อรรถกถาเล่มที่ ๓๙ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ชา.อ.๕ ฉกฺก-ทสกนิปาต

                      คงฺคมาลชาตกํ
     องฺคารชาตาติ อิทํ สตฺถา เชตวเน วิหรนฺโต อุโปสถกมฺมํ
อารพฺภ กเถสิ ฯ
     เอกทิวสํ หิ สตฺถา อุโปสถิเก อามนฺเตตฺวา อุปาสกา สาธุรูปํ โว
กตํ อุโปสถํ อุปวสนฺเตหิ ทานํ ทาตพฺพํ สีลํ รกฺขิตพฺพํ โกโธ น
กาตพฺโพ เมตฺตา ภาเวตพฺพา อุโปสถวาโส วสิตพฺโพ โปราณก-
ปณฺฑิตา หิ เอกํ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย มหายสํ ลภึสูติ วตฺวา
เตหิ ยาจิโต อตีตํ อาหริ
     อตีเต พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต รชฺชํ กาเรนฺเต ตสฺมึ นคเร
สุจิปริวาโร เสฏฺฐี อโหสิ อสีติโกฏิวิภโว ทานาทิปุญฺญาภิรโต ฯ
ตสฺส ปุตฺตทาโรปิ ปริชโนปิ อนฺตมโส ตสฺมึ ฆเร วจฺฉปาลกาปิ
สพฺเพ มาสสฺส ฉ ทิวเส อุโปสถํ อุปวสนฺติ ฯ ตทา โพธิสตฺโต
เอกสฺมึ ทลิทฺทกุเล นิพฺพตฺติตฺวา ภตึ กตฺวา ชีวิตํ กปฺเปนฺโต กิจฺเฉน
ชีวติ ฯ โส ภตึ กริสฺสามีติ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ
ฐิโต กึ อาคโตสีติ วุตฺเต ตุมฺหากํ ฆเร ภติยา กมฺมกรณตฺถนฺติ
อาห ฯ เสฏฺฐี อญฺเญสํ ภติกานํ อาคตทิวเสเยว อิมสฺมึ เคเห
กมฺมํ กโรนฺตา สีลํ รกฺขนฺติ สีลํ รกฺขิตุํ สกฺโกนฺตา กมฺมํ
กโรถาติ วทติ ฯ โพธิสตฺตสฺส ปน สีลรกฺขนํ นาจิกฺขิ ฯ สาธุ
ตาต อตฺตโน ภตึ ชเนตฺวา กมฺมํ กโรหีติ อาห ฯ โส ตโต
ปฏฺฐาย สุวโจ หุตฺวา อุรํ ทตฺวา อตฺตโน กิลมถํ อคเณตฺวา
ตสฺส สพฺพกิจฺจานิ กโรติ ฯ ปาโตว กมฺมนฺตํ คนฺตฺวา สายํ
อาคจฺฉติ ฯ อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ โฆเสสุํ ฯ มหาเสฏฺฐี ทาสึ
อามนฺเตตฺวา อชฺชุโปสถทิวโส เคเห กมฺมกรานํ ปาโตว ภตฺตํ
ปจิตฺวา เทหิ กาลสฺเสว ภุญฺชิตฺวา อุโปสถิกา ภวิสฺสนฺตีติ
อาห ฯ โพธิสตฺโต กาลสฺเสว วุฏฺฐาย กมฺมนฺตํ อคมาสิ ฯ อชฺช
อุโปสถิโก ภเวยฺยาสีติ ตสฺส โกจิ นาโรเจสิ ฯ เสสกมฺมกรา
ปาโตว ภุญฺชิตฺวา อุโปสถิกา อเหสุํ ฯ เสฏฺฐีปิ สปุตฺตทารปริชโน
อุโปสถํ อธิฏฺฐหิ ฯ สพฺเพปิ อุโปสถิกา อตฺตโน วสนฏฺฐานํ
คนฺตฺวา สีลํ อาวชฺเชนฺตา นิสีทึสุ ฯ โพธิสตฺโต สกลทิวสํ กมฺมํ
กตฺวา สุริยตฺถงฺคมนเวลาย อาคโต ฯ อถสฺส ภตฺตการิกา
หตฺถโธวนํ ทตฺวา ปาฏิยา ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อุปนาเมสิ ฯ โพธิสตฺโต
อญฺเญสุ ทิวเสสุ อิมาย เวลาย มหาสทฺโท อโหสิ อชฺช กหํ คตาติ
ปุจฺฉิ ฯ สพฺเพ อุโปสถํ สมาทยิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน วสนฏฺฐานานิ
คตาติ สุตฺวา จินฺเตสิ เอตฺตกานํ สีลวนฺตานํ อนฺตเร อหํ เอโก
ทุสฺสีโล หุตฺวา น วสิสฺสามิ อิทานิ อุโปสถงฺเคสุ อธิฏฺฐิเตสุ
โหติ นุ โข อุโปสถกมฺมํ โนติ โส คนฺตฺวา เสฏฺฐึ ปุจฺฉิ ฯ
อถ นํ เสฏฺฐี ตาต ปาโตว อนธิฏฺฐิตตฺตา สกลํ อุโปสถกมฺมํ
น โหติ อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ ปน โหตีติ อาห ฯ โส เอตฺตกมฺปิ
โหตูติ อาห ฯ เสฏฺฐิสฺส สนฺติเก สมาทินฺนสีโล หุตฺวา อุโปสถํ
อธิฏฺฐาย อตฺตโน วสโนกาสํ ปวิสิตฺวา สีลํ อาวชฺเชนฺโต นิปชฺชิ ฯ
อถสฺส สกลทิวสํ นิราหารตาย ปจฺฉิมยามสมนนฺตเร สตฺถกวาตา
สมุฏฺฐหึสุ ฯ เสฏฺฐินา นานาเภสชฺชานิ สํหริตฺวา ปริภุญฺชาติ
วุจฺจมาโนปิ อุโปสถํ น ภินฺทิสฺสามีติ ชีวิตปริยนฺติกํ กตฺวา
สมาทิยินฺติ อาห ฯ พลวเวทนา อุปฺปชฺชิ ฯ อรุณุคฺคมนเวลาย
สตึ ปจฺจุปฏฺฐเปตุํ นาสกฺขิ ฯ อถ นํ อิทานิ มริสฺสตีติ
นีหริตฺวา โอสารเก นิปชฺชาเปสุํ ฯ ตสฺมึ ขเณ พาราณสีราชา
รถวรคโต มหนฺเตน ปริวาเรน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ตํ ฐานํ
สมฺปาปุณิ ฯ โพธิสตฺโตปิ ตสฺส สิรึ โอโลเกตฺวา โลภํ
อุปฺปาเทตฺวา รชฺชํ ปตฺเถสิ ฯ โส จวิตฺวา อุปฑฺฒุโปสถกมฺมสฺส
นิสฺสนฺเทน ตสฺส อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ ฯ สา
ลทฺธคพฺภปริหารา ทสมาสจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ ฯ อุทยกุมาโรติสฺส
นามํ อกํสุ ฯ โส วยปฺปตฺโต สพฺพสิปฺปานํ นิปฺผตฺตึ ปาปุณิ
ชาติสฺสรญาเณน อตฺตโน ปุพฺพกมฺมํ สริตฺวา อปฺปสฺส กมฺมสฺส
ผลํ มเมทนฺติ อภิกฺขณํ อุทานํ อุทาเนสิ ฯ โส ปิตุ อจฺจเยน
รชฺชํ ปตฺวาปิ อตฺตโน มหนฺตํ สิริวิภวํ โอโลเกตฺวา ตเทว อุทานํ
อุทาเนสิ ฯ อเถกทิวสํ นคเร ฉณํ สชฺชยึสุ ฯ มหาชโน กีฬาปสุโต
อโหสิ ฯ ตทา พาราณสิยา อุตฺตรทฺวารวาสี เอโก ภติโก อุทกภตึ
กตฺวา ลทฺธํ อฑฺฒมาสกํ ปาการิฏฺฐิกาย อนฺตเร ฐเปตฺวา ตตฺถ
อุทกภติเมว กตฺวา ชีวมานาย เอกาย กปณิตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ
กปฺเปสิ ฯ สา ตํ อาห สามิ นคเร ฉโณ วตฺตติ สเจ
เต กิญฺจิ อตฺถิ มยมฺปิ กีเฬยฺยามาติ ฯ อาม อตฺถีติ ฯ
กิตฺตกํ สามีติ ฯ อฑฺฒมาสโกติ ฯ กหํ โสติ ฯ อุตฺตรทฺวาเร
อิฏฺฐกนฺตเร ฐปิโตติ อิโต เม ทฺวาทสโยชนนฺตเร นิธานํ ตว
ปน หตฺเถ กิญฺจิ อตฺถีติ ฯ อาม อตฺถีติ ฯ กิตฺตกนฺติ ฯ
อฑฺฒมาสโกวาติ ฯ อิติ ตวฑฺฒมาสโก มมฑฺฒมาสโกติ มาสโก
โหติ ตโต เอเกน โกฏฺฐาเสน มาลํ เอเกน โกฏฺฐาเสน คนฺธํ
เอเกน สุรํ คเหตฺวา กีฬิสฺสาม คจฺฉ ตยา ฐปิตํ อฑฺฒมาสกํ
อาหราติ ฯ โส ภริยาย เม สนฺติกา กถา ลทฺธาติ หฏฺฐตุฏฺโฐ
ภทฺเท มา จินฺตยิ อาหริสฺสามิ นนฺติ วตฺวา ปกฺกามิ ฯ นาคพโล
ภตโก ฉ โยชนานิ อติกฺกมฺม มชฺฌนฺติกสมเย วีตจฺจิกงฺคารสนฺถตํ
อิว อุณฺหํ วาลิกํ มทฺทนฺโต ธนโลเภน หฏฺฐตุฏฺโฐ กาสาวนนฺตก-
นิวาสโน กณฺเณ ตาลปณฺณํ ปิลนฺธิตฺวา เอเตน อาโยควตฺเตน
คีตํ คายนฺโต ราชงฺคเณน ปายาสิ ฯ อุทยราชา สีหปญฺชรํ
วิวริตฺวา ฐิโต ตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา กินฺนุ โข เอส เอวรูปํ
วาตาตปํ อคเณตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ คายนฺโต คจฺฉติ ปุจฺฉิสฺสามิ
นนฺติ จินฺเตตฺวา ปกฺโกสนตฺถาย เอกํ ปุริสํ ปหิณิ ฯ เตน
คนฺตฺวา ราชา ตํ ปกฺโกสตีติ วุตฺเต ราชา มยฺหํ กึ โหติ
นาหํ ราชานํ ชานามีติ วตฺวา พลกฺกาเรน นีโต เอกมนฺตํ อฏฺฐาสิ ฯ
อถ นํ ราชา ปุจฺฉนฺโต เทฺว คาถา อภาสิ
        องฺคารชาตา ปฐวี   กุกฺกุฬานุคตา มหี
        อถ คายสิ วตฺตานิ   น ตํ ตปติ อาตโป ฯ
        อุทฺธํ ตปติ อาทิจฺโจ  อโธ ตปติ วาลุกา
        อถ คายสิ วตฺตานิ   น ตํ ตปติ อาตโปติ ฯ
     ตตฺถ องฺคารชาตาติ โภ ปุริส อยํ ปฐวี วีตจฺจิกงฺคารํ วิย
อุณฺหชาตา ฯ กุกฺกุฬานุคตาติ อาทิตฺตฉาริกสงฺขาเตน กุกฺกุเฬน วิย
อุณฺหวาลิกาย อนุคตา ฯ วตฺตานีติ อโยควตฺตานิ อาโรเปตฺวา
คีตํ คายสิ ฯ
     โส รญฺโญ กถํ สุตฺวา ตติยํ คาถมาห
        น มํ ตปติ อาตโป   อาตปฺปา ตปยนฺติ มํ
        อตฺถา หิ วิวิธา ราช เต ตปนฺติ น อาตโปติ ฯ
     ตตฺถ อาตปฺปาติ วตฺถุกามกิเลสกามา ปุริสํ หิ เต อาตปนฺติ
ตสฺมา อาตปฺปาติ วุตฺตา ฯ อตฺถา หิ วิวิธาติ มหาราช มยฺหํ
วตฺถุกามกิเลสกาเม นิสฺสาย กตฺตพฺพา นานากิจฺจสงฺขาตา วิวิธา
อตฺถา อตฺถิ เต มํ ตปนฺติ น อาตโปติ ฯ
    อถฺ นํ ราชา โก นาม เต อตฺโถติ ปุจฺฉิ ฯ โส อาห
อหํ เทว ทกฺขิณทฺวาเร กปณิตฺถิยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺปยึ สา มํ
ฉณกีฬํ สามิ กีฬิสฺสาม อตฺถิ เต กิญฺจิ หตฺเถติ ปุจฺฉิ อถ
นํ อหํ มม นิธานํ อุตฺตรทฺวาเร ปาการนฺตเร ฐปิตนฺติ อวจํ
สา คจฺฉ ตํ อาหร อุโภปิ กีฬิสฺสามาติ มํ ปหิณิ สา
เม ตสฺสา กถา หทยํ น วิชหติ ตํ มํ อนุสฺสรนฺตํ กามาตโป
ตปติ อยํ เม เทว อตฺโถติ ฯ อถ เอวรูปํ วาตาตปํ อคเณตฺวา
กินฺเต ตุสฺสนการณํ เยน คายนฺโต คจฺฉสีติ ฯ เทว ตํ นิธานํ
อาหริตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิสฺสามีติ อิมินา การเณน ตุฏฺโฐ
คายามีติ ฯ กึ ปน โภ ปุริส อุตฺตรทฺวาเร ฐปิตนิธานํ สตสหสฺสมตฺตํ
อตฺถีติ ฯ นตฺถิ เทวาติ ฯ เตนหิ ปญฺญาสสหสฺสานิ จตฺตาฬีส
ตึส วีสติ ทส ปญฺจ จตฺตาริ ตโย เทฺว เอโก กหาปโณ อฑฺโฒ
ปาโท จตฺตาโร มาสกา ตโย เทฺว เอโก มาสโกติ ปุจฺฉิ ฯ
สพฺพํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อฑฺฒมาสโกติ วุตฺเต อาม เทว เอตฺตกํ
มยฺหํ ธนํ ตํ อาหริตฺวา ตาย สทฺธึ อภิรมิสฺสามีติ คจฺฉามิ
ตาย ปีติยา เตน โสมนสฺเสน น มํ เอส วาตาตโป ตปตีติ ฯ
อถ นํ ราชา โภ ปุริส เอวรูเป อาตเป ตตฺถ มา คมิ อหนฺเต
อฑฺฒมาสกํ ทสฺสามีติ อาห ฯ เทว ตุมฺหากํ กถาย ฐตฺวา ตญฺจ
คณฺหิสฺสามิ อิตรญฺจ น นาเสสฺสามิ มม คมนํ อหาเปตฺวา ตมฺปิ
คเหสฺสามีติ ฯ โภ ปุริโส นิวตฺต มาสกํ เต ทสฺสามิ เทฺว
มาสเกติ เอวํ วฑฺเฒตฺวา โกฏึ โกฏิสตํ อปริมิตํ ธนํ ทสฺสามิ
นิวตฺตาติ วุตฺเตปิ เทว ตํ คเหตฺวา อิตรมฺปิ คณฺหิสฺสามิจฺเจว
อาห ฯ ตโต เสฏฺฐิฏฺฐานาทีหิ ฐานนฺตเรหิ ปโลภิโต ยาว โอปรชฺชา
ตเถว วตฺวา อุปฑฺฒรชฺชํ เต ทสฺสามิ นิวตฺตาติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิ ฯ
ราชา คจฺฉ มม สหายสฺส มสฺสุํ กาเรตฺวา นหาเปตฺวา อลงฺกริตฺวา
อาเนถ นนฺติ อมจฺเจ อาณาเปสิ ฯ อามจฺจา ตถา อกํสุ ฯ
ราชา รชฺชํ ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ตสฺส อุปฑฺฒรชฺชํ ทาเปสิ ฯ โส
ปน ตํ คเหตฺวาปิ อฑฺฒมาสกเปเมน อุตฺตรปสฺสํ คโตเยวาติ
วทนฺติ ฯ โส อฑฺฒมาสกราชา นาม อโหสิ ฯ เต สมคฺคา
สมฺโมทมานา รชฺชํ กาเรนฺตา เอกทิวสํ อุยฺยานํ คมึสุ ฯ ตตฺถ
กีฬิตฺวา อุทยราชา อฑฺฒมาสกรญฺโญ องฺเก สีสํ กตฺวา นิปชฺชิ ฯ
ตสฺมึ นิทฺทํ โอกฺกนฺเต ปริวารมนุสฺสา กีฬานุภวนวเสน ตตฺถ ตตฺถ
อคมํสุ ฯ อฑฺฒมาสกราชา กึ เม นิจฺจกาลํ อุปฑฺฒรชฺเชน อิมํ
มาเรตฺวา อหํเอว รชฺชํ กาเรสฺสามีติ ขคฺคํ อพฺพหิตฺวา ปหริสฺสามิ
นนฺติ จินฺเตตฺวา ปุน อยํ ราชา มํ ทลิทฺทํ กปณมนุสฺสํ อตฺตนา
สมานํ กตฺวา มหนฺเต อิสฺสริเย ปติฏฺฐาเปสิ เอวรูปํ นาม
ยสทายกํ มาเรตุํ มม อิจฺฉา อุปฺปนฺนา อยุตฺตํ วต เม กตนฺติ
สตึ ปฏิลภิตฺวา ขคฺคํ ปเวเสสิ ฯ อถสฺส ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ตเถว
จิตฺตํ อุปฺปชฺชิ ฯ ตโต จินฺเตสิ อิทํ จิตฺตํ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานํ
ปาปกมฺเม โยเชยฺยาติ โส อสึ ภูมิยํ ขิปิตฺวา ราชานํ อุฏฺฐาเปตฺวา
ขมาหิ เทวาติ ปาเทสุ ปติ ฯ นนุ สมฺม ตว มมนฺตเร โทโส
นตฺถีติ ฯ อตฺถิ มหาราช อหํ อิทํ นาม อกาสินฺติ ฯ เตนหิ
สมฺม ขมามิ เต อิจฺฉนฺโต ปน รชฺชํ กาเรหิ อหํ อุปราชา
หุตฺวา อุปฏฺฐหิสฺสามีติ ฯ โส น เม เทว รชฺเชนตฺโถ อยํ หิ
ตณฺหา มํ อปาเยสุ นิพฺพตฺตาเปสฺสติ ตว รชฺชํ ตฺวเมว คณฺห
อหํ ปพฺพชิสฺสามิ ทิฏฺฐมฺเม กามสฺส มูลํ อยํ หิ สงฺกปฺเปนฺตสฺส
วฑฺฒติ น ทานิ นํ อิโต ปฏฺฐาย สงฺกปฺเปสฺสามีติ อุทานํ
อุทาเนนฺโต จตุตฺถํ คาถมาห
        อทฺทสํ กาม เต มูลํ   สงฺกปฺปา กาม ชายสิ
        น ตํ สงฺกปฺปยิสฺสามิ   เอวํ กาม น โหหิสีติ ฯ
     ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มม อนฺตเร ฯ น โหหิสีติ น อุปฺปชฺชิสฺสสีติ ฯ
     เอวญฺจ ปน วตฺวา ปุน กาเมสุ อนุยุตฺตสฺส มหาชนสฺส ธมฺมํ
เทเสนฺโต ปญฺจมํ คาถมาห
        อปฺปาปิ กามา น อลํ  พหูหิปิ น ตปฺปติ
        อหหา พาลลปนา     ปฏิวิชฺเฌถ ชคฺคโตติ ฯ
     ตตฺถ อหหาติ สํเวคทีปนํ ฯ ชคฺคโตติ ชคฺคนฺโต ฯ อิทํ วุตฺตํ
โหติ มหาราช อิมสฺส มหาชนสฺส อปฺปาปิ วตฺถุกามกิเลสกามา น
อลํ ปริยตฺตาว พหูหิปิ จ เตหิ น ตปฺปเตว อโห อิเม มม รูปา
มม สทฺทาติ ลปนโต พาลลปนา กามา อิเม วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา
โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ชคฺคนฺโต กุลปุตฺโต
ปฏิวิชฺเฌถ ปริญฺญาปหานาภิสมเยหิ อภิสเมตฺวา ปชเหยฺย ฯ
     เอวํ โส มหาชนสฺส ธมฺมํ เทเสตฺวา อุทยราชานํ รชฺชํ
ปฏิจฺฉาเทตฺวา มหาชนํ อสฺสุมุขํ รุทมานํ ปหาย หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา
ปพฺพชิตฺวา ฌานาภิญฺญํ นิพฺพตฺเตสิ ฯ ตสฺส ปพฺพชิตกาเล อุทยราชา
ตํ อุทานํ สกลํ กตฺวา อุทาเนนฺโต ฉฏฺฐํ คาถมาห
                อปฺปสฺส กมฺมสฺส ผลํ มมยิทํ
                อุทโย อชฺฌคมา มหตฺตปตฺตํ
                สุลทฺธลาภา วต มาณวสฺส
                โย ปพฺพชิ กามราคํ ปหายาติ ฯ
     ตตฺถ อุทโยติ อตฺตานํ สนฺธาย วทติ ฯ มหตฺตปตฺตนฺติ
มหนฺตภาวํ ปตฺตํ วิปุลํ อิสฺสริยํ อชฺฌคมา ฯ มาณวสฺสาติ
สตฺตสฺส มยฺหํ สหายสฺส สุลทฺธลาภา ฯ โย กามราคํ ปหาย
ปพฺพชิโตติ อธิปฺปาเยเนวมาห ฯ
     อิมิสฺสา ปน คาถาย น โกจิ อตฺถํ ชานาติ ฯ อถ นํ
เอกทิวสํ อคฺคมเหสี คาถาย อตฺถํ ปุจฺฉิ ฯ ราชา น กเถสิ ฯ
เอโก ปนสฺส คงฺคมาโล นาม มงฺคลนหาปิโต โส รญฺโญ
มสฺสุํ กโรนฺโต ปฐมํ ขุรปริกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา สณฺฑาเสน
โลมานิ คณฺหาติ ฯ รญฺโญ จ ขุรปริกมฺมกาเล สุขํ โหติ
โลมหรณกาเล ทุกฺขํ ฯ โส ปฐมํ ตสฺส วรํ ทาตุกาโม โหติ ปจฺฉา
สีสจฺเฉทํ อากงฺขติ ฯ อเถกทิวสํ ภทฺเท อมฺหากํ มงฺคลกปฺปโกว
พาโลติ เทวิยา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา กึ ปน เทว กาตุํ วฏฺฏตีติ
วุตฺเต ปฐมํ โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมนฺติ อาห ฯ
สา กปฺปกํ ปกฺโกสาเปตฺวา ตาต อิทานิ มสฺสุกรณทิวเส ปฐมํ
โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ กเรยฺยาสิ รญฺญา วรํ
คณฺหาหีติ วุตฺเต อญฺเญน เม เทว อตฺโถ นตฺถิ ตุมฺหากํ
อุทานคาถาย อตฺถํ อาจิกฺขถาติ วเทยฺยาสิ อหนฺเต พหุํ ธนํ
ทสฺสามีติ อาห ฯ โส สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มสฺสุกรณทิวเส ปฐมํ
สณฺฑาสํ คณฺหิ กึ ภเณ คงฺคมาล อปุพฺพนฺเต กรณนฺติ รญฺญา
วุตฺเต เทว กปฺปกา นาม อกตปุพฺพมฺปิ กโรนฺตีติ วตฺวา ปฐมํ
โลมานิ คเหตฺวา ปจฺฉา ขุรปริกมฺมํ อกาสิ ฯ ราชา วรํ
คณฺหาหีติ อาห ฯ เทว อญฺเญน เม อตฺโถ นตฺถิ อุทานคาถาย
อตฺถํ กเถถาติ ฯ ราชา อตฺตโน ทลิทฺทกาเล กเถตุํ ลชฺชนฺโต
ตาต อิมินา เต วเรน โก อตฺโถ อญฺญํ คณฺหาหีติ อาห ฯ
เอตํ เม เทหิ เทวาติ ฯ โส มุลาวาทภเยน สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา
กุมฺมาสปิณฺฑชาตเก วุตฺตนเยเนว สพฺพํ สํวิทหาเปตฺวา รตนปลฺลงฺเก
นิสีทิตฺวา อหํ คงฺคมาล ปุริมภเว อิมสฺมึเยว นคเรติ สพฺพํ
ปุริมกิริยํ อาจิกฺขิตฺวา อิมินา การเณน อุปฑฺฒคาถํ อาห สหาโย
ปน เม ปพฺพชิโต อหํ ปมตฺโต หุตฺวา รชฺชเมว กาเรมิ อิมินา
การเณน อุปฑฺฒคาถํ วทามีติ อุทานสฺส อตฺถํ กเถสิ ฯ ตํ สุตฺวา
กปฺปโก อุปฑฺฒุโปสถกมฺเมน กิร รญฺญา อยํ สมฺปตฺติ ลทฺธา กุสลํ
นาม กาตพฺพํ ยนฺนูนาหํ ปพฺพชิตฺวา อตฺตโน ปติฏฺฐํ กเรยฺยนฺติ
จินฺเตตฺวา ญาติโภคปริวฏฺฏํ ปหาย ราชานํ ปพฺพชฺชํ อนุชานาเปตฺวา
หิมวนฺตํ อชฺโฌคเหตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา
วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา อิทฺธิยา นิพฺพตฺตปตฺตจีวรธโร
คนฺธมาทนปพฺพเต ปญฺจ วสฺสานิ วสิตฺวา พาราณสีราชานํ
โอโลเกสฺสามีติ อากาเสนาคนฺตฺวา มงฺคลอุยฺยาเน มงฺคลสิลายํ นิสีทิ ฯ
อุยฺยานปาโล สญฺชานิตฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ เทว คงฺคมาโล
ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา มงฺคลอุยฺยาเน นิสินฺโนติ ฯ
ราชา สุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิสฺสามีติ เวเคน นิกฺขมิ ฯ ราชมาตา
ปุตฺเตน สทฺธึเยว นิกฺขมิ ฯ ราชา อุยฺยานํ ปวิสิตฺวา ตํ วนฺทิตฺวา
เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย ฯ โส รญฺญา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ
กโรนฺโต กึ พฺรหฺมทตฺต อปฺปมตฺโตสิ ธมฺเมน รชฺชํ กาเรสิ
ทานาทีนิ ปุญฺญานิ กโรสีติ ราชานํ กุลนาเมน อาลปิตฺวา ปฏิสนฺถารํ
กโรติ ฯ ตํ สุตฺวา รญฺโญ มาตา อยํ หีนชจฺโจ มลมชฺชโก
นหาปิตปุตฺโต อตฺตานํ น ชานาติ มม ปุตฺตํ ปฐวิสฺสรํ ชาติขตฺติยํ
พฺรหฺมทตฺตาติ นาเมนาลปตีติ กุชฺฌิตฺวา สตฺตมํ คาถมาห
                ตปสา ปชหนฺติ ปาปกมฺมํ
                ตปสา นหาปิตกุมฺภการภาวํ
                ตปสา อภิภุยฺย คงฺคมาล
                นาเมนาลปสิชฺช พฺรหฺมทตฺตนฺติ ฯ
     ตสฺสตฺโถ อิเม ตาว สตฺตา ตปสา อตฺตโน กเตน ตโปคุเณน
ปาปกมฺมํ ชหนฺติ กึ ปเนเต นหาปิตกุมฺภการภาวมฺปิ ชหนฺติ ยํ
ตฺวํ คงฺคมาล อตฺตโน ตปสา อภิภุยฺย มม ปุตฺตํ พฺรหฺมทตฺต-
นาเมนาลปสิ ปฏิรูปํ น เต เอตนฺติ ฯ
     ราชา มาตรํ วาเรตฺวา ปจฺเจกพุทฺธสฺส คุณํ ปกาเสนฺโต
อฏฺฐมํ คาถมาห
                สนฺทิฏฺฐิกเมว อมฺม ปสฺสถ
                ขนฺติโสรจฺจสฺส อยํ วิปาโก
                โส สพฺพชนสฺส วนฺทิโต อหู
                ตํ วนฺทาม สราชิกา สมจฺจาติ ฯ
     ตตฺถ ขนฺติโสรจฺจสฺสาติ อธิวาสนกฺขนฺติยา จ โสรจฺจสฺส จ ฯ
ตํ วนฺทามาติ อิทานิ ตํ มยํ สราชิกา สมจฺจา สพฺเพว วนฺทาม
ปสฺสถ อมฺม ขนฺติโสรจฺจานํ วิปากนฺติ ฯ
     รญฺญา มาตริ วาริตาย เสสมหาชโน อุฏฺฐหิตฺวา อยุตฺตํ
เต เทว เอวรูปสฺส หีนชจฺจสฺส ตุมฺเห นาเมนาลปนนฺติ อาห ฯ
ราชา มหาชนํ ปฏิพาหิตฺวา ตสฺส คุณํ กเถตุํ โอสานคาถมาห
                มา กิญฺจิ อวจุตฺถ คงฺคมาลํ
                มุนินํ โมนปเถสุ สิกฺขมานํ
                เอโส หิ อตรี อณฺณวํ
                ยํ ตริตฺวา วิจรนฺติ วีตโสกาติ ฯ
     ตตฺถ มุนินนฺติ อาคาริกานาคาริกเสขาเสขปจฺเจกมุนึ ฯ โมนปเถสุ
สิกฺขมานนฺติ ปุพฺพภาคปฏิปทาย โพธิปกฺขิยธมฺมสงฺขาเตสุ โมนปเถสุ
สิกฺขมานํ ฯ อณฺณวนฺติ สํสารสมุทฺทํ ฯ
     เอวํ วตฺวา ราชา ปจฺเจกพุทฺธํ วนฺทิตฺวา ภนฺเต มยฺหํ มาตุ
ขมถาติ อาห ฯ ขมามิ มหาราชาติ ฯ ราชปริสาปิ นํ ขมาเปสิ ฯ
ราชา อตฺตานํ นิสฺสาย วสนตฺถาย นํ ปฏิญฺญํ ยาจิ ฯ ปจฺเจกพุทฺโธ
ปฏิญฺญํ อทตฺวา สราชิกาย ปริสาย ปสฺสนฺติยาว อากาเส ฐตฺวา
รญฺโญ โอวาทํ ทตฺวา คนฺธมาทนเมว คโต ฯ
     สตฺถา อิมํ ธมฺมเทสนํ อาหริตฺวา เอวํ อุปาสกา
อุโปสถวาโส นาม วสิตพฺพยุตฺตโกติ วตฺวา ชาตกํ สโมธาเนสิ ตทา
ปจฺเจกพุทฺโธ ปรินิพฺพายิ อฑฺฒมาสกราชา อานฺโท อโหสิ มาตา
มหามายา อคฺคมเหสี ราหุลมาตา อุทยราชา ปน อหเมวาติ ฯ
                   คงฺคมาลชาตกํ ปญฺจมํ ฯ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๓๙ หน้า ๒๙๐-๓๐๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=39&A=5828&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=39&A=5828&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=27&i=1155
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=27&A=4910
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=27&A=4965
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=27&A=4965
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๗
http://84000.org/tipitaka/read/?index_27