโมทนตฺเถ, ตสฺมา สาธุ สาธุ โภ โคตมาติ
วุตฺตํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.
        "ภเย โกเธ ปสํสายํ      ตุริเต โกตูหเลจฺฉเร
         หาเส โสเก ปสาเท จ   กเร อาเมฑิตํ พุโธ"ติ
อิมินา จ ลกฺขเณน อิธ ปสาทวเสน ปสํสาวเสน จายํ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. อถ วา อภิกฺกนฺตนฺติ อติกฺกนฺตํ ๑- อติอิฏฺฐํ อติมนาปํ, อติสุนฺทรนฺติ
วุตฺตํ โหติ.
      ตตฺถ เอเกน อภิกฺกนฺตสทฺเทน เทสนํ โถเมติ, เอเกน อตฺตโน ปสาทํ.
อยญฺหิ เอตฺถ อธิปฺปาโย:- อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนา,
อภิกฺกนฺตํ ยทิทํ โภโต โคตมสฺส ธมฺมเทสนํ อาคมฺม มม ปสาโทติ. ภควโต เอว
วา วจนํ เทฺว อตฺเถ สนฺธาย โถเมติ:- โภโต โคตมสฺส วจนํ อภิกฺกนฺตํ
โทสนาสนโต, อภิกฺกนฺตํ คุณาธิคมนโต, ตถา สทฺธาชนนโต, ปญฺญาชนนโต,
สาตฺถโต, สพฺยญฺชนโต, อุตฺตานปทโต, คมฺภีรตฺถโต, กณฺณสุขโต, หทยงฺคมโต,
อนตฺตุกฺกํสนโต, อปรวมฺภนโต, กรุณาสีตลโต, ปญฺญาวทาตโต, อาปาถรมณียโต,
วิมทฺทกฺขมโต, สุยฺยมานสุขโต, วีมํสิยมานหิตโตติ เอวมาทีหิ โยเชตพฺพํ.
      ตโต ปรมฺปิ จตูหิ อุปมาหิ เทสนํเยว โถเมติ. ตตฺถ นิกฺกุชฺชิตนฺติ อโธมุขํ
ฐปิตํ เหฏฺฐา มุขชาตํ วา. อุกฺกุชฺเชยฺยาติ อุปริมุขํ กเรยฺย. ปฏิจฺฉนฺนนฺติ
ติณาทีหิ ฉาทิตํ ๒- วิวเรยฺยาติ อุคฺฆาเฏยฺย. มูฬฺหสฺสาติ ทิสามูฬฺหสฺส. มคฺคํ
อาจิกฺเขยฺยาติ หตฺเถ คเหตฺวา "เอส มคฺโค"ติ วเทยฺย. อนฺธกาเรติ
กาฬปกฺขจาตุทฺทสีอฑฺฒรตฺตฆนวนสณฺฑเมฆปฏเลหิ จตุรงฺเค ตมสิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สี. อติกนฺตํ, ม. อภิกฺกนฺตํ, ฉ. อภิกนฺตํ         ฉ.ม. ติณปณฺณาทิจฺฉาทิตํ
      อยํ ปน อธิปฺปายโยชนา:- ยถา โกจิ นิกฺกุชฺชิตํ อุกฺกุชฺเชยฺย, เอวํ
สทฺธมฺมวิมุขํ อสทฺธมฺมปติตํ มํ อสทฺธมฺมา วุฏฺฐาเปนฺเตน, ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ
วิวเรยฺย, เอวํ กสฺสปสฺส ภควโต สาสนนฺตรธานา ปภุติ มิจฺฉาทิฏฺฐิคหนปฏิจฺฉนฺนํ
สาสนํ วิวรนฺเตน, ยถา มูฬฺหสฺส มคฺคํ อาจิกฺเขยฺย, เอวํ
กุมฺมคฺคมิจฺฉามคฺคปฏิปนฺนสฺส เม สคฺคโมกฺขมคฺคํ อาจิกฺขนฺเตน, ยถา อนฺธกาเร
เตลปชฺโชตํ ธาเรยฺย, เอวํ โมหนฺธการนิมุคฺคสฺส เม พุทฺธาทิรตนรูปานิ
อปสฺสโต ตปฺปฏิจฺฉาทกโมหนฺธการวิทฺธํ สกเทสนาปชฺโชตธารเณน มยฺหํ โภตา
โคตเมน เอเตหิ ปริยาเยหิ เทสิตตฺตา อเนกปริยาเยน ธมฺโม ปกาสิโต.
      อถ วา เอกจฺจิเยน มเตน ยสฺมา อยํ ธมฺโม ทุกฺขทสฺสเนน จ อสุเภ
"สุภนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน จ นิกฺกุชฺชิตุกฺกุชฺชิตสทิโส, สมุทยทสฺสเนน
ทุกฺเข "สุขนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน จ ปฏิจฺฉนฺนวิวรณสทิโส, นิโรธทสฺสเนน
อนิจฺเจ "นิจฺจนฺ"ติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน จ มูฬฺหสฺส มคฺคาจิกฺขนสทิโส,
มคฺคทสฺสเนน อนตฺตนิ "อตฺตา"ติ วิปลฺลาสปฺปหาเนน จ อนฺธกาเร
เตลปชฺโชตสทิโส ๑- ตสฺมา เสยฺยถาปิ นาม นิกฺกุชฺชิตํ วา อุกฺกุชฺเชยฺย ฯเปฯ
ปชฺโชตํ ธาเรยฺย "จกฺขุมนฺโต รูปานิ ทกฺขนฺตี"ติ, เอวํ ปกาสิโต โหติ.
      ยสฺมา ปเนตฺถ สทฺธาตปกายคุตฺตตาทีหิ สีลกฺขนฺโธ ปกาสิโต โหติ,
ปญฺญาย ปญฺญากฺขนฺโธ, หิริมนอาทีหิ สมาธิกฺขนฺโธ, โยคกฺเขเมน นิโรโธติ
เอวํ ติกฺขนฺโธ อริยมคฺโค นิโรโธ จาติ สรูเปเนว เทฺว อริยสจฺจานิ ปกาสิตานิ,
ตตฺถ มคฺโค ปฏิปกฺโข สมุทยสฺส, นิโรโธ ทุกฺขสฺสาติ ปฏิปกฺเขน เทฺว. อิติ
อิมินา ปริยาเยน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ๒- ปกาสิตานิ. ตสฺมา อเนกปริยาเยน
ปกาสิโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปชฺโชตสทิโส        ฉ.ม. สจฺจานิ
      เอสาหนฺติอาทีสุ เอโส อหนฺติ เอสาหํ. สรณํ คจฺฉามีติ ปาเทสุ
นิปติตฺวา ปณิปาเตน สรณคมเนน คโตปิ อิทานิ วาจาย สมาทิยนฺโต อาห,
อถ วา ปณิปาเตน พุทฺธํเยว สรณํ ตโตติ อิทานิ ตํ อาทึ กตฺวา เสสธมฺมสํเฆปิ
คนฺตุํ อาห. อชฺชตคฺเคติ อชฺชตํ อาทึ กตฺวา, อชฺชทคฺเคติ วา ปาโฐ, ทกาโร
ปทสนฺธิกโร, อชฺช อคฺคํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปาเณหิ อุเปตํ ปาณุเปตํ, ยาว เม
ชีวิตํ ปวตฺตติ, ตาว อุเปตํ, อนญฺญสตฺถุกํ ตีหิ สรณคมเนหิ สรณํ คตํ มํ
ภวํ โคตโม ธาเรตุ ชานาตูติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺตาวตาเนน สุตานุรูปา ปฏิปตฺติ
ทสฺสิตา โหติ. นิกฺกุชฺชิตาทีหิ วา สตฺถุ สมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิมินา
"เอสาหนฺ"ติอาทินา สิสฺสสมฺปตฺติ ทสฺสิตา. เตน วา ปญฺญาปฏิลาภํ ทสฺเสตฺวา
อิมินา สทฺธาปฏิลาโภ ทสฺสิโต. อิทานิ เอวํ ปฏิลทฺธสทฺเธน ปญฺญวตา ยํ
กตฺตพฺพํ, ตํ กาตุกาโม ๑- ภควนฺตํ ยาจติ "ลเภยฺยาหนฺ"ติ. ตตฺถ ภควโต
อิทฺธิอาทีหิ อภิปฺปสาทิตจิตฺโต "ภควาปิ จกฺกวตฺติรชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต,
กิมงฺคํ ปนาหนฺ"ติ สทฺธาย ปพฺพชฺชํ ยาจติ, ตตฺถ ปริปูรการิตํ ปตฺเถนฺโต
ปญฺญาย อุปสมฺปทํ. เสสํ ปากฏเมว.
      เอโก วูปกฏฺโฐติอาทีสุ ปน เอโก กายวิเวเกน, วูปกฏฺโฐ จิตฺตวิเวเกน,
อปฺปมตฺโต กมฺมฏฺฐาเน สติอวิชหเนน, อาตาปี กายิกเจตสิกวีริยสงฺขาเตน
อาตาเปน, ปหิตตฺโต กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขตาย วิหรนฺโต
อญฺญตรอิริยาปถวิหาเรน. น จิรสฺเสวาติ ปพฺพชฺชํ อุปาทาย วุจฺจติ. กุลปุตฺตาติ
ทุวิธา กุลปุตฺตา ชาติกุลปุตฺโต จ อาจารกุลปุตฺโต จ, อยํ ปน อุภยถาปิ กุลปุตฺโต.
อคารสฺมาติ ฆรา. อคารสฺส ๒- หิตํ อคาริยํ, กสิโครกฺขาทิกุฏุมฺพโปสนกมฺมํ
วุจฺจติ, นตฺถิ เอตฺถ อคาริยนฺติ อนคาริยํ, ปพฺพชฺชาเยตํ อธิวจนํ. ปพฺพชนฺตีติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. กตฺตุกาโม           ฉ.ม. อคารานํ
อุปคจฺฉนฺติ อุปสงฺกมนฺติ. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ
มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, อรหตฺตผลนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส หิ อตฺถาย
กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติ. ทิฏฺเฐว ธมฺเมติ ตสฺมึเยว อตฺตภาเว. สยํ อภิญฺญา
สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตนาเยว ปญฺญาย ปจฺจกฺขํ กตฺวา อปรปฺปจฺจยํ ญตฺวาติ อตฺโถ.
อุปสมฺปชฺช วิหาสีติ ปาปุณิตฺวา สมฺปาเทตฺวา วา วิหาสิ. เอวํ วิหรนฺโต จ
ขีณา ชาติ ฯเปฯ อพฺภญฺญาสิ. เอเตนสฺส ปจฺจเวกฺขณภูมึ ทสฺเสติ.
      กตมา ปนสฺส ชาติ ขีณา, กถญฺจ นํ อพฺภญฺญาสีติ? วุจฺจเต:-
น ตาวสฺส อตีตา ชาติ ขีณา ปุพฺเพว ขีณตฺตา, น อนาคตา อนาคเต
วายามาภาวโต, ๑- น ปจฺจุปฺปนฺนา วิชฺชมานตฺตา. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตา
อุปฺปชฺเชยฺย เอกจตุปญฺจโวการภเวสุ เอกจตุปญฺจกฺขนฺธปฺปเภทา ชาติ, สา
มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา. ตํ โส มคฺคภาวนาย
ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขิตฺวา กิเลสาภาเว วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ อายตึ อปฺปฏิสนฺธิกํ
โหตีติ ชานนฺโต ชานาติ.
      วุสิตนฺติ วุตฺถํ ปริวุตฺถํ, กตํ จริตํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ. พฺรหฺมจริยนฺติ
มคฺคพฺรหฺมจริยํ. กตํ กรณียนฺติ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปริญฺญาปหาน-
สจฺฉิกิริยาภาวนาวเสน โสฬสวิธมฺปิ กิจฺจํ นิฏฺฐาปิตนฺติ อตฺโถ. นาปรํ
อิตฺถตฺตายาติ อิทานิ ปุน อิตฺถภาวาย เอวํ โสฬสกิจฺจภาวาย กิเลสกฺขยาย วา
มคฺคภาวนา นตฺถีติ. อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต, อิมสฺมา เอวมฺปการา อิทานิ
วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานา อปรํ ขนฺธสนฺตานํ นตฺถิ, อิเม ปน ปญฺจกฺขนฺธา
ปริญฺญาตา ติฏฺฐนฺติ ฉินฺนมูลโก รุกฺโข วิยาติ อพฺภญฺญาสิ. อญฺญตโรติ เอโก.
@เชิงอรรถ:  อิ. นานาคตา ปุพฺเพ เจตรหิ จ อนาคตตฺตา
อรหตนฺติ อรหนฺตานํ. มหาสาวกานํ อพฺภนฺตโร อายสฺมา ภารทฺวาโช อโหสีติ
อยํ กิเรตฺถ อธิปฺปาโยติ.
                     ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                          สุตฺตนิปาตวณฺณนาย
                    กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๘ หน้า ๑๓๒-๑๖๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=28&A=3224&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=28&A=3224&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=297              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7102              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7049              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7049              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕ http://84000.org/tipitaka/read/?index_25

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]