อรรถกถาเล่มที่ ๒๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 สุตฺต.อ.๒ (ปรมตฺถ.๒)

                         ๔. มงฺคลสุตฺตวณฺณนา
      เอวมฺเม สุตนฺติ มงฺคลสุตฺตํ. กา อุปฺปตฺติ? ชมพุทีเป กิร ตตฺถ ตตฺถ
นครทฺวารสณฺฐาคารสภาทีสุ มหาชนา สนฺนิปติตฺวา หิรญฺญสุวณฺณํ ทตฺวาปิ ๕-
นานปฺปการํ สีตาหรณาทิพาหิรกานํ กถํ ๖- กถาเปนฺติ, เอเกกา กถา
จตุมาสจฺจเยน นิฏฺฐาติ, ตตฺถ เอกทิวสํ มงฺคลกถา สมุฏฺฐาสิ "กินฺนุ โข
มงฺคลํ, กึ ทิฏฺฐํ มงฺคลํ, กึ สุตํ มงฺคลํ, กึ มุตํ มงฺคลํ, โก มงฺคลํ
ชานาตีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ธมฺมปีติรโสปิ  ๒ ฉ.ม.,อิ. อนเปตาย
@๓ ฉ.ม. วาสทฺโท น ทิสฺสติ, อิ. จ  ๔ ฉ.ม.,อิ. จสทฺโท น ทิสฺสติ
@๕ ฉ.ม.,อิ. ทตฺวา  ๖ สี.... พาหิรกฺขานกถา, ฉ.ม.....พาหิรกกถํ
      อถ ทิฏฺฐมงฺคลิโก นาเมโก ปุริโส อาห "อหํ มงฺคลํ ชานามิ, ทิฏฺฐํ
โลเก มงฺคลํ, ทิฏฺฐํ นาม อภิมงฺคลสมฺมตํ รูปํ. เสยฺยถิทํ? อิเธกจฺโจ
กาลสฺเสว วุฏฺฐาย วาตสกุณํ ๑- วา ปสฺสติ, เวฬุวลฏฺฐึ วา คพฺภินึ วา กุมารเก
วา อลงฺกตปฏิยตฺเต ปุณฺณฆฏํ วา อลฺลโรหิตมจฺฉํ วา อาชญฺญํ วา อุสภํ
วา คาวึ วา กปิลํ วา, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ เอวรูปํ อภิมงฺคลสมฺมตํ
รูปํ ปสฺสติ, อิทํ วุจฺจติ ทิฏฺฐมงฺคลนฺ"ติ. ตสฺส วจนเมกจฺเจ อคฺคเหสุํ, เอกจฺเจ
นาคฺคเหสุํ. เย นาคฺคเหสุํ, เต เตน สห วิวทึสุ.
      อถ สุตมงฺคลิโก นาเมโก ปุริโส อาห "จกฺขุ นาเมตํ โภ สุจิมฺปิ
อสุจิมฺปิ  ปสฺสติ, ตถา สุนฺทรมฺปิ อสุนฺทรมฺปิ,  มนาปมฺปิ อมนาปมฺปิ, ยทิ เตน
ทิฏฺฐํ มงฺคลํ สิยา, สพฺพมฺปิ มงฺคลํ สิยา, ตสฺมา น ทิฏฺฐํ มงฺคลํ, อปิจ โข
สุตํ มงฺคลํ, สุตํ นาม อภิมงฺคลสมฺมโต สทฺโท, เสยฺยถิทํ? อิเธกจฺโจ
กาลสฺเสว วุฏฺฐาย วฑฺฒาติ วา วฑฺฒมานาติ วา ปุณฺณาติ วา ปุสฺสาติ ๒- วา
สุมนาติ วา สิรีติ วา สิริวฑฺฒาติ วา อชฺช สุนกฺขตฺตํ สุมุหุตฺตํ สุทิวสํ
สุมงฺคลนฺติ เอวรูปํ วา ยํ กิญฺจิ อภิมงฺคลสมฺมตํ สทฺทํ สุณาติ, อิทํ วุจฺจติ
สุตมงฺคลนฺ"ติ. ตสฺสปิ วจนํ เอกจฺเจ อคฺคเหสุํ, เอกจฺเจ นาคฺคเหสุํ. เย
นาคฺคเหสุํ, เต เตน สห วิวทึสุ.
      อถ มุตมงฺคลิโก นาเมโก ปุริโส อาห "โสตํ ๓- นาเมตํ โภ สาธุมฺปิ
อสาธุมฺปิ มนาปมฺปิ อมนาปมฺปิ สุณาติ. ยทิ เตน สุตํ มงฺคลํ สิยา, สพฺพมฺปิ
มงฺคลํ สิยา, ตสฺมา น สุตํ มงฺคลํ, อปิจ โข ปน มุตํ มงฺคลํ, มุตํ นาม
อภิมงฺคลสมฺมตํ คนฺธรสโผฏฺฐพฺพํ. เสยฺยถิทํ? อิเธกจฺโจ กาลสฺเสว วุฏฺฐาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ภาสมานสกุณํ, ฉ.ม. จาตกสกุณํ
@๒ ฉ.ม. ผุสฺสาติ  ๓ ฉ.ม. โสตมปิ หิ
ปทุมคนฺธาทิปุปฺผคนฺธํ วา ฆายติ, ปุสฺสทนฺตกฏฺฐํ วา ขาทติ, ปฐวึ วา
อามสติ, หริตสสฺสํ วา อลฺลโคมยํ วา กจฺฉปํ วา ติลวาหํ วา ปุปฺผํ วา ผลํ
วา อามสติ, ปุสฺสมตฺติกาย วา สมฺมา ลิมฺปติ, ปุสฺสสาฏกํ วา นิวาเสติ,
ปุสฺสเวฐนํ วา ธาเรติ, ยํ วา ปนญฺญมฺปิ กิญฺจิ เอวรูปํ อภิมงฺคลสมฺมตํ
คนฺธํ วา ฆายติ, รสํ วา สายติ, โผฏฺฐพฺพํ วา ผุสติ, อิทํ วุจฺจติ
มุตมงฺคลนฺ"ติ. ตสฺสปิ วจนํ เอกจฺเจ อคฺคเหสุํ, เอกจฺเจ นาคฺคเหสุํ.
      ตตฺถ ทิฏฺฐมงฺคลิโก สุตมุตมงฺคลิเก น อสกฺขิ สญฺญาเปตุํ. น เตสํ
อญฺญตโร อิตเร เทฺว. เตสุ จ มนุสฺเสสุ เย ทิฏฺฐมงฺคลิกสฺส วจนํ คณฺหึสุ,
เต "ทิฏฺฐํเยว มงฺคลนฺ"ติ คตา. เย สุตมุตมงฺคลิกานํ วจนํ คณฺหึสุ, เต
"สุตํเยว มุตํเยว มงฺคลนฺ"ติ คตา. เอวมยํ มงฺคลกถา สกลชมฺพุทีเป ปากฏา
ชาตา.
      อถ สกลชมฺพุทีเป มนุสฺสา คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา "กินฺนุ โข มงฺคลนฺ"ติ
มงฺคลานิ จินฺตยึสุ, เตสํ มนุสฺสานํ อารกฺขเทวตาปิ ๑- ตํ กถํ สุตฺวา ตเถว
มงฺคลานิ จินฺตยึสุ, ตาสํ เทวตานํ ภุมฺมเทวตา มิตฺตา โหนฺติ, อถ ตโต สุตฺวา
ภุมฺมเทวตาปิ ตเถว มงฺคลานิ จินฺตยึสุ. ตาสมฺปิ  เทวตานํ อากาสฏฺฐเทวตา
มิตฺตา โหนฺติ, อากาสฏฺฐเทวตานมฺปิ ๒- จาตุมหาราชิกาเทวตา. เอเตเนว อุปาเยน
ยาว สุทสฺสีเทวตานํ อกนิฏฺฐเทวตา มิตฺตา โหนฺติ, อถ ตโต สุตฺวา
อกนิฏฺฐเทวตาปิ ตเถว คุมฺพคุมฺพา หุตฺวา มงฺคลานิ จินฺตยึสุ. เอวํ  ยาว ๓-
ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ สพฺพตฺถ มงฺคลจินฺตา อุทปาทิ. อุปฺปนฺนา จ สา "อิทํ
มงฺคลํ อิทํ มงฺคลนฺ"ติ วินิจฺฉิยมานาปิ อปฺปตฺตา เอว วินิจฺฉยํ ทฺวาทส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปิสทฺโท น ทิสฺสติ
@๒ ฉ.ม. อากาสฏฐเทวตานํ  ๓ ฉ.ม. ยาวสทฺโท น ทิสฺสติ
วสฺสานิ อฏฺฐาสิ. สพฺเพ มนุสฺสา จ เทวา จ พฺรหฺมาโน จ ฐเปตฺวา
อริยสาวเก ทิฏฺฐสุตมุตวเสน ติธา ภินฺนา, เอโกปิ "อิทเมว มงฺคลนฺ"ติ
ยถาภุจฺจโต นิฏฺฐงฺคโต นาม ๑- นาโหสิ, มงฺคลโกลาหลํ โลเก อุปฺปชฺชิ.
      โกลาหลํ นาม ปญฺจวิธํ กปฺปโกลาหลํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ พุทฺธโกลาหลํ
มงฺคลโกลาหลํ โมเนยฺยโกลาหลนฺติ. ตตฺถ กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา
รุทมฺมุขา อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน
หุตฺวา "วสฺสสตสหสฺสสฺส อจฺจเยน กปฺปวุฏฺฐานํ เหสฺสติ, ๒- อยํ โลโก
วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโท จ สุสฺสิสฺสติ, ๓- อยญฺจ มหาปฐวึ สิเนรุ จ
ปพฺพตราชา ทยฺหิสฺสติ ๔- วินสฺสิสฺสติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ,
เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ, กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺฐหถ,
ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล เชฏฺฐาปจายิโน โหถ, ชาครถ มา ปมาทถา"ติ ๕-
มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม.
      กามาวจรเทวา เอว "วสฺสสตสฺส อจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา โลเก
อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม.
      สุทฺธาวาสา ปน เทวา พฺรหฺมาภรเณน อลงฺกริตฺวา พฺรหฺมเวฐนํ สีเส
กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา พุทฺธคุณสาริโน ๖-  "วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน พุทฺโธ
โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ
นาม.
      สุทฺธาวาสา เอว เทวา มนุสฺสานํ จิตฺตํ ญตฺวา "ทฺวาทสนฺนํ วสฺสานํ
อจฺจเยน สมฺมาสมฺพุทฺโธ มงฺคลํ กเถสฺสตี"ติ มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นามสทฺโท น ทิสฺสติ  ๒ ฉ.ม. กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสติ
@๓ สี. อุสฺสุสฺสิสฺสติ  ๔ ฉ.ม. อุฑฺฑยฺหิสฺสติ
@๕ ฉ.ม. ปมาทตฺถาติ  ๖ ฉ.ม. พุทฺธคุณวาทิโน
อิทํ มงฺคลโกลาหลํ นาม. สุทฺธาวาสา เอว เทวา  "สตฺตนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน
อญฺญตโร ภิกฺขุ ภควตา สทฺธึ สมาคมฺม โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺฉิสฺสตี"ติ
มนุสฺสปเถ วิจริตฺวา อาโรเจนฺติ. อิทํ โมเนยฺยโกลาหลํ นาม. อิเมสุ ปญฺจสุ
โกลาหเลสุ ทิฏฺฐมงฺคลทิวเสน ติธา ภินฺเนสุ เทวมนุสฺเสสุ อิทํ มงฺคลโกลาหลํ
โลเก อุปฺปชฺชิ.
      อถ เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ วิจินิตฺวา วิจินิตฺวา มงฺคลานิ อลภมาเนสุ
ทฺวาทสนฺนํ วสฺสานํ อจฺจเยน ตาวตึสกายิกา เทวตา สงฺคมฺม สมาคมฺม เอวํ
สมจินฺเตสุํ "เสยฺยถาปิ นาม มาริสา ฆรสามิโก อนฺโตฆรชนานํ, คามสามิโก
คามวาสีนํ, ราชา สพฺพมนุสฺสานํ, เอวเมว ๑- อยํ สกฺโก เทวานมินฺโท อมฺหากํ
อคฺโค จ เสฏฺโฐ จ ยทิทํ ปุญฺเญน เตเชน อิสฺสริเยน ปญฺญาย ทฺวินฺนํ
เทวโลกานํ อธิปติ. ยนฺนูน มยํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ๒- เอตมตฺถํ
อาโรเจสฺสามา"ติ ๓- ตา สกฺกสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา สกฺกํ เทวานมินฺทํ ตํขณานุรูปํ
นิวาสนาภรณสสฺสิริกสรีรํ อฑฺฒเตยฺยโกฏิอจฺฉราคณปริวุตํ ปาริจฺฉตฺตกมูเล
ปณฺฑุกมฺพลสิลาสเน ๔- นิสินฺนํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ ฐตฺวา เอตทโวจุํ "ยคฺเฆ
มาริส ชาเนยฺยาสิ, เอตรหิ มงฺคลปญฺหา สมุฏฺฐิตา, เอเก ทิฏฺฐํ `มงฺคลนฺ'ติ
วทนฺติ, ๕- เอเก สุตํ มงฺคลํ เอเก มุตํ มงฺคลนฺติ, ๕- ตตฺถ มยํ จ อญฺเญ จ
อนิฏฺฐงฺคตา, สาธุ วต โน ตฺวํ ยาถาวโต พฺยากโรหี"ติ. เทวราชา ปกติยาปิ
ปญฺญวา "อยํ มงฺคลกถา กตฺถ ปฐมํ สมุฏฺฐิตา"ติ อาห. "มยํ เทว จาตุมหาราชิกานํ
อสฺสุมฺหา"ติ อาหํสุ. ตโต จาตุมหาราชิกา อากาสฏฺฐเทวตานํ,
อากาสฏฺฐเทวตา ภุมฺมเทวตานํ, ภุมฺมเทวตา มนุสฺสารกฺขเทวตานํ,
มนุสฺสารกฺขเทวตา "มนุสฺสโลเก สมุฏฺฐิตา"ติ อาหํสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอวเมวํ  ๒ ฉ.ม. สกฺกํ เทวานมินฺทํ
@๓ ฉ.ม. ปุจฺเฉยฺยามาติ  ๔ ฉ.ม. ปณฺฑุกมฺพลวราสเน
@ ๕-๕ ฉ.ม. เอเก สุตํ "มงฺคลนฺ"ติ วทนฺติ, เอเก มุตํ "มงฺคลนฺ"ติ วทนฺติ
      อถ สกฺโก เทวานมินฺโท "สมฺมาสมฺพุทฺโธ กตฺถ วสตี"ติ ปุจฺฉิ,
"มนุสฺสโลเก เทวา"ติ อาหํสุ. "ตํ ภควนฺตํ โกจิ ปุจฺฉี"ติ อาห. น โกจิ
เทวาติ. กินฺนุ โข นาม ตุเมฺห มาริสา อคฺคึ ฉฑฺเฑตฺวา ขชฺโชปนกํ
อุชฺชาเลถ, เย อนวเสสมงฺคลเทสกํ ตํ ภควนฺตํ อติกฺกมิตฺวา ๑- มํ ปุจฺฉิตพฺพํ
มญฺญถ, อาคจฺฉถ มาริสา, ตํ ภควนฺตํ ปุจฺฉาม, อทฺธา สสฺสิริกํ ปญฺหาพฺยากรณํ
ลภิสฺสามาติ เอกํ เทวปุตฺตํ อาณาเปสิ "ตฺวํ ภควนฺตํ ปุจฺฉา"ติ. โส เทวปุตฺโต
ตํขณานุรูเปน อลงฺกาเรน อตฺตานํ อลงฺกริตฺวา วิชฺชุริว วิชฺโชตมาโน
เทวคณปริวุโต เชตวนมหาวิหารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ
ฐตฺวา มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต คาถาย อชฺฌภาสิ. ภควา ตสฺส ตํ ปญฺหํ
วิสฺสชฺเชนฺโต อิมํ สุตฺตมภาสิ.
      ตตฺถ เอวมฺเม สุตนฺติอาทีนมตฺโถ สงฺเขปโต กสิภารทฺวาชสุตฺตวณฺณนายํ
วุตฺโต. วิตฺถารํ ปน อิจฺฉนฺเตหิ ปปญฺจสูทนิยา มชฺฌิมฏฺฐกถายํ วุตฺตนเยน
คเหตพฺโพ. กสิภารทฺวาชสุตฺเต จ "มคเธสุ วิหรติ ทกฺขิณาคิริสฺมึ เอกนาฬายํ
พฺราหฺมณคาเม"ติ วุตฺตํ, อิธ "สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส
อาราเม"ติ. ตสฺมา "สาวตฺถิยนฺ"ติ อิมํ ปทํ อาทึ กตฺวา อิธ อปุพฺพปทวณฺณนํ
กริสฺสาม.
      เสยฺยถิทํ? สาวตฺถิยนฺติ เอวํนามเก นคเร. ตํ กิร สวตฺถสฺส นาม
อิสิโน นิวาสนฏฺฐานํ  อโหสิ. ตสฺมา ยถา กุสมฺพสฺส นิวาโส โกสมฺพี,
กากณฺฑสฺส นิวาโส กากณฺฑีติ, เอวํ อิตฺถิลิงฺควเสน "สาวตฺถี"ติ วุจฺจติ.
โปราณา ปน วณฺณยนฺติ:- ยสฺมา ตสฺมึ ฐาเน สตฺถสมาโยเค "กึ ภณฺฑมตฺถี"ติ
ปุจฺฉิเต "สพฺพมตฺถี"ติ อาหํสุ, ตสฺมา ตํ วจนมุปาทาย "สาวตฺถี"ติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อตียิตฺวา
ตสฺสํ สาวตฺถิยํ. เอเตน ตสฺส ๑- โคจรคาโม ทีปิโต โหติ. เชโต นาม
ราชกุมาโร, เตน โรปิตสํวฑฺฒิตตฺตา ตสฺส เชตสฺส วนนฺติ เชตวนํ, ตสฺมึ
เชตวเน. อนาถานํ ปิณฺโฑ เอตสฺมึ อตฺถีติ อนาถปิณฺฑิโก, ตสฺส อนาถปิณฺฑิกสฺส.
อนาถปิณฺฑิเกน คหปตินา จตุปญฺญาสโกฏิปริจฺจาเคน นิฏฺฐาปิตอาราเมติ อตฺโถ.
เอเตนสฺส ปพฺพชิตานุรูปวาโส ๒- ทีปิโต โหติ.
      อถาติ อวิจฺเฉทตฺเถ, โขติ อธิการนฺตรนิทสฺสนตฺเถ นิปาโต. เตน
อวิจฺฉินฺเนเยว ตตฺถ ภควโต วิหาเร "อิทมธิการนฺตรํ อุทาปาที"ติ ทสฺเสติ.
กินฺตนฺติ? อญฺญตรา เทวตาติอาทิ. ตตฺถ อญฺญตราติ อนิยมิตนิทฺเทโส. สา หิ
นามโคตฺตโต อปากฏา, ตสฺมา "อญฺญตรา"ติ  วุตฺตา. เทโว เอว เทวตา,
อิตฺถิปุริสสาธารณเมตํ. อิธ ปน ปุริโส เอว โส เทวปุตฺโต, กินฺตุ
สาธารณนามวเสน "เทวตา"ติ วุตฺโต.
      อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ เอตฺถ อภิกฺกนฺตสทฺโท ขยสุนฺทราภิรูปอพฺภนุโมทนาทีสุ
ทิสฺสติ. ตตฺถ "อภิกฺกนฺตา ภนฺเต รตฺติ, นิกฺขนฺโต ปฐโม ยาโม,
จิรํ นิสินฺโน ภิกฺขุสํโฆ, อุทฺทิสตุ ภนฺเต ภควา   ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขนฺ"ติ ๓-
เอวมาทีสุ ขเย ทิสฺสติ. "อยํ อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ อภิกฺกนฺตตโร จ
ปณีตตโร จา"ติ ๔- เอวมาทีสุ สุนฺทเร.
             "โก เม วนฺทติ ปาทานิ อิทฺธิยา ยสสา ชลํ
             อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน สพฺพา โอภาสยํ ทิสา"ติ ๕-
เอวมาทีสุ อภิรูเป. "อภิกฺกนฺตํ โภ โคตม, อภิกฺกนฺตํ โภ โคตมา"ติ ๖- เอวมาทีสุ
อพฺภนุโมทเน. อิธ ปน ขเย. เตน อภิกฺกนฺตาย รตฺติยา, ปริกฺขีณาย รตฺติยาติ
วุตฺตํ โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอเตนสฺส  ๒ ฉ.ม. ปพฺพชิตานุรูปนิวาโสกาโส
@ ๓ วิ.จูฬ. ๗/๓๘๓/๒๐๔, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๑๐/๒๐๗ (สฺยา) ขุ.อุ. ๒๕/๔๓/๑๖๒
@๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๐๐/๑๑๓  ๕ ขุ.วิ. ๒๖/๘๕๗/๘๗  ๖ วิ.มหาวิ. ๑/๑๕/๗,
@องฺ.ทุก. ๒๐/๑๖/๕๖
      อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อิธ ๑- อภิกฺกนฺตสทฺโท อภิรูเป, วณฺณสทฺโท ปน
ฉวิถุติกุลวคฺคการณสณฺฐานปฺปมาณรูปายตนาทีสุ ทิสฺสติ. ตตฺถ "สุวณฺณวณฺโณสิ
ภควา"ติ ๒- เอวมาทีสุ ฉวิยํ. "กทา สญฺญูฬฺหา ปน เต คหปติ อิเม สมณสฺส
โคตมสฺส วณฺณา"ติ ๓- เอวมาทีสุ ถุติยํ. "จตฺตาโรเม โภ โคตม วณฺณา"ติ ๔-
เอวมาทีสุ กุลวคฺเค. "อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี"ติ ๕-
เอวมาทีสุ การเณ. "มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ  อภินิมฺมินิตฺวา"ติ ๖- เอวมาทีสุ
สณฺฐาเน. "ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา"ติ ๗- เอวมาทีสุ ปมาเณ. "วณฺโณ คนฺโธ
รโส โอชา"ติ ๘- เอวมาทีสุ รูปายตเน. โส อิธ ฉวิยํ ทฏฺฐพฺโพ. เตน
อภิกฺกนฺตวณฺณา ๙- อภิรูปจฺฉวีติ วุตฺตํ โหติ.
      เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวลสทฺโท อนวเสสเยภุยฺยอพฺยามิสฺสานติเรกทฬฺหตฺถ-
วิสํโยคาทิอเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธํ พฺรหฺมจริยนฺ"ติ ๑๐-
เอวมาทีสุ อนวเสสตา อตฺโถ. "เกวลกปฺปา จ องฺคมคธา ปหูตํ ขาทนียํ
โภชนียํ อาทาย อุปสงฺกมิสฺสนฺตี"ติ ๑๑- เอวมาทีสุ เยภุยฺยตา. "เกวลสฺส
ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี"ติ ๑๒- เอวมาทีสุ อพฺยามิสฺสตา. "เกวลํ สทฺธามตฺตกํ
นูน อยมายสฺมา"ติ ๑๓- เอวมาทีสุ อนติเรกตา. "อายสฺมโต ภนฺเต อนุรุทฺธสฺส
พาหิโก นาม สทฺธิวิหาริโก เกวลกปฺปํ  สํฆเภทาย ฐิโต"ติ ๑๔- เอวมาทีสุ
ทฬฺหตฺถตา. "เกวลี วุสิตวา อุตฺตมปุริโสติ วุจฺจตี"ติ ๑๕- เอวมาทีสุ วิสํโยโค.
อิธ ปนสฺส อนวเสสตา อตฺโถ อธิปฺเปโต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตฺถ  ๒ ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๔, ขุ.สุ. ๒๕/๕๕๔/๔๔๗
@๓ ม.ม. ๑๓/๗๗/๕๔  ๔ ที.ปา.๑๑/๑๑๕/๖๙  ๕  สํ.ส. ๑๕/๒๓๔/๒๔๖
@๖ สํ.ส. ๑๕/๑๓๘/๑๒๔  ๗ คเวสิตพฺพํ  ๘ อภิ. ๑/๑๖๓
@๙ ฉ.ม. อภิกนฺตวณฺโณ  ๑๐ วิ.มหาวิ. ๑/๑/๑, ที.สี. ๙/๒๕๕/๘๗
@๑๑ วิ.มหา. ๔/๔๓/๓๘  ๑๒ อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑  ๑๓ วิ.มหา. ๕/๒๒๔/๖
@๑๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔๓/๒๖๗  ๑๕ สํ.ข. ๑๗/๕๗/๕๐
      กปฺปสทฺโท จายํ ๑- อภิสทฺทหนโวหารกาลปญฺญตฺติเฉทนวิกปฺปเลสสมนฺตภาวาทิ-
อเนกตฺโถ. ตถา หิสฺส "โอกปฺปนียเมตํ โภโต โคตมสฺส, ยถา ตํ อรหโต
สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ ๒- เอวมาทีสุ อภิสทฺทหนมตฺโถ. "อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ
สมณกปฺเปหิ  ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติ ๓- เอวมาทีสุ โวหาโร. "เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ
วิหรามี"ติ ๔- เอวมาทีสุ กาโล. "อิจฺจายสฺมา กปฺโป"ติ ๕- เอวมาทีสุ ปญฺญตฺติ.
"อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติ ๖- เอวมาทีสุ เฉทนํ. "กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโป"ติ ๗-
เอวมาทีสุ วิกปฺโป นิปชฺชิตุนฺ"ติ ๘- เอวมาทีสุ เลโส. "เกวลกปฺปํ เวฬุวนํ
โอภาเสตฺวา"ติ ๙- เอวมาทีสุ สมนฺตภาโว. อิธ ปน ๑๐- สมนฺตภาโว อตฺโถติ
อธิปฺเปโต. ยโต เกวลกปฺปํ เชตวนนฺติ เอตฺถ อนวเสสํ สมนฺตโต  เชตวนนฺติ
เอวมตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
      โอภาเสตฺวาติ อาภาย ผริตฺวา, จนฺทิมา วิย จ สูริโย วิย จ เอโกภาสํ
เอกปชฺโชตํ กริตฺวาติ อตฺโถ.
      เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, ยโต ยตฺถ ภควา, ตตฺถ
อุปสงฺกมีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เยน วา การเณน ภควา เทวมนุสฺเสหิ
อุปสงฺกมิตพฺโพ, เตน ๑๑- การเณน อุปสงฺกมีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
เกน จ การเณน ภควา อุปสงฺกมิตพฺโพ? นานปฺปการคุณวิเสสาธิคมาธิปฺปาเยน,
สาทุผลูปโภคาธิปฺปาเยน ทิชคเณหิ นิจฺจปลิตมหารุกฺโข วิย. อุปสงฺกมีติ จ คตาติ
วุตฺตํ โหติ. อุปสงฺกมิตฺวาติ อุปสงฺกมนปริโยสานทีปนํ. อถ วา เอวํ คตา ตโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปนายํ  ๒ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕  ๓ วิ.จูฬ. ๗/๒๕๐/๗
@๔ ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕  ๕ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙/๕๔๔, ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๖๖/๑๗๖ (สฺยา)
@๖ ขุ.ชา. ๒๘/๙๑๑/๓๑๙  ๗ วิ.จูฬ. ๗/๔๔๖/๒๘๖
@๘ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๕/๓๔๕ (สฺยา)  ๙ สํ.ส. ๑๕/๙๒/๖๐
@๑๐ ฉ.ม. ปนสฺส  ๑๑ ฉ.ม. เตเนว
อาสนฺนตรํ ฐานํ ภควโต สมีปสงฺขาตํ คนฺตฺวาติปิ วุตฺตํ โหติ. ภควนฺตํ
อภิวาเทตฺวาติ ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา ปณาเมตฺวา ๑- นมสฺสิตฺวา.
      เอกมนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เอโกกาสํ เอกปสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ. อฏฺฐาสีติ นิสชฺชาทิปฏิกฺเขโป, ฐานํ กปฺเปสิ, ฐิตา
อโหสีติ อตฺโถ.
      กถํ ฐิตา ปน สา เอกมนฺตํ ฐิตา อหูติ?
          น ปจฺฉโต น ปุรโต นาปิ อาสนฺนทูรโต
          น กจฺเฉ โน ปฏิวาเต น จาปิ โอณตุณฺณเต
          อิเม โทเส วิวชฺเชตฺวา เอกมนฺตํ ฐิตา อหูติ.
      กสฺมา ปนายํ อฏฺฐาสิ เอว, น นิสีทีติ? ลหุนิวตฺติตุกามตาย. ๒- เทวตา หิ
กญฺจิเทว อตฺถวสํ ปฏิจฺจ อสุจิปูริตํ ๓- วิย วจฺจฏฺฐานํ มนุสฺสโลกํ อาคจฺฉนฺติ.
ปกติยา ปเนตาสํ โยชนสตโต ปภุติ มนุสฺสโลโก ทุคฺคนฺธตาย ปฏิกูโล โหติ,
ตตฺถ นาภิรมนฺติ. เตน สา อาคตกิจฺจํ กตฺวา ลหุนิวตฺติตุกามตาย น นิสีทิ.
ยสฺส จ คมนาทิอิริยาปถปริสฺสมวิโนทนตฺถํ นิสีทนฺติ, โส เทวานํ ปริสฺสโม
นตฺถิ, ตสฺมาปิ น นิสีทิ. ๔- เย จ มหาสาวกา ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา,
เต ปติมาเนสิ, ตสฺมาปิ น นิสีทิ. อปิจ ภควติ คารเวเนว น นิสีทิ.
เทวานํ หิ นิสีทิตุกามานํ อาสนํ นิพฺพตฺตติ, ตํ อนิจฺฉมานา นิสชฺชาย จิตฺตมฺปิ
อกตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสีติ. ๕-
      เอกมนฺตํ ฐิตา โข สา เทวตาติ เอวํ อิเมหิ การเณหิ เอกมนฺตํ  ฐิตา
โข สา เทวตา. ภควนฺตํ คาถาย อชฺฌภาสีติ ภควนฺตํ คาถาย
อกฺขรปทนิยมิตกถิเตน ๖- วจเนน อภาสีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปณมิตฺวา  ๒ ฉ.ม. ลหุํ นิวตฺติตุกามตาย, เอวมุปริปิ
@๓ ฉ.ม.,อิ. สุจิปุริโส วิย  ๔ ก. นิสีทติ  ๕ ฉ.ม. อฏฺฐาสิ  ๖ ฉ.ม....มิตคนฺถิเตน
      [๒๖๑] ตตฺถ พหูติ อนิยตสงฺขฺยานิทฺเทโส. เตน อเนกสตา อเนกสหสฺสา
อเนกสตสหสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ทิพฺพนฺตีติ เทวา, ปญฺจหิ กามคุเณหิ กีฬนฺติ,
อตฺตโน วา สิริยา โชตนฺตีติ อตฺโถ. อปิจ ติวิธา เทวา
สมฺมุติอุปปตฺติวิสุทฺธิเทววเสน. ๑- ยถาห:-
             "เทวาติ ตโย เทวา สมฺมุติเทวา อุปปตฺติเทวา วิสุทฺธิเทวาติ.
         สมฺมุติเทวา นาม ราชาโน เทวิโย ราชกุมารา จ. ๒- อุปปตฺติเทวา
         นาม จาตุมหาราชิเก เทเว อุปาทาย ตทุตฺตริ เทวา. วิสุทฺธิเทวา
         นาม อรหนฺโต ขีณาสวา"ติ. ๓-
      เตสุ อิธ อุปปตฺติเทวา อธิปฺเปตา. มนุโน อปจฺจาติ มนุสฺสา. โปราณา
ปน ภณนฺติ:- มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เต ชมฺพุทีปกา อมรโคยานิกา ๔-
อุตฺตรกุรุกา ปุพฺพวิเทหกาติ จตุพฺพิธา. อิธ ชมฺพุทีปกา อธิปฺเปตา. มงฺคลนฺติ ๕-
อิเมหิ สตฺตาติ มงฺคลานิ, อิทฺธึ วุฑฺฒิญฺจ ปาปุณนฺตีติ อตฺโถ. อจินฺตยุนฺติ
จินฺเตสุํ. อากงฺขมานาติ อิจฺฉมานา  ปตฺถยมานา ปิหยมานา. โสตฺถานนฺติ
โสตฺถิภาวํ, สพฺเพสํ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ โสภนานํ สุนฺทรานํ
ธมฺมานมตฺถิตนฺติ ๖- วุตฺตํ โหติ. พฺรูหีติ เทเสหิ ปกาเสหิ อาจิกฺข วิวร วิภช
อุตฺตานีกโรหิ. มงฺคลนฺติ อิทฺธิการณํ วุฑฺฒิการณํ สพฺพสมฺปตฺติการณํ. อุตฺตมนฺติ
วิสิฏฺฐํ ปวรํ สพฺพโลกหิตสุขาวหนฺติ อยํ คาถาย อนุปุพฺพปทวณฺณนา. ๗-
      อยํ ปน สมฺปิณฺฑตฺโถ:- โส เทวปุตฺโต ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ เทวตาโย ๘-
มงฺคลปญฺหํ โสตุกามตาย อิมสฺมึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สมมฺติอุปปตฺติวิสุทฺธิวเสน  ๒ ฉ.ม. จสทฺโท น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. วุจฺจนตีติ ขุ.จูฬ. ๓๐/๒๑๔,๖๕๔/๑๑๒,๓๑๒ (สฺยา)  ๔ ฉ.ม. อปรโคยานกา
@๕ สี. มงฺคลนติ มงฺคนฺติ, ม. มงฺคลานีติ มหนฺติ  ๖ สี. ธมฺมานํ อตฺถิโนติ
@๗ สี อนุปทวณฺณนา  ๘ ฉ.ม. เทวาตา
เอกวาลคฺคโกฏิโอกาสมตฺเต ทสปิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ จตฺตาฬีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ สฏฺฐิปิ
สตฺตติปิ อสีติปิ สุขุมตฺตภาเว นิมฺมินิตฺวา สพฺพเทวมารพฺรหฺมาโน สิริยา จ เตชสา
จ อติกฺกมฺม ๑- วิโรจมานํ ปญฺญตฺตปวรพุทฺธาสเน นิสินฺนํ ภควนฺตํ ปริวาเรตฺวา ฐิตา
ทิสฺวา ทิสฺวา ตสฺมึ จ สมเย อนาคตานมฺปิ สกลชมฺพุทีปกานํ มนุสฺสานํ
เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย สพฺเพสํ เทวมนุสฺสานํ วิจิกิจฺฉาสลฺลสมุทฺธรณตฺถํ
อาห "พหู เทวา มนุสฺสา จ มงฺคลานิ อจินฺตยุํ  อากงฺขมานา โสตฺถานํ,
อตฺตโน โสตฺถิภาวํ อิจฺฉนฺตา, พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมํ, เตสํ เทวานํ อนุมติยา
มนุสฺสานํ จ อนุคฺคเหน มยา ปุฏฺโฐ สมาโน ยํ สพฺเพสเมว อมฺหากํ
เอกนฺตหิตสุขาวหนโต อุตฺตมํ มงฺคลํ, ตํ โน อนุกมฺปํ อุปาทาย พฺรูหิ ภควา"ติ.
      [๒๖๒] เอวเมตํ เทวปุตฺตสฺส วจนํ สุตฺวา ภควา "อเสวนา จ พาลานนฺ"ติ
คาถมาห. ตตฺถ อเสวนาติ อภชนา อปยิรุปาสนา. พาลานนฺติ พลนฺติ อสฺสสนฺตีติ
พาลา, กึ พลนฺติ ๒- ? อสฺสสิตปสฺสสิตมตฺเตน ๓- ชีวนฺติ, น ปญฺญาชีวิโนติ ๔-
อธิปฺปาโย. เตสํ พาลานํ. ปณฺฑิตานนฺติ ปณฺฑนฺตีติ ๕- ปณฺฑิตา,
สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิเกสุ อตฺเถสุ ญาณคติยา คจฺฉนฺตีติ อธิปฺปาโย. เตสํ ปณฺฑิตานํ.
เสวนาติ ภชนา ปยิรุปาสนา ตํสหายตา ตํสมฺปวงฺกตา. ปูชาติ
สกฺการครุการมานนวนฺทนา. ปูชเนยฺยานนฺติ ปูชารหานํ. เอตมฺมงฺคลมุตฺตมนฺติ ยา จ
พาลานํ อเสวนา, ยา จ ปณฺฑิตานํ เสวนา, ยา จ ปูชเนยฺยานํ ปูชา, ตํ สพฺพํ
สมฺปิณฺเฑตฺวา.
      อตฺถวณฺณนา ปนสฺสา เอวํ เวทิตพฺพา:- เอวเมตํ เทวปุตฺตสฺส วจนํ
สุตฺวา ภควา อเสวนา จ พาลานนฺติ ๖- อิมํ คาถมาห. ตตฺถายํ ๗- จตุพฺพิธา กถา
ปุจฺฉิตกถา อปุจฺฉิตกถา สานุสนฺธิกถา อนนุสนฺธิกถาติ. ตตฺถ "ปุจฺฉามิ ตํ โคตม
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อธิคยฺห  ๒ ฉ.ม. กึ พลนฺตีติ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อสฺสสฺสีตปสฺสสฺสิตมตฺเตน  ๔ ฉ.ม.,อิ. ปญฺญาชีวิเตนาติ
@๕ สี. ปณฺเฑนฺตีติ  ๖ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๗ ฉ.ม. ตตฺถ ยสฺมา
ภูริปญฺญ, กถํกโร สาวโก สาธุ โหตี"ติ ๑- "กถนฺนุ ตฺวํ มาริส โอฆมตรี"ติ ๒-
จ เอวมาทีสุ ปุจฺฉิเตน กถิตา ปุจฺฉิตกถา นาม. "ยํ ปเร สุขโต อาหุ,
ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต"ติ ๓- เอวมาทีสุ อปุจฺฉิเตน อตฺตชฺฌาสยวเสเนว กถิตา
อปุจฺฉิตกถา. สพฺพาปิ พุทฺธานํ กถา "สนิทานาหํ ภิกฺขเว ธมฺมํ เทเสมี"ติ ๔-
วจนโต สานุสนฺธิกถา. อนนุสนฺธิกถา อิมสฺมึ สาสเน นตฺถิ. เอวเมตาสุ กถาสุ
อยํ เทวปุตฺเตน ปุจฺฉิเตน ภควตา กถิตตฺตา ปุจฺฉิตกถา. ปุจฺฉิตกถายญฺจ ยถา
เฉโก ปุริโส กุสโล มคฺคสฺส กุสโล อมคฺคสฺส มคฺคํ ปุฏฺโฐ ปฐมํ วิชหิตพฺพํ
อาจิกฺขิตฺวา ตํ ปจฺฉา คเหตพฺพํ อาจิกฺขติ "อมุกสฺมึ ๕- นาม ฐาเน เทฺวธาปโถ
โหติ, ตตฺถ วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหถา"ติ, เอวํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺเพสุ
อเสวิตพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา เสวิตพฺพํ อาจิกฺขติ. ภควา จ มคฺคกุสลปุริสสทิโส.
ยถาห:-
           "ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ติสฺส ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ
       อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ. ๖-
โส หิ กุสโล อิมสฺส โลกสฺส, กุสโล ปรสฺส โลกสฺส, กุสโล มจฺจุเธยฺยสฺส,
กุสโล อมจฺจุเธยฺยสฺส, กุสโล มารเธยฺยสฺส, กุสโล อมารเธยฺยสฺสาติ. ตสฺมา
ปฐมํ ๗- อเสวิตพฺพํ อาจิกฺขนฺโต อาห "อเสวนา จ พาลานนฺ"ติ. เสวิตพฺพํ
อาจิกฺขนฺโต อาห "ปณฺฑิตานญฺจ  เสวนา"ติ. ๗- วิชหิตพฺพมคฺโค วิย หิ ปฐมํ
พาลา น เสวิตพฺพา  น ปยิรุปาสิตพฺพา, ตโต คเหตพฺพมคฺโค วิย ปณฺฑิตา
เสวิตพฺพา  ปยิรุปาสิตพฺพาติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๓๗๙/๔๐๖  ๒ สํ.ส. ๑๕/๑/๑
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๗๖๘/๔๘๔  ๔ องฺ.ติก. ๒๐/๑๒๖/๒๗๐-๑, อภิ.ก. ๓๗/๘๐๖/๔๖๕
@๕ ฉ.ม. อสุกสฺมึ  ๖ สํ.ข. ๑๗/๘๔/๘๗
@ ๗-๗ ฉ.ม. อเสวิตพฺพํ อาจิกฺขิตฺวา เสวิตพฺพํ อาจิกฺขนฺโต อาห
@ "อเสวนา จ พาลานํ, ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา"ติ
      กสฺมา ปน ภควตา มงฺคลํ กเถนฺเตน ปฐมํ พาลานํ อเสวนา
ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา กถิตาติ? วุจฺจเต:- ยสฺมา อิมํ ทิฏฺฐมงฺคลาทีสุ
มงฺคลทิฏฺฐึ พาลเสวนาย เทวมนุสฺสา คณฺหึสุ, สา จ อมงฺคลํ, ตสฺมา เนสํ
ตํ อิธโลกปรโลกตฺถภญฺชกํ อกลฺยาณมิตฺตสํสคฺคํ ครหนฺเตน อุภยโลกตฺถสาธกญฺจ
กลฺยาณมิตฺตสํสคฺคํ ปสํสนฺเตน ภควตา ปฐมํ พาลานํ อเสวนา ปณฺฑิตานญฺจ
เสวนา กถิตาติ.
      ตตฺถ พาลา นาม เย เกจิ ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปถสมนฺนาคตา
สตฺตา. เต ตีหากาเรหิ ชานิตพฺพา. ยถาห "ตีณิมานิ ภิกฺขเว พาลสฺส
พาลลกฺขณานี"ติ ๑- สุตฺตํ. อปิจ ปูรณกสฺสปาทโย ฉ สตฺถาโร เทวทตฺตโกกาลิกกฏโมรก-
ติสฺสขณฺฑเทวิยาปุตฺตสมุทฺททตฺตจิญฺจมาณวิกาทโย ๒- อตีตกาเล จ
ทีฆวิทสฺส ภาตาติ อิเม อญฺเญ จ เอวรูปา สตฺตา พาลาติ เวทิตพฺพา.
      เต อคฺคิปทิตฺตมิว อคารํ ๓- อตฺตนา ทุคฺคหิเตน อตฺตานญฺจ อตฺตโน
วจนการเก จ วินาเสนฺติ, ยถา ทีฆวิทสฺส ภาตา จตุพุทฺธนฺตรํ สฏฺฐิโยชนมตฺเตน
อตฺตภาเวน อุตฺตาโน ปติโต มหานิรเย ปจฺจติ, ยถา จ ตสฺส ทิฏฺฐึ
อภิรุจิกานิ ๔- ปญฺจ กุลสตานิ ตสฺเสว สหพฺยตํ อุปปนฺนานิ มหานิรเย ปจฺจนฺติ.
วุตฺตเญฺหตํ:-
           "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว นฬาคารา วา ติณาคารา วา อคฺคิ
        มุตฺโต กูฏาคารานิปิ ทหติ ๕- อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานิ นิวาตานิ
        ผุสฺสิตคฺคฬานิ ๖- ปิหิตวาตปานานิ, เอวเมว โข ภิกฺขเว ยานิ กานิจิ
        ภยานิ อุปฺปชฺชนฺติ, สพฺพานิ ตานิ พาลโต อุปฺปชฺชนฺติ โน
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๓/๙๗, ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๔  ๒ ฉ.ม....กฏโมทกติสฺส....
@๓ ฉ.ม.  องฺคารํ  ๔ สี. อภิรุจิย ตานิ
@๕ ฉ.ม. ฑหติ  ๖ ฉ.ม. ผุสิตคคฬานิ
          ปณฺฑิตโต. เย เกจิ อุปทฺทวา อุปฺปชฺชนฺติ ฯเปฯ เย เกจิ
          อุปสคฺคา ฯเปฯ โน ปณฺฑิตโต. อิติ โข ภิกฺขเว สปฺปฏิภโย
          พาโล, อปฺปฏิภโย ปณฺฑิโต. สอุปทฺทโว พาโล, อนุปทฺทโว ปณฺฑิโต.
          สอุปสคฺโค พาโล, อนุปสคฺโค ปณฺฑิโต"ติ. ๑-
      อปิจ ปูติมจฺฉสทิโส พาโล, ปูติมจฺฉพนฺธปตฺตปุฏสทิโส โหติ ตทุปเสวี,
ฉฑฺฑนียตญฺจ ชิคุจฺฉนียตญฺจ อาปชฺชติ วิญฺญูนํ. วุตฺตญฺเจตํ:-
                 "ปูติมจฺฉํ กุสคฺเคน       โย นโร อุปนยฺหติ
                 กุสาปิ ปูตี วายนฺติ       เอวํ พาลูปเสวนา"ติ. ๒-
      อกิตฺติปณฺฑิโต จาปิ สกฺเกน เทวานมินฺเทน วเร ทิยฺยมาเน เอวมาห:-
                 "พาลํ น ปสฺเส น สุเณ   น จ พาเลน สํวเส
                 พาเลนลฺลาปสลฺลาปํ      น กเร น จ โรจเย.
                 กินฺนุ เต อกรํ พาโล     วท กสฺสป การณํ
                 เกน กสฺสป พาลสฺส      ทสฺสนํ นาภิกงฺขสิ.
                 อนยํ นยติ ทุมฺเมโธ      อธุรายํ นิยุญฺชติ
                 ทุนฺนโย เสยฺยโส โหติ    สมฺมา วุตฺโตปิ กุปฺปติ
                 วินยํ โส น ชานาติ      สาธุ ตสฺส อทสฺสนนฺ"ติ. ๓-
      เอวํ ภควา สพฺพากาเรน พาลูปเสวนํ ครหนฺโต พาลานํ อเสวนํ
"มงฺคลนฺ"ติ วตฺวา อิทานิ ปณฺฑิตเสวนํ ปสํสนฺโต "ปณฺฑิตานญฺจ เสวนา
มงฺคลนฺ"ติ อาห. ตตฺถ ปณฺฑิตา นาม เย เกจิ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทิ-
ทสกุสลกมฺมปถสมนฺนาคตา สตฺตา. เต ตีหากาเรหิ ชานิตพฺพา. ยถาห "ตีณิมานิ
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๑/๙๖
@ ๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๖/๒๙๒, ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๕๒/๔๓๗ (สฺยา), ขุ.ชา. ๒๘/๘๖๒/๓๐๓ (สฺยา)
@ ๓ ขุ.ชา. ๒๗/๑๘๑๔-๕/๓๕๕ (สฺยา)
ภิกฺขเว ปณฺฑิตสฺส ปณฺฑิตลกฺขณานี"ติ ๑- สุตฺตํ. อปิจ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธอสีติ-
มหาสาวกา อญฺเญ จ ตถาคตสฺส สาวกา สุเนตฺตมหาโควินฺทวิธุรสรภงฺค-
มโหสธสุตโสมเนมิราชอโยฆรกุมารอกิตฺติปณฺฑิตาทโย จ ปณฺฑิตาติ เวทิตพฺพา.
      เต ภเย วิย รกฺขา, อนฺธกาเร วิย จ ปทีโป, ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขาภิภเว
วิย อนฺนปานาทิปฏิลาโภ, อตฺตโน วจนกรานํ สพฺพภยอุปทฺทวูปสคฺควิทฺธํสนสมตฺถา
โหนฺติ. ตถา หิ ตถาคตํ อาคมฺม อสงฺเขฺยยฺยา อปริมาณา เทวมนุสฺสา
อาสวกฺขยํ ปตฺตา, พฺรหฺมโลเก ปติฏฺฐิตา, เทวโลเก ปติฏฺฐิตา, สุคติโลเก
อุปฺปนฺนา. สาริปุตฺตตฺเถเร จิตฺตํ ปสาเทตฺวา จตูหิ ปจฺจเยหิ เถรํ อุปฏฺฐหิตฺวา
อสีติ กุลสหสฺสานิ สคฺเค นิพฺพตฺตานิ. ตถา มหาโมคฺคลฺลานมหากสฺสปปฺปภุตีสุ
สพฺพมหาสาวเกสุ, สุเนตฺตสฺเสว สตฺถุโน สาวกา อปฺเปกจฺเจ พฺรหฺมโลเก
อุปฺปชฺชึสุ, อปฺเปกจฺเจ ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ เทวตานํ สหพฺยตํ ฯเปฯ
อปฺเปกจฺเจ คหปติมหาสาลานํ ๒- วา สหพฺยตํ อุปฺปชฺชึสุ. วุตฺตญฺเจตํ:-
              "นตฺถิ ภิกฺขเว ปณฺฑิตโต ภยํ, นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปทฺทโว,
        นตฺถิ ปณฺฑิตโต อุปสคฺโคติ. ๓-
      อปิจ ตครมาลาทิคนฺธภณฺฑสทิโส ปณฺฑิโต, ตครมาลาทิคนฺธภณฺฑปลิเวฐนปตฺตสทิโส
โหติ ตทุปเสวี, ภาวนียตญฺจ มนุญฺญตญฺจ อาปชฺชติ วิญฺญูนํ.
วุตฺตเญฺหตํ:-
             "ตครญฺจ ปลาเสน             โย นโร อุปนยฺหติ
             ปตฺตาปิ สุรภี วายนฺติ           เอวํ ธีรูปเสวนา"ติ. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ติก. ๒๐/๓/๙๗, ม.อุ. ๑๔/๒๕๓/๒๒๑  ๒ ฉ.ม.....มหาสาลกุลานํ
@๓ องฺ.ทุก. ๒๐/๑/๙๖  ๔ ขุ.อิติ. ๒๕/๗๖/๒๙๒, ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๕๒/๔๓๗ (สฺยา),
@ ขุ.ชา. ๒๘/๘๖๒/๓๐๓ (สฺยา)
อกิตฺติปณฺฑิโต จาปิ สกฺเกน เทวานมินฺเทน วเร ทิยฺยมาเน เอวมาห:-
             "ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ         ธีเรน สห สํวเส
             ธีเรนลฺลาปสลฺลาปํ           ตํ กเร ตญฺจ โรจเย.
             กินฺนุ เต อกรํ ธีโร          วท กสฺสป การณํ
             เกน กสฺสป ธีรสฺส           ทสฺสนํ อภิกงฺขสิ.
             นยํ นยติ เมธาวี            อธุรายํ โส นิยุญฺชติ ๑-
             สุนโย เสยฺยโส โหติ         สมฺมา วุตฺโต น กุปฺปติ
             วินยํ โส ปชานาติ           สาธุ เตน สมาคโม"ติ. ๒-
      เอวํ ภควา สพฺพากาเรน ปณฺฑิตูปเสวนํ ปสํสนฺโต ปณฺฑิตานํ เสวนํ
"มงฺคลนฺ"ติ วตฺวา อิทานิ ตาย พาลานํ อเสวนาย ปณฺฑิตานํ เสวนาย จ
อนุปุพฺเพน ปูชเนยฺยภาวํ อุปคตานํ ปูชํ ปสํสนฺโต "ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ
เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ อาห. ตตฺถ ปูชเนยฺยา  นาม สพฺพโทสวิรหิตตฺตา
สพฺพคุณสมนฺนาคตตฺตา จ พุทฺธา ภควนฺโต, ตโต ปจฺฉา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา
อริยสาวกา จ. เตสญฺหิ ปูชา อปฺปกาปิ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติ,
สุมนมาลาการาทโย ๓- เจตฺถ นิทสฺสนํ.
      ตตฺเถกํ นิทสฺสนมตฺตํ ภณาม:-  ภควา กิร เอกทิวสํ ปุพฺพณฺหสมยํ
นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, อถ โข สุมนมาลากาโร
รญฺโญ มาคธสฺส เสนิยสฺส พิมฺพิสารสฺส ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต อทฺทส
ภควนฺตํ นครทฺวารํ อนุปฺปตฺตํ ปาสาทิกํ ปสาทนียํ ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณ-
อสีตฺยานุพฺยญฺชนปฏิมณฺฑิตํ พุทฺธสิริยา ชลนฺตํ. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ "ราชา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. น ยุญฺชติ  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๑๘๑๙/๓๕๕ (สฺยา)  ๓ ฉ.ม. สุมนมาลาการมลฺลิกาทโย
ปุปฺผานิ คเหตฺวา สตํ วา สหสฺสํ วา ทเทยฺย, ตญฺจ อิธโลกมตฺตสุขํ ภเวยฺย.
ภควโต ปน ปูชา อปฺปเมยฺยอสงฺเขฺยยฺยผลา ทีฆรตฺตํ หิตสุขาวหา โหติ,
หนฺทาหํ อิเมหิ ปุปฺเผหิ ภควนฺตํ ปูเชมี"ติ ปสนฺนจิตฺโต เอกํ ปุปฺผมุฏฺฐึ
คเหตฺวา ภควโต ปฏิมุขํ  ขิปิ, ปุปฺผานิ อากาเสน คนฺตฺวา ภควโต อุปริ
มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺฐํสุ. มาลากาโร ตมานุกาวํ ทิสฺวา ปสนฺนตรจิตฺโต
ปุน เอกํ มุฏฺฐึ ๑- ขิปิ, ตานิ คนฺตฺวา มาลากญฺจุกา ๒- หุตฺวา อฏฺฐํสุ. เอวํ
อฏฺฐ มุฏฺฐิโย ๓- ขิปิ, ตานิ คนฺตฺวา ปุปฺผกูฏาคารํ หุตฺวา อฏฺฐํสุ. ภควา
อนฺโตกูฏาคาเร วิย อโหสิ, มหาชนกาโย สนฺนิปติ. ภควา มาลาการํ ปสํสนฺโต ๔-
สิตํ ปาตฺวากาสิ, อานนฺทตฺเถโร "น พุทฺธา อเหตุ อปฺปจฺจยา สิตํ ปาตุํ
กโรนฺตี"ติ สิตการณํ ปุจฺฉิ. ภควา อาห "เอโส อานนฺท มาลากาโร อิมิสฺสา
ปูชาย อานุภาเวน สตสหสฺสกปฺเป เทเวสุ จ มนุสฺเสสุ จ  สํสริตฺวา
ปริโยสาเน สุมนิสฺสโร ๕- นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ. วจนปริโยสาเน
จ ธมฺมเทสนตฺถํ อิมํ คาถํ อภาสิ:-
         "ตญฺจ กมฺมํ กตํ สาธุ        ยํ กตฺวา นานุตปฺปติ
         ยสฺส ปีติโต สุมโน          วิปากํ ปฏิเสวตี"ติ. ๖-
      คาถาปริโยสาเน จตุราสีติยา ปาณสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อโหสิ, เอวํ
อปฺปกาปิ เตสํ ปูชา ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตีติ เวทิตพฺพา. สา จ
อามิสปูชาว, โก ปน วาโท ปฏิปตฺติปูชาย. ยโต เย กุลปุตฺตา สรณคมนสิกฺขาปท-
ปฏิคฺคหเณน อุโปสถงฺคสมาทาเนน จตุปาริสุทฺธิสีลาทีหิ จ อตฺตโน
คุเณหิ ภควนฺตํ ปูเชนฺติ, โก เตสํ ปูชาผลํ วณฺณยิสฺสติ. เต หิ ตถาคตํ
ปรมาย ปูชาย ปูเชนฺตีติ วุตฺตา. ยถาห:-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปุปฺผมุฏฺฐึ, เอวมุปริปิ  ๒ ฉ.ม. มาลากญฺจุโก  ๓ ฉ.ม. ปุปฺผมุฏฺฐิโย
@๔ ปสฺสนฺโต  ๕ สี. มุนิสฺสโร  ๖ ขุ.ธ. ๒๕/๖๘/๒๙
         "โย โข อานนฺท ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา อุปาสโก
     วา อุปาสิกา วา ธมฺมานุธมฺมปฏิปนฺโน วิหรติ สามีจิปฺปฏิปนฺโน
     อนุธมฺมจารี, โส ตถาคตํ สกฺกโรติ ครุกโรติ มาเนติ ปูเชติ
     ปรมาย ๑- ปูชายา"ติ. ๒-
       เอเตนานุสาเรน ปจฺเจกพุทฺธอริยสาวกานมฺปิ ปูชาย หิตสุขาวหตา
เวทิตพฺพา.
      อปิจ คหฏฺฐานํ กนิฏฺฐสฺส เชฏฺฐภาตาปิ ภคินีปิ ปูชเนยฺยา, ปุตฺตสฺส
มาตาปิตโร, กุลวธูนํ สามิกสสฺสุสสุราติ เอวเมตฺถ ๓- ปูชเนยฺยา เวทิตพฺพา.
เอเตสมฺปิ หิ ปูชา กุสลธมฺมสงฺขาตตฺตา อายุอาทิวุฑฺฒิเหตุตฺตา จ มงฺคลเมว.
วุตฺตเญฺหตํ:-
        "เย เต มตฺเตยฺยา ๔- ภวิสฺสนฺติ เปตฺเตยฺยา สามญฺญา
     พฺรหฺมญฺญา กุเล เชฏฺฐาปจายิโน, อิทํ กุสลธมฺมํ สมาทาย
     วตฺติสฺสนฺติ. เตสํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาทานเหตุ อายุนาปิ
     วฑฺฒิสฺสนฺติ, วณฺเณนปิ วฑฺฒิสฺสนฺตี"ติอาทิ. ๕-
      เอวเมติสฺสา คาถาย พาลานํ อเสวนา, ปณฺฑิตานํ เสวนา, ปูชเนยฺยานํ
ปูชาติ ตีณิ มงฺคลานิ วุตฺตานิ. ตตฺถ พาลานํ อเสวนา พาลเสวนปฺปจฺจยา
ภยาทิปริตฺตาเณน ๖- อุภยโลกหิตเหตุตฺตา จ, ปณฺฑิตานํ เสวนา ปูชเนยฺยานํ
ปูชา จ ตาสํ ผลวิภูติวณฺณนาย วุตฺตนเยน ๗-  นิพฺพานสุคติเหตุตฺตา "มงฺคลนฺ"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปูเชติ อปจิยติ ปรมาย
@๒ ที.มหา. ๑๐/๑๙๙/๑๒๑-๒  ๓ ฉ.ม. เอวมฺเปตฺถ
@๔ ฉ.ม. เต มตฺเตยยา  ๕ ที.ปา. ๑๑/๑๐๕/๖๓
@๖ สี. พาลเสวนปจฺจยภยานํ ปริตฺตาเณน, ม. พาลเสวนปจฺจยา อุปฺปนฺนภยาทีนํ
@ปริตฺตาเณน, ฉ. พาลเสวนปจฺจยภยาทิปริตฺตาเณน  ๗ ฉ.ม.... วณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ ตุ มาติกํ อทสฺเสตฺวา เอว ยํ ยตฺถ มงฺคลํ, ตํ
ววตฺถเปสฺสาม, ตสฺส จ มงฺคลตฺตํ วิภาวยิสฺสามาติ.
      นิฏฺฐิตา อเสวนา จ พาลานนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๖๓] เอวํ ภควา "พฺรูหิ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ เอกํ อชฺเฌสิโตปิ อปฺปํ
ยาจิโต พหุทายโก อุฬารปุริโส วิย เอกาย คาถาย ตีณิ มงฺคลานิ วตฺวา
ตโต อุตฺตริปิ เทวตานํ โสตุกามตาย มงฺคลานญฺจ อตฺถิตาย เยสํ เยสํ ยํ ยํ
อนุกูลํ, เต เต สตฺเต ตตฺถ ตตฺถ มงฺคเล นิโยเชตุกามตาย จ "ปติรูปเทสวาโส
จา"ติอาทีหิ คาถาหิ ปุนปิ อเนกานิ มงฺคลานิ วตฺตุมารทฺโธ.
      ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาว ปติรูโปติ อนุจฺฉวิโก. เทโสติ คาโมปิ นิคโมปิ
นครมฺปิ ชนปโทปิ โย โกจิ สตฺตานํ นิวาโสกาโส. วาโสติ ตตฺถ นิวาโส.
ปุพฺเพติ ปุรา อตีตาสุ ชาตีสุ. กตปุญฺญตาติ อุปจิตกุสลตา. อตฺตาติ จิตฺตํ
วุจฺจติ, สกโล วา อตฺตภาโว. สมฺมาปณิธีติ ตสฺส อตฺตโน สมฺมา ปณิธานํ
นิยุญฺชนํ, ฐปนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ปติรูปเทโส นาม ยตฺถ จตสฺโส
ปริสา วิจรนฺติ, ๑- ทานาทีนิ ปุญฺญกิริยาวตฺถูนิ วตฺตนฺติ, นวงฺคสตถุสาสนํ
ทิปฺปติ. ตตฺถ นิวาโส สตฺตานํ ปุญฺญกิริยาย ปจฺจยตฺตา "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
สีหลทีปปวิฏฺฐเกวฏฺฏาทโย เจตฺถ นิทสฺสนํ.
      อปโร นโย:-  ปติรูปเทโส ๒- นาม ภควโต โพธิมณฺฑปฺปเทโส,
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺติตปฺปเทโส, ทฺวาทสโยชนาย ปริสาย มชฺเฌ สพฺพติตฺถิยมทํ ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิหรนฺติ  ๒ สี.,ม. ปติรูปเทสวาโส  ๓ ม. สพฺพติตฺถิยมานํ,
@ฉ. สพฺพติตฺถิยมตํ
ภินฺทิตฺวา ยมกปาฏิหาริยทสฺสิตคณฺฑามฺพรุกฺขมูลปฺปเทโส ๑- เทโวโรหณปฺปเทโส,
โย วา ปนญฺโญปิ สาวตฺถิราชคหาทิพุทฺธาทิวาสปฺปเทโส. ตตฺถ นิวาโส สตฺตานํ
ฉอนุตฺตริยปฏิลาภปจฺจยโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
      อปโร นโย:- ปุรตฺถิมาย ทิสาย กชงฺคลํ ๒- นาม นิคโม, ตสฺสาปเรน
มหาสาลา, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย
ทิสาย สลฺลวตี นาม นที, ตโต  ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ.
ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกนฺนาม นิคโม, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา,
โอรโต  มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูนํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรํ
ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม
ปพฺพโต, ตโต ปรํ ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ ๓- อยํ มชฺฌิมปฺปเทโส
อายาเมน ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถาเรน อฑฺฒเตยฺยสตานิ, ๔- ปริกฺเขเปน
นวโยชนสตานิ โหนฺติ, เอโส ปติรูปเทโส นาม.
      เอตฺถ จตุนฺนํ มหาทีปานํ ทฺวิสหสฺสานํ ปริตฺตทีปานญฺจ อิสฺสริยาธิปจฺจการโก
๕- จกฺกวตฺติ อุปฺปชฺชติ, เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย
ปูเรตฺวา สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานาทโย มหาสาวกา อุปฺปชฺชนฺติ, เทฺว อสงฺเขฺยยฺยานิ
กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา ปจฺเจกสมฺพุทฺธา, จตฺตาริ อฏฺฐ โสฬส
วา อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธา จ
อุปฺปชฺชนฺติ. ตตฺถ สตฺตา จกฺกวตฺติรญฺโญ โอวาทํ คเหตฺวา ปญฺจสุ สีเลสุ
ปติฏฺฐาย สคฺคปรายนา โหนฺติ, ตถา ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ โอวาเท ปติฏฺฐาย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....กณฺฑมฺพ...  ๒ ฉ.ม. คชงฺคลํ
@ ๓ วิ.มหา.๕/๒๕๙/๒๔  ๔ ฉ.ม. อฑฺฒเตยฺยานิ
@ ๕  ฉ.ม....ปจฺจการกา
สมฺมาสมฺพุทฺธสาวกานํ ปน โอวาเท ปติฏฺฐาย สคฺคปรายนา นิพฺพานปรายนา
จ โหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ วาโส อิมาสํ สมฺปตฺตีนํ จ ปจฺจยตฺตา ๑- "มงฺคลนฺ"ติ
วุจฺจติ.
      ปุพฺเพ กตปุญฺญตา นาม อตีตชาติยํ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธขีณาสเว อารพฺภ
อุปจิตกุสลตา, สาปิ มงฺคลํ. กสฺมา? พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธ สมฺมุขโต ทสฺเสตฺวา ๒-
พุทฺธานํ พุทฺธสาวกานํ วา สมฺมุขา สุตาย จตุปฺปทิกายปิ คาถาย ปริโยสาเน
อรหตฺตํ ปาเปตีติ กตฺวา. ๓- โย จ มนุสฺโส ปุพฺเพ กตาธิกาโร อุสฺสนฺนกุสลมูโล
โหติ, โส เตเนว กุสลมูเลน เทสนํ ๔-  อุปฺปาเทตฺวา อาสวกฺขยํ ปาปุณาติ
ยถา ราชา มหากปฺปิโน อคฺคมเหสี จ. เตน วุตฺตํ "ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตา
มงฺคลนฺ"ติ.
      อตฺตสมฺมาปณิธิ นาม อิเธกจฺโจ อตฺตานํ ทุสฺสีลํ สุสีเล ปติฏฺฐาเปติ, ๕-
อสฺสทฺธํ สทฺธาสมฺปทาย มจฺฉรึ จาคสมฺปทาย ปติฏฺฐาเปติ. ๕- อยํ วุจฺจติ
อตฺตสมฺมาปณิธิ. ๖- โส ๗- จ มงฺคลํ. กสฺมา? ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกเวรปฺปหาน-
วิวิธานิสํสาธิคมเหตุโตติ.
      เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย ปติรูปเทสวาโส ปุพฺเพ จ กตปุญฺญตา,
อตฺตสมฺมาปณิธิ จาติ ตีณิเยว มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ
ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา ปติรูปเทสวาโส จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปจฺจยโต  ๒ ม. พุทฺธปจฺเจกพุทฺเธ สมฺมุขา ทิสฺวา
@๓ สี.,อิ. ปาปนโต  ๔ ฉ.ม. วิปสฺสนํ
@ ๕-๕ ฉ.ม. อสฺสทฺธํ สทฺธาสมฺปทาย ปติฏฺฐาเปติ
@๖ ฉ.ม. อตฺตสมฺมาปณิธีติ  ๗ ฉ.ม. เอโส
      [๒๖๔] อิทานิ พาหุสจฺจญฺจาติ เอตฺถ พาหุสจฺจนฺติ พหุสฺสุตภาโว.
สิปฺปนฺติ ยํ กิญฺจิ หตฺถโกสลฺลํ. วินโยติ กายวาจาจิตฺตวินยนํ. สุสิกฺขิโตติ
สุฏฺฐุ สิกฺขิโต. สุภาสิตาติ สุฏฺฐุ ภาสิตา. ยาติ อนิยมนิทฺเทโส. วาจาติ คิรา
พฺยปโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- พาหุสจฺจํ นาม ยํ ตํ
"พหุสฺสุโต โหติ สุตธโร สุตสนฺนิจฺจโย"ติ ๑- จ "อิเธกจฺจสฺส พหุ สุตํ โหติ
สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณนฺ"ติ ๒- จ เอวมาทินา นเยน สตฺถุสาสนธรตฺตํ วณฺณิตํ,
ตํ อกุสลปฺปหานกุสลาธิคมเหตุโต อนุปุพฺเพน ปรมตฺถสจฺจสจฺฉิกิริยเหตุโต จ
"มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควา:-
            "สุตวา จ โข ภิกฺขเว อริยสาวโก อกุสลํ ปชหติ, กุสลํ
      ภาเวติ, สาวชฺชํ ปชหติ, อนวชฺชํ ภาเวติ, สุทฺธมตฺตานํ
      ปริหรตี"ติ. ๓-
อปรมฺปิ วุตฺตํ:-
            "ธตานํ ธมฺมานํ อตฺถมุปปริกฺขติ, อตฺถํ อุปปริกฺขโต
      ธมฺมา นิชฺฌานํ ขมนฺติ, ธมฺมนิชฺฌานกฺขนฺติยา สติ ฉนฺโท ชายติ,
      ฉนฺทชาโต อุสฺสหติ, อุสฺสหนฺโต ตุลยติ, ตุลยนฺโต ปทหติ,
      ปทหนฺโต กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรติ, ปญฺญาย จ
      ปฏิวิชฺฌ ๔- ปสฺสตี"ติ. ๕-
      อปิจ อคาริกพาหุสจฺจมฺปิ ยํ อนวชฺชํ, ตํ อุภยโลกหิตสุขาวหนโต
"มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตธโร โหติ สุตสนฺนิจโยติ, ม.มู. ๑๒/๓๓๙/๓๐๑, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๒/๒๖
@๒ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๖/๘  ๓ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๑๑๐-๑ (สฺยา)
@๔ ฉ.ม. อติวิชฺฌ  ๕ ม.ม. ๑๓/๔๓๒/๔๒๐
      สิปฺปํ นาม ๑- อคาริกสิปฺปญฺจ อนคาริกสิปฺปญฺจ. ๑- ตตฺถ อคาริกสิปฺปํ
นาม ยํ ปรปาณุปโรธวิรหิตมกุสลวิวชฺชิตํ ๒- มณิการสุวณฺณการกมฺมาทิ, ตํ
อิธโลกตฺถาวหนโต มงฺคลํ. อนคาริกสิปฺปํ นาม จีวรวิจารณสิพฺพนาทิ
สมณปริกฺขาราภิสงฺขรณํ, ยํ ตํ "อิธ ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยานิ ตานิ สพฺรหฺมจารีนํ
อุจฺจาวจานิ กึกรณียานิ, ตตฺถ ทกฺโข โหตี"ติอาทินา ๓-  นเยน ตตฺถ ตตฺถ
สํวณฺณิตํ, ยํ "นาถกรโณ ธมฺโม"ติ ๔- จ วุตฺตํ, ตํ อตฺตโน จ ปเรสญฺจ
อุภยโลกหิตสุขาวหนโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ.
      วินโย นาม ๕- อคาริกวินโย จ อนคาริกวินโย จ. ๕- ตตฺถ อคาริกวินโย
นาม ทสอกุสลกมฺมปถวิรมณํ, โส ตตฺถ อสงฺกิเลสาปชฺชเนน อาจารคุณววตฺถาเนน
จ สุสิกฺขิโต อุภยโลกหิตสุขาวหนโต มงฺคลํ. อนคาริกวินโย จ สตฺตาปตฺติกฺขนฺเธ
อนาปชฺชนํ, โสปิ วุตฺตนเยเนว สุสิกฺขิโต. จตุปาริสุทฺธิสีลํ วา อนคาริกวินโย.
โส ยถา ตตฺถ ปติฏฺฐาย อรหตฺตํ ปาปุณาติ, เอวํ สิกฺขนฺเตน ๖- สุสิกฺขิโต
โลกิยโลกุตฺตรสุขาธิคมเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺโพ.
      สุภาสิตา วาจา นาม มุสาวาทาทิโทสวิรหิตา วาจา. ยถาห "จตูหิ
ภิกฺขเว องฺเคหิ สมนฺนาคตา วาจา สุภาสิตา โหตี"ติ. อสมฺผปฺปลาปา วาจาเยว ๗-
วา สุภาสิตา. ยถาห:-
               "สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ สนฺโต
               ธมฺมํ ภเณ น อธมฺมํ ตํ ทุติยํ
               ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ
               สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถนฺ"ติ. ๘-
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ก. อาคาริยสิปฺปญฺจ อนาคาริยสิปฺปญฺจ  ๒ ฉ.ม. ปรูปโรธวิรหิตํ...
@ ๓ ที.ปา. ๑๑/๓๔๕, ๓๖๐/๒๓๖, ๒๗๗, องฺ.ทสก. ๒๔/๑๗/๒๐
@ ๔ ที.ปา. ๑๑/๓๔๕, ๓๖๐/๒๓๖, ๒๗๗, องฺ.ทสก. ๒๔/๑๗/๒๐
@๕-๕ ก. อาคาริยวินโย จ อนาคาริยวินโย จ  ๖ ฉ.ม.,อิ. สิกฺขเนน
@๗ สี. สุสญฺญตวาจา  ๘ สํ.ส. ๑๕/๑๒๓/๒๒๘, ขุ.สุ. ๒๕/๔๕๓/๔๑๘
      อยมฺปิ อุภยโลกหิตสุขาวหนโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพา. ยสฺมา จ อยํ
วินยปริยาปนฺนา เอว, ตสฺมา วินยคฺคหเณน เอตํ อสงฺคณฺหิตฺวา วินโย
สงฺคเหตพฺโพ. อถ วา กึ อิมินา ปริสฺสเมน, ปเรสํ ธมฺมเทสนาวาจา อิธ
"สุภาสิตา วาจา"ติ เวทิตพฺพา. สา หิ ยถา ปติรูปเทสวาโส, เอวํ สตฺตานํ
อุภยโลกหิตสุขนิพฺพานาธิคมปฺปจฺจยโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ. อาห จ:-
            "ยํ พุทฺโธ ภาสตี  วาจํ      เขมํ นิพฺพานปตฺติยา
            ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย           สา เว วาจานมุตฺตมา"ติ. ๑-
      เอวํ อิมิสฺสา คาถาย พาหุสจฺจญฺจ, สิปฺปญฺจ, วินโย จ สุสิกฺขิโต,
สุภาสิตา จ ยา วาจาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ
ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา พาหุสจฺจญฺจาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๖๕] อิทานิ มาตาปิตุอุปฏฺฐานนฺติ มาตุ จ ปิตุ จาติ มาตาปิตุ.
อุปฏฺฐานนฺติ  อุปฏฺฐหนํ. ปุตฺตานญฺจ ทารานญฺจาติ ปุตฺตทารสฺส. สงฺคณฺหนํ
สงฺคโห. น อากุลา อนากุลา. กมฺมานิ เอว กมฺมนฺตา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ
อยํ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- มาตา นาม ชนิกา วุจฺจติ,
ตถา ปิตา. อุปฏฺฐานํ นาม ปาทโธวนสมฺพาหนอุจฺฉาทนนฺหาปเนหิ
จตุปจฺจยสมฺปทาเนน จ อุปการกรณํ. ตตฺถ ยสฺมา มาตาปิตโร พหูปการา ปุตฺตานํ
อตฺถกามา อนุกมฺปกา, ยํ ปุตฺตเก พหิ กีฬิตฺวา ปํสุมกฺขิตสรีรเก อาคเต
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๒๑๓/๒๒๘, ขุ.สุ. ๒๕/๔๕๗/๔๑๙
ทิสฺวา ปํสุกํ ปุญฺฉิตฺวา มตฺถกํ อุปสิงฺฆายนฺตา ปริจุมฺพิตฺวา ๑- จ สิเนหํ
อุปฺปาเทนฺติ, วสฺสสตมฺปิ มาตาปิตโร สีเสน ปริหรนฺตา ปุตฺตา เตสํ ปฏิการํ
กาตุมสมตฺถา. ยสฺมา จ เต อาปาทกา โปสกา อิมสฺส โลกสฺส ทสฺเสตาโร
พฺรหฺมสมา ๒- ปุพฺพาจริยสมฺมตา, ตสฺมา เตสํ อุปฏฺฐานํ อิธ ปสํสํ เปจฺจ สคฺคสุขญฺจ
อาวหติ, เตน "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา:-
          "พฺรหฺมาติ มาตาปิตโร             ปุพฺพาจริยาติ วุจฺจเร
          อาหุเนยฺยา จ ปุตฺตานํ             ปชาย อนุกมฺปกา.
          ตสฺมา หิ เน นมสฺเสยฺย            สกฺกเรยฺย จ ปณฺฑิโต
          อนฺเนน อถ ปาเนน               วตฺเถน สยเนน จ.
          อุจฺฉาทเนน นฺหาปเนน             ปาทานํ โธวเนน จ
          ตาย นํ ปาริจริยาย               มาตาปิตูสุ ปณฺฑิตา
          อิเธว นํ ปสํสนฺติ                 เปจฺจ สคฺเค ปโมทตี"ติ. ๓-
      อปโร นโย:- อุปฏฺฐานํ นาม ภรณกิจฺจกรณกุลวํสฏฺฐปนาทิปญฺจวิธํ, ตํ
ปาปนิวารณาทิปญฺจวิธทิฏฺฐธมฺมิกหิตเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตญฺเจตํ ๔-
ภควตา:-
              "ปญฺจหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ ปุตฺเตน ปุรตฺถิมา ทิสา
        มาตาปิตโร ปจฺจุปฏฺฐาตพฺพา `ภโต เน ภริสฺสามิ, กิจฺจํ เนสํ
        กริสฺสามิ, กุลวํสํ ฐเปสฺสามิ, ทายชฺชํ ปฏิปชฺชามิ, ๕- อถ วา ปน
        เปตานํ กาลกตานํ ทกฺขิณํ อนุปฺปทสฺสามี'ติ. อิเมหิ โข คหปติปุตฺต
        ปญฺจหิ ฐาเนหิ ปุตฺเตน ปุรตฺถิมา ทิสา มาตาปิตโร ปจฺจุปฏฺฐิตา ปญฺจหิ
        ฐาเนหิ ปุตฺตํ อนุกมฺปนฺติ, ปาปา นิวาเรนฺติ, กลฺยาเณ นิเวเสนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปริจุมฺพนฺตา  ๒ ฉ.ม. พฺรหฺมสมฺมตา
@ ๓ องฺ.ติก. ๒๐/๓๑/๑๒๗, ขุ.อิติ. ๒๕/๑๐๖/๓๒๕, ขุ.ชา. ๒๘/๑๖๒/๖๖ (สฺยา)
@๔ ฉ.ม. วุตฺตเญฺหตํ  ๕ ฉ.ม. ปฏิปชฺชิสฺสามิ
          สิปฺปํ สิกฺขาเปนฺติ, ปติรูเปน ทาเรน สํโยเชนฺติ, สมเย ทายชฺชํ
          นิยฺยาเทนฺตี"ติ. ๑-
      อปิจ โย มาตาปิตโร ตีสุ วตฺถูสุ ปสาทุปฺปาทเนน สีลสมาทาปเนน
ปพฺพชฺชาย วา อุปฏฺฐหติ, อยํ อิธ มาตาปิตุปฏฺฐากานํ อคฺโค, ตสฺส ตํ
มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ มาตรา ปิตรา จ กตสฺส อุปการสฺส ปจฺจปการภูติ อเนเกสํ
ทิฏฺฐธมฺมิกานํ สมฺปรายิกานญฺจ อตฺถานํ ปทฏฺฐานโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
      ปุตฺตทารสฺสาติ เอตฺถ อตฺตโน ชาตปุตฺตาปิ ๒- ธีตโรปิ ปุตฺตาเตฺวว
สงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. ทาราติ วีสติยา ภริยานํ ยา กาจิ ภริยา. ปุตฺตา จ ทารา
จ ปุตฺตทารา, ๓- ตสฺส ปุตฺตทารสฺส. สงฺคโหติ สมฺมานนาทีหิ อุปการกรณํ. ตํ
สุสํวิหิตกมฺมนฺตตาทิทิฏฺฐธมฺมิกหิตเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตญฺเจตํ ๔-
ภควตา "ปจฺฉิมา ทิสา ปุตฺตทารา เวทิตพฺพา"ติ ๕- เอตฺถ อุทฺทิฏฺฐํ ปุตฺตทารํ
ภริยาสทฺเทน สงฺคณฺหิตฺวา:-
               "ปญฺจหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ สามิเกน ปจฺฉิมา ทิสา
          ภริยา ปจฺจุปฏฺฐาตพฺพา, สมฺมานนาย อนวมานนาย อนติจริยาย
          อิสฺสริยโวสฺสคฺเคน อลงฺการานุปฺปทาเนน. อิเมหิ โข คหปติปุตฺต
          ปญฺจหิ ฐาเนหิ สามิเกน ปจฺฉิมา ทิสา ภริยา ปจฺจุปฏฺฐิตา
          ปญฺจหิ ฐาเนหิ สามิกํ อนุกมฺปติ, สุสํวิหิตกมฺมนฺตา จ โหติ,
          สุสงฺคหิตปริชนา จ, อนติจารินี จ, สมฺภตํ จ อนุรกฺขติ, ทกฺขา
          จ โหติ อนลสา สพฺพกิจฺเจสู"ติ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๒๖๗/๑๖๔  ๒ สี. อตฺตโน ชาตา ปุตฺตาปิ, ฉ.ม. อตฺตนา ชนิตา ปุตตาปิ
@๓ ฉ.ม. ปุตฺตทารํ  ๔ ฉ.ม. วุตฺตเญฺหตํ
@๕ ที.ปา. ๑๑/๒๖๖/๑๖๔  ๖ ที.ปา. ๑๑/๒๑๙/๑๖๕
      อยํ วา อปโร นโย:- สงฺคโหติ ธมฺมิกาหิ ทานปิยวาจอตฺถจริยาหิ
สงฺคณฺหนํ. เสยฺยถิทํ? อุโปสถทิวเสสุ ปริพฺพยทานํ, นกฺขตฺตทิวเสสุ
นกฺขตฺตทสฺสาปนํ, มงฺคลทิวเสสุ มงฺคลกรณํ, ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิเกสุ อตฺเถสุ
โอวาทานุสาสนนฺติ. ตํ ปุพฺพนเยเนว ๑- ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปารยิกหิตเหตุโต เทวตาหิปิ
นมสฺสนียภาวเหตุโต จ "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ, ยถาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
         "เย คหฏฺฐา ปุญฺญกรา       สีลวนฺโต อุปาสกา
         ธมฺเมน ทารํ โปเสนฺติ       เต นมสฺสามิ มาตลี"ติ. ๒-
      อนากุลา กมฺมนฺตา นาม กาลญฺญุตาย ปติรูปการิตาย อนลสตาย
อุฏฺฐานวีริยสมฺปทาย อพฺยสนียตาย จ กาลาติกฺกมนอปฺปติรูปกรณากรณสิถิลกรณาทิ-
อากุลภาววิรหิตา กสิโครกฺขวณิชฺชาทโย กมฺมนฺตา. เอเต อตฺตโน วา
ปุตฺตทารสฺส วา ทาสกมฺมกรานํ วา พฺยตฺตตาย เอวํ ปโยชิตา ทิฏฺเฐว ธมฺเม
ธนธญฺญวุฑฺฒิปฏิลาภเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ วุตฺตา. วุตฺตญฺเจตํ ภควตา:-
        "ปติรูปการี ธุรวา           อุฏฺฐาตา วินฺทเต ธนนฺติ ๓- จ.
        น ทิวา โสปฺปสีเลน          รตฺตึ อุฏฺฐานเทสฺสินา
        นิจฺจํ มตฺเตน โสณฺเฑน        สกฺกา อาวสิตุํ ฆรํ.
        อติสีตํ อติอุณฺหํ              อติสายมิทํ อาหุ
        อิติ วิสฺสฏฺฐกมฺมนฺเต          อตฺถา อจฺเจนฺติ มาณเว.
        โยธ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ          ติณา ภิยฺโย น มญฺญติ
        กรํ ปุริสกิจฺจานิ             โส สุขา น วิหายตี"ติ ๔- จ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺตนเยเนว  ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๖๔/๒๘๓
@๓ สํ.ส. ๑๕/๒๔๖/๒๕๙, ขุ.สุ. ๒๕/๑๘๙/๓๗๐  ๔ ที.ปา. ๑๑/๒๕๓/๑๖๑
        "โภเค สํหรมานสฺส          ภมรสฺเสว  อิรียโต
        โภคา สนฺนิจยํ ยนฺติ          วมฺมิโก วูปจิยตี"ติ ๑- จ
เอวมาทิ.
      เอวํ อิมิสฺสาปิ คาถาย มาตุปฏฺฐานํ, ปิตุปฏฺฐานํ, ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห,
อนากุลา จ กมฺมนฺตาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, ปุตฺตทารสฺส สงฺคหํ วา
ทฺวิธา กตฺวา ปญฺจ, มาตาปิตุอุปฏฺฐานํ วา เอกเมว กตฺวา ตีณิ. มงฺคลตฺตญฺจ
เนสํ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา มาตาปิตุอุปฏฺฐานนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๖๖] อิทานิ ทานญฺจาติ เอตฺถ ทียเต อิมินาติ ทานํ, อตฺตโน
สนฺตกํ ปรสฺส ปฏิปาทิยตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมสฺส จริยา, ธมฺมา วา อนเปตา
จริยา ธมฺมจริยา. ญายนฺเต "อมฺหากํ อิเม"ติ ญาตกา. น อวชฺชานิ อนวชฺชานิ,
อนินฺทิตานิ อครหิตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ทานํ นาม ปรํ อุทฺทิสฺส
สุพุทฺธิปุพฺพิกา ๒- อนฺนาทิทสทานวตฺถุปริจฺจาคเจตนา, ตํสมฺปยุตฺโต วา อโลโภ.
เตน หิ ๓- ตํ วตฺถุํ ปรสฺส ปฏิปาเทติ. เตน วุตฺตํ "ทียเต อิมินาติ ทานนฺ"ติ.
ตํ พหุชนปิยตาทีนํ ๔- ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกานํ ผลวิเสสานํ อธิคมเหตุโต
"มงฺคลนฺ"ติ วุตฺตํ "ทายโก สีห ทานปติ พหุโน ชนสฺส ปิโย โหติ
มานาโป"ติ ๕- เอวมาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ อนุสฺสริตพฺพานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓  ๒ อิ. สนฺตุฏฺฐิปุพฺพิกา  ๓ ฉ.ม. อโลเภน หิ
@๔ ฉ.ม. พหุชนปิยมนาปตาทีนํ  ๕ องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๓๔/๔๑ (สฺยา)
      อปโร นโย:- ทานํ นาม ทุวิธํ อามิสทานญฺจ ธมฺมทานญฺจ.
ตตฺถามิสทานํ วุตฺตปฺปการเมว. อิธโลกปรโลกทุกฺขกฺขยสุขาวหสฺส ปน
สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปเวทิตสฺส ธมฺมสฺส ปเรสํ หิตกามตาย เทสนา ธมฺมทานํ. อิเมสญฺจ
ทฺวินฺนํ ทานานํ เอตเทว อคฺคํ. ยถาห:-
              "สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาติ
              สพฺพรสํ ธมฺมรโส ชินาติ
              สพฺพรตึ ธมฺมรติ ชินาติ
              ตณฺหกฺขโย สพฺพทุกฺขํ ชินาตี"ติ. ๑-
      ตตฺถ อามิสทานสฺส มงฺคลตฺตํ วุตฺตเมว. ธมฺมทานํ ปน ยสฺมา
อตฺถปฏิสํเวทิตาทีนํ คุณานํ ปทฏฺฐานํ, ตสฺมา "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ
ภควตา:-
          "ยถา ยถา ภิกฺขเว ภิกฺขุ ยถาสุตํ ยถาปริยตฺตํ ธมฺมํ วิตฺถาเรน
       ปเรสํ เทเสติ, ตถา ตถา โส ตสฺมึ ธมฺเม อตฺถปฏิสํเวที จ โหติ
       ธมฺมปฏิสํเวที จา"ติ ๒- เอวมาทิ.
      ธมฺมจริยา นาม ทสกุสลกมฺมปถจริยา. ยถาห:- "ติวิธํ โข คหปตโย กาเยน
ธมฺมจริยา สมจริยา โหตี"ติ ๓- เอวมาทิ. สา ปเนสา ธมฺมจริยา สคฺคโลกุปปตฺติเหตุโต
"มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพา. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา "ธมฺมจริยาสมจริยาเหตุ
โข คหปตโย เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา ปรํมรณา สุคตึ สคฺคํ
โลกํ อุปปชฺชนฺตี"ติ. ๔-
      ญาตกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา
สมฺพนฺธา. เตสํ โภคปาริชุญฺเญน วา พฺยาธิปาริชุญฺเญน วา อภิหตานํ อตฺตโน
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๓๔๕/๗๘  ๒ ที.ปา. ๑๑/๓๕๕/๒๕๐-๑, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๒-๓ (สฺยา)
@๓ ม.มู. ๑๒/๔๔๑/๓๙๐  ๔ ม.มู. ๑๒/๔๓๙/๓๘๘
สมีปํ อาคตานํ ยถาพลํ ฆาสจฺฉาทนธนญฺญาทีหิ สงฺคโห ปสํสาทีนํ ทิฏฺฐธมฺมิกานํ
สุคติคมนาทีนญฺจ สมฺปรายิกานํ วิเสสาธิคมานํ เหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
      อนวชฺชานิ กมฺมานิ นาม อุโปสถงฺคสมาทานเวยฺยาวจฺจกรณอารามวน-
โรปนเสตุกรณาทีนิ กายวจีมโนสุจฺจริตกมฺมานิ. ตานิ หิ นานปฺปการหิตสุขาธิคมเหตุโต
"มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. "ฐานํ โข ปเนตํ วิสาเข วิชฺชติ ยํ อิเธกจฺโจ อิตฺถี วา
ปุริโส วา อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อุโปสถํ อุปวิสิตฺวา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา
จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สหพฺยตํ อุปปชฺเชยฺยา"ติ ๑- เอวมาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ
อนุสฺสริตพฺพานีติ.
      เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ทานญฺจ, ธมฺมจริยา จ, ญาตกานญฺจ สงฺคโห
อนวชฺชานิ กมฺมานีติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา ทานญฺจาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๖๗] อิทานิ อารตี วิรตีติ เอตฺถ อารตีติ อารมณํ. วิรตีติ วิรมณํ,
วิรมนฺติ วา เอตาย สตฺตาติ วิรติ. ปาปาติ อกุสลา. มทนียฏฺเฐน มชฺชํ,
มชฺชปานํ, ปานํ มชฺชปนํ, ตโต มชฺชปานา, สํยมนํ สํยโม. อปฺปมชฺชนํ
อปฺปมาโท. ธมฺเมสูติ กุสเลสุ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- อารติ นาม ปาเป อาทีนวทสฺสิโน
มนสา เอว อนภิรติ:- วิรติ นาม กมฺมทฺวารวเสน กายวาจาหิ วิรมณํ. สา
เจสา วิรติ นาม สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ สมุทฺเฉทวิรตีติ ติวิธา โหติ ยา
@เชิงอรรถ: ๑  องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๓๓/๒๖๓ (สฺยา)
กุลปุตฺตสฺส อตฺตโน ชาตึ วา กุลํ วา โคตฺตํ วา ปฏิจฺจ "น เม เอตํ ปติรูปํ,
ยฺวาหํ อิมํ ปาณํ หเนยฺยํ, อทินฺนํ อาทิเยยฺยนฺ "ติอาทินา นเยน สมฺปตฺตวตฺถุโต
วิรติ, อยํ สมฺปตฺตวิรติ นาม. สิกฺขาปทสมาทานวเสน ปน ปวตฺตา สมาทานวิรติ
นาม, ยสฺสา ปวตฺติโต ปภุติ กุลปุตฺโต ปาณาติปาตาทีนิ น สมาจรติ.
อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา สมุทฺเฉทวิรติ นาม, ยสฺสา ปวตฺติโต ปภุติ อริยสาวกสฺส ปญฺจ
ภยานิ  เวรานิ วูปสนฺตานิ โหนฺติ. ปาปํ นาม ยนฺตํ "ปาณาติปาโต โข
คหปติปุตฺต กมฺมกิเลโส อทินฺนาทานํ ฯเปฯ กาเมสุมิจฺฉาจาโร ฯเปฯ
มุสาวาโท"ติ เอวํ วิตฺถาเรตฺวา
           "ปาณาติปาโต อทินฺนาทานํ   มุสาวาโท จ วุจฺจติ
           ปรทารคมนญฺเจว          นปฺปสํสนฺติ ปณฺฑิตา"ติ ๑-
เอวํ คาถาย สงฺคหิตํ กมฺมกิเลสสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อกุสลํ, ตโต ปาปา. สพฺพาเปสา
อารติ จ วิรติ จ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยเวรปฺปหานาทินานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต
"มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ. "ปาณาติปาตา ปฏิวิรโต โข คหปติปุตฺต อริยสาวโก"ติ-
อาทีนิ เจตฺถ สุตฺตานิ อนุสฺสริตพฺพานิ.
      มชฺชปานา จ สํยโม นาม ปุพฺเพ วุตฺตสุราเมรยมชฺชปมาทฏฺฐานา
เวรมณิยา เจตํ อธิวจนํ. ยสฺมา ปน มชฺชปายี อตฺถํ น ชานาติ, ธมฺมํ น
ชานาติ, มาตุปิ อนฺตรายํ กโรติ, ปิตุ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกานมฺปิ
อนฺตรายํ กโรติ, ทิฏฺฐธมฺเม ครหํ, สมฺปราเย ทุคฺคตึ อปราปริยาเย อุมฺมาทํ
ปาปุณาติ. มชฺชปานา ปน สํยโม ๒- เตสํ โทสานํ วูปสมํ ตพฺพิปรีตคุณสมฺปทญฺจ
ปาปุณาติ. ตสฺมา อยํ มชฺชปานา สํยโม "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺโพ.
      กุสเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปมาโท นาม "กุสลานํ วา ธมฺมานํ ภาวนาย อสกฺกจฺจกิริยตา
อสาตจฺจกิริยตา อนฏฺฐิตกิริยตา โอลีนวุตฺติตา นิกฺขิตฺตจฺฉนฺทตา นิกฺขิตฺตธุรตา
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๒๔๕/๑๕๗  ๒ ฉ.ม..อิ.สํยโต
อนาเสวนา อภาวนา อพหุลีกมฺมํ อนธิฏฺฐานํ อนนุโยโค ปมาโท. โย เอวรูโป
ปมาโท ปมชฺชนา ปมชฺชิตตฺตํ, อยํ วุจฺจติ, ปมาโท"ติ ๑- เอตฺถ วุตฺตสฺส ปมาทสฺส
ปฏิปกฺขนเยน อตฺถโต กุสเลสุ ธมฺเมสุ สติยา อวิปฺปวาโส เวทิตพฺโพ. โส
นานปฺปการกุสลาธิคมเหตุโต วา ๒- อมตาธิคมเหตุโต วา ๒- "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
ตตฺถ "อปฺปมตฺตสฺส อาตาปิโน"ติ ๓- จ "อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺ"ติ ๔- จ เอวมาทิ
สตฺถุ สาสนํ อนุสฺสริตพฺพนฺติ.
      เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ปาปา วิรติ, มชฺชปานา สํยโม, กุสเลสุ ธมฺเมสุ
อปฺปมาโทติ ตีณิ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา อารตี วิรตีติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๖๘] อิทานิ คารโว จาติ เอตฺถ คารโวติ ครุภาโว. นิวาโตติ
นีจวุตฺติตา. สนฺตุฏฺฐีติ สนฺโตโส. กตสฺส ชานนตา กตญฺญุตา. กาเลนาติ ขเณน
สมเยน. ธมฺมสฺส สวนํ ธมฺมสฺสวนํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- คารโว นาม ครุการปฺปโยคารเหสุ
พุทฺธปจฺเจกพุทฺธตถาคตสาวกอาจริยุปชฺฌายมาติปิติเชฏฺฐภาติกภคินิอาทีสุ ยถานุรูปํ
ครุกาโร ครุกรณํ สคารวตา. สฺวายํ ๕- คารโว ยสฺมา สุคติคมนาทีนํ เหตุ. ยถาห:-
            "ครุกาตพฺพํ ครุกโรติ, มาเนตพฺพํ มาเนติ, ปูเชตพฺพํ ปูเชติ.
       โส เตน กมฺเมน เอวํ สมตฺเตน เอวํ สมาทินฺเนน กายสฺส เภทา
       ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชติ. โน เจ กายสฺส เภทา
       ฯเปฯ อุปปชฺชติ, สเจ มนุสฺสตฺตํ อาคจฺฉติ, ยตฺถ ยตฺถ
       ปจฺจาชายติ อุจฺจากุลีโน โหตี"ติ. ๖-
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๘๔๖/๔๒๗  ๒ ฉ.ม. จ  ๓ ม.ม. ๑๓/๑๘/๑๓
@๔ ขุ.ธ. ๒๕/๒๑/๑๙  ๕ สี. ส จายํ  ๖ ม.อุ. ๑๔/๒๙๕/๒๖๖
ยถาจาห "สตฺติเม ภิกฺขเว อปริหานิยา ธมฺมา. กตเม สตฺต,
สตฺถุคารวตา"ติอาทิ. ๑- ตสฺมา มงฺคลนฺติ วุจฺจติ.
      นิวาโต นาม นีจมนตา นิวาตวุตฺติตา, ยาย นิวาตวุตฺติตาย ๒- สมนฺนาคโต
ปุคฺคโล นีหตมาโน นีหตทปฺโป ปาทปุญฺฉนโจฬกสโม ฉินฺนวิสาณุสภสโม
อุทฺธฏทาฐสปฺปสโม จ หุตฺวา สโณฺห สขิโล สุขสมฺภาโส จ โหติ, อยํ นิวาโต.
สฺวายํ ยสาทิคุณปฏิลาภเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ. อาห จ "นิวาตวุตฺติ
อตฺถทฺโธ, ตาทิโส ลภเต ยสนฺ"ติ ๓- เอวมาทิ.
      สนฺตุฏฺฐิ นาม อิตรีตรปจฺจยสนฺโตโส, โส ทฺวาทสวิโธ โหติ. เสยฺยถิทํ?
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ. เอวํ
ปิณฺฑปาตาทีสุ.
      ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณนา:- อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา  อสุนฺทรํ
วา, โส เตเนว ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส
จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน อาพาธิโก โหติ, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต โอณมติ
วา กิลมติ วา. โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา สลฺลหุเกน
ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ
ปณีตปจฺจยลาภี โหติ, โส ปฏฺฏจีวราทีนํ อญฺญตรํ มหคฺฆจีวรํ ลภิตฺวา "อิทํ
เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ พหุสฺสุตานญฺจ อนุรูปนฺ"ติ เตสํ ตํ ทตฺวา อตฺตนา
สงฺการกูฏา วา อญฺญโต วา กุโตจิ นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา สงฺฆาฏึ กตฺวา
ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
      อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญฺญํ น ปตฺเถติ ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๒๙/๒๘-๓๑  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๓ ที.ปา. ๑๑/๒๗๓/๑๖๗
ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน อาพาธิโก โหติ, ลูขํ ปิณฺฑปาตํ ภุญฺชิตฺวา
พาฬฺหํ โรคาตงฺกํ ปาปุณาติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต
สปฺปิทธิมธุขีราทีนิ ภุญฺชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส
ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส
"อยํ ปิณฺฑปาโต เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ อญฺเญสญฺจ ปณีตปิณฺฑปาตํ วินา
อยาเปนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ อนุรูโป"ติ เตสํ ตํ ๑- ทตฺวา อตฺตนา ปิณฺฑาย
จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภุญฺชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส ปิณฺฑปาเต
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
      อิธ ปน ภิกฺขุโน เสนาสนํ ปาปุณาติ, โส เตเนว สนฺตุสฺสติ, ปุน
อญฺญํ สุนฺทรตรมฺปิ ปาปุณนฺตํ น คณฺหาติ, อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส.
อถ ปน อาพาธิโก โหติ, นิวาตเสนาสเน วสนฺโต อติวิย ปิตฺตโรคาทีหิ
อาตุรียติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส ปาปุณนฺเต ๒- สวาตสีตลเสนาสเน
วสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส เสนาสเน
ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ สุนฺทรํ เสนาสนํ ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ
"สุนฺทรเสนาสนํ ปมาทฏฺฐานํ, ตตฺร นิสินฺนสฺส ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส
จ ปุน ปฏิพุชฺฌโต กามวิตกฺกา สมุทาจรนฺตี"ติ, โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
อพฺโภกาสรุกฺขมูลปลาสปุญฺชาทีสุ ๓- ยตฺถ กตฺถจิ นิวสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ,
อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
      อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ หรีตกํ วา อามลกํ วา, โส เตเนว
ยาเปติ, อญเญหิ ลทฺธํ สปฺปิมธุผาณิตาทิมฺปิ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตนฺติ น ทิสฺสติ
@๒ ฉ.ม. ปาปุณนเก  ๓ ฉ.ม. อพฺโภกาสรุกฺขมูลปณฺณกุฏีสุ
อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน อาพาธิโก เตเลนตฺถิโก
ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตเลน
เภสชฺชํ กตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาพลสนฺโตโส. อปโร ภิกฺขุ เอกสฺมึ ภาชเน ปูติมุตฺตหรีตกํ ฐเปตฺวา
เอกสฺมึ จตุมธุรํ "คณฺหาหิ ๑- ภนฺเต ยทิจฺฉสี"ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสํ
ทฺวินฺนํ อญฺญตเรน  พฺยาธิ วูปสมติ, อถ "ปูติมุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ
วณฺณิตํ, อยญฺจ ปูติมุตฺตเภสชฺชํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา, ตตฺถ เต ยาวชีวํ
อุสฺสาโห กรณีโยติ ๒- วุตฺตนฺ"ติ จินฺเตนฺโต จตุมธุรเภสชฺชํ ปฏิกฺขิปิตฺวา
มุตฺตหรีตเกน เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ ปรมสนฺตุฏฺโฐว โหติ, อยมสฺส คิลานปจฺจเย
ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
      เอวมฺปเภโท สพฺโพเปโส สนฺโตโส สนฺตุฏฺฐีติ วุจฺจติ. สา
อตฺริจฺฉตาปาปิจฺฉตามหิจฺฉตาทีนํ ปาปธมฺมานํ ปหานาธิคมเหตุโต สุคติเหตุโต
มริยมคฺคสมฺภารภาวโต จาตุทฺทิสาทิภาวเหตุโต จ "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพา. อาห จ:-
             "จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
             สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรนา"ติ ๓-
เอวมาทิ.
      กตญฺญุตา นาม อปฺปสฺส วา พหุสฺส วา เยน เกนจิ กตสฺส
อุปการสฺส ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรณภาเวน ชานนตา. อปิจ เนรยิกาทิทุกฺขปริตฺตาณโต
ปุญฺญานิ เอว ปาณีนํ พหูปการานิ, ยโต ๔- เตสมฺปิ อุปการานุสฺสรณตา
"กตญฺญุตา"ติ เวทิตพฺพา. สา สปฺปุริเสหิ ปสํสนียตาทินานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คณฺหถ  ๒ วิ.มหา. ๔/๑๒๘/๑๒๙
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๔๒/๓๔๓, ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๘๙/๓๔๕ (สฺยา)  ๔ ฉ.ม. ตโต
"มงฺคลนฺ"ติ วุตฺตา. อาห จ "เทฺวเม ภิกฺขเว ปุคฺคลา ทุลฺลภา โลกสฺมึ.
กตเม เทฺว, โย จ ปุพฺพการี, โย จ กตญฺญู กตเวที"ติ ๑-
      กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นาม ยสฺมึ กาเล อุทฺธจฺจสหคตํ จิตฺตํ โหติ,
กามวิตกฺกาทีนํ วา อญฺญตเรน อภิภูตํ, ตสฺมึ กาเล เตสํ วิโนทนตฺถํ ธมฺมสฺสวนํ.
อปเร อาหุ:-  ปญฺจเม ทิวเส ธมฺมสฺสวนํ กาเกน ธมฺมสฺสวนํ นาม. ยถาห
อายสฺมา อนุรุทฺโธ "ปญฺจาหิกํ โข ปน มยํ ภนฺเต สพฺพรตฺตึ ธมฺมิยา
กถาย สนฺนิสีทามา"ติ. ๒-
      อปิจ ยสฺมึ กาเล กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา สกฺกา  โหติ อตฺตโน
กงฺขาปฏิวิโนทกํ ธมฺมํ โสตุํ, ตสฺมึ กาเลปิ ธมฺมสฺสวนํ "กาเลน ธมฺมสฺสวนนฺ"ติ
เวทิตพฺพํ. ยถาห "เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปญฺหตี"ติอาทิ. ๓-
ตเทตํ กาเลน ธมฺมสฺสวนํ นีวรณปฺปหานจตุรานิสํสอาสวกฺขยาธิคมนาทินานปฺปการ-
วิเสสาธิคมเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ๔- :-
            "ยสฺมึ ภิกฺขเว สมเย อริยสาวโก อฏฺฐิกตฺวา มนสิกริตฺวา
        สพฺพเจตโส สมนฺนาหริตฺวา โอหิตโสโต ธมฺมํ สุณาติ, ปญฺจสฺส
        นีวรณานิ ตสฺมึ สมเย น โหนฺตี"ติ ๕- จ.
           "โสตานุคตานํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ ฯเปฯ สุปฺปฏิวิทฺธานํ
        จตฺตาโร อานิสํสา ปาฏิกงฺขา"ติ ๖- จ.
           "จตฺตาโรเม  ภิกฺขเว ธมฺมา กาเลน กาลํ สมฺมา ภาวิยมานา
        สมฺมา อนุปริวตฺติยมานา อนุปุพฺเพน อาสวานํ ขยํ ปาเปนฺติ. กตเม
        จตฺตาโร, กาเลน ธมฺมสฺสวนนฺ"ติ จ เอวมาทีนิ. ๗-
@เชิงอรรถ: ๑ องฺ.ทุก. ๒๐/๑๒๐/๘๓  ๒  วิ.มหา. ๕/๔๖๖/๒๕๐, ม.มู. ๑๒/๓๒๗/๒๙๑
@๓ ที.ปา. ๑๑/๑๕๘/๒๖๒  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๕ สํ.มหา. ๑๙/๒๑๙/๘๖
@๖ องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๙๑/๒๑๐  ๗ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๔๗/๑๕๙
      เอวมิสฺสา คาถาย คารโว, นิวาโต, สนฺตุฏฺฐิ, กตญฺญุตา,
กาเลน ธมฺมสฺสวนนฺติ ปญฺจ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ
ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา คารโว จ นิวาโต จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๖๙] อิทานิ ขนฺตี จาติ เอตฺถ ขมนํ ขนฺติ. ปทกฺขิณคฺคาหิตาย
สุขํ วโจ อสฺมินฺติ สุวโจ, สุวจสฺส กมฺมํ โสวจสฺสํ, โสวจสฺสสฺส ภาโว
โสวจสฺสตา. กิเลสานํ สมิตตฺตา สมณา. ทสฺสนนฺติ เปกฺขณํ. ธมฺมสฺส สากจฺฉา
ธมฺมสากจฺฉา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ขนฺติ นาม อธิวาสนขนฺติ,
ยาย สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺเต, วธพนฺธาทีหิ วา
วิหึสนฺเต ปุคฺคเล อสุณนฺโต วิย อปสฺสนฺโต วิย จ นิพฺพิกาโร โหติ
ขนฺติวาที วิย. ยถาห:-
           "อหู อตีตมทฺธานํ          สมโณ ขนฺติทีปโน
           ตํ ขนฺติยาเยว ฐิตํ         กาสิราชา อเฉทยี"ติ. ๑-
      ภทฺรกโต ๒- วา มนสิกโรติ ตโต อุตฺตริ อปราธาภาเวน อายสฺมา
ปุณฺณตฺเถโร วิย. ยถาห:-
          "สเจ มํ ภนฺเต สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา อกฺโกสิสฺสนฺติ
    ปริภาสิสฺสนฺติ, ตตฺถ เม เอวํ ภวิสฺสติ ภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา
    มนุสฺสา, สุภทฺทกา วติเม สุนาปรนฺตกา มนุสฺสา, ยํ เม นยิเม
    ปาณินา ปหารํ เทนฺตี"ติอาทิ. ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๕๕๒/๑๓๗ (สฺยา)  ๒ ฉ.ม. ภทฺทกโต
@ ๓ ม.อุ. ๑๔/๓๙๖/๓๔๑-๒, สํ.สฬา. ๑๘/๑๑๕/๗๗ (สฺยา)
      ยาย จ สมนฺนาคโต อิสีนมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห สรภงฺโค อิสิ:-
             "โกธํ วธิตฺวา น กทาจิ โสจติ
             มกฺขปฺปหานํ อิสโย วณฺณยนฺติ
             สพฺเพสํ วุตฺตํ ผรุสํ ขเมถ
             เอตํ ขนฺตึ อุตฺตมมาหุ สนฺโต"ติ. ๑-
      เทวตานมฺปิ ปสํสนีโย โหติ. ยถาห สกฺโก เทวานมินฺโท:-
          "โย หเว พลวา สนฺโต           ทุพฺพลสฺส ติติกฺขติ
          ตมาหุ ปรมํ ขนฺตึ                นิจฺจํ ขมติ ทุพฺพโล"ติ. ๒-
      พุทฺธานมฺปิ ปสํสนีโย  โหติ. ยถาห ภควา:-
          "อกฺโกสํ วธพนฺธญฺจ              อทุฏฺโฐ โย ติติกฺขติ
          ขนฺตีพลํ พลานีกํ                 ตมหํ พฺรูมิ พฺราหฺมณนฺ"ติ. ๓-
      สา ปเนสา ขนฺติ เอเตสญฺจ อิธ สํวณฺณิตานํ อญฺเญสญฺจ คุณานํ
อธิคมเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพา.
      โสวจสฺสตา นาม สหธมฺมิกํ วุจฺจมาเน วิกฺเขปํ วา ตุณฺหีภาวํ วา
คุณโทสจินฺตนํ วา อนาปชฺชิตฺวา อติวิย อาทรญฺจ คารวญฺจ นีจมนตญฺจ
ปุรกฺขตฺวา "สาธู"ติ วจนกรณตา. สา สพฺรหฺมจารีนํ สนฺติกา
โอวาทานุสาสนีปฏิลาภเหตุโต โทสปฺปหานคุณาธิคมเหตุโต จ "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
      สมณานํ ทสฺสนํ นาม อุปสมิตกิเลสานํ ภาวิตกายวจีจิตฺตปญฺญานํ
อุตฺตมทมถสมถสมนฺนาคตานํ ปพฺพชิตานํ อุปสงฺกมนุปฏฺฐานานุสฺสรณสวนทสฺสนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๒๔๕๘/๕๓๘ (สฺยา)  ๒ สํ.ส. ๑๕/๒๕๐/๒๖๖,๒๖๙  ๓ ขุ.ธ. ๒๕/๓๙๙/๘๖
สพฺพมฺปิ ลามกเทสนาย ๑- "ทสฺสนนฺ"ติ วุตฺตํ. ตํ "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. กสฺมา?
พหูปการตฺตา. อาห จ "ทสฺสนมฺปหํ ภิกฺขเว เตสํ ภิกฺขูนํ พหูปการํ
วทามี"ติอาทิ. ๒- ยโต หิตกาเมน กุลปุตฺเตน สีลวนฺเต ภิกฺขู ฆรทฺวารํ สมฺปตฺเต
ทิสฺวา ยทิ เทยฺยธมฺโม อตฺถิ, ยถาพลํ เทยฺยธมฺเมน ปติมาเนตพฺพา. ยทิ
นตฺถิ, ปญฺจปติฏฺฐิตํ กตฺวา วนฺทิตพฺพา. ตสฺมึ อสมฺปชฺชมาเน อญฺชลึ
ปคฺคเหตฺวา นมสฺสิตพฺพา, ตสฺมิมฺปิ อสมฺปชฺชมาเน ปสนฺนจิตฺเตน ปิยจกฺขูหิ
สมฺปสฺสิตพฺพา. เอวํ ทสฺสนมูลเกนาปิ หิ ปุญฺเญน อเนกานิ ชาติสหสฺสานิ
จกฺขุมฺหิ โรโค วา โทโส วา  อุสฺสหา วา ปีฬกา วา น โหนฺติ, วิปฺปสนฺนานิ
ปญฺจวณฺณสสฺสิริกานิ โหนฺติ จกฺขูนิ รตนวิมาเน อุคฺฆาฏิตมณิกวาฏสทิสานิ,
สตสหสฺสกปฺปมตฺตํ เทเวสุ มนุสฺเสสุ จ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ลาภี โหติ, อนจฺฉริยํ
เจตํ, ยํ มนุสฺสภูโต สปฺปญฺญชาติโก สมฺมา ปวตฺติเตน สมณทสฺสนมเยน
ปุญฺเญน เอวรูปํ วิปากสมฺปตฺตึ อนุภเวยฺย, ยตฺถ ติรจฺฉานคตานมฺปิ เกวลํ
สทฺธามตฺตกชนิตสฺส สมณทสฺสนสฺส เอวํ วิปากสมฺปตฺตึ วณฺณยนฺติ:-
           "อุลูโก ๓- มณฺฑลกฺขิโก
           เวทิยเก ๔- จิรทีฆวาสิโก
           สุขิโต วต โกสิโย อยํ
           กาลุฏฺฐิตํ ปสฺสติ พุทฺธวรํ.
      มยิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา         ภิกฺขุสํเฆ อนุตฺตเร
      กปฺปานํ สตสหสฺสานิ          ทุคฺคตึ โส น คจฺฉติ.
      เทวโลกา จวิตฺวาน          กุสลกมฺเมน โจทิโต
      ภวิสฺสติ อนนฺตญาโณ          โสมนสฺโสติ วิสฺสุโต"ติ. ๕-
@เชิงอรรถ: ๑ ม. วิลาสิกเทสนาย, ฉ. โอมกเทสนาย
@๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๑๐๔/๓๒๓  ๓ สี. อุลูกโก
@๔  ม. เวทิสเก  ๕ ป.สู. ๑/๓๓๗, ขุทฺทก.อ. ๑๐/๑๓๒
      กาเลน ธมฺมสากจฺฉา นาม ปโทเส วา ปจฺจูเส วา เทฺว สุตฺตนฺติกา
ภิกฺขู อญฺญมญฺญํ สุตฺตนฺตํ สากจฺฉนฺติ, วินยธรา วินยํ, อาภิธมฺมิกา อภิธมฺมํ,
ชาตกภาณกา ชาตกํ, อฏฺฐกถิกา อฏฺฐกถํ, ลีนุทฺธตวิจิกิจฺฉาปเรตจิตฺตวิโสธนตฺถํ
วา ตมฺหิ ตมฺหิ กาเล สากจฺฉนฺติ, อยํ กาเลน ธมฺมสากจฺฉา. สา
อาคมพฺยตฺติอาทีนํ คุณานํ เหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจตีติ.
      เอวํ อิมิสฺสา คาถาย ขนฺติ, โสวจสฺสตา, สมณานญฺจ ทสฺสนํ,
กาเลน ธมฺมสากจฺฉาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ
ตตฺถ วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา ขนฺตี จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๗๐] อิทานิ ตโป จาติ เอตฺถ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ตปตีติ
ตโป. พฺรหฺมํ จริยนฺติ พฺรหฺมจริยํ, พฺรหฺมานํ วา จริยํ พฺรหฺมจริยํ.
เสฏฺฐจริยนฺติ วุตฺตํ โหติ. อริยสจฺจานํ ทสฺสนํ อริยสจฺจาน ทสฺสนํ. อริยสจฺจานิ
ทสฺสนนฺติปิ เอเก, ตํ น สุนฺทรํ. นิกฺขนฺตํ วานโตติ นิพฺพานํ, สจฺฉิกรณํ
สจฺฉิกิริยา, นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยา นิพฺพานสจฺฉิกิริยา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ
ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ตโป นาม อภิชฺฌาโทมนสฺสาทีนํ
ตปนโต อินฺทฺริยสํวโร, โกสชฺชสฺส วา ตปนโต วีริยํ. เตน หิ สมนฺนาคโต
ปุคฺคโล อาตาปีติ วุจฺจติ. สฺวายํ อภิชฺฌาทิปฺปหานฌานาทิปฏิลาภเหตุโต
"มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺโพ.
      พฺรหฺมจริยํ นาม เมถุนวิรติสมณธมฺมสาสนมคฺคานํ อธิวจนํ. ตถา หิ
"อพฺรหฺมจริยํ ปหาย พฺรหฺมจารี โหตี"ติ ๑- เอวมาทีสุ เมถุนวิรติ พฺรหฺมจริยนฺติ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๑๙๔/๖๔, ม.มู. ๑๒/๒๙๒/๒๕๖
วุจฺจติ. "ภควติ โน อาวุโส พฺรหฺมจริยํ วุสฺสตี"ติ ๑- เอวมาทีสุ สมณธมฺโม.
"น ตาวาหํ ปาปิม ปรินิพฺพายิสฺสามิ, ยาว เม อิทํ  พฺรหฺมจริยํ น อิทฺธญฺเจว
ภวิสฺสติ ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญนฺ"ติ ๒- เอวมาทีสุ สาสนํ. "อยเมว โข
ภิกฺขุ อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยํ. เสยฺยถิทํ, สมฺมาทิฏฺฐี"ติ ๓-
เอวมาทีสุ มคฺโค. อิธ ปน อริยสจฺจทสฺสเนน ปรโต มคฺคสฺส คหิตตฺตา อวเสสํ
สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ. ตํ เจตํ อุปรูปริ นานปฺปการวิเสสาธิคมเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ
เวทิตพฺพํ.
      อริยสจฺจาน ทสฺสนํ นาม กุมารปเญฺห วุตฺตตฺถานํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ
อภิสมยวเสน มคฺคทสฺสนํ. ตํ สํสารทุกฺขวีติกฺกมเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ วุจฺจติ.
      นิพฺพานสจฺฉิกิริยา นาม อิธ อรหตฺตผลํ "นิพฺพานนฺ"ติ อธิปฺเปตํ.
ตมฺปิ หิ ปญฺจคติวานเนน ๔- วานสญฺญิตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา "นิพฺพานนฺ"ติ
วุจฺจติ. ตสฺส ปตฺติ วา ปจฺจเวกฺขณา วา "สจฺฉิกิริยา"ติ วุจฺจติ. อิตรสฺส ปน
นิพฺพานสฺส อริยสจฺจานํ ทสฺสเนเนว สจฺฉิกิริยา สิทฺธา, เตเนตํ อิธ น
อธิปฺเปตํ. เอวเมสา นิพฺพานสจฺฉิกิริยา ทิฏฺฐธมฺมสุขวิหารเหตุโต "มงฺคลนฺ"ติ
เวทิตพฺพา.
      เอวมิมิสฺสา คาถาย ตโป จ, พฺรหฺมจริยญฺจ, อริยสจฺจาน ทสฺสนํ,
นิพฺพานสจฺฉิกิริยาติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา ตโป จาติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๗๑] อิทานิ ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ เอตฺถ ผุฏฺฐสฺสาติ ผุสิตสฺส
ฉุปิตสฺส สมฺปตฺตสฺส. โลเก ธมฺมา โลกธมฺมา, ยาว โลกปฺปวตฺติ, ตาว
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๒๕๗/๒๑๗  ๒ ที.มหา. ๑๐/๑๖๘/๙๕, สํ.มหา. ๑๙/๘๒๒-๒๒๙, ขุ.อุ. ๒๕/๕๑/๑๘๓
@๓ สํ.มหา. ๑๙/๖/๖  ๔ ก....วาเนน
อนิวตฺติกา ธมฺมาติ วุตฺตํ โหติ. จิตฺตนฺติ มโน มานสํ. ยสฺสาติ นวสฺส วา
มชฺฌิมสฺส วา เถรสฺส วา. น กมฺปตีติ น จลติ น เวธติ. อโสกนฺติ
นิสฺโสกํ อพฺพูฬฺหโสกสลฺลํ. วิรชนฺติ วิคตรชํ วิทฺธํสิตรชํ. เขมนฺติ อภยํ
นิรุปทฺทวํ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ อยํ ตาว ปทวณฺณนา.
      อตฺถวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหิ ยสฺส
จิตฺตํ น กมฺปติ, ยสฺส ลาภาลาภาทีหิ อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ ผุฏฺฐสฺส อชฺโฌตฺถฏสฺส
จิตฺตํ น กมฺปติ น จลติ น เวธติ, ตสฺส ตํ จิตฺตํ เกนจิ อกมฺปนียํ
โลกุตฺตรมคฺคาวหนโต ๑- "มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ.
      กสฺส  จ ๒- เอเตหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺตํ น กมฺปติ? อรหโต ขีณาสวสฺส,
น อญฺญสฺส กสฺสจิ. วุตฺตเญฺหตํ:-
           "เสโล ยถา เอกคฺฆโน         วาเตน น สมีรติ
           เอวํ รูปา รสา สทฺทา          คนฺธา ผสฺสา จ เกวลา.
           อิฏฺฐา ธมฺมา อนิฏฺฐา จ         นปฺปเวเธนฺติ ตาทิโน
           ฐิตํ จิตฺตํ วิปฺปมุตฺตํ             วยญฺจสฺสานุปสฺสตี"ติ. ๓-
      อโสกํ นาม ขีณาสวสฺเสว จิตฺตํ. ตญฺหิ โย "โสโก โสจนา โสกจิตตฺตํ
อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายิตตฺตนฺ"ติอาทินา ๔- นเยน วุจฺจติ
โสโก, ตสฺส อภาวโต อโสกํ. เกจิ นิพฺพานํ วทนฺติ, ตํ ปุริมปเทน
นานุสนฺธิยติ. ยถา จ อโสกํ, เอวํ วิรชํ เขมนฺติปิ ขีณาสวสฺเสว จิตฺตํ.
ตญฺหิ ราคโทสโมหรชานํ วิคตตฺตา วิรชํ, จตูหิ จ โยเคหิ เขมตฺตา เขมํ.
ยโต เอตํ เตน เตนากาเรน ตมฺหิ ตมฺหิ ปวตฺติกฺขเณ คเหตฺวา นิทฺทิฏฺฐวเสน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม....ภาวาวหนโต  ๒ ฉ.ม. ปน
@๓ วิ.มหา. ๕/๒๔๔/๘, องฺ.ฉกฺก. ๒๒/๓๒๖/๔๒๔ (สฺยา)  ๔ อภิ.วิ. ๓๕/๒๓๗/๑๖๔
ติวิธมฺปิ อปฺปวตฺตกฺขนฺธตาทิโลกุตฺตมภาวาวหนโต อาหุเนยฺยาทิภาวาวหนโต จ
"มงฺคลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ.
      เอวํ อิมิสฺสา คาถาย อฏฺฐโลกธมฺเมหิ อกมฺปิตจิตฺตํ, อโสกจิตฺตํ,
วิรชจิตฺตํ, เขมจิตฺตนฺติ จตฺตาริ มงฺคลานิ วุตฺตานิ, มงฺคลตฺตญฺจ เนสํ ตตฺถ ตตฺถ
วิภาวิตเมวาติ.
      นิฏฺฐิตา ผุฏฺฐสฺส โลกธมฺเมหีติ อิมิสฺสา คาถาย อตฺถวณฺณนา.
      [๒๗๒] เอวํ ภควา "อเสวนา จ พาลานนฺ"ติอาทีหิ ทสหิ คาถาหิ
อฏฺฐตฺตึส มงฺคลานิ กเถตฺวา อิทานิ เอตาเนว อตฺตนา วุตฺตานิ มงฺคลานิ
ถุนนฺโต "เอตาทิสานิ กตฺวานา"ติ อิมํ อวสานคาถํ อภาสีติ.
      ตสฺสายํ อตฺถวณฺณนา:- เอตาทิสานีติ เอตานิ อีทิสานิ มยา
วุตฺตปฺปการานิ พาลานํ อเสวนาทีนิ. กตฺวานาติ กตฺวา. กตฺวาน กตฺวา
กริตฺวาติ หิ อตฺถโต อนญฺญํ. สพฺพตฺถมปราชิตาติ สพฺพตฺถ ขนฺธกิเลสาภิสงฺขาร-
เทวปุตฺตมารปฺปเภเทสุ จตูสุ ปจฺจตฺถิเกสุ เอเกนปิ อปราชิตา หุตฺวา,
สยเมว เต จตฺตาโร มาเร ปราเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. มกาโร เจตฺถ
ปทสนฺธิกรณมตฺโตติ วิญฺญาตพฺโพ.
      สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺตีติ เอตาทิสานิ มงฺคลานิ กตฺวา จตูหิ มาเรหิ
อปราชิตา หุตฺวา สพฺพตฺถ อิธโลกปรโลเกสุ ฐานจงฺกมาทีสุ จ โสตฺถึ
คจฺฉนฺติ, พาลเสวนาทีหิ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวาวิฆาตปริฬาหา, เตสํ อภาวา
โสตฺถึ คจฺฉนฺติ, อนุปทฺทวา อนุปสคฺคา ๑- เขมิโน อปฺปฏิภยา คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ
โหติ. อนุนาสิโก เจตฺถ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
      ตนฺเตสํ มงฺคลมุตฺตมนฺติ อิมินา คาถาปเทน ภควา เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
กถํ? เอวํ เทวปุตฺต เย เอตาทิสานิ กโรนฺติ, เต ยสฺมา สพฺพตฺถ โสตฺถึ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนุปทฺทุตา อนุปสฏฺฐา
คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตํ พาลานํ อเสวนาทิ อฏฺฐตฺตึสวิธมฺปิ เตสํ เอตาทิสานํ
มงฺคลการกานํ ๑- มงฺคลมุตฺตมํ เสฏฺฐํ ปวรนฺติ คณฺหาหีติ.
      เอวญฺจ ภควตา นิฏฺฐาปิตาย เทสนาย ปริโยสาเน โกฏิสตสหสฺสา
เทวตา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ,  โสตาปตฺติสกทาคามิอนาคามิผลปฺปตฺตานํ คณนา
อสงฺเขฺยยฺยา อโหสิ. อถ ภควา ทุติยทิวเส อานนฺทตฺเถรํ อามนฺเตสิ "อิมํ
อานนฺท รตฺตึ อญฺญตรา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา มงฺคลปญฺหํ ปุจฺฉิ,
อถสฺสาหํ อฏฺฐตฺตึส มงฺคลานิ อภาสึ, อุคฺคณฺห อานนฺท อิมํ มงฺคลปริยายํ,
อุคฺคเหตฺวา ภิกฺขู วาเจหี"ติ. เถโร อุคฺคณฺหิตฺวา ๒- ภิกฺขู วาเจสิ. ตยิทํ
อาจริยปรมฺปราภตํ ยาวชฺชตนา ปวตฺตติ, เอวมิทํ พฺรหฺมจริยํ อิทฺธญฺเจว
ผีตญฺจ วิตฺถาริกํ พาหุชญฺญํ ปุถุภูตํ ยาว. เทวมนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตนฺติ
เวทิตพฺพํ.
      อิทานิ เอเตเสฺวว มงฺคเลสุ ญาณปริจยปาฏวตฺถํ อยํ อาทิโต ปภุติ
โยชนา:- เอวมิเม อิธโลกปรโลกโลกุตฺตรสุขกามา สตฺตา พาลชนเสวนํ
ปหาย, ปณฺฑิเต นิสฺสาย, ปูชเนยฺเย ปูเชนฺโต, ปติรูปเทสวาเสน
ปุพฺเพกตปุญฺญตาย จ กุสลปฺปวตฺติยํ โจทิยมานา, อตฺตานํ สมฺมา ปณิธาย,
พาหุสจฺจสิปฺปวินเยหิ อลงฺกตตฺตภาวา, วินยานุรูปํ สุภาสิตํ ภาสมานา, ยาว คิหิภาวํ
น วิชหนฺติ, ตาว มาตาปิตุอุปฏฺฐาเนน โปราณํ อิณมูลํ วิโสธยมานา, ปุตฺตทารสฺส
สงฺคเหน นวํ อิณมูลํ ปโยชยมานา, อนากุลกมฺมนฺตตาย ธนธญฺญาทิสมิทฺธึ
ปาปุณนฺตา, ทาเนน โภคสารํ ธมฺมจริยาย ชีวิตสารญฺจ คเหตฺวา, ญาติสงฺคเหน
สกชนหิตํ อนวชฺชกมฺมนฺตตาย ปรชนหิตญฺจ กโรนฺตา, ปาปวิรติยา ปรูปฆาตํ
มชฺชปานสํยเมน อตฺตูปฆาตญฺจ วิวชฺชิตฺวา,  ธมฺเมสุ อปฺปมาเทน กุสลปกฺเข ๓-
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เอตาทิสการกานํ  ๒ ฉ.ม. อุคฺคเหตฺวา  ๓ ฉ.ม. กุสลปกฺขํ
วฑฺเฒตฺวา, วฑฺฒิตกุสลตาย คิหิพฺยญฺชนํ โอหาย ปพฺพชิตภาเว ปติฏฺฐิตาปิ ๑-
พุทฺธพุทฺธสาวกูปชฺฌายาจริยาทีสุ คารเวน นิวาเตน จ วตฺตสมฺปทํ อาราเธตฺวา,
สนฺตุฏฺฐิยา ปจฺจยเคธํ ปหาย, กตญฺญุตาย สปฺปุริสภูมิยํ ฐตฺวา, ธมฺมสฺสวเนน
จิตฺตลีนตํ ปหาย, ขนฺติยา สพฺพปริสฺสเย อภิภวิตฺวา, โสวจสฺสตาย
สนาถมตฺตานํ กตฺวา, สมณทสฺสเนน ปฏิปตฺติโยคํ ปสฺสนฺตา, ธมฺมสากจฺฉาย
กงฺขาฏฺฐานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทตฺวา อินฺทฺริยสํวรตเปน สีลวิสุทฺธึ
สมณธมฺมพฺรหฺมจริเยน จิตฺตวิสุทฺธึ ตโต ปรา จ จตสฺโส วิสุทฺธิโย สมฺปาเทตฺวา,
อิมาย ปฏิปทาย อริยสจฺจทสฺสนปริยายํ ๒- ญาณทสฺสนวิสุทฺธึ ปตฺวา อรหตฺตผลสงฺขาตํ
๓- นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺติ, ยํ สจฺฉิกตฺวา สิเนรุปพฺพโต วิย วาตวุฏฺฐีหิ
อฏฺฐหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปมานจิตฺตา ๔-  อโสกา วิรชา เขมิโน โหนฺติ. เย จ
เขมิโน, เต สพฺพตฺถมปราชิตา โหนฺติ, ๕- สพฺพตฺถ จ โสตฺถึ คจฺฉนฺติ. เตนาห
ภควา:-
            "เอตาทิสานิ กตฺวาน           สพฺพตฺถมปราชิตา
            สพฺพตฺถ โสตฺถึ คจฺฉนฺติ          ตนฺเตสํ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ.
                    อิติ ปรมตฺถโชติกาย ขุทฺทกฏฺฐกถาย
                          สุตฺตนิปาตฏฺฐกถาย
                       มงฺคลสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                       -------------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๒๙ หน้า ๖๖-๑๑๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=29&A=1484&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=29&A=1484&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=25&i=317
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=25&A=7825
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=25&A=7806
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=25&A=7806
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๕
http://84000.org/tipitaka/read/?index_25