อรรถกถาเล่มที่ ๓๐ ภาษาบาลีอักษรไทย
 วิมาน.อ. (ปรมตฺถที.)

                    ๕๐. ๑๒.  รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนา
     อภิกฺกนฺเตน วณฺเณนาติ รชฺชุมาลาวิมานํ. ตสฺส กา อุปฺปตฺติ? ภควา
สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน. เตน สมเยน คยาคามเก อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส
ธีตา ตสฺมึเยว คาเม เอกสฺส พฺราหฺมณกุมารสฺส ทินฺนา ปติกุลํ คตา ตสฺมึ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๙.
เคเห อิสฺสริยํ ปวตฺเตนฺตี ๑- ติฏฺฐติ. สา ตสฺมึ เคเห ทาสิยา ธีตรํ ทิสฺวา
น สหติ, ทิฏฺฐกาลโต ปฏฺฐาย โกเธน ตฏตฏายมานา อกฺโกสติ ปริภาสติ,
ขฏกญฺจสฺสา เทติ. ยทา ปน สา วยปฺปตฺติยา กิจฺจสมตฺถา ชาตา, ตทา นํ
ชณฺณุกปฺปรมุฏฺฐีหิ ปหรเตว ยถา ตํ ปุริมชาตีสุ พทฺธาฆาตา.
     สา กิร ทาสี กสฺสปทสพลสฺส กาเล ตสฺสา สามินี อโหสิ, อิตรา ทาสี.
สา ตํ เลฑฺฑุทณฺฑาทีหิ มุฏฺฐิอาทีหิ จ อภิณฺหํ อภิทหติ. ๒- สา เตน นิพฺพินฺนา
ยถาพลํ ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กตฺวา "อนาคเต อหํ สามินี หุตฺวา อิมิสฺสา
อุปริ อิสฺสริยํ ปวตฺเตยฺยนฺ"ติ ๓- ปตฺถนํ ฐเปสิ. อถ สา ทาสี ตโต จุตา อปราปรํ
สํสรนฺตี อิมสฺมึ พุทฺธุปฺปาเท วุตฺตนเยน คยาคามเก พฺราหฺมณกุเล นิพฺพตฺติตฺวา
ปติกุลํ คตา, อิตราปิ ตสฺสา ทาสี อโหสิ. เอวํ พทฺธาฆาตตาย สา ตํ วิเหเฐติ.
     เอวํ วิเหเฐนฺตี อการเณเนว เกเสสุ คเหตฺวา หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ สุหตํ
หนิ. สา นฺหาปิตสาลํ คนฺตฺวา ขุรมุณฺฑํ กาเรตฺวา อคมาสิ. สามินี "กึ เช
ทุฏฺฐทาสิ มุณฺฑนมตฺเตน ตว วิปฺปโมกฺโข"ติ รชฺชุํ สีเส พนฺธิตฺวา ตตฺถ นํ
คเหตฺวา  โอณเมตฺวา ฆาเตติ, ตสฺสา ตญฺจ รชฺชุํ อปเนตุํ น เทติ. ตโต ปฏฺฐาย
ทาสิยา "รชฺชุมาลา"ติ นามํ อโหสิ.
     อเถกทิวสํ สตฺถา ปจฺจูสสมเย มหากรุณาสมาปตฺติโต วุฏฺฐาย โลกํ
โวโลเกนฺโต รชฺชุมาลาย โสตาปตฺติผลูปนิสฺสยํ ตสฺสา จ พฺราหฺมณิยา สรเณสุ สีเลสุ
จ ปติฏฺฐานํ ทิสฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา อญฺญตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ ฉพฺพณฺณา
พุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺโต. รชฺชุมาลาปิ โข ทิวเส ทิวเส ตาย ตถา วิเหฐิยมานา
"กึ เม อิมินา ทุชฺชีวิเตนา"ติ  นิพฺพินฺนรูปา ชีวิเต มริตุกามา ฆฏํ คเหตฺวา
อุทกติตฺถํ คจฺฉนฺตี วิย เคหโต นิกฺขนฺตา อนุกฺกเมน วนํ ปวิสิตฺวา ภควโต
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วตฺเตนฺตี  ๒ สี. หนฺติ  ๓ ฉ.ม. วตฺเตยฺยํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๐.
นิสินฺนรุกฺขสฺส อวิทูเร อญฺญตรสฺส รุกฺขสฺส สาขาย รชฺชุํ พนฺธิตฺวา ปาสํ กตฺวา
อุพฺพนฺธิตุกามา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺตี อทฺทส ภควนฺตํ ตตฺถ นิสินฺนํ ปาสาทิกํ
ปสาทนียํ อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺตํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ. ทิสฺวา
พุทฺธคารเวน อากฑฺฒิยมานหทยา "กึ นุ โข ภควา มาทิสานมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ,
ยมหํ สุตฺวา อิโต ทุชฺชีวิตโต มุจฺเจยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ.
     อถ ภควา ตสฺสา จิตฺตาจารํ โอโลเกตฺวา "รชฺชุมาเล"ติ อาห. สา ตํ
สุตฺวา อมเตน วิย อภิสิตฺตา ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏฺฐา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา
วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ. ตสฺสา ภควา อนุปุพฺพิกถานุปุพฺพกํ จตุสจฺจกถํ กเถสิ,
สา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ. สตฺถา "วฏฺฏติ เอตฺตโก รชฺชุมาลาย อนุคฺคโห,
อิทาเนสา เกนจิ อปฺปธํสิยา ชาตา"ติ อรญฺญโต นิกฺขมิตฺวา คามสฺส อวิทูเร
อญฺญตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ. รชฺชุมาลาปิ อตฺตานํ วินิปาเตตุํ อภพฺพตาย
ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปนฺนตาย จ "พฺราหฺมณี มํ หนตุ วา วิเหเฐตุ วา ยํ วา
ตํ วา กโรตู"ติ ฆเฏน อุทกํ คเหตฺวา เคหํ อคมาสิ. สามิโก เคหทฺวาเร
ฐิโต ตํ ทิสฺวา "ตฺวํ อชฺช อุทกติตฺถํ คตา จิรายิตฺวา อาคตา, มุขวณฺโณ
จ เต อติวิย วิปฺปสนฺโน, ตฺวญฺจ อญฺเญน อากาเรน อุปฏฺฐาสิ, กึ เอตนฺ"ติ
ปุจฺฉิ. สา ตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ.
     พฺราหฺมโณ ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุสฺสิตฺวา เคหํ คนฺตฺวา รชฺชุมาลาย อุปริ
"ตยา น กิญฺจิ กาตพฺพนฺ"ติ สุณิสาย วตฺวา ตุฏฺฐมานโส สีฆตรํ สตฺถุ สนฺติกํ
คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา สาทเรน กตปฏิสนฺถาโร สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา อตฺตโน เคหํ
อาเนตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิตฺวา ภควนฺตํ ภุตฺตาวึ โอนีตปตฺตปาณึ
อุปสงฺกมิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, สา ๑- สุณิสาปิสฺส อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ. คยาคามวาสิโนปิ พฺราหฺมณคหปติกา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ภควนฺตํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๑.
อุปสงฺกมิตฺวา อปฺเปกจฺเจ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ, อปฺเปกจฺเจ สมฺโมทนียํ
กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ.
      สตฺถา รชฺชุมาลาย ตสฺสา จ พฺราหฺมณิยา ปุริมชาตีสุ กตกมฺมํ วิตฺถารโต
กเถตฺวา สมฺปตฺตปริสาย อนุรูปํ ธมฺมํ เทเสสิ. ตํ สุตฺวา พฺราหฺมณี จ มหาชโน
จ ตตฺถ สนฺนิปติโต สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐหิ. สตฺถา อาสนา อุฏฺฐหิตฺวา
สาวตฺถิเมว อคมาสิ. พฺราหฺมโณ รชฺชุมาลํ ธีตุฏฺฐาเน ฐเปสิ. ตสฺส สุณิสา
รชฺชุมาลํ ปิยจกฺขูหิ โอโลโกนฺตี ยาวชีวํ มนาเปเนว สิเนเหน ปริหริ. รชฺชุมาลา
อปรภาเค กาลํ กตฺวา ตาวตึเสสุ นิพฺพตฺติ, อจฺฉราสหสฺสญฺจสฺสา ปริวาโร อโหสิ.
สา สฏฺฐิสกฏภารปฺปมาเณหิ ทิพฺพาภรเณหิ ปฏิมณฺฑิตตฺตภาวา อจฺฉราสหสฺสปริวุตา
นนฺทนวนาทีสุ มหตึ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวมานา ปมุทิตมนา วิจรติ.
อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน เทวจาริกํ คโต ตํ มหนฺเตน ทิพฺพานุภาเวเนว ๑-
มหติยา เทวิทฺธิยา วิชฺโชตมานํ ทิสฺวา ตาย กตกมฺมํ อิมาหิ คาถาหิ
ปุจฺฉิ:-
      [๘๒๖]   "อภิกฺกนฺเตน วณฺเณน       ยา ตฺวํ ติฏฺฐสิ เทวเต
               หตฺเถ ปาเท จ วิคฺคยฺห    นจฺจสิ สุปฺปวาทิเต.
      [๘๒๗]    ตสฺสา เต นจฺจมานาย     องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส
               ทิพฺพา สทฺทา นิจฺฉรนฺติ     สวนียา มโนรมา.
      [๘๒๘]    ตสฺสา เต นจฺจมานาย ๒-  องฺคมงฺเคหิ สพฺพโส
               ทิพฺพา คนฺธา ปวายนฺติ     สุจิคนฺธา มโนรมา.
      [๘๒๙]    วิวตฺตมานา กาเยน       ยา เวณีสุ ปิฬนฺธนา
               เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส      ตูริเย ปญฺจงฺคิเก ยถา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิพฺพานุภาเวน  ๒ อิ. นนฺทมานาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๒.
      [๘๓๐]    วฏํสกา วาตธุตา        วาเตน สมฺปกมฺปิตา
               เตสํ สุยฺยติ นิคฺโฆโส     ตูริเย ปญฺจงฺคิเก ยถา.
      [๘๓๑]    ยาปิ เต สิรสฺมึ มาลา    สุจิคนฺธา มโนรมา
               วาติ คนฺโธ ทิสา สพฺพา   รุกฺโข มญฺชูสโก ยถา.
      [๘๓๒]    ฆายเส ตํ สุจิคนฺธํ       รูปํ ปสฺสสิ อมานุสํ
               เทวเต ปุจฺฉิตาจิกฺข      กิสฺส กมฺมสฺสิทํ ผลนฺ"ติ.
     #[๘๒๖]    ตตฺถ หตฺเถ จ ปาเท จ วิคฺคยฺหาติ หตฺเถ จ ปาเท จ วิวิเธหิ
อากาเรหิ คเหตฺวา, ปุปฺผมุฏฺฐิปุปฺผญฺชลิอาทิเภทสฺส สาขาภินยสฺส ทสฺสนวเสน
วิวิเธหิ อากาเรหิ หตฺเถ จ, สมปาทาทีนมฺปิ ฐานวิเสสานํ ทสฺสนวเสน วิวิเธหิ
อากาเรหิ ปาเท จ อุปาทิยิตฺวาติ อตฺโถ. จสทฺเทน สาขาภินยํ สงฺคณฺหาติ
นจฺจสีติ นฏสิ. ยา ตฺวนฺติ ยา วุตฺตนยวเสน นจฺจํ กโรสีติ อตฺโถ. สุปฺปวาทิเตติ
สุนฺทเร ปวชฺชเน สติ ตว นจฺจสฺส อนุรูปวเสน วีณาวํสมุทิงฺคตาฬาทิเก วาทิยมาเน,
ปญฺจงฺคิเก ตูริเย ปคฺคยฺหมาเนติ อตฺโถ. เสสํ เหฏฺฐา วิมาเน วุตฺตนยเมว.
      เอวํ เถเรน ปุจฺฉิตา สา เทวตา อตฺตโน ปุริมชาติอาทึ ๒- อิมาหิ คาถาหิ
พฺยากาสิ:-
      [๘๓๓]   "ทาสี อหํ ปุเร อาสึ      คยายํ พฺราหฺมณสฺสหํ
               อปฺปปุญฺญา อลกฺขิกา      รชฺชุมาลาติ มํ วิทุํ.
      [๘๓๔]    อกฺโกสานํ วธานญฺจ      ตชฺชนาย จ อุคฺคตา ๓-
               กุฏํ คเหตฺวา นิกฺขมฺม     อคจฺฉึ อุทกหาริยา. ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ ก. นานาวิวิเธหิ  ๒ สี. ปุริมชาติอาทีนิ  ๓ สี. อุกฺกตา  ๔ สี. คจฺฉึ
@อุทกหาริยา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๓.
      [๘๓๕]  วิปเถ กุฏํ นิกฺขิปิตฺวา     วนสณฺฑํ อุปาคมึ
             `อิเธวาหํ มริสฺสามิ      กฺวตฺโถปิ ชีวิเตน เม'.
      [๘๓๖]  ทฬฺหํ ปาสํ กริตฺวาน      อาสุมฺภิตฺวาน ปาทเป
             ตโต ทิสา วิโลเกสึ      `โก นุ โข วนมสฺสิโต'
      [๘๓๗]  ตตฺถทฺทสาสึ สมฺพุทฺธํ      สพฺพโลกหิตํ มุนึ
             นิสินฺนํ รุกฺขมูลสฺมึ        ฌายนฺตํ อกุโตภยํ.
      [๘๓๘]  ตสฺสา เม อหุ สํเวโค    อพฺภุโต โลมหํสโน
             `โก นุ โข วนมสฺสิโต    มนุสฺโส อุทาหุ เทวตา'.
      [๘๓๙]  ปาสาทิกํ ปสาทนียํ       วนา นิพฺพนมาคตํ
             ทิสฺวา มโน เม ปสีทิ     `นายํ ยาทิสกีทิโส.
      [๘๔๐]  คุตฺตินฺทฺริโย ฌานรโต     อพหิคฺคตมานโส
             หิโต สพฺพสฺส โลกสฺส     พุทฺโธ อยํ ๑- ภวิสฺสติ.
      [๘๔๑]  ภยเภรโว ทุราสโท      สีโหว คุหมสฺสิโต
             ทุลฺลภายํ ทสฺสนาย       ปุปฺผํ โอทุมฺพรํ ยถา'.
      [๘๔๒]  โส มํ มุทูหิ วาจาหิ      อาลปิตฺวา ตถาคโต
             รชฺชุมาเลติ มํโวจ ๒-    สรณํ คจฺฉ ตถาคตํ.
      [๘๔๓]  ตาหํ คิรํ สุณิตฺวาน       เนลํ อตฺถวตึ สุจึ
             สณฺหํ มุทุญฺจ วคฺคุญฺจ      สพฺพโสกาปนูทนํ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. โสยํ  ๒ ก. มํ อโวจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๔.
      [๘๔๔]  กลฺลจิตฺตญฺจ มํ ญตฺวา        ปสนฺนํ สุทฺธมานสํ
             หิโต สพฺพสฺส โลกสฺส        อนุสาสิ ตถาคโต.
      [๘๔๕]  อิทํ ทุกฺขนฺติ มํโวจ          อยํ ทุกฺขสฺส สมฺภโว
             ทุกฺขนิโรโธ ๑- มคฺโค จ     อญฺชโส อมโตคโธ.
      [๘๔๖]  อนุกมฺปกสฺส กุสลสฺส         โอวาทมฺหิ อหํ ฐิตา
             อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ          นิพฺพานํ ปทมจฺจุตํ.
      [๘๔๗]  สาหํ อวฏฺฐิตาเปมา         ทสฺสเน อวิกมฺปินี
             มูลชาตาย สทฺธาย          ธีตา พุทฺธสฺส โอรสา.
      [๘๔๘]  สาหํ รมามิ กีฬามิ          โมทามิ อกุโตภยา
             ทิพฺพมาลํ ธารยามิ          ปิวามิ มธุมทฺทวํ.
      [๘๔๙]  สฏฺฐิตูริยสหสฺสานิ           ปฏิโพธํ กโรนฺติ เม
             อาฬมฺโพ คคฺคโร ภีโม       สาธุวาที จ สํสโย.
      [๘๕๐]  โปกฺขโร จ สุผสฺโส จ       วีณาโมกฺขา จ นาริโย
             นนฺทา เจว สุนนฺทา จ       โสณทินฺนา สุจิมฺหิตา.
      [๘๕๑]  อลมฺพุสา มิสฺสเกสี จ        ปุณฺฑรีกา'ติทารุณี ๒-
             เอณิผสฺสา สุผสฺสา จ        สุภทฺทา มุทุวาทินี ๓-
      [๘๕๒]  เอตา จญฺญา จ เสยฺยาเส    อจฺฉรานํ ปโพธิกา
             ตา มํ กาเลนุปาคนฺตฺวา      อภิภาสนฺติ เทวตา.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อยํ นิโรโธ  ๒ สี. ปุณฺฑรีกา'ติจารุณี  ๓ ก. มุทุกาวที
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๕.
      [๘๕๓]  หนฺท นจฺจาม คายาม        หนฺท ตํ รมยามเส
             นยิทํ อกตปุญฺญานํ           กตปุญฺญานเมวิทํ.
      [๘๕๔]  อโสกํ นนฺทนํ รมฺมํ          ติทสานํ มหาวนํ
             สุขํ อกตปุญฺญานํ            อิธ นตฺถิ ปรตฺถ จ.
      [๘๕๕]  สุขญฺจ กตปุญฺญานํ           อิธ เจว ปรตฺถ จ
             เตสํ สหพฺยกามานํ          กตฺตพฺพํ ๑- กุสลํ พหุํ
             กตปุญฺญา หิ โมทนฺติ         สคฺเค โภคสมงฺคิโน.
      [๘๕๖]  พหูนํ วต อตฺถาย           อุปฺปชฺชนติ ตถาคตา
             ทกฺขิเณยฺยา มนุสฺสานํ        ปุญฺญกฺเขตฺตาน'มากรา
             ยตฺถ การํ กริตฺวาน         สคฺเค โมทนฺติ ทายกา"ติ.
     #[๘๓๓]  ตตฺถ ทาสี อหํ ปุเร อาสินฺติ ปุเร ปุริมายํ ชาติยํ อหํ
อนฺโตชาตา ทาสี อโหสึ. ตตฺถ กสฺสาติ อาห "คยายํ พฺราหฺมณสฺสหนฺ"ติ,
คยานามเก คาเม อญฺญตรสฺส พฺราหฺมณสฺส, หนฺติ นิปาตมตฺตํ. อปฺปปุญฺญาติ
มนฺทภาคฺยา อปุญฺญา. อลกฺขิกาติ นิสฺสิริกา กาลกณฺณี. รชฺชุมาลาติ มํ
วิทุนฺติ, เกเส คเหตฺวา อากฑฺฒนปริกฑฺฒนทุกฺเขน มุณฺฑเก กเต ปุนปิ ตทตฺถเมว
สีเส ทฬฺหํ พนฺธิตฺวา ฐปิตรชฺชุกุณฺฑลกวเสน "รชฺชุมาลา"ติ มํ มนุสฺสา ชานึสุ.
     #[๘๓๔]  วธานนฺติ ตาฬนานํ. ตชฺชนายาติ ภยสนฺตชฺชเนน. อุคฺคตาติ
อุคฺคตาย ๒- โทมนสฺสุปฺปตฺติยา. อุทหาริยาติ อุทกหาริกา, อุทกํ อาหรนฺตี วิย
หุตฺวาติ อธิปฺปาโย.
     #[๘๓๕]  วิปเถติ อปเถ, มคฺคโต อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ, กฺวตฺโถติ โก อตฺโถ.
โสเยว วา ปาโฐ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๕๓/๒๖  ๒ สี. อุกฺกตาย
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๖.
    #[๘๓๖]  ทฬฺหํ ปาสํ กริตฺวานาติ พนฺธนปาสํ ถิรํ อจฺฉิชฺชนกํ กตฺวา.
อาสุมฺภิตฺวาน ปาทเปติ วิฏเป ลคฺคนวเสน ๑- ปาทเป รุกฺเข ขิปิตฺวา. ตโต ทิสา
วิโลเกสึ, โก นุ โข วนมสฺสิโตติ อิมํ วนํ ปวิสนวเสน อสฺสิโต นุ โข โกจิ
อตฺถิ, ยโต เม มรณนฺตราโย สิยาติ อธิปฺปาโย.
     #[๘๓๗]  สมฺพุทฺธนฺติอาทิ ตทา ตสฺสา ตาทิเส นิจฺฉเย อสติปิ สภาววเสน
วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ:- สยเมว สมฺมเทว จ สพฺพสฺสาปิ พุชฺฌิตพฺพสฺส พุทฺธตฺตา
สมฺพุทฺธํ, ๒- มหากรุณาโยเคน หีนาทิเภทภินฺนสฺส สพฺพสฺสาปิ โลกสฺส เอกนฺตหิตตฺตา
สพฺพโลกหิตํ, อุภยโลกํ มุนนโต มุนึ, นิสชฺชาวเสน กิเลสาภิสงฺขาเรหิ ฐานา
จาวนาภาเวน จ นิสินฺนํ, อารมฺมณูปนิชฺฌาเนน ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน จ ฌายนฺตํ,
โพธิมูเลเยว ภยเหตูนํ สมุจฺฉินฺนตฺตา กุโตจิปิ ภยาภาวโต อกุโตภยนฺติ เวทิตพฺพํ.
     #[๘๓๘]  สํเวโค นาม สโหตฺตปฺปํ ญาณํ, โส ตสฺสา ภควโต ทสฺสเนน
อุปฺปชฺชิ. เตนาห "ตสฺสา เม อหุ สํเวโค"ติ.
     #[๘๓๙]  ปาสาทิกนฺติ ปสาทาวหํ, ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณอสีตฺยานุพฺยญฺชน-
พฺยามปฺปภาเกตุมาลาลงฺกตาย สมนฺตปาสาทิกาย อตฺตโน สรีรโสภาสมฺปตฺติยา
รูปกายทสฺสนพฺยาวฏสฺส ชนสฺส สาธุภาวโต ปสาทสํวฑฺฒนนฺติ อตฺโถ.
ปสาทนียนฺติ ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณญาณอฏฺฐารสาเวณิกพุทฺธธมฺม-
ปภุติอปริมาณคุณสมนฺนาคตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติยา สริกฺขกชนสฺส ปสีทิตพฺพยุตฺตํ,
ปาสาทิกนฺติ อตฺโถ. วนาติ กิเลสวนโต อปกฺกมิตฺวา. นิพฺพนมาคตนฺติ
นิตฺตณฺหภาวํ นิพฺพานเมว อุปคตํ อธิคตํ. ยาทิสกีทิโสติ โย วา โส วา,
ปจุรชโนติ อตฺโถ.
     #[๘๔๐-๘๔๑]  มนจฺฉฏฺฐานํ อินฺทฺริยานํ อคฺคมคฺคโคปนาย โคปิตตฺตา
คุตฺตินฺทฺริโย. อคฺคผลชฺฌานาภิรติยา ฌานรโต. ตโต เอว พหิภูเตหิ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ลกฺขณวเสน  ๒ สี.,อิ. สมฺมาสมฺพุทฺธํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๗.
รูปาทิอารมฺมเณหิ อปกฺกมิตฺวา วิสยชฺฌตฺเต นิพฺพาเน จ โอคาฬฺหจิตฺตตาย อพหิคฺคต-
มานโส. มิจฺฉาคาหโมจนภเยน วิปลฺลาสวนฺเตหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิเกหิ ภายิตพฺพโต
เตสญฺจ ภยชนนโต ภยเภรโว. ปโยคาสยวิปนฺเนหิ อนุปคมนียโต จ เกนจิปิ
อนาสาทนียโต จ ทุราสโท. ทุลฺลภา'ยนฺติ ทุลฺลโภ อยํ. ทสฺสนายาติ ทฏฺฐุมฺปิ.
ปุปฺผํ โอทุมฺพรํ ๑- ยถาติ ยถา นาม อุทุมฺพเร ภวํ ปุปฺผํ ทุลฺลภทสฺสนํ, กทาจิเทว
ภเวยฺย, น วา ภเวยฺย, เอวํ อีทิสสฺส อุตฺตมปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ.
     #[๘๔๒]  โส ตถาคโต มุทูหิ วาจาหิ สณฺหาย วาจาย "รชฺชุมาเล"ติ มํ
อาลปิตฺวา อามนฺเตตฺวา สรณํ คจฺฉ ตถาคตนฺติ "ตถา อาคโต"ติอาทินา ตถาคตํ
สมฺมาสมฺพุทฺธํ สรณํ คจฺฉาติ มํ อโวจ อภาสีติ โยชนา.
     #[๘๔๓-๔๔]  ตาหนฺติ ตํ อหํ. คิรนฺติ วาจํ. เนลนฺติ นิทฺโทสํ. อตฺถวตินฺติ
อตฺถยุตฺตํ สาตฺถํ, เอกนฺตหิตํ วา. วจีโสเจยฺยตาย สุจึ. อกกฺขฬตาย สณฺหํ.
เวเนยฺยานํ มุทุภาวกรตฺตา มุทุ. สวนียภาเวน วคฺคุํ. สพฺพโสกาปนูทนนฺติ
ญาติพฺยสนาทิวเสน อุปฺปชฺชนกสฺส สพฺพสฺสาปิ โสกสฺส วิโนทนํ คิรํ สุตฺวาน
ปสนฺนจิตฺตา อโหสินฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพเมตํ ทานกถํ อาทึ กตฺวา อุสฺสกฺกิตฺวา
เนกฺขมฺเม อานิสํสํ วิภาวนวเสน ปวตฺติตํ ภควโต อนุปุพฺพิกถํ สนฺธาย วทติ.
เตเนวาห "กลฺลจิตฺตญฺจ มํ ญตฺวา"ติอาทิ.
      ตตฺถ กลฺลจิตฺตนฺติ กมฺมนิยจิตฺตํ, เหฏฺฐา ปวตฺติตเทสนาย อสฺสทฺธิยาทีนํ
จิตฺตโทสานํ วิคตตฺตา อุปริเทสนาย ภาชนภาวูปคมเนน กมฺมกฺขมจิตฺตํ,
ภาวนากมฺมสฺส โยคฺคจิตฺตนฺติ อตฺโถ. เตเนวาห "ปสนฺนํ สุทฺธมานสนฺ"ติ. ตตฺถ
"ปสนฺนนฺ"ติ อิมินา อสฺสทฺธิยาปคมมาห, "สุทฺธมานสนฺ"ติ อิมินา
กามจฺฉนฺทาทิอปคมเนน มุทุจิตฺตตํ อุทคฺคจิตฺตตญฺจ ๒- ทสฺเสติ. อนุสาสีติ โอวทิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อุทุมฺพรํ  ๒ สี. วินีวรณจิตฺตตญฺจ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๘.
สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย สห อุปาเยน ปวตฺตินิวตฺติโย อุปทิสีติ อตฺโถ.
เตเนวาห "อิทํ ทุกฺขนฺ"ติอาทิ อนุสาสิตาการทสฺสนํ เหตํ.
     #[๘๔๕]  ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ มํโวจาติ อิทํ ตณฺหาวชฺชํ เตภูมกํ ธมฺมชาตํ
พาธกสภาวตฺตา กุจฺฉิตํ หุตฺวา ตุจฺฉสภาวตฺตา จ ตถตฺตา จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ
มยฺหํ อภาสิ. อยํ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ อยํ กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหา
ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส สมฺภโว ปภโว อุปฺปตฺติ เหตุ สมุทโย อริยสจฺจนฺติ.
ทุกฺขนิโรโธติ ๑- ทุกฺขสฺส สนฺติภาโว อสงฺขตธาตุ นิโรโธ อริยสจฺจนฺติ.
อนฺตทฺวยสฺส ปริวชฺชนโต อญฺชโส นิพฺพานคามินิปฏิปทาภาวโต อมโตคโธ มคฺโค
อริยสจฺจนฺติ มํ อโวจาติ สมฺพนฺโธ.
     #[๘๔๖]  กุสลสฺสาติ โอวาททาเน เวเนยฺยทมเน เฉกสฺส, อปฺปมาทปฏิปตฺติยา
วา มตฺถกปฺปตฺติยา วา อนวชฺชสฺส. โอวาทมฺหิ อหํ ฐิตาติ ยถาวุตฺเต
โอวาเท อนุสิฏฺฐิยํ สิกฺขาตฺตยปาริปูริยา สจฺจปฏิเวเธน อหํ ปติฏฺฐิตา. เตนาห
"อชฺฌคา อมตํ สนฺตึ, นิพฺพานํ ปทมจฺจุตนฺ"ติ อิทํ โอวาเท ปติฏฺฐานสฺส
การณวจนํ. ยา นิจฺจตาย มรณาภาวโต อมตํ, สพฺพทุกฺขวูปสมตาย สนฺตึ, อธิคตานํ
อวจนเหตุตาย อจฺจุตํ นิพฺพานํ ปทํ อชฺฌคา อธิคจฺฉิ, สา เอกํเสน สตฺถุ
โอวาเท ปติฏฺฐิตา นามาติ.
     #[๘๔๗]  อวฏฺฐิตาเปมาติ ทฬฺหภตฺตี รตนตฺตเย นิจฺจลปสาทสิเนหา.
กสฺมา? ยสฺมา ทสฺสเน อวิกมฺปินี, "สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควา, สฺวากฺขาโต ธมฺโม,
สุปฏิปนฺโน สํโฆ"ติ เอตสฺมึ สมฺมาทสฺสเน อจลา เกนจิ อจาลนียา. เกน ปเนตํ
อวิกมฺปนนฺติ อาห "มูลชาตาย สทฺธายา"ติ. อยํ "อิติปิ โส ภควา อรหนฺ"ติ-
อาทินา ๒- สมฺมาสมฺพุทฺเธ, "สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม"ติอาทินา ๒- ตสฺส ธมฺเม,
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อยํ นิโรโธ มคฺโคติ  ๒ ม.มู. ๑๒/๗๔/๕๐, สํ.มหา. ๑๙/๙๙๗/๒๙๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๔๙.
"สุปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสํโฆ"ติอาทินา ๑- ตสฺส สํเฆ จ สจฺจาภิสมยสงฺขาเตน
มูเลน ชาตมูลา สทฺธา, ตาย อหํ อวิกมฺปินีติ ทสฺเสติ. ตโต เอว ธีตา
พุทฺธสฺส โอรสาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อุเร วายามชนิตาภิชาติตาย ๒- โอรสปุตฺตี.
     #[๘๔๘] สาหํ รมามีติ สา อหํ ตทา อริยาย ชาติยา อิทานิ เทวูปปตฺติยา
อาคตา มคฺครติยา ผลรติยา จ รมามิ, กามคุณรติยา กีฬามิ, อุภเยนาปิ โมทามิ.
อตฺตานุวาทภยาทีนํ อปคตตฺตา ๓- อกุโตภยา. มธุมทฺทวนฺติ มธุสงฺขาตํ มทฺทวกรํ,
นจฺจนคายนกาเลสุ สรีรสฺส สรสฺส จ มุทุภาวาวหํ คนฺธปานํ สนฺธาย วทติ.
"มธุมาทวนฺ"ติปิ ปฐนฺติ, อาทวํ ยาวทิวํ ๔- ยาวเทว ทวตฺถํ มธุรํ ปิวามีติ อตฺโถ.
     #[๘๕๖]  ปุญฺญกฺเขตฺตาน'มากราติ สเทวกสฺส โลกสฺส ปุญฺญกฺเขตฺตภูตานํ
อริยานํ มคฺคผลฏฺฐานํ อริยสํฆสฺส อากรา อุปฺปตฺติฏฺฐานํ ตถาคตา. ยตฺถาติ ยสฺมึ
ปุญฺญกฺเขตฺเต. เสสํ วุตฺตนยเมว.
      อถายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน อตฺตนา จ เทวตาย จ ปวตฺติตํ อิมํ
กถาสลฺลาปํ มนุสฺสโลกํ อาคนฺตฺวา ภควโต อาโรเจสิ. ภควา ตมตฺถํ อฏฺฐุปฺปตฺตึ
กตฺวา สมฺปตฺตปริสาย ธมฺมํ เทเสสิ, สา เทสนา มหาชนสฺส สาตฺถิกา อโหสีติ.
                    รชฺชุมาลาวิมานวณฺณนา  นิฏฺฐิตา.
               อิติ ปรมตฺถทีปนิยา ขุทฺทกฏฺฐกถาย วิมานวตฺถุสฺมึ
                        ทฺวาทสวตฺถุปฏิมณฺฑิตสฺส
               จตุตฺถสฺส มญฺชิฏฺฐกวคฺคสฺส อตฺถวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      นิฏฺฐิตา จ อิตฺถิวิมานวณฺณนา.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.มู. ๑๒/๗๔/๕๐, สํ.มหา. ๑๙/๙๙๗/๒๙๖, องฺ.นวก. ๒๓/๒๓๑/๔๒๐ (สฺยา)
@๒ ม. ชาตาย ชนิตาภิชาติตาย  ๓ สี.,อิ. ทูราปคตตฺตา
@๔ ฉ.ม. ยาวทวํ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๐ หน้า ๒๓๘-๒๔๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=30&A=5023&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=30&A=5023&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=26&i=50
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=26&A=1725
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=26&A=1731
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=26&A=1731
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๖
http://84000.org/tipitaka/read/?index_26