ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๔๔๔.

๑๖. สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา [๑๙๐] โสฬสเม น เม ทิฏฺโฐติ สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทโส. ตตฺถ อิโต ปุพฺเพติ อิโต สงฺกสฺสนคเร โอตรณโต ปุพฺเพ. วคฺคุวโทติ สุนฺทรวโท. ตุสิตา คณิมาคโตติ ตุสิตา กายา จวิตฺวา มาตุกุจฺฉึ อาคตตฺตา ตุสิตา อาคโต. คณาจริยตฺตา คณี. สนฺตุฏฺฐฏฺเฐน วา ตุสิตสงฺขาตา เทวโลกา คณึ อาคโต, ตุสิตานํ วา อรหนฺตานํ คณึ อาคโตติ. อิมินา จกฺขุนาติ อิมินา อตฺตภาวปริยาปนฺเนน ปกติมํสจกฺขุนา. อิมินา อตฺตภาเวนาติ อิมินา ปจฺฉิเมน อตฺตภาเวน. ตาวตึสภวเนติ ตาวตึสเทวโลเก. ปาริจฺฉตฺตกมูเลติ โกวิฬารรุกฺขสฺส เหฏฺฐา. ปณฺฑุกมฺพลสิลายนฺติ รตฺตกมฺพลสทิส- ปาสาณปิฏฺเฐ. วสฺสํ วุฏฺโฐติ วุฏฺฐวสฺโส. เทวคณปริวุโตติ เทวสงฺเฆน ปริวาริโต. โอติณฺโณติ อวติณฺโณ. อิมํ ทสฺสนํ ปุพฺเพติ อญฺญตฺร อิมมฺหา ทสฺสนา ปุพฺเพ. น ทิฏฺโฐติ อญฺญทา น ทิฏฺฐปุพฺโพ. ขตฺติยสฺส วาติ ขตฺติยสฺส วทนฺตสฺส น สุโต. พฺราหฺมณาทีสุปิ เอเสว นโย. มธุรวโทติอาทีสุ พฺยญฺชนสมฺปนฺนํ มธุรํ วทตีติ มธุรวโท. เปมชนกํ เปมารหํ วทตีติ เปมนียวโท. หทยงฺคมจิตฺเต ฐปนโยคฺยํ ๑- วทตีติ หทยงฺคมวโท. กรวีกสกุณสทฺโท วิย มธุรโฆโส อสฺสาติ กรวีกรุตมญฺชุโฆโส. วิสฺสฏฺโฐ จาติ อปลิพุทฺโธ ตตฺถ ตตฺถ อลคฺคมาโน. ๒- วิญฺเญยฺโย จาติ สุวิชาเนยฺโย จ. มญฺชุ จาติ มธุโร จ. สวนีโย จาติ กณฺณสุโข จ. พินฺทุ จาติ ฆโน จ. อวิสารี จาติ น ปตฺถโฏ จ. คมฺภีโร จาติ น อุตฺตาโน จ. นินฺนาทิ จาติ โฆสวนฺโต จ. อสฺสาติ อสฺส สตฺถุโน. พหิทฺธา ปริสายาติ ปริสโต พหิ. น นิจฺฉรตีติ น นิกฺขมติ. กึการณา? เอวรูโป มธุรสทฺโท นิกฺการณา มา วินสฺสตูติ. พฺรหฺมสฺสโรติ อญฺเญ ฉินฺนสฺสราปิ @เชิงอรรถ: ก. ปวิสน...... สี.,ฉ.ม. อปกฺขลโน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๕.

ภินฺนสฺสราปิ กากสฺสราปิ โหนฺติ, อยํ ปน มหาพฺรหฺมุโน สรสทิเสน สเรน สมนฺนาคโต. มหาพฺรหฺมุโน หิ ปิตฺตเสเมฺหหิ อปลิพุทฺธตฺตา สโร วิสุทฺโธ โหติ, ภควตาปิ กตกมฺมํ ตสฺส ๑- วตฺถุํ โสเธติ, วตฺถุโน สุทฺธตฺตา นาภิโต ปฏฺฐาย สมุฏฺฐหนฺโต สโร วิสุทฺโธ อฏฺฐงฺคสมนฺนาคโตว สมุฏฺฐาติ. กรวีโก วิย ภณตีติ กรวีกภาณี, มตฺตกรวีกรุตมญฺชุโฆโสติ อตฺโถ. ตาเรตีติ อเขมนฺตํ ฐานํ อติกฺกาเมติ. อุตฺตาเรตีติ เขมนฺตภูมึ ปาเปนฺโต ๒- ตาเรติ. นิตฺตาเรตีติ อเขมนฺตฏฺฐานโต นิกฺขาเมนฺโต ตาเรติ. ปตาเรตีติ ปริคฺคเหตฺวา ตาเรติ, หตฺเถน ปริคฺคเหตฺวา วิย ตาเรตีติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ ตารณุตฺตารณาทิเขมนฺตฏฺฐาเน ฐปนเมวาติ อาห "เขมนฺตภูมึ สมฺปาเปตี"ติ. สตฺเตติ เวเนยฺยสตฺเต. มหาคหนตาย มหานตฺถตาย ทุนฺนิตฺถริยตาย ๓- จ ชาติเยว กนฺตาโร ชาติกนฺตาโร, ตํ ชาติกนฺตารํ. คณสฺส สุสฺสูสตีติ คโณ อสฺส วจนํ สุสฺสูสติ สุณาติ อุปลกฺเขติ. โสตํ โอทหตีติ โสตุกมฺยตาย โสตํ อวทหติ ปติฏฺฐาเปติ. อญฺญา จิตฺตํ อุปฏฺฐเปตีติ ญาตุกามจิตฺตํ ปณิทหติ. คณํ อกุสลา วุฏฺฐาเปตฺวาติ ชนสมูหํ อโกสลฺลสมฺภูตา อกุสลา อุฏฺฐาเปตฺวา. ๔- กุสเล ปติฏฺฐาเปตีติ โกสลฺลสมฺภูเต กุสเล ฐเปติ. สงฺฆีติ ราสิวเสน สงฺโฆ อสฺส อตฺถีติ สงฺฆี. ปริสวเสน คโณ อสฺส อตฺถีติ คณี. คณสฺส อาจริโยติ คณาจริโย. [๑๙๑] ทุติยคาถาย สเทวกสฺส โลกสฺส, ยถา ทิสฺสตีติ สเทวกสฺส โลกสฺส วิย มนุสฺสานมฺปิ ทิสฺสติ. ยถา วา ทิสฺสตีติ ตจฺฉโต อวิปรีตโต ทิสฺสติ. จกฺขุมาติ อุตฺตมจกฺขุมา. เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาตาทีหิ เอโก. รตินฺติ เนกฺขมฺมรตฺยาทึ. ปติรูปโกติ สุวณฺณปติรูปโก กุณฺฑโล. มตฺติกากุณฺฑโลวาติ มตฺติกาย @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ฉ.ม. อุปเนนฺโต ม. ทุนฺนิตฺตรณุตาย ก. @วุฏฺฐาเปตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๖.

กตกุณฺฑโล วิย. โลหฑฺฒมาโสว สุวณฺณจฺฉนฺโนติ สุวณฺเณน ปฏิจฺฉนฺโน โลหมาสโก วิย. ปริวารจฺฉนฺนาติ ปริวาเรน ฉาทิตา. อนฺโต อสุทฺธาติ อพฺภนฺตรโต ราคาทีหิ อปริสุทฺธา. พหิ โสภมานาติ จีวราทีหิ พาหิรโต สุนฺทรา. อกปฺปิตอิริยาปถา จาติ อสชฺชิตอิริยาปถา. ๑- ปณิธิสมฺปนฺนาติ ปริปุณฺณปตฺถนา. วิสุทฺธสทฺโทติ ปริสุทฺธกิตฺติสทฺโท, ยถาภูตถุติโฆโสติ อตฺโถ. คตกิตฺติสทฺทสิโลโกติ กิตฺติสทฺทญฺจ สิโลกญฺจ คเหตฺวา จรณสีโล. กตฺถ ๒- วิสุทฺธสทฺโทติ เจ? "นาคภวเน จ สุปณฺณภวเน จา"ติอาทินา นเยน วิตฺถาเรตฺวา วุตฺตฏฺฐาเน. ตโต จ ภิยฺโยติ ตโต วุตฺตปฺปการโต จ เวเนยฺยวเสน อติเรกตโรปิ ทิสฺสติ. สพฺพํ ราคตมนฺติ สกลํ ราคนฺธการํ. โทสตมาทีสุปิ เอเสว นโย. อนฺธกรณนฺติ ปญฺญาโลกนิวารณกรณํ. อจกฺขุกรณนฺติ ปญฺญาจกฺขุโน อกรณํ. อญฺญาณกรณนฺติ ญาเณน อชานนกรณํ. ปญฺญานิโรธิกนฺติ ปญฺญานยนนาสกํ. วิฆาตปกฺขิกนฺติ ปีฬาโกฏฺฐาสิกํ. อนิพฺพานสํวตฺตนิกนฺติ อปจฺจยอมตนิพฺพานตฺถาย น สํวตฺตนิกํ. สพฺพนฺตํ เตน โพธิญาเณน พุชฺฌีติ ตํ สกลํ เตน จตุมคฺคญาณวเสน พุชฺฌิ. ปฐมมคฺควเสน ชานิ อนุพุชฺฌิ. ทุติยมคฺควเสน ปุน อญฺญาสิ ปฏิวิชฺฌิ. ตติยมคฺควเสน ปฏิเวธํ ปาปุณิ สมฺพุชฺฌิ. จตุตฺถมคฺควเสน นิสฺเสสปฏิเวเธน สมฺมา พุชฺฌิ. อธิคจฺฉิ ผุเสสิ ๓- สจฺฉากาสีติ เอตํ ตยํ ผลวเสน โยเชตพฺพํ. ปฐมทุติยวเสน ปฏิลภิ. ตติยวเสน ญาณผสฺเสน ผุสิ. จตุตฺถวเสน ปจฺจกฺขํ อกาสิ. อถ วา เอเกกผลสฺส ตโยปิ ลพฺภนฺติ เอว. เนกฺขมฺมรตินฺติ ปพฺพชฺชาทีนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนรตึ. วิเวกรตินฺติ กายวิเวกาทิมฺหิ อุปฺปนฺนรตึ. อุปสมรตินฺติ กิเลสวูปสเม รตึ. สมฺโพธิรตินฺติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนรตึ. @เชิงอรรถ: ก. อนิสฺสชฺชิต... สี. กตฺถจิ ฉ.ม. ผสฺเสสิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๗.

[๑๙๒] ตติยคาถาย พหุนฺนมิธ ๑- พทฺธานนฺติ อิธ พหุนฺนํ ขตฺติยาทีนํ สิสฺสานํ. สิสฺสา หิ อาจริยปฏิพทฺธวุตฺติตฺตา "พทฺธา"ติ วุจฺจนฺติ. อตฺถิ ปเญฺหน อาคมนฺติ อตฺถิโก ปเญฺหน อาคโตมฺหิ, อตฺถิกานํ วา ปเญฺหน อาคมนํ, ปเญฺหน อตฺถิ อาคมนํ วาติ. พุทฺโธติ ปทสฺส อภาเวปิ ตํ พุทฺธนฺติ ปเท โย โส พุทฺโธ, ตํ นิทฺทิสิตุกาเมน "พุทฺโธ"ติ วุตฺตํ. สยมฺภูติ อุปเทสํ วินา สยเมว ภูโต. อนาจริยโกติ สยมฺภูปทสฺส อตฺถวิวรณํ. โย หิ อาจริยํ วินา สมํ ๒- สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ, โส สยมฺภู นาม โหตีติ. ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสูติอาทิ อนาจริยกภาวสฺส อตฺถปฺปกาสนํ. อนนุสฺสุเตสูติ อาจริยโต ๓- อนนุสฺสุเตสุ. สามนฺติ สยเมว. อภิสมฺพุชฺฌีติ ภุสํ สมฺมา ปฏิวิชฺฌิ. ตตฺถ จ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณีติ เตสุ จ สจฺเจสุ สพฺพญฺญุภาวํ ปาปุณิ. ยถา สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา สพฺพญฺญู โหนฺติ, ตถา สจฺจานํ ปฏิวิทฺธตฺตา เอวํ วุตฺตํ. "สพฺพญฺญุตํ ปตฺโต"ติปิ ปาโฐ. พเลสุ จ วสีภาวนฺติ ทสสุ จ ตถาคตพเลสุ อิสฺสรภาวํ ปาปุณิ. โย โส เอวํภูโต, โส พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตญาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขาธิคมปริภาวิตกฺขนฺธสนฺตานํ อุปาทาย ปณฺณตฺติโก, สพฺพญฺญุตปทฏฺฐานํ วา สจฺจาภิสมฺโพธิมุปาทาย ปณฺณตฺติโก สตฺตวิเสโส พุทฺโธ. เอตฺตาวตา อตฺถโต พุทฺธวิภาวนา กตา โหติ. อิทานิ พฺยญฺชนโต วิภาเวนฺโต "พุทฺโธติ เกนฏฺเฐน พุทฺโธ"ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา โลเก อวคนฺตา "อวคโต"ติ วุจฺจติ, เอวํ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ. ยถา ปณฺณโสสา วาตา "ปณฺณสุสา"ติ วุจฺจนฺติ, เอวํ โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ. สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมพุชฺฌนสมตฺถาย พุทฺธิยา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธติ สพฺพธมฺมานํ ญาณจกฺขุนา ทิฏฺฐตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. อนญฺญเนยฺยตาย พุทฺโธติ อญฺเญน อโพธนียโต สยเมว พุทฺธตฺตา พุทฺโธติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. พหูนมิธ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ สี. อาจริยํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๘.

วุตฺตํ โหติ. วิสวิตาย พุทฺโธติ นานาคุณวิกสนโต ๑- ปทุมมิว วิกสนฏฺเฐน พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธติอาทีหิ ฉวิ ปริยาเยหิ จิตฺตสงฺโกจกรธมฺมปฺปหาเนน นิทฺทาย วิพุทฺโธ ปุริโส วิย สพฺพกิเลสนิทฺทาย วิพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกตฺตา สงฺขาเตนาติ วจนสฺส โกฏฺฐาเสนาติ อตฺโถ. ตณฺหาเลปทิฏฺฐิเลปาภาเวน นิรุปเลปสงฺขาเตน สวาสนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตวจเนน วิเสเสตฺวา วุตฺตํ. เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ ราคโทสโมหาวเสเสหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺกิเลโส. เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธติ คมนตฺถานํ ธาตูนํ พุชฺฌนตฺถตฺตา พุชฺฌนตฺถาปิ ธาตุโย คมนตฺถา โหนฺเตว, ตสฺมา เอกายนมคฺคํ คตตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. เอกายนมคฺโค เจตฺถ:- "มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช อญฺชสํ วฏุมายนํ นาวา อุตฺตรเสตู จ กุลฺโล จ ภิสิ สงฺกโม"ติ ๒- มคฺคสฺส พหูสุ นาเมสุ อยนนาเมน วุตฺตมคฺคนาเมน วุตฺโต. ตสฺมา เอกมคฺคภูโต มคฺโค, น เทฺวธาปถภูโตติ อตฺโถ. อถ วา เอเกน อยิตพฺโพ มคฺโคติ เอกายนมคฺโค. เอเกนาติ คณสงฺคณิกํ ปหาย ปวิวิตฺเตน. อยิตพฺโพติ ปฏิปชฺชิตพฺโพ, อยนฺติ วา เอเตนาติ อยโน, สํสารโต นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เอเกสํ อยโนติ เอกายโน. เอเกสนฺติ เสฏฺฐานํ. สพฺพสตฺตเสฏฺฐา จ สมฺมาสมฺพุทฺธา, ตสฺมา เอเกสํ ๓- มคฺคภูโต สมฺมาสมฺพุทฺธานํ อยนภูโต มคฺโคติ วุตฺตํ โหติ. อยตีติ วา อยโน, คจฺฉติ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เอกสฺมึ อยโน มคฺโคติ เอกายนมคฺโค. เอกสฺมึเยว พุทฺธสาสเน ปวตฺตมาโน มคฺโค, น อญฺญตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. อปิ จ เอกํ อยตีติ เอกายโน. ปุพฺพภาเค นานามุขภาวนานยปฺปวตฺโตปิ อปรภาเค เอกํ นิพฺพานเมว คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา เอกายนมคฺโคติ เอกนิพฺพานคมนมคฺโคติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: สี.,ก. นานาคุณวิสวนโต ขุ.จูฬ. ๓๐/๑๐๑/๒๑๑ ก. เอเตสํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๔๙.

เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ น ปเรหิ พุทฺธตฺตา พุทฺโธ, กึ ตุ สยเมว อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺธตฺตา พุทฺโธติ วุตฺตํ โหติ. อพุทฺธิวิหตตฺตา ๑- พุทฺธิปฏิลาภตฺตา พุทฺโธติ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ ปริยายวจนเมตํ. ตตฺถ ยถา "นีลรตฺตคุณโยคา นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ"ติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคา "พุทฺโธ"ติ ญาเปตุํ วุตฺตํ โหติ. ๒- ตโต ปรํ พุทฺโธติ เนตํ นามนฺติอาทิ "อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺญตฺตี"ติ ญาปนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ มิตฺตา สหายา. อมจฺจา ภจฺจา. ญาตี ปิตุปกฺขิกา. สาโลหิตา มาตุปกฺขิกา. สมณา ปพฺพชฺชุปคตา. พฺราหฺมณา โภวาทิโน, สมิตปาปพาหิตปาปา วา. เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จ. วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตผลํ, ตสฺมึ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ นามํ. สพฺพญฺญุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผโลทเย สิทฺธํ โหติ. ตสฺมา สพฺพญฺญุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติ. ตํ เนมิตฺติกมฺปิ นามํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ นาม โหติ. เตน วุตฺตํ "วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานนฺ"ติ. โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิลาเภน สห. สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺญตฺติ. ยทิทํ พุทฺโธติ ปญฺญตฺติ. อยํ พฺยญฺชนโต พุทฺธวิภาวนา. อิโต ปรํ วหสฺเสตํ ภารนฺติ ปริโยสานํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา ยถาปาฬิเมว นิยฺยาติ. [๑๙๓] จตุตฺถคาถาย วิชิคุจฺฉโตติ ชาติอาทีหิ อฏฺฏิยโต. ริตฺตมาสนนฺติ วิวิตฺตํ มญฺจปีฐํ. ปพฺพตานํ คุหาสุ วาติ ปพฺพตคุหาสุ วา ริตฺตมาสนํ ภชโตติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. @เชิงอรรถ: ก. พุทฺธิปฏิลาภา ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๐.

ชาติยา วิชิคุจฺฉโตติ ชาตึ วิชิคุจฺฉโต. ชราย. พฺยาธินาติอาทีสุ เอเสว นโย. ภชโตติ เอวมาทีสุ ภชโตติ ภชนฺตสฺส. เสวโตติ เสวนฺตสฺส. นิเสวโตติ สมฺมา เสวนฺตสฺส. สํเสวโตติ ปุนปฺปุนํ เสวนฺตสฺส. ปฏิเสวโตติ อุปคนฺตฺวา เสวนฺตสฺส. ปพฺพตปพฺภาราติ ปพฺพตกุจฺฉิโย. [๑๙๔] ปญฺจมคาถาย อุจฺจาวเจสูติ หีนปฺปณีเตสุ. สยเนสูติ วิหาราทีสุ เสนาสเนสุ. กีวนฺโต ตตฺถ เภรวาติ ๑- กิตฺตกา ตตฺถ ภยการณา. "กุวนฺโต"ติปิ ปาโฐ, กูชนฺโตติ จสฺส อตฺโถ. กุวนฺโตติ สทฺทายนฺโต. กูชนฺโตติ อพฺยตฺตสทฺทํ ๒- กโรนฺโต. นทนฺโตติ อุกฺกุฏฺฐึ กโรนฺโต. สทฺทํ กโรนฺโตติ วาจํ ภาสนฺโต. กตีติ ปุจฺฉา. กิตฺตกาติ ปมาณปุจฺฉา. กีวตกาติ ปริจฺเฉทปุจฺฉา. กีวพหุกาติ ปมาณปริจฺเฉทปุจฺฉา. เต เภรวาติ เอเต ภยชนนุปทฺทวา ภยารมฺมณา. กีวพหุกาติ ปุจฺฉิเต อารมฺมเณ ทสฺเสตุํ "สีหา พฺยคฺฆา ทีปี"ติอาทีหิ วิสฺสชฺเชสิ. ๓- [๑๙๕] ฉฏฺฐคาถาย กตี ปริสฺสยาติ กิตฺตกา อุปทฺทวา. อคตํ ทิสนฺติ นิพฺพานํ. ตํ หิ อคตปุพฺพตฺตา อคตํ, นิทฺทิสิตพฺพโต ทิสา จาติ. เตน วุตฺตํ "อคตํ ทิสนฺ"ติ. "อมตํ ทิสนฺ"ติปิ ปาโฐ. อภิสมฺภเวติ อภิสมฺภเวยฺย. ปนฺตมฺหีติ ปริยนฺเต. อคตปุพฺพา สา ทิสาติ ยา ทิสา สุปินนฺเตนปิ อคตปุพฺพา. ๔- น สา ทิสา คตปุพฺพาติ เอสา ทิสา วุตฺตนเยน อคตปุพฺพา. อิมินา ทีเฆน อทฺธุนาติ อเนน ทีฆกาเลน. สมติตฺติกนฺติ อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ ปาเปตฺวา สมภริตํ. อนวเสกนฺติ อนวสิญฺจนกํ อปริสิญฺจนกํ กตฺวา. เตลปตฺตนฺติ ปกฺขิตฺตเตลํ เตลปตฺตํ. ปริหเรยฺยาติ หเรยฺย @เชิงอรรถ: ก. อาสเนสูติ ก. คีวนฺโตติ กุชนฺโต, กีวนิโตติปิ ปาโฐ ก. อปฺปสทฺทํ @ ฉ.ม. น คตปุพฺพา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๑.

อาทาย คจฺเฉยฺย. เอวํ สจิตฺตมนุรกฺเขติ ตํ เตลภริตํ ปตฺตํ วิย อตฺตโน จิตฺตํ กายคตาย สติยา โคจเร เจว สมฺปยุตฺตสติยา จาติ อุภินฺนํ อนฺตเร ปกฺขิปิตฺวา ยถา มุหุตฺตมฺปิ พหิทฺธา โคจเร น วิกฺขิปติ, ตถา ปณฺฑิโต โยคาวจโร รกฺเขยฺย โคเปยฺย. ๑- กึการณา? เอตสฺส หิ:- ทุนฺนิคฺคหสฺส ลหุโน ยตฺถกามนิปาติโน จิตฺตสฺส ทมโถ สาธุ จิตฺตํ ทนฺตํ สุขาวหํ. ๒- ตสฺมา:- สุทุทฺทสํ สุนิปุณํ ยตฺถกามนิปาตินํ จิตฺตํ รกฺเขถ เมธาวี จิตฺตํ คุตฺตํ สุขาวหํ. ๒- อิทํ หิ:- ทูรงฺคมํ เอกจรํ อสรีรํ คุหาสยํ เย จิตฺตํ สญฺญเมสฺสนฺติ โมกฺขนฺติ มารพนฺธนา. ๒- อิตรสฺส ปน:- อนวฏฺฐิตจิตฺตสฺส สทฺธมฺมํ อวิชานโต ปริปฺลวปสาทสฺส ปญฺญา น ปริปูรติ. ๓- ถิรกมฺมฏฺฐานสหายสฺส ปน:- อนวสฺสุตจิตฺตสฺส อนนฺวาหตเจตโส ปุญฺญปาปปหีนสฺส นตฺถิ ชาครโต ภยํ. ๓- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โคปเยยฺย ขุ.ธ. ๒๕/๓๕-๓๗/๒๒ ขุ.ธ. ๒๕/๓๘-๓๙/๒๓

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๒.

ตสฺมา เอตํ:- ผนฺทนํ จปลํ จิตฺตํ ทุรกฺขํ ๑- ทุนฺนิวารยํ อุชุํ กโรติ เมธาวี อุสุกาโรว เตชนํ. ๒- เอวํ อุชุํ กโรนฺโต สจิตฺตมนุรกฺเข. ปตฺถยาโน ทิสํ อคตปุพฺพนฺติ อิมสฺมึ กายคตาสติกมฺมฏฺฐาเน กมฺมํ อารภิตฺวา อนมตคฺเค สํสาเร อคตปุพฺพํ ทิสํ ปตฺเถนฺโต วุตฺตนเยน สกจิตฺตํ รกฺเขยฺยาติ อตฺโถ. กา ปเนสา ทิสา นาม:- "มาตาปิตา ทิสา ปุพฺพา อาจริยา ทกฺขิณา ทิสา ปุตฺตทารา ทิสา ปจฺฉา มิตฺตามจฺจา จ อุตฺตรา. ทาสกมฺมกรา เหฏฺฐา อุทฺธํ สมณพฺราหฺมณา เอตา ทิสา นมสฺเสยฺย อลมตฺโต กุเล คิหี"ติ ๓- เอตฺถ ตาว มาตาปิตาทโย "ทิสา"ติ วุตฺตา. "ทิสา จตสฺโส วิทิสา จตสฺโส อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา อิมาโย กตมํ ทิสํ ติฏฺฐติ นาคราชา ยมทฺทสา สุปิเน ฉพฺพิสาณนฺ"ติ ๔- เอตฺถ ปุรตฺถิมาทิเภทา ทิสาว "ทิสา"ติ วุตฺตา. "อคาริโน อนฺนทปานวตฺถทา อวฺหายิกาตมฺปิ ทิสํ วทนฺติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทูรกฺขํ ขุ.ธ. ๒๕/๓๓/๒๒ ที.ปา. ๑๑/๒๗๓/๑๖๗ ขุ.ชา. ๒๗/๑๐๔/๓๙๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๓.

เอสา ทิสา ปรมา เสตเกตุ ยํ ปตฺวา ทุกฺขี สุขิโน ภวนฺตี"ติ ๑- เอตฺถ นิพฺพานํ "ทิสนฺ"ติ วุตฺตํ. อิธาปิ ตเทว อธิปฺเปตํ. ตณฺหกฺขยํ วิราคนฺติอาทีหิ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ ตสฺมา "ทิสา"ติ วุจฺจติ. อนมตคฺเค ปน สํสาเร เกนจิ พาลปุถุชฺชเนน สุปิเนนปิ อคตปุพฺพตาย "อคตปุพฺพา ทิสา นามา"ติ วุจฺจติ. ตํ ปตฺถยนฺเตน กายคตาสติยา โยโค กรณีโย. ๒- วชโตติอาทีสุ เอตฺถ มคฺคุปฺปาทโต สมีปํ วชโต. ฐิติกฺขเณ คจฺฉโต. ผลทสฺสนโต ๓- อภิกฺกมโต. ๔- อนฺเตติ อนฺตมฺหิ ฐิเต. ปนฺเตติ วนคหนคมฺภีเร ฐิเต. ปริยนฺเตติ ทูรภาเวน ปริยนฺเต ฐิเต. เสลนฺเตติ ปพฺพตานํ อนฺเต. วนนฺเตติ วนฆฏานํ อนฺเต. นทนฺเตติ นทีนํ อนฺเต. อุทกนฺเตติ อุทกานํ ปริยนฺเต. ยตฺถ น กสียติ น วปียตีติ ยสฺมึ กสนญฺจ วปนญฺจ น กรียติ. ชนนฺตํ ๕- อติกฺกมิตฺวา ฐิเต. มนุสฺสานํ อนุปจาเรติ กสนวปนวเสน มนุสฺเสหิ อนุปจริตพฺเพ เสนาสเน. [๑๙๖] สตฺตมคาถาย กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย อสฺสูติ กีทิสานิ ตสฺส วจนานิ อสฺสุ. มุสาวาทํ ปหายาติ เอตฺถ มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชนโก วจีปโยโค กายปฺปโยโค วา. วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยค- สมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท. อปโร นโย:- มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ, วาโทติ ตสฺส ภูตโต ตจฺฉโต วิญฺญาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิ จ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ อทาตุกามตาย "นตฺถี"ติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา @เชิงอรรถ: ขุ.ชา. ๒๗/๙/๑๔๔ ฉ.ม. กรณีโยติ สี. ผเล ทสฺสนโต, ฉ.ม. ผโลทยโต @ ฉ.ม. อติกฺกมโต สี.,ม. วนนฺตํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๔.

อตฺถภญฺชนตฺถํ วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกมฺปิ เตลํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน "อชฺช คาเม เตลํ นที มญฺเญ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, อทิฏฺฐํเยว ปน ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- อตถํ วตฺถุ วิสํวาทนจิตฺตํ ตชฺโช วายาโม ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. เอโก ปโยโค สาหตฺถิโกว. โส จ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา วาจาย วา ปรวิสํวาทกกิริยากรเณ ทฏฺฐพฺโพ. ตาย เจ กิริยาย ปโร ตทตฺถํ ๑- ชานาติ, อยํ กิริยสมุฏฺฐาปิกา เจตนากฺขเณเยว มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌติ. สจฺจํ วทตีติ สจฺจวาที. สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติ ฆเฏตีติ สจฺจสนฺโธ, น อนฺตรนฺตรา มุสา วทตีติ อตฺโถ. โย หิ ปุริโส กทาจิ มุสา วทติ, กทาจิ สจฺจํ, ตสฺส มุสาวาเทน อนฺตริกตาย สจฺจํ สจฺเจน น ฆฏิยติ, ตสฺมา น โส สจฺจสนฺโธ. อยํ ปน น ตาทิโส, ชีวิตเหตุปิ มุสา อวตฺวา สจฺเจน สจฺจํ สนฺทหติเยวาติ สจฺจสนฺโธ. เถโตติ ถิโร, ถิรกโถติ อตฺโถ. เอโก ปุคฺคโล หลิทฺทิราโค วิย ถุสราสิมฺหิ นิขาตขาณุ วิย อสฺสปิฏฺเฐ ฐปิตกุมฺภณฺฑมิว จ น ถิรกโถ โหติ. เอโก ปาสาณเลขา วิย อินฺทขีโล วิย จ ถิรกโถ โหติ, อสินา สีสํ ฉินฺทนฺเตปิ เทฺวกถา น กเถติ. อยํ วุจฺจติ เถโต. ปจฺจยิโกติ ปฏิยายิตพฺโพ, ๒- สทฺธายิตพฺพโกติ อตฺโถ. เอกจฺโจ หิ ปุคฺคโล น ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ วุตฺเต "มา ตสฺส วจนํ สทฺทหถา"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ. เอโก ปจฺจยิโก โหติ, "อิทํ เกน วุตฺตํ, อสุเกนา"ติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตมตฺถํ ฉ.ม. ปตฺติยายิตพฺโพ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๕.

วุตฺเต "ยทิ เตน วุตฺตํ, อิทเมว ปมาณํ, อิทานิ อุปปริกฺขิตพฺพํ นตฺถิ, เอวเมว อิทนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ อาปชฺชติ, อยํ วุจฺจติ ปจฺจยิโก. อวิสํวาทโก โลกสฺสาติ ตาย สจฺจวาทิตาย โลกํ น วิสํวาเทตีติ อตฺโถ. ปีสุณํ วาจํ ปหายาติอาทีสุ ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ ปรสฺส จ สุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณวาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา, เนว กณฺณสุขา น หทยสุขา วาจา, ๑- อยํ ผรุสวาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตาปิ เจตนาปิ ปิสุณวาจาทินามเมว ลภติ, สา เอว จ อิธ อธิปฺเปตาติ. ตตฺถ สงฺกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณวาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา โหนฺติ:- ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺตี"ติ ๒- เภทปุเรกฺขารตา วา, "อิติ อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ. อิเมสํ เภทายาติ เยสํ อิโตติ วุตฺตานํ สนฺติเก สุตํ, เตสํ เภทาย. ภินฺนานํ วา สนฺธาตาติ ทฺวินฺนํ มิตฺตานํ วา สมานุปชฺฌายกาทีนํ วา เกนจิเทว การเณน ภินฺนานํ เอกเมกํ อุปสงฺกมิตฺวา "ตุมฺหากํ อีทิเส กุเล ชาตานํ เอวํ พหุสฺสุตานํ อิทํ น ยุตฺตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา สนฺธานํ กตฺตา. อนุปฺปทาตาติ สนฺธานานุปฺปทาตา, เทฺว ชเน สมคฺเค ทิสฺวา "ตุมฺหากํ เอวรูเป กุเล ชาตานํ เอวรูเปหิ คุเณหิ สมนฺนาคตานํ อนุจฺฉวิกเมตนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา ทฬฺหีกมฺมํ กตฺตาติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น หทยงฺคมา ฉ.ม. นานา ภวิสฺสนฺติ วินา ภวิสฺสนฺตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๖.

สมคฺโค อาราโม อสฺสาติ สมคฺคาราโม, ยตฺถ สมคฺคา นตฺถิ, ตตฺถ วสิตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. "สมคฺคราโม"ติปิ ปาฬิ, อยเมวตฺโถ. สมคฺครโตติ สมคฺเคสุ รโต, เต ปหาย อญฺญตฺร คนฺตุมฺปิ น อิจฺฉตีติ อตฺโถ. สมคฺเค ทิสฺวาปิ สุตฺวาปิ นนฺทตีติ สมคฺคนนฺที. สมคฺคกรณึ วาจํ ภาสิตาติ ยา วาจา สตฺเต สมคฺเคเยว กโรติ, ตํ สามคฺคิคุณปริทีปิกเมว วาจํ ภาสติ, น อิตรนฺติ. ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสวาจา. มมฺมจฺเฉทโกปิ ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑํ ๑- กโรนฺตู"ติ, อุปฺปลปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยุปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน จรนฺติ, นิทฺธมถ เน"ติ. อถ จ เนสํ อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ, เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิมํ สุขํ สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสวาจาว, สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา. ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร กุปิตจิตฺตํ อกฺโกสนาติ. เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ. "เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตเนลํ วิย. ๓- กณฺณสุขาติ พฺยญฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจิมุขวิชฺฌนํ วิย ๔- กณฺณสูลํ น ชเนติ. อตฺถมธุรตาย สกลสรีเร โกปํ อชเนตฺวา เปมํ ชเนตีติ เปมนิยา. หทยํ คจฺฉติ อปฺปฏิหญฺญมานา สุเขน จิตฺตํ ปวิสตีติ หทยงฺคมา. คุณปริปุณฺณตาย ปุเร ภวาติ โปรี. ปุเร สํวฑฺฒนารี วิย สุกุมาราติปิ โปรี. ปุรสฺส เอสาติปิ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. นครวาสิโน หิ ยุตฺตกถา โหนฺติ, ปิติมตฺตํ ปิตาติ ภาติมตฺตํ ภาตาติ วทนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ขณฺฑาขณฺฑิกํ ขุ.อุ. ๒๕/๖๕/๒๐๖ ก. วุตฺตสีลํ ฉ.ม. สูจิวิชฺฌนํ @วิย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๗.

เอวรูปี กถา พหุโน ชนสฺส กนฺตา โหตีติ พหุชนกนฺตา. กนฺตภาเวเนว พหุโน ชนสฺส มนาปา จิตฺตวุฑฺฒิกราติ พหุชนมนาปา. อนตฺถวิญฺญาปิกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว สมฺภารา:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกกถา ปุเรกฺขารตา, ตถารูปีกถากถนญฺจ. กาเลน วทตีติ กาลวาที, วตฺตพฺพยุตฺตกาลํ สลฺลกฺเขตฺวา วทตีติ อตฺโถ. ภูตํ ตจฺฉํ สภาวเมว วทตีติ ภูตวาที. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกอตฺถสนฺนิสฺสิตเมว กตฺวา วทตีติ อตฺถวาที. นวโลกุตฺตรธมฺมสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ ธมฺมวาที. สํวรวินยปหานวินยสนฺนิสฺสิตํ กตฺวา วทตีติ วินยวาที. นิธานํ วุจฺจติ ฐปโนกาโส, นิธานมสฺสา อตฺถีติ นิธานวตี, หทเย นิธาตพฺพยุตฺตํ วาจํ ภาสิตาติ อตฺโถ. กาเลนาติ เอวรูปึ ภาสมาโนปิ จ "อหํ นิธานวตึ วาจํ ภาสิสฺสามี"ติ น อกาเลน ภาสติ, ยุตฺตกาลํ ปน อเวกฺขิตฺวาว ๑- ภาสตีติ อตฺโถ. สาปเทสนฺติ สอุปมํ, สการณนฺติ อตฺโถ. ปริยนฺตวตินฺติ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา ยถาสฺสา ปริจฺเฉโท ปญฺญายติ, เอวํ ภาสตีติ อตฺโถ. อตฺถสญฺหิตนฺติ อเนเกหิปิ นเยหิ วิภชนฺเตน ปริยาทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อตฺถสมฺปนฺนํ. ยํ วา โส อตฺถวาที อตฺถํ วทติ, เตน อตฺเถน สหิตตฺตา อตฺถสญฺหิตํ วาจํ ภาสติ, น อญฺญํ นิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ ภาสตีติ วุตฺตํ โหติ. จตูหิ วจีสุจริเตหีติ "มุสาวาทํ ปหายา"ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ จตูหิ วาจาหิ ยุตฺเตหิ สุฏฺฐุ จริเตหิ. สมนฺนาคโตติ อปริหีโน. จตุโทสาปคตํ วาจํ ภาสตีติ อปฺปิยาทีหิ จตูหิ โทเสหิ อปคตํ ปริหีนํ วาจํ ภาสติ. อตฺถิ อโคจโรติ กิญฺจาปิ เถโร สมณาจารํ สมณโคจรํ กเถตุกาโม "อตฺถิ อโคจโร, อตฺถิ โคจโร"ติ ปทํ อุทฺธริ, ยถา ปน มคฺคกุสโล ปุริโส มคฺคํ อาจิกฺขนฺโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อเปกฺขิตฺวาว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๘.

"วามํ มุญฺจ, ทกฺขิณํ คณฺหา"ติ ปฐมํ มุญฺจิตพฺพํ สภยมคฺคํ ๑- อุปฺปถมคฺคํ อาจิกฺขติ, ปจฺฉา คเหตพฺพํ เขมมคฺคํ อุชุมคฺคํ, เอวเมว มคฺคกุสลปุริสสทิโส ธมฺมเสนาปติ ปฐมํ ปหาตพฺพํ พุทฺธปฏิกุฏฺฐํ อโคจรํ อาจิกฺขิตฺวา ปจฺฉา โคจรํ อาจิกฺขิตุกาโม "กตโม อโคจโร"ติอาทิมาห. ปุริเสน หิ อาจิกฺขิตมคฺโค สมฺปชฺเชยฺย วา น วา, ตถาคเตน อาจิกฺขิตมคฺโค อปณฺณโก อินฺทวิสฺสฏฺฐํ วชิรํ วิย อวิรชฺฌนโก นิพฺพานนครํเยว สโมสรติ. เตน วุตฺตํ "ปุริโส มคฺคกุสโลติ โข ติสฺส ตถาคตสฺเสตํ อธิวจนํ อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺสา"ติ. ๒- ยสฺมา วา สสีสํ นฺหาเนน ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส ปุริสสฺส มาลาคนฺธ- วิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปหีนปาปธมฺมสฺส กลฺยาณธมฺมสมาโยโค สมฺปนฺนรูโป โหติ, ตสฺมา เสทมลชลฺลิกํ วิย ปหาตพฺพํ ปฐมํ อโคจรํ อาจิกฺขิตฺวา ปหีนเสทมลชลฺลิกสฺส มาลาคนฺธวิเลปนาทิวิภูสนวิธานํ วิย ปจฺฉา โคจรํ อาจิกฺขิตุกาโมปิ "กตโม อโคจโร"ติอาทิมาห. ตตฺถ โคจโรติ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺฐานํ. อยุตฺตฏฺฐานํ อโคจโร. เวสิยา โคจโร อสฺสาติ เวสิยาโคจโร, มิตฺตสนฺถววเสน อุปสงฺกมิตพฺพฏฺฐานนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ เวสิยา นาม รูปูปชีวินิโย เยน เกนจิเทว สุลภชฺฌาจารตา ๓- มิตฺตสนฺถวสิเนหวเสน อุปสงฺกมนฺโต เวสิยาโคจโร นาม โหติ. ตสฺมา เอวํ อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ. กึการณา? อารกฺขวิปตฺติโต. เอวํ อุปสงฺกมนฺตสฺส หิ จิรรกฺขิตโคปิโตปิ สมณธมฺโม กติปาเหเนว นสฺสติ. สเจปิ น นสฺสติ, ครหํ ลภติ. ทกฺขิณาวเสน ปน อุปสงฺกมนฺเตน สตึ อุปฏฺฐเปตฺวา อุปสงฺกมิตพฺพํ. วิธวา วุจฺจนฺติ มตปติกา วา ปวุฏฺฐปติกา วา. ถุลฺลกุมาริโยติ ๔- มหลฺลิกา @เชิงอรรถ: ก. ปราวตฺตยมคฺคํ สํ.ข. ๑๗/๘๔/๘๗ ก. สุลภชฺฌาจารา ตา ก. ถูลกุมาริโย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๕๙.

อนิวิฏฺฐกุมาริโย. ๑- ปณฺฑกาติ โลกามิสนิสฺสิตกถาพหุลา อุสฺสนฺนกิเลสา อวูปสนฺตปริฬาหา นปุํสกา. เตสํ สพฺเพสมฺปิ อุปสงฺกมเน อาทีนโว วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ภิกฺขุนีสุปิ เอเสว นโย. อปิ จ ภิกฺขู นาม อุสฺสนฺนพฺรหฺมจริยา โหนฺติ, ตถา ภิกฺขุนิโย. เต อญฺญมญฺญํ สนฺถววเสน กติปาเหเนว รกฺขิตโคปิตสมณธมฺมํ นาเสนฺติ. คิลานปุจฺฉเกน ปน คนฺตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุนา ปุปฺผานิ ลภิตฺวา ปูชนตฺถายปิ โอวาททานตฺถายปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยว. ปานาคารนฺติ สุราปานฆรํ, ๒- ตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกเรหิ ๓- สุราโสณฺเฑหิ อวิวิตฺตํ โหติ. ตตฺถ เตหิ สทฺธึ สนฺถววเสน ๔- อุปสงฺกมิตุํ น วฏฺฏติ, พฺรหฺมจริยนฺตราโย โหติ. สํสฏฺโฐ วิหรติ ราชูหีติอาทีสุ ราชาโนติ อภิสิตฺตา วา โหนฺตุ อนภิสิตฺตา วา, เย รชฺชมนุสาสนฺติ. ราชมหามตฺตาติ ราชูนํ อิสฺสริยสทิสาย มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคตา. ติตฺถิยาติ วิปรีตทสฺสนา พาหิรปริพฺพาชกา. ติตฺถิยสาวกาติ ภตฺติวเสน เตสํ ปจฺจยทายกา, เอเตหิ สทฺธึ สํสคฺคชาโต โหตีติ อตฺโถ. อนนุโลมิเกน สํสคฺเคนาติ อนนุโลมิกสํสคฺโค นาม ติสฺสนฺนํ สิกฺขานํ อนนุโลโม ปจฺจนีกสํสคฺโค. เยน พฺรหฺมจริยนฺตรายํ ปญฺญตฺติวีติกฺกมํ สลฺเลขปริหานิญฺจ ปาปุณาติ. เสยฺยถิทํ? ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธึ สหโสกิตา สหนนฺทิตา สมสุขทุกฺขตา อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ อตฺตนา โยคํ ๕- อาปชฺชนตา ติตฺถิยติตฺถิยสาวเกหิ สทฺธึ เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารตา เอกจฺฉนฺทรุจิสมาจารภาวาวโห วา สิเนหพหุมานสนฺถโว. ตตฺถ ราชราชมหามตฺเตหิ สทฺธึ สํสคฺโค พฺรหฺมจริยนฺตรายกโร, อิตเรหิ ติตฺถิยสาวเกหิ เตสํ ลทฺธิคฺคหณํ. เตสํ ปน วาทํ ภินฺทิตฺวา อตฺตโน ลทฺธึ คณฺหาเปตุํ สมตฺเถน อุปสงฺกมิตุํ วฏฺฏติ. อิทานิ อปเรนปิ ปริยาเยน อโคจรํ ทสฺเสตุํ "ยานิ วา ปน ตานิ กุลานี"ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อสฺสทฺธาตีติ พุทฺธาทีสุ สทฺธาวิรหิตานิ. ตานิ "พุทฺโธ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อนิพฺพิทฺธ... ก. สุราคารํ ก. พฺรหฺมจริยนฺตรายํ กโรติ @ สี.,ฉ.ม. สหโสณฺฑวเสน ก. โวโยคํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๐.

สพฺพญฺญู, ธมฺโม นิยฺยานิโก, สํโฆ สุปฺปฏิปนฺโน"ติ น สทฺทหนฺติ. อปฺปสนฺนานีติ จิตฺตํ ปสนฺนํ อนาวิลํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. อกฺโกสกปริภาสกานีติ อกฺโกสกานิ เจว ปริภาสกานิ จ. "โจโรสิ, พาโลสิ, มูโฬฺหสิ, โอฏฺโฐสิ, โคโณสิ, คทฺรโภสิ, อาปายิโกสิ, เนรยิโกสิ, ติรจฺฉานคโตสิ, นตฺถิ ตุยฺหํ สุคติ, ทุคฺคติเยว ตุยฺหํ ปาฏิกงฺขา"ติ เอวํ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสนฺติ, "โหตุ, อิทานิ ตํ ปหริสฺสาม, พนฺธิสฺสาม, วธิสฺสามา"ติ เอวํ ภยทสฺสเนน ปริภาสนฺติ จาติ อตฺโถ. อนตฺถกามานีติ อตฺถํ น อิจฺฉนฺติ, อนตฺถเมว อิจฺฉนฺติ. อหิตกามานีติ อหิตเมว อิจฺฉนฺติ, หิตํ น อิจฺฉนฺติ. อผาสุกามานีติ ผาสุกํ น อิจฺฉนฺติ, อผาสุกเมว อิจฺฉนฺติ. อโยคกฺเขมกามานีติ จตูหิ โยเคหิ เขมํ นิพฺภยํ ๑- น อิจฺฉนฺติ, สภยเมว อิจฺฉนฺติ. ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ สามเณราปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ภิกฺขุนีนนฺติ เอตฺถ สิกฺขมานา สามเณริโยปิ. สพฺเพสมฺปิ หิ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตานญฺเจว สรณคตานญฺจ ๒- จตุนฺนมฺปิ ปริสานํ ตานิ อนตฺถกามานิเยว. ตถารูปานิ กุลานีติ เอวรูปานิ ขตฺติยกุลาทีนิ กุลานิ. เสวตีติ นิสฺสาย ชีวติ. ภชตีติ อุปสงฺกมติ. ปยิรุปาสตีติ ปุนปฺปุนํ อุปสงฺกมติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ เวสิยาทิโคจรสฺส เวสิยาทิโก ราชาทิสํสฏฺฐสฺส ราชาทิโก อสฺสทฺธกุลาทิเสวกสฺส อสฺสทฺธกุลาทิโก จาติ ติปฺปกาโรปิ อยุตฺตโคจโร "อโคจโร"ติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส อิมินาปิ ปริยาเยน อโคจรตา เวทิตพฺพา:- เวสิยาทิโก ตาว ปญฺจกามคุณนิสฺสยโต อโคจโร เวทิตพฺโพ. ยถาห "โก จ ภิกฺขเว ภิกฺขุโน อโคจโร ปรวิสโย, ยทิทํ ปญฺจ กามคุณา"ติ. ๓- ราชาทิโก ฌานานุโยคสฺส ๔- อนุปนิสฺสยโต ลาภสกฺการาสนิจกฺกนิปฺผาทนโต ๕- ทิฏฺฐิวิปตฺติเหตุโต จ, อสฺสทฺธกุลาทิโก สทฺธาหานิจิตฺตปโทสาวหนโต ๖- อโคจโร. @เชิงอรรถ: ม. นิพฺพานํ ก. สมณคตานญฺจ สํ.มหา. ๑๙/๓๗๒/๑๒๘ @ สี. ชาตานุโยคสฺส สี. สตฺตวิตกฺกนิปฺโผฏนโต @ ม. สทฺธาหานิจิตฺตสนฺโตสาวหนโต

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๑.

อนฺตรฆรปฺปเวสาทิโก จ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหาทิโก จ สทฺธาเทยฺยานิ โภชนานิ ภุญฺชิตฺวา วิสุกทสฺสนานุโยโค จ ปญฺจ กามคุณา จาติ จตุพฺพิโธปิ ปน กิเลสุปฺปตฺติวเสน อโคจโรติ เวทิตพฺโพ. มา ภิกฺขเว อโคจเร จรถาติ จริตุํ อยุตฺตฏฺฐาเน มา จรถ. ปรวิสเยติ สตฺตุวิสเย. อโคจเร ภิกฺขเว จรตนฺติ อยุตฺตฏฺฐาเน จรนฺตานํ. "จรนฺ"ติปิ ปาโฐ. ลจฺฉตีติ ลภิสฺสติ ปสฺสิสฺสติ. มาโรติ เทวปุตฺตมาโรปิ มจฺจุมาโรปิ. โอตารนฺติ รนฺธํ ฉิทฺทํ วิวรํ. โคจรนิทฺเทเส น เวสิยาโคจโร โหตีติอาทีนิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺพานิ. อยํ ปน วิเสโส:- จตฺตาโร สติปฏฺฐานา โคจโรติ จริตุํ ยุตฺตฏฺฐานวเสน จตุสติปฏฺฐานา โคจโร. สเกติ อตฺตโน สนฺตเก. เปตฺติเก วิสเยติ ปิติโต อาคตวิสเย. อารทฺธวีริยสฺสาติ สมฺมาอุปฏฺฐิตจตุสมฺมปฺปธานวีริยวนฺตสฺส. ถามวโตติ ๑- พลปฺปตฺตสฺส. ทฬฺหปรกฺกมสฺสาติ ถิรวีริยสฺส. ยสฺสตฺถาย ๒- เปสิโตติ เยน อรหตฺตตฺถาย อตฺตภาโว ปริจฺจตฺโต. อตฺตตฺเถ จาติ อตฺตโน อตฺเถ อรหตฺตผเล จ. ญาเย จาติ อริเย อฏฺฐงฺคิเก มคฺเค จ. ลกฺขเณ จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณปฏิเวเธ จ. การเณ จาติ เหตุมฺหิ จ. ฐานาฐาเน จาติ ฐาเน จ อฏฺฐาเน จ, การณาการเณ จาติ อตฺโถ. อิทานิ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา"ติอาทิมาห. [๑๙๗] อฏฺฐมคาถาย เอโกทิ นิปโกติ เอกคฺคจิตฺโต ปณฺฑิโต. ชาตรูปสฺส โอฬาริกมฺปิ มลํ ธมตีติ สุวณฺณสฺส ถูลํ มลํ ๓- อคฺคิสํโยเคน นีหรติ. สนฺธมตีติ สมฺมา นีหรติ. นิทฺธมตีติ อปุนภวปฺปตฺติกํ ๔- กตฺวา นีหรติ. "ฌาเปตี"ติ เกจิ วทนฺติ. มชฺฌิมกมฺปีติ ตโต สุขุมตรมฺปิ. สุขุมกมฺปีติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ถามคตสฺสาติ ก. ยสฺสตฺตา @ ฉ.ม. ชลฺลํ สี. อปุนภวนฺตกํ, ม. อปุนพฺภวุปฺปตฺติกํ, ก. อปุนภวตฺติกํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๒.

อติสุขุมตรมฺปิ. เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. อตฺตโน โอฬาริเกปิ กิเลเส ธมตีติ กายทุจฺจริตาทิเก ถูลกิเลเส วีริยาตเปน นีหรติ. มชฺฌิมเกปิ กิเลเสติ กามวิตกฺกาทิเก โอฬาริกสุขุมานํ มชฺฌิมเกปิ กิเลเส. ๑- สุขุมเกปีติ ญาติวิตกฺกาทิเก อติสณฺหเกปิ กิเลเส. สมฺมาทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐึ ธมตีติ สห วิปสฺสนาย มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺฐิยา วิปรีตสงฺขาตํ มิจฺฉาทิฏฺฐึ นีหรติ. สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ เอเสว นโย. [๑๙๘] เอวํ อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ตีหิ คาถาหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา ปญฺจหิ คาถาหิ ปญฺจสตานํ สิสฺสานํ อตฺถาย เสนาสนโคจรสีลวตาทีนิ ปุจฺฉิโต ๒- ตมตฺถํ ปกาเสตุํ "วิชิคุจฺฉมานสฺสา"ติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนมารทฺธํ. ๓- ตตฺถ ปฐมคาถาย ตาวตฺโถ:- ชาติอาทีหิ วิชิคุจฺฉมานสฺส ๔- ริตฺตาสนํ สยนํ เสวโต เว สมฺโพธิกามสฺส สาริปุตฺต ภิกฺขุโน ยทิทํ ผาสุ โย ผาสุวิหาโร ยถานุธมฺมํ โย จ อนุธมฺโม, ตนฺเต ปวกฺขามิ ยถา ปชานํ ยถา ปชานนฺโต วเทยฺย, เอวํ วทามีติ. ยํ ผาสุวิหารนฺติ ยํ สุขวิหารํ. อสปฺปายรูปทสฺสเนนาติ อิตฺถิรูปาทิสมณาสปฺปายรูปทสฺสเนน. ตํ โพธึ พุชฺฌิตุกามสฺสาติ ตํ จตุมคฺคญาณสงฺขาตํ โพธึ พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส. อนุพุชฺฌิตุกามสฺสาติ อนุรูปาย ปฏิปตฺติยา พุชฺฌิตุกามสฺส. ปฏิวิชฺฌิตุกามสฺสาติ อภิมุเข กตฺวา นิพฺพิชฺฌิตุกามสฺส. สมฺพุชฺฌิตุกามสฺสาติ ปหีนกิเลเส อปจฺจาคมนวเสน สมฺมา พุชฺฌิตุํ อิจฺฉนฺตสฺส. ๕- อธิคนฺตุกามสฺสาติ ปาปุณิตุกามสฺส. สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย ปตฺตุกามสฺส. อถ วา พุชฺฌิตุกามสฺสาติ โสตาปตฺติมคฺคญาณํ ญาตุกามสฺส. อนุพุชฺฌิตุกามสฺสาติ สกทาคามิมคฺคญาณํ ปุน ญาตุกามสฺส. ปฏิวิชฺฌิตุกามสฺสาติ อนาคามิมคฺคญาณํ ปฏิเวธวเสน ญาตุกามสฺส. สมฺพุชฺฌิตุกามสฺสาติ อรหตฺตมคฺคญาณํ สมฺมา ญาตุกามสฺส. อธิคนฺตุกามสฺสาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ ม. ปุจฺฉิตฺวา ก. วิสชฺชนมารทฺโธ @ ฉ.ม. ชิคุจฺฉ... ก. พุชฺฌิตุกามสฺส

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๓.

จตุพฺพิธมฺปิ อธิคนฺตุกามสฺส. ผุสิตุกามสฺสาติ ญาณผุสนาย ผุสิตุกามสฺส. สจฺฉิกาตุกามสฺสาติ ๑- ปจฺจเวกฺขณาย ปจฺจกฺขํ กตฺตุกามสฺส. จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค วิปสฺสนาติ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ปุริมโกฏฺฐาเส อุปฺปนฺนอุทยพฺพยาทิวิปสฺสนาญาณานิ. [๑๙๙] ทุติยคาถาย สปริยนฺตจารีติ สีลาทีสุ จตูสุ ปริยนฺเตสุ จรมาโน. ฑํสาธิปาตานนฺติ ปิงฺคลมกฺขิกานญฺจ เสสมกฺขิกานญฺจ. เต หิ ตโต ตโต อธิปติตฺวา ขาทนฺติ, ตสฺมา "อธิปาตา"ติ วุจฺจนฺติ. มนุสฺสผสฺสานนฺติ โจราทิผสฺสานํ. จตฺตาโร ปริยนฺตาติ จตฺตาโร มริยาทา ปริจฺเฉทา. อนฺโตปูติภาวํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ อพฺภนฺตเร กุจฺฉิตภาวํ สีลวิรหิตภาวํ โอโลกยมาโน. อนฺโต สีลสํวรปริยนฺเต จรตีติ สีลสํวรปริจฺเฉทพฺภนฺตเร จรติ วิจรติ. มริยาทํ น ภินฺทตีติ สีลมริยาทํ สีลปริจฺเฉทํ น โกเปติ. อาทิตฺตปริยายํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ อาทิตฺตเทสนํ ๒- โอโลเกนฺโต. อกฺขพฺภญฺชนวณปฏิจฺฉาทนปุตฺตมํสูปมํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ สากฏิกสฺส อกฺขพฺภญฺชนอุปมญฺจ, กุฏฺฐพฺยาธิโน วณานํ ปฏิจฺฉาทนเตลปิโลติกอุปมญฺจ, กนฺตารปฏิปนฺนานํ ชายมฺปติกานํ ๓- ปุตฺตมํสขาทนอุปมญฺจ ๔- โอโลเกนฺโต. ภทฺเทกรตฺตวิหารํ ปจฺจเวกฺขมาโนติ:- "อตีตํ นานฺวาคเมยฺย นปฺปฏิกงฺเข อนาคตํ ตํ เว `ภทฺเทกรตฺโต'ติ สนฺโต อาจิกฺขเต มุนี"ติ ๕- เอวํ วุตฺตํ ภทฺเทกรตฺตวิหารํ โอโลเกนฺโต. ตา อุปฺปติตฺวา อุปฺปติตฺวา ขาทนฺตีติ นิปฺปติตฺวา นิปฺปติตฺวา ขาทนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ผสฺสิตุกามสฺสาติ วิ.มหา. ๔/๕๔/๔๔, สํ.ข. ๑๗/๖๑/๕๘ @ สี.,ก. ชยมฺปติกานํ สํ.นิ. ๑๖/๖๓/๙๕ ม.อุ. ๑๔/๒๘๐/๒๔๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๔.

[๒๐๐] ตติยคาถาย ปรธมฺมิกา นาม สตฺต สหธมฺมิกวชฺชา สพฺเพปิ เต พาหิรกา. กุสลานุเอสีติ กุสลธมฺเม อเนฺวสมาโน. สตฺต สหธมฺมิเก ฐเปตฺวาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีสิกฺขมานาสามเณรสามเณรีอุปาสก- อุปาสิกาโย วชฺเชตฺวา. อถาปรานิปิ อตฺถิ อภิสมฺโภตพฺพานีติ อปรานิปิ มทฺทิตพฺพานิ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ. [๒๐๑] จตุตฺถคาถาย อาตงฺกผสฺเสนาติ โรคผสฺเสน. สีตํ อถุณฺหนฺติ สีตญฺจ อุณฺหญฺจ. โส เตหิ ผุฏฺโฐ พหุธาติ โส เตหิ อาตงฺกาทีหิ อเนเกหิ อากาเรหิ ผุฏฺโฐ สมาโน. อโนโกติ อภิสงฺขารวิญฺญาณาทีนํ อโนกาสภูโต. อพฺภนฺตรธาตุสงฺโกปวเสน ๑- วาติ สรีรพฺภนฺตเร อาโปธาตุกฺโขภวเสน วา อญฺญตรธาตุกฺโขภวเสน ๒- วา. อุณฺหนฺติ สรีรพฺภนฺตเร เตโชธาตุสงฺโกปวเสน ๓- อุณฺหํ ภวติ. อภิสงฺขารสหคตวิญฺญาณสฺสาติ กุสลากุสลเจตนาสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส. โอกาสํ น กโรตีติ อวกาสํ ปติฏฺฐํ น กโรติ. อวตฺถิตสมาทาโนติ โอตริตฺวา คาหโก. [๒๐๒] เอวํ "ภิกฺขุโน วิชิคุจฺฉโต"ติอาทีหิ ตีหิ คาถาหิ ปุฏฺฐมตฺถํ วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ "กฺยาสฺส พฺยปฺปถโย"ติอาทินา นเยน ปุฏฺฐํ วิสฺสชฺเชนฺโต "เถยฺยํ น กาเร"ติอาทิมาห. ตตฺถ ผสฺเสติ ผุเสยฺย. ยทาวิลตฺตํ มนโส วิชญฺญาติ ยํ จิตฺตสฺส อาวิลตฺตํ วิชาเนยฺย, ตํ สพฺพํ "กณฺหสฺส ปกฺโข"ติ วิโนทเยยฺย. อทินฺนาทานํ ปหายาติ เอตฺถ อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสํหรณํ ๔- เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถากามการิตํ อาปชฺชนฺโต อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปรปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา เถยฺยเจตนา อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสฺส สนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ. กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม....ธาตุปโกปวเสน ฉ.ม. อญฺญ... ฉ.ม. เตโชธาตุกฺโขภวเสน ก. ปรสฺส @หรณํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๕.

วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ, ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา โหนฺติ:- ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา, เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน หรณนฺติ. ปหายาติ อิมํ อทินฺนาทานเจตนาสงฺขาตํ ทุสฺสีลฺยํ ปชหิตฺวา. ปฏิวิรโตติ ปหีนกาลโต ปฏฺฐาย ตโต ทุสฺสีลฺยโต โอรโต วิรโตว. ทินฺนเมว อาทิยตีติ ทินฺนาทายี. จิตฺเตนปิ ทินฺนเมว ปฏิกงฺขตีติ ทินฺนปาฏิกงฺขี. เถเนตีติ เถโน, น เถเนน อเถเนน. อเถนตฺตาเยว สุจิภูเตน. อตฺตนาติ อตฺตภาเวน, อเถนํ สุจิภูตํ อตฺตภาวํ กตฺวา วิหรตีติ วุตฺตํ โหติ. อิโต ปรํ วุตฺตนยเมว. เมตฺตายนวเสน เมตฺติ. เมตฺตากาโร เมตฺตายนา. เมตฺตาย อยิตสฺส เมตฺตาสมงฺคิโน จิตฺตสฺส ภาโว เมตฺตายิตตฺตํ. อนุทยตีติ อนุทยา, รกฺขตีติ อตฺโถ. อนุทยากาโร อนุทยนา. อนุทยิตสฺส ภาโว อนุทยิตตฺตํ. หิตสฺส เอสนวเสน หิเตสิตา. อนุกมฺปนวเสน อนุกมฺปา. สพฺเพหิปิ อิเมหิ ปเทหิ อุปจารปฺปนาปฺปตฺตาว เมตฺตา วุตฺตา. วิปุเลนาติ เอตฺถ ผรณวเสน วิปุลตา ทฏฺฐพฺพา. ภูมิวเสน ปน ตํ มหคฺคตํ. ปคุณวเสน อปฺปมาณํ. สตฺตารมฺมณวเสน จ อปฺปมาณํ. พฺยาปาทปจฺจตฺถิกปฺปหาเนน อเวรํ. โทมนสฺสปฺปหานโต อพฺยาปชฺฌํ, ๑- นิทฺทุกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ. อาวิลนฺติ อปฺปสนฺนํ. ลุลิตนฺติ กลลํ. เอริตนฺติ อสนฺนิฏฺฐานํ. ฆฏฺฏิตนฺติ อารมฺมเณน ฆฏฺฏนมาปาทิตํ. จลิตนฺติ กมฺปมานํ. ภนฺตนฺติ วิพฺภนฺตํ. อวูปสนฺตนฺติ อนิพฺพุตํ. โย โส มาโรติ เอวมาทีสุ มหาชนํ อนตฺเถ นิโยเชตฺวา มาเรตีติ มาโร. กณฺหกมฺมตฺตา กโณฺห. กามาวจริสฺสรตฺตา อธิปติ. มรณํ ปาปนโต อนฺตคู. มุญฺจิตุํ อปฺปทานฏฺเฐน นมุจิ. มารสฺส พฬิสนฺติ มารพฬิสํ. วฏฺฏสนฺนิสฺสิตฏฺเฐน มารสฺส @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อพฺยาปชฺชํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๖.

อามิสนฺติ มารามิสํ. วสวตฺตาปนฏฺเฐน ๑- มารสฺส วิสโยติ มารวิสโย. โคจรฏฺเฐน มารสฺส นิวาโสติ มารนิวาโส. กามจารํ จรณฏฺเฐน ๒- มารสฺส โคจโรติ มารโคจโร. ทุปฺปมุญฺจนฏฺเฐน มารสฺส พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํ. ทุกฺขุทฺทโยติ ทุกฺขพนฺธโน. [๒๐๓] มูลมฺปิ เตสํ ปลิขญฺญ ติฏฺเฐติ เตสํ โกธาติมานานํ ยํ อวิชฺชาทิกํ มูลํ, ตมฺปิ ปลิขนิตฺวา ติฏฺเฐยฺย. อทฺธา ภวนฺโต อภิสมฺภเวยฺยาติ เอตํ ปิยาปิยํ อภิภวนฺโต เอกํเสเนว อภิภเวยฺย, ๓- ตตฺถ ปิยมนภิรเมยฺย อปฺปิยํ น โรเสยฺยาติ อธิปฺปาโย. ๓- อวิชฺชามูลนฺติอาทโย อวิชฺชา โกธสฺส อุปนิสฺสยสหชาตาทิวเสน มูลํ โหติ. อนุปายมนสิกาโร จ อสฺมิมาโน จ อิเม เทฺว อุปนิสฺสยวเสเนว. อหิริกอโนตฺตปฺปอุทฺธจฺจา อิเม ตโย อุปนิสฺสยสหชาตาทิวเสน มูลานิ โหนฺติ, ตถา อติมานสฺสาปิ. [๒๐๔] ปญฺญํ ปุรกฺขตฺวาติ ปญฺญํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. กลฺยาณปีตีติ กลฺยาณปีติยา สมนฺนาคโต. จตุโร สเหถ ปริเทวธมฺเมติ อนนฺตรคาถาย วุจฺจมาเน ปริเทวนียธมฺเม สเหยฺย. วิจยพหุโลติ ปริวีมํสนพหุโล. ปวิจยพหุโลติ วิเสเสน วีมํสนพหุโล. โอกฺขายนพหุโลติ อิกฺขนพหุโล. ๔- สเมกฺขายนพหุโลติ เอสนพหุโล. วิภูตวิหารีติ ปากฏํ กตฺวา ญาตวิหารี. อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ตาว อภิกฺกนฺตํ วุจฺจติ คมนํ. ปฏิกฺกนฺตํ นิวตฺตนํ. ตทุภยมฺปิ จตูสุ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. คมเน ตาว ปุรโต กายํ อภิหรนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปฏินิวตฺเตนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. ฐาเนปิ ฐิตโกว ๕- กายํ ปุรโต โอนเมนฺโต อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉโต อปณาเมนฺโต ปฏิกฺกมติ นาม. นิสชฺชายปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วสวตฺตนฏฺเฐน ฉ.ม. จรฏฺเฐน ๓-๓ ฉ.ม. น ตตฺถ สิถิลํ ปรกฺกเมยฺยาติ @อธิปฺปาโย สี.,ฉ.ม. เปกฺขายนพหุโลติ อิกฺขณพหุโล ก. ฐิโตว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๗.

นิสินฺนโกว อาสนสฺส ปุริมงฺคาภิมุโข สํหรนฺโต ๑- อภิกฺกมติ นาม. ปจฺฉิมํ องฺคปฺปเทสํ ปจฺฉา สํหรนฺโต ๑- ปฏิกฺกมติ นาม. นิปชฺชายปิ เอเสว นโย. สมฺปชานการี โหตีติ สมฺปชญฺเญน สพฺพกิจฺจการี, สมฺปชญฺญเมว ๒- วา การี โหติ. โส หิ อภิกฺกนฺตาทีสุ สมฺปชญฺญํ กโรเตว, น กตฺถจิ สมฺปชญฺญวิรหิโต โหติ. อาโลกิเต วิโลกิเตติ เอตฺถ ปน อาโลกิตํ นาม ปุรโต เปกฺขนํ. วิโลกิตํ นาม อนุทิสาเปกฺขนํ. อญฺญานิปิ เหฏฺฐา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตอปโลกิตานิ นาม โหนฺติ. ตานิ อิธ น คหิตานิ. สารุปฺปวเสน ปน อิมาเนว เทฺว คหิตานิ, อิมินา วา มุเขน สพฺพานิ คหิตาเนวาติ. สมิญฺชิเต ปสาริเตติ องฺคานํ ๓- สมิญฺชนปสารเณ. สงฺฆาฏิปตฺตจีวรธารเณติ เอตฺถ สงฺฆาฏิจีวรานํ นิวาสนปารุปนวเสน, ปตฺตสฺส ภิกฺขาปฏิคฺคหณาทิวเสน ปริโภโค ธารณํ นาม. อสิตาทีสุ อสิเตติ ปิณฺฑปาตโภชเน. ปีเตติ ยาคุอาทิปาเน. ขายิเตติ ปิฏฺฐขชฺชกาทิขาทเน. สายิเตติ มธุผาณิตาทิสายเน. อุจฺจารปสฺสาวกมฺเมติ อุจฺจารสฺส จ ปสฺสาวสฺส จ กรเณ. คตาทีสุ คเตติ คมเน. ฐิเตติ ฐาเน. นิสินฺเนติ นิสชฺชาย. สุตฺเตติ สยเน. ชาคริเตติ ชาครเณ. ภาสิเตติ กถเน. ตตฺถ อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส อปฺปวตฺเต สติ ภาสิตา นาม น โหติ, ตสฺมึ ปวตฺตนฺเต โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม โหติ. วิมุตฺตายตนสีเสน ธมฺมํ เทเสนฺโตปิ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถา ๔- ปหาย ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ กถํ กเถนฺโตปิ ภาสิเต สมฺปชานการี นาม. ตุณฺหีภาเวติ อกถเน. ตตฺถ อุปาทารูปสฺส สทฺทายตนสฺส ปวตฺติยํ ตุณฺหีภาโว นาม นตฺถิ, อปฺปวตฺติยํ โหตีติ ปริคฺคาหโก ภิกฺขุ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม โหติ. อฏฺฐตฺตึสอารมฺมเณสุ จิตฺตรุจิยํ กมฺมฏฺฐานํ คเหตฺวา นิสินฺโนปิ ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺโนปิ ตุณฺหีภาเว สมฺปชานการี นาม. เอตฺถ จ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สํสรนฺโต สี.,ก. สมฺปชญฺญสฺเสว สี.,ฉ.ม. ปพฺพานํ ฉ.ม. @พาตฺตึสติรจฺฉานกถํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๘.

เอโก อิริยาปโถ ทฺวีสุ ฐาเนสุ อาคโต. โส เหฏฺฐา อภิกฺกนฺเต ปฏิกฺกนฺเตติ เอตฺถ ภิกฺขาจารคามํ คจฺฉโต อาคจฺฉโต จ อทฺธานคมนวเสน กถิโต. คเต ฐิเต นิสินฺเนติ เอตฺถ ๑- วิหาเร จุณฺณิกปาทุทฺธารวเสน กถิโตติ เวทิตพฺโพ. พุทฺธานุสฺสติวเสนาติอาทโย เหฏฺฐา ตตฺถ ตตฺถ ปกาสิตา เอว. อรตีติ รติปฏิกฺเขโป. อรติตาติ อรมนากาโร. อนภิรตีติ อนภิรตภาโว. อนภิรมนาติ อนภิรมนากาโร. อุกฺกณฺฐิตาติ อุกฺกณฺฐนากาโร. ปริตสฺสิตาติ อุกฺกณฺฐนวเสเนว ปริตสฺสนา. [๒๐๕] กึสู อสิสฺสามีติ ๒- กึ ภุญฺชิสฺสามิ. กุว วา อสิสฺสนฺติ กุหึ วา อสิสฺสามิ. ทุกฺขํ วต เสตฺถ กุวชฺช เสสฺสนฺติ อิมํ รตฺตึ ทุกฺขํ สยึ, อชฺช อาคมนรตฺตึ กตฺถ สยิสฺสํ. เอเต วิตกฺเกติ เอเต ปิณฺฑปาตนิสฺสิเต เทฺว, เสนาสนนิสฺสิเต เทฺวติ จตฺตาโร วิตกฺเก. อนิเกตจารีติ อปลิโพธจารี นิตฺตณฺหจารี. ผลเก วาติ วงฺกาทิผลกปีเฐ จ. อาคามิรตฺตินฺติ อาคมนิรตฺติยํ. อาเทวเนยฺเยติ วิเสเสน เทวนิยฺเย. ปริเทวเนยฺเยติ สมนฺตโต เทวนิยฺเย. [๒๐๖] กาเลติ ปิณฺฑปาตกาเล ปิณฺฑปาตสงฺขาตํ อนฺนํ วา, จีวรกาเล จีวรสงฺขาตํ วสนํ วา ลทฺธา ธมฺเมน สเมนาติ อธิปฺปาโย. มตฺตํ โส ๓- ชญฺญาติ ปริคฺคเห จ ๔- ปริโภเค จ โส ปมาณํ ชาเนยฺย. อิธาติ สาสเน, นิปาตมตฺตเมว วา เอตํ. โตสนตฺถนฺติ สนฺโตสตฺถํ, เอตทตฺถํ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. โส เตสุ คุตฺโตติ โส ภิกฺขุ เตสุ ปจฺจเยสุ คุตฺโต. ยตจารีติ สญฺญตวิหาโร, รกฺขิตอิริยาปโถ รกฺขิตกายวจีมโนทฺวาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. "ยติจารี"ติปิ ปาโฐ เอโสเยวตฺโถ. รุสิโตติ โรสิโต, ฆฏฺฏิโตติ วุตฺตํ โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คเต ฐิเตติ เอตฺถ ฉ.ม. กึสู อสิสฺสนฺติ @ ฉ.ม. มตฺตํ ส ก. ปฏิคฺคหเณ จ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๖๙.

ทฺวีหิ การเณหิ มตฺตํ ชาเนยฺยาติ ทฺวีหิ ภาเคหิ ปมาณํ ชาเนยฺย. ปฏิคฺคหณโต วาติ ปเรหิ ทียมานคฺคหณกาลโต วา. ปริโภคโต วาติ ปริภุญฺชนกาลโต วา. โถเกปิ ทียมาเนติ อปฺปเกปิ ทียมาเน. กุลานุทยายาติ กุลานํ อนุทยตาย. กุลานุรกฺขายาติ กุลานํ อนุรกฺขณตฺถาย. ปฏิคฺคณฺหาตีติ โถกมฺปิ คณฺหาติ. พหุเกปิ ทียมาเนติ อนปฺปเกปิ ทียมาเน. กายปริหาริกํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ เอตฺถ กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ. กุจฺฉิปริหาริกนฺติ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ. อิตรีตรปฺปจฺจยสนฺโตเสน สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน อฏฺฐ ปริกฺขารา วฏฺฏนฺติ ตีณิ จีวรานิ ปตฺโต ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนวาสิ เอกา สูจิ กายพนฺธนํ ปริสฺสาวนนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ วาสิ สูจิ จ พนฺธนํ ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ. ๑- เต สพฺเพ กายปริหาริกาปิ โหนฺติ กุจฺฉิปริหาริกาปิ. กถํ? ติจีวรํ ตาว นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ วิจรณกาเล กายํ ปริหรติ โปเสตีติ กายปริหาริกํ โหติ. จีวรกณฺเณน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา ปิวนกาเล ขาทิตพฺพผลาผลคฺคหณกาเล จ กุจฺฉึ ปริหรติ โปเสตีติ กุจฺฉิปริหาริกํ โหติ. ปตฺโตปิ เตน อุทกํ อุทฺธริตฺวา นฺหานกาเล กุฏิปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริโก โหติ. อาหารํ คเหตฺวา ภุญฺชนกาเล กุจฺฉิปริหาริโก. วาสิปิ ตาย ทนฺตกฏฺฐจฺเฉทนกาเล มญฺจปีฐานํ องฺคปาทจีวรกุฏิทณฺฑกสชฺชนกาเล จ กายปริหาริกา โหติ. อุจฺฉุจฺเฉทนนาฬิเกราทิตจฺฉนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา. สูจิ จีวรสิพฺพนกาเล กายปริหาริกา โหติ. ปูวํ วา ผลํ วา วิชฺฌิตฺวา ขาทนกาเล กุจฺฉิปริหาริกา. กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา วิจรณกาเล กายปริหาริกํ. อุจฺฉุอาทีนิ @เชิงอรรถ: ที.อ. ๑/๑๘๖, ม.อ. ๒/๑๑๙, องฺ.อ. ๓/๔๒๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๐.

พนฺธิตฺวา คหณกาเล กุจฺฉิปริหาริกํ. ปริสฺสาวนํ เตน อุทกํ ปริสฺสาเวตฺวา นฺหานกาเล เสนาสนปริภณฺฑกรณกาเล จ กายปริหาริกํ, ปานียปานกปริสฺสาวนกาเล เตเนว ติลตณฺฑุลปุถุกาทีนิ คเหตฺวา ขาทนกาเล จ กุจฺฉิปริหาริกํ. ปฏิสงฺขา โยนิโสติ อุปาเยน ปเถน ปฏิสงฺขาย ญตฺวา, ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ "สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติอาทินา นเยน วุตฺตปจฺจเวกฺขณเมว โยนิโส ปฏิสงฺขาติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ จีวรนฺติ อนฺตรวาสกาทีสุ ยํ กิญฺจิ. ปฏิเสวตีติ ปริภุญฺชติ นิวาเสติ วา ปารุปติ วา. ยาวเทวาติ ปโยชนาวธิปริจฺเฉทนิยมวจนํ. เอตฺตกเมว หิ โยคิโน จีวรปฏิเสวเน ปโยชนํ, ยทิทํ สีตสฺส ปฏิฆาตายาติอาทิ, น อิโต ภิยฺโย. สีตสฺสาติ อชฺฌตฺตธาตุกฺโขภวเสน วา พหิทฺธา อุตุปริณามนวเสน วา อุปฺปนฺนสฺส ยสฺส กสฺสจิ สีตสฺส. ปฏิฆาตายาติ ปฏิหนนตฺถํ. ยถา สรีเร อาพาธํ น อุปฺปาเทติ, เอวํ ตสฺส วิโนทนตฺถํ. สีตพฺภาหเต หิ สรีเร วิกฺขิตฺตจิตฺโต โยนิโส ปทหิตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา สีตสฺส ปฏิฆาตาย จีวรํ เสวิตพฺพนฺติ ภควา อนุญฺญาสิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เกวลํ เหตฺถ อุณฺหสฺสาติ อคฺคิสนฺตาปสฺส, ตสฺส วนทาหาทีสุ สมฺภโว เวทิตพฺโพ. ฑํสมกสวาตาตปสิรึสปสมฺผสฺสานนฺติ เอตฺถ ปน ฑํสาติ ฑํสนมกฺขิกา. "อนฺธมกฺขิกา"ติปิ วุจฺจนฺติ. มกสาติ มกสา เอว. วาตาติ สรชอรชาทิวาตา. ๑- อาตโปติ สูริยาตโป. สิรึสปาติ ๒- เย เกจิ สรนฺตา คจฺฉนฺติ ทีฆชาติกา สปฺปาทโย, เตสํ ทฏฺฐสมฺผสฺโส จ ผุฏฺฐสมฺผสฺโส จาติ ทุวิโธ สมฺผสฺโส, โสปิ จีวรํ ปารุปิตฺวา นิสินฺนํ น พาธติ. ตสฺมา ตาทิเสสุ ฐาเนสุ เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย ปฏิเสวติ. ยาวเทวาติ ปุน เอตสฺส วจนํ นิยตปฺปโยชนาวธิปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ. หิริโกปินปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ นิยตปฺปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ โหนฺติ. ตตฺถ หิริโกปินนฺติ ตํ ตํ สมฺพาธฏฺฐานํ. ยสฺมึ ยสฺมึ หิ องฺเค วิวริยมาเน หิรี กุปฺปติ วินสฺสติ, ตํ ตํ หิรึ โกปนโต @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สรชอรชาทิเภทา ฉ.ม. สรีสปาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๑.

หิริโกปินนฺติ วุจฺจติ. ตสฺส จ หิริโกปินสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ หิริโกปินปฏิจฺฉาทนตฺถํ. "หิริโกปินํ ปฏิจฺฉาทนตฺถนฺ"ติปิ ๑- ปาโฐ. ปิณฺฑปาตนฺติ ยํ กิญฺจิ อาหารํ. โย หิ โกจิ อาหาโร ภิกฺขุโน ปิณฺโฑเลฺยน ปตฺเต ปติตตฺตา "ปิณฺฑปาโต"ติ วุจฺจติ. ปิณฺฑานํ วา ปาโตติ ๒- ปิณฺฑปาโต, ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธานํ ภิกฺขานํ สนฺนิปาโต, สมูโหติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมว. เสนาสนนฺติ สยนญฺจ อาสนญฺจ. ยตฺถ ยตฺถ หิ เสติ วิหาเร วา อฑฺฒโยคาทิมฺหิ วา, ตํ เสนํ. ยตฺถ ยตฺถ อาสติ นิสีทติ, ตํ อาสนํ, ตํ เอกโต กตฺวา "เสนาสนนฺ"ติ วุจฺจติ. อุตุปริสฺสยวิโนทนปฏิสลฺลานารามตฺถนฺติ ปริสหนฏฺเฐน ๓- อุตุเยว อุตุปริสฺสโย. อุตุปริสฺสยวิโนทนตฺถญฺจ ปฏิสลฺลานารามตฺถญฺจ. โย สรีราพาธจิตฺตวิกฺเขปกโร ๔- อสปฺปาโย อุตุ เสนาสนปฏิเสวเนน วิโนเทตพฺโพ โหติ, ตสฺส วิโนทนตฺถํ เอกีภาวสุขตฺถญฺจาติ วุตฺตํ โหติ. กามญฺจ สีตปฏิฆาตาทินาว อุตุปริสฺสยวิโนทนํ วุตฺตเมว. ยถา ปน จีวรปฏิเสวเน "หิริโกปินปฏิจฺฉาทนํ หิ ๕- นิยตปฺปโยชนํ, อิตรานิ กทาจิ กทาจิ ภวนฺตี"ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ นิยตอุตุปริสฺสยวิโนทนํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ วา อยํ วุตฺตปฺปกาโร อุตุ อุตุเยว. ปริสฺสโย ปน ทุวิโธ ปากฏปริสฺสโย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย จ. ตตฺถ ปากฏปริสฺสโย สีหพฺยคฺฆาทโย, ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสโย ราคโทสาทโย. เต ยตฺถ อปริคุตฺติยา จ อสปฺปายรูปทสฺสนาทินา จ อาพาธํ น กโรนฺติ, ตํ เสนาสนํ เอวํ ชานิตฺวา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปฏิเสวนฺโต ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา โยนิโส เสนาสนํ อุตุปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ปฏิเสวตีติ เวทิตพฺโพ. คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารนฺติ เอตฺถ โรคสฺส ปฏิอยนฏฺเฐน ปจฺจโย, ปจฺจนีกคมนฏฺเฐนาติ อตฺโถ. ยสฺส กสฺสจิ สปฺปายสฺเสตํ อธิวจนํ. ภิสกฺกสฺส กมฺมํ เตน @เชิงอรรถ: สี. หิริโกปนปฏิจฺฉาทนตฺถนฺติ ฉ.ม. อิติ-สทฺโท น ทิสฺสติ สี.,ก. @ปริสฺสยนฏฺเฐน สี.,ก. สรีรจิตฺตวิรูปกโร ฉ.ม. หิ-สทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๒.

อนุญฺญาตตฺตาติ เภสชฺชํ. คิลานปจฺจโยว เภสชฺชํ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ, ยํ กิญฺจิ คิลานสฺส สปฺปายํ ภิสกฺกกมฺมํ เตลมธุผาณิตาทีติ วุตฺตํ โหติ. ปริกฺขาโรติ ปน "สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตฺตํ โหตี"ติอาทีสุ ๑- ปริวาโร วุจฺจติ. "รโถ สีลปริกฺขาโร, ฌานกฺโข จกฺกวีริโย"ติอาทีสุ ๒- อลงฺกาโร. "เย จ โข อิเม ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา"ติอาทีสุ ๓- สมฺภาโร. อิธ ปน สมฺภาโรปิ ปริวาโรปิ วฏฺฏติ. ตญฺจ คิลานปจฺจยเภสชฺชํ ชีวิตสฺส ปริวาโรปิ โหติ, ชีวิตนาสกาพาธุปฺปตฺติยา อนฺตรํ อทตฺวา รกฺขณโต สมฺภาโรปิ. ยถา จิรํ ปวตฺตติ, เอวมสฺส การณภาวโต, ตสฺมา "ปริกฺขาโร"ติ วุจฺจติ. เอวํ คิลานปจฺจยเภสชฺชญฺจ ตํ ปริกฺขาโร จาติ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกขาโร, ตํ คิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารํ. คิลานสฺส ยํ กิญฺจิ สปฺปายํ ภิสกฺกานุญฺญาตํ เตลมธุผาณิตาทิชีวิตปริกฺขารนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุปฺปนฺนานนฺติ ชาตานํ ภูตานํ นิพฺพตฺตานํ. เวยฺยาพาธิกานนฺติ เอตฺถ พฺยาพาโธติ ธาตุกฺโขโภ ตํสมุฏฺฐานา จ กุฏฺฐคณฺฑปีฬกาทโย, พฺยาพาธโต อุปฺปนฺนตฺตา เวยฺยาพาธิกา. เวทนานนฺติ ทุกฺขเวทนา, อกุสลวิปากเวทนา, ตาสํ เวยฺยาพาธิกานํ เวทนานํ. อพฺยาปชฺฌปรมตายาติ ๔- นิทฺทุกฺขปรมตาย. ยาว ตํ ทุกฺขํ สพฺพํ ปหีนํ โหติ, ตาวาติ อตฺโถ. สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ ปจฺจยสนฺโตเสน สนฺตุฏฺโฐ โหติ. อิตรีตเรน จีวเรนาติ ถูลสุขุมลูขปฺปณีตถิรชิณฺณานํ เยน เกนจิ. อถ โข ยถาลทฺธาทีนํ อิตรีตเรน เยน เกนจิ ๕- สนฺตุฏฺโฐ โหตีติ อตฺโถ. จีวรสฺมึ หิ ตโย สนฺโตสา ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ. ปิณฺฑปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. วณฺณวาทีติ เอโก สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ น กเถติ, เอโก น สนฺตุฏฺโฐ โหติ, สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก เนว สนฺตุฏฺโฐ โหติ, น @เชิงอรรถ: องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๗/๘๗ สํ.มหา. ๑๙/๔/๕ ม.มู. ๑๒/๑๙๒/๑๖๓ @ ฉ.ม. อพฺยาพชฺฌ.... สี. อุจฺจเยน ปวิจเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๓.

สนฺโตสสฺส วณฺณํ กเถติ, เอโก สนฺตุฏฺโฐ จ โหติ, สนฺโตสสฺส จ วณฺณํ กเถติ, ตํ ทสฺเสตุํ "อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยา จ วณฺณวาที"ติ วุตฺตํ. อเนสนนฺติ ทูเตยฺยปหีนคมนานุโยคปฺปเภทํ นานปฺปการํ อเนสนํ. อปฺปติรูปนฺติ อยุตฺตํ. อลทฺธา จาติ อลภิตฺวา. ยถา เอกจฺโจ "กถํ นุ โข จีวรํ ลภิสฺสามี"ติ ปุญฺญวนฺเตหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ เอกโต หุตฺวา โกหญฺญํ กโรนฺโต อุตฺตสฺสติ ปริตสฺสติ, สนฺตุฏฺโฐ ภิกฺขุ เอวํ อลทฺธา จ จีวรํ น ปริตสฺสติ. ลทฺธา จาติ ธมฺเมน สเมน ลภิตฺวา. อคธิโตติ วิคตโลภวนฺโต. อมุจฺฉิโตติ อธิมตฺตตณฺหาย อมุจฺฉิโต. ๑- อนชฺฌาปนฺโนติ ตณฺหาย อโนตฺถโฏ อปริโยนทฺโธ. อาทีนวทสฺสาวีติ อเนสนาปตฺติยญฺจ คธิตปริโภเค จ อาทีนวํ ปสฺสมาโน. นิสฺสรณปญฺโญติ "ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตายา"ติ วุตฺตํ ๒- นิสฺสรณํ เอว ปชานนฺโต. อิตรีตรจีวรสนฺตุฏฺฐิยาติ เยน เกนจิ จีวเรน สนฺตุฏฺฐิยา. เนวตฺตานุกฺกํเสตีติ "อหํ ปํสุกูลิโก, มยา อุปสมฺปทมาเฬเยว ปํสุกูลิกงฺคํ คหิตํ, โก มยา สทิโส อตฺถี"ติ อตฺตุกฺกํสนํ น กโรติ. น ปรํ วมฺเภตีติ "อิเม ปนญฺเญ ภิกฺขู น ปํสุกูลิกา"ติ วา "ปํสุกูลิกมตฺตมฺปิ เอเตสํ นตฺถี"ติ วา เอวํ ปรํ น วมฺเภติ. โย หิ ตตฺถ ทกฺโขติ โย ตสฺมึ จีวรสนฺโตเส วณฺณวาที, ตาสุ วา ๓- ทกฺโข เฉโก พฺยตฺโต. อนลโสติ สาตจฺจกิริยาย อาลสิยวิรหิโต. สมฺปชาโน ปฏิสฺสโตติ สมฺปชานปญฺญาย เจว สติยา จ ยุตฺโต. โปราเณติ น อธุนุปฺปตฺติเก. ๔- อคฺคญฺเญติ "อคฺโค"ติ ชานิตพฺเพ. อริยวํเส ฐิโตติ อริยานํ วํเส ปติฏฺฐิโต. อริยวํโสติ จ ยถา หิ ขตฺติยวํโส พฺราหฺมณวํโส เวสฺสวํโส สุทฺทวํโส สมณวํโส กุลวํโส ราชวํโส, เอวํ อยมฺปิ อฏฺฐโม อริยวํโส อริยตนฺติ อริยปเวณี นาม โหติ. โส โข ปนายํ อริยวํโส อิเมสํ วํสานํ มูลคนฺธาทีนํ กาฬานุสาริคนฺธาทโย วิย อคฺคมกฺขายติ. เก ปน เต อริยา เยสํ เอโส วํโสติ? อริยา วุจฺจนฺติ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ ตถาคตสาวกา จ, เอเตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. มุจฺฉํ อนาปนฺโน ม.มู. ๑๒/๒๓/๑๔ ม.,ก. วณฺณวาทิตาทีสุ วา ม. @อนวุปฺปตฺติเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๔.

อิโต ปุพฺเพ หิ สตสหสฺสกปฺปาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เต หิ อริยา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. เตสํ พุทฺธานํ ปรินิพฺพานโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม พุทฺโธ อุปฺปนฺโน ฯเปฯ อิมสฺมึ กปฺเป กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป อมฺหากํ ภควา โคตโมติ จตฺตาโร พุทฺธา อุปฺปนฺนา, เตสํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส. อปิ จ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ สพฺพพุทฺธปจฺเจกพุทฺธสาวกานํ อริยานํ วํโสติ อริยวํโส, ตสฺมึ อริยวํเส ปติฏฺฐิโต. อิตรีตเรน ปิณฺฑปาเตนาติ เยน เกนจิ ปิณฺฑปาเตน. เสนาสนาทีสุปิ เอเสว นโย. อายตเนสูติ จกฺขฺวาทีสุ อายตเนสุ. ยโตติ สญฺญโต. ยตฺโตติ ยตฺตวา. ปฏิยตฺโตติ อติวิย ยตฺตวา. คุตฺโตติ รกฺขิโต. โคปิโตติ มญฺชุสาย วิย ปฏฺฐปิโต. รกฺขิโตติ ปฏิสามิโต. สํวุโตติ ทฺวารสํวรเณน ปิหิโต. ขุํสิโตติ ครหิโต. วมฺภิโตติ อปสาทิโต. ฆฏฺฏิโตติ ฆฏฺฏนมาปาทิโต. ครหิโตติ อวมญฺญิโต. อุปวทิโตติ อกฺโกสิโต. ผรุเสนาติ มมฺมจฺเฉทนวจเนน. กกฺขเฬนาติ ทารุเณน. นปฺปฏิวชฺชาติ ปฏิปฺผริตฺวา น กเถยฺย. [๒๐๗] ฌานานุยุตฺโตติ อนุปฺปนฺนุปฺปาทเนน อุปฺปนฺนเสวเนน จ ฌาเนน อนุยุตฺโต. อุเปกฺขมารพฺภ สมาหิตตฺโตติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ อุปฺปาเทตฺวา สมาหิตจิตฺโต. ตกฺกาสยํ กุกฺกุจฺจญฺจุปจฺฉินฺเทติ ๑- กามวิตกฺกาทิวิตกฺกญฺจ กามสญฺญาทิกํ วิตกฺกสฺส อาสยญฺจ หตฺถกุกฺกุจฺจาทิกุกฺกุจฺจญฺจ ๒- อุปจฺฉินฺเทยฺย. อนุปฺปนฺนสฺส วา ปฐมชฺฌานสฺส อุปฺปาทายาติ ตสฺมึ อตฺตภาเว อนุปฺปนฺนสฺส วา อุปฺปชฺชิตฺวา ปริหีนสฺส วา ปฐมชฺฌานสฺส อุปฺปาทนตฺถํ อตฺตโน สนฺตาเน @เชิงอรรถ: ก. กุกฺกุจฺจิยูปจฺฉินฺเทติ ก. กุกฺกุจฺจิยญฺจ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๕.

ปฏิลาภตฺถํ. อุปฺปนฺนํ วา ปฐมชฺฌานํ อาเสวตีติอาทีสุ เอตฺถ อาทเรน เสวติ ปคุณํ กโรติ ภาเวติ วฑฺเฒติ พหุลีกโรติ ปุนปฺปุนํ กโรติ. อุเปกฺขาติ จตุตฺถชฺฌาเน อุปฺปนฺนา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา. อุเปกฺขาติ สภาวปทํ. อุเปกฺขนาติ อุปปตฺติโต อิกฺขนากาโร. อชฺฌุเปกฺขนาติ อธิกา หุตฺวา อิกฺขนา. จิตฺตสมตาติ จิตฺตสฺส สมตา จิตฺตสฺส อูนาติริตฺตตํ วชฺเชตฺวา สมภาโว. จิตฺตปฺปสฺสทฺธตาติ จิตฺตสฺส อปฺปคพฺภตา, อถทฺธภาโวติ อตฺโถ. มชฺฌตฺตตา จิตฺตสฺสาติ น สตฺตสฺส น โปสสฺส, จิตฺตสฺส มชฺฌตฺตภาโวติ อตฺโถ. จตุตฺเถ ฌาเน อุเปกฺขํ อารพฺภาติ จตุตฺถสฺมึ ฌานสฺมึ อุปฺปนฺนํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขํ ปฏิจฺจ. เอกคฺคจิตฺโตติ เอการมฺมเณ ปวตฺตจิตฺโต. อวิกฺขิตฺตจิตฺโตติ อุทฺธจฺจวิรหิโต น วิกฺขิตฺตจิตฺโต. นว วิตกฺกา วุตฺตนยา เอว. กามวิตกฺกานํ กามสญฺญาสโยติ กามวิตกฺกํ วิตกฺเกนฺตสฺส อุปฺปนฺนา กามสญฺญา เตสํ วิตกฺกานํ อาสโย วสโนกาโสติ กามสญฺญาสโย. พฺยาปาทวิตกฺกาทีสุปิ เอเสว นโย. [๒๐๘] จุทิโต วจีภิ สติมาภินนฺเทติ อุปชฺฌายาทีหิ วาจาหิ โจทิโต สมาโน สติมา หุตฺวา ตํ โจทนํ อภินนฺเทยฺย. วาจํ ปมุญฺเจ กุสลนฺติ ญาณสมุฏฺฐิตํ วาจํ ปมุญฺเจยฺย. นาติเวลนฺติ อติเวลํ ปน วาจํ กาลเวลญฺจ สีลเวลญฺจ อติกฺกนฺตํ นปฺปมุญฺเจยฺย. ชนวาทธมฺมายาติ ชนปริวาทกถาย. น เจตเยยฺยาติ เจตนํ น อุปฺปาเทยฺย. อิทํ เต อปฺปตฺตนฺติ อิทํ ตว น ปตฺตํ. อสารุปฺปนฺติ ตว ปโยคํ อสารุปฺปํ. อสีลฏฺฐนฺติ ตว ปโยคํ น สีเล ปติฏฺฐิตนฺติ ๑- อสีลฏฺฐํ, สีเล ฐิตสฺส ปโยคํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ "อสิลิฏฺฐนฺ"ติ ปฐนฺติ, อมฏฺฐวจนนฺติ ๒- อตฺถํ วณฺณยนฺติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ปติฏฺฐนฺติ สี. น ปฏฺฐิตวจนนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๖.

นิธีนนฺติ ตตฺถ ตตฺถ นิทหิตฺวา ฐปิตานํ หิรญฺญสุวณฺณาทิปูรานํ นิธิกุมฺภีนํ. ปวตฺตารนฺติ กิจฺฉชีวิเก ทุคฺคตมนุสฺเส อนุกมฺปํ กตฺวา "เอหิ สุเขน เต ชีวนุปายํ ทสฺเสสฺสามี"ติ นิธิฏฺฐานํ เนตฺวา หตฺถํ ปสาเรตฺวา "อิมํ คเหตฺวา สุขํ ชีวา"ติ อาจิกฺขิตารํ วิย. วชฺชทสฺสินนฺติ เทฺว วชฺชทสฺสิโน "อิมินา นํ อสารุปฺเปน วา ขลิเตน วา สํฆมชฺเฌ นิคฺคณฺหิสฺสามี"ติ รนฺธคเวสโก จ อญฺญาตํ ญาปนตฺถาย ญาตํ อนุคฺคณฺหนตฺถาย สีลาทินา จสฺส วุฑฺฒิกามตาย ตํ ตํ วชฺชํ โอโลกเนน อุลฺลปนสภาวสณฺฐิโต จ. อยํ อิธ อธิปฺเปโต. ยถา หิ ทุคฺคตมนุสฺโส "อิมํ คณฺหาหี"ติ ตชฺเชตฺวา โปตฺเถตฺวาปิ นิธึ ทสฺเสนฺเต โกปํ น กโรติ, ปมุทิโตว โหติ, เอวเมว เอวรูเป ปุคฺคเล อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา อาจิกฺขนฺเต โกโป น กาตพฺโพ, ตุฏฺเฐเนว ภวิตพฺพํ. "ภนฺเต มหนฺตํ โว กมฺมํ กตํ, ๑- มยฺหํ อาจริยุปชฺฌายฏฺฐาเน ฐตฺวา โอวทนฺเตหิ ปุนปิ มํ วเทยฺยาถา"ติ ปวาเรตพฺพเมว. นิคฺคยฺหวาทินฺติ เอกจฺโจ หิ สทฺธิวิหาริกาทีนํ อสารุปฺปํ วา ขลิตํ วา ทิสฺวา "อยํ เม มุโขทกทานาทีหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหติ, สเจ นํ วกฺขามิ, น มํ อุปฏฺฐหิสฺสติ, เอวํ เม ปริหานิ ภวิสฺสตี"ติ วตฺตุํ อวิสหนฺโต น นิคฺคยฺหวาที นาม โหติ, โส อิมสฺมึ สาสเน กจวรํ อากิรติ. โย ปน ตถารูปํ วชฺชํ ทิสฺวา วชฺชานุรูปํ ตชฺเชตฺวา ปณาเมนฺโต ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺโต วิหารา นีหรนฺโต สิกฺขาเปติ, อยํ นิคฺคยฺหวาที นาม เสยฺยถาปิ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. วุตฺตเญฺหตํ ๒- "นิคฺคยฺห นิคฺคยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, ปวยฺห ปวยฺหาหํ อานนฺท วกฺขามิ, โย สาโร โส ฐสฺสตี"ติ. เมธาวินฺติ ธมฺโมชปญฺญาย สมนฺนาคตํ. ตาทิสนฺติ เอวรูปํ ปณฺฑิตํ ภเชยฺย ปยิรุปาเสยฺย. ตาทิสํ หิ อาจริยํ ภชมานสฺส อนฺเตวาสิกสฺส เสยฺโยว โหติ, น ปาปิโย, วุฑฺฒิเยว โหติ, โน ปริหานีติ. โอวเทยฺยาติ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ วทนฺโต โอวทติ นาม, อนุปฺปนฺเน "อยโสปิ เต สิยา"ติอาทิวเสน อนาคตํ ทสฺเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สมฺมุขา วทนฺโตปิ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กตํ กมฺมํ ม.อุ. ๑๔/๑๙๖/๑๖๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๗.

โอวทติ นาม, ปรมฺมุขา ทูตํ วา สาสนํ วา เปเสนฺโต อนุสาสติ นาม. สกึ วทนฺโตปิ โอวทติ นาม, ปุนปฺปุนํ วทนฺโต อนุสาสติ นาม. โอวทนฺโต เอว วา อนุสาสติ นามาติ เอวํ โอวเทยฺย อนุสาเสยฺย. อสพฺภาติ อกุสลธมฺมา นิวาเรยฺย, กุสลธมฺเม ปติฏฺฐาเปยฺยาติ อตฺโถ. สตํ หิ โส ปิโย โหตีติ โส เอวรูโป ปุคฺคโล พุทฺธาทีนํ สปฺปุริสานํ ปิโย โหติ. เย ปน อทิฏฺฐธมฺมา อวิติณฺณปรโลกา อามิสจกฺขุกา ชีวิกตฺถาย ปพฺพชิตา, เตสํ อสตํ โส โอวาทโก อนุสาสโก "น ตฺวํ อมฺหากํ อุปชฺฌาโย, น อาจริโย, กสฺมา อเมฺห ๑- โอวทสี"ติ เอวํ มุขสตฺตีหิ วิชฺฌนฺตานํ อปฺปิโย โหตีติ. เอกกมฺมนฺติ อปโลกนกมฺมาทิกํ เอกกมฺมํ. เอกุทฺเทโสติ นิทานุทฺเทสาทิโก เอกุทฺเทโส. สมสิกฺขตาติ สมานสิกฺขตา. อาหตจิตฺตตนฺติ โกเธน ปหฏจิตฺตภาวํ. ขิลชาตตนฺติ ถทฺธภาวํ. ปญฺจปิ เจโตขิเลติ พุทฺธธมฺมสํฆสิกฺขาสพฺรหฺมจารีสุ ปญฺจสุปิ จิตฺตสฺส ถทฺธภาเว. ญาณสมุฏฺฐิตํ วาจนฺติ ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน อุปฺปาทิตํ วากฺยํ. มุญฺเจยฺยาติ วิสฺสชฺเชยฺย. อตฺถูปสํหิตนฺติ อตฺถสหิตํ การณสหิตํ. ธมฺมูปสํหิตนฺติ ธมฺเมน ยุตฺตํ. กาลาติกฺกนฺตํ วาจํ น ภาเสยฺยาติ กาลาตีตํ วาจํ น กเถยฺย ตสฺส กาลสฺส อติกฺกนฺตตฺตา. เวลาติกฺกนฺตนฺติ มริยาทาตีตํ วจนํ น ภเณยฺย วจนมริยาทสฺส อติกฺกนฺตตฺตา. อุภยวเสน กาลเวลา. โย จ ๒- กาเล อสมฺปตฺเตติ อตฺตโน วจนกาเล อสมฺปตฺเต. อติเวลนฺติ เวลาติกฺกนฺตํ กตฺวา อติเรกปฺปมาณํ ภาสติ. นิหโต เสตีติ นิคฺฆาติโต สยติ. โกกิลาเยว อตฺรโชติ กากิยา ปฏิชคฺคิโต โกกิลาย อพฺภนฺตเร ชาโต โกกิลโปตโก วิย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อมฺหากํ ฉ.ม. โย เว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๘.

[๒๐๙] อถาปรนฺติ อถ อิทานิ อิโต ปรมฺปิ. ปญฺจ รชานีติ รูปราคาทีนิ ปญฺจ รชานิ. เยสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ เยสํ อุปฏฺฐิตสฺสติ หุตฺวาว วินยนตฺถํ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺเขยฺย. เอวํ สิกฺขนฺโต หิ รูเปสุ ฯเปฯ ผสฺเสสุ สเหถ ราคํ, น อญฺเญติ. ๑- รูปรโชติ รูปารมฺมณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺโน ราคาทิรโช. สทฺทรชาทีสุปิ เอเสว นโย. [๒๑๐] ตโต โส เตสํ วินยาย สิกฺขนฺโต อนุกฺกเมน:- เอเตสุ ธมฺเมสูติ คาถา. ตตฺถ เอเตสูติ รูปาทีสุ. กาเลน โส สมฺมา ธมฺมํ ปริวีมํสมาโนติ โส ภิกฺขุ ยฺวายํ "อุทฺธเต จิตฺเต สมถสฺส กาโล"ติอาทินา ๒- นเยน กาโล วุตฺโต, เตน กาเลน สพฺพํ สงฺขตธมฺมํ อนิจฺจาทินเยน ปริวีมํสมาโน. เอโกทิภูโต วิหเน ตมํ โสติ โส เอกคฺคจิตฺโต สพฺพโมหาทิตมํ วิหเนยฺย, นตฺถิ เอตฺถ สํสโย. อุทฺธเต จิตฺเตติ วีริยินฺทฺริยวเสน จิตฺเต อวูปสนฺเต. พลววีริยํ หิ มนฺทสมาธึ วีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. เอวํ อุทฺธเต จิตฺเต. สมถสฺส กาโลติ สมาธิสฺส ภาวนาย กาโล. สมาหิเต จิตฺเตติ อุปจารปฺปนาหิ จิตฺเต สมาหิเต. พลวสมาธิ หิ มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ. สมาธิ วีริเยน สญฺโญชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ. วีริยํ สมาธินา สญฺโญชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ. วิปสฺสนาย กาโลติ เอวํ สมาหิเต อนิจฺจาทิวเสน วิวิธาย วิปสฺสนาย ๓- กาโล, สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวํ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณาติ. สมาธิปญฺญาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ หิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปน ปญฺญา พลวตี วฏฺฏติ. เอวํ หิ โส ลกฺขณปฏิเวธํ ปาปุณาติ. อุภินฺนํ ปน สมตฺเตปิ อปฺปนา โหติ เอว. @เชิงอรรถ: ก. อญฺญานิ สํ.มหา. ๑๙/๒๓๔/๑๐๑ ฉ.ม. ปสฺสนาย

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๗๙.

กาเล ปคฺคณฺหติ จิตฺตนฺติ ยสฺมึ สมเย อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตํ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ. นิคฺคณฺหตีติ ยสฺมึ สมเย อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ตํ จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ. สมฺปหํสติ กาเลนาติ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน ๑- วา นิรสฺสาทํ โหติ, ตสฺมึ สมเย อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺฐ สํเวควตฺถูนิ นาม:- ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปญฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺฐิมูลกํ ทุกฺขนฺติ. รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตสฺส ๒- ปสาทํ ชเนติ. อยํ วุจฺจติ "สมฺปหํสติ กาเลนา"ติ. กาเล จิตฺตํ สมาทเหติ ยสฺมึ สมเย สทฺธาปญฺญานํ สมาธิวีริยานญฺจ สมภาโว, ตสฺมึ กาเล จิตฺตํ สมาทเหยฺย ๓- อปฺปนํ ปาเปยฺย ๓-. อชฺฌุเปกฺขติ กาเลนาติ ยสฺมึ สมเย สมฺมาปฏิปตฺตึ อาคมฺม อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมาธิวีถึ ปฏิปนฺนํ ๔- จิตฺตํ โหติ, ตทาสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ น พฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. อยํ วุจฺจติ "อชฺฌุเปกฺขติ กาเลนา"ติ. โส โยคี กาลโกวิโทติ เอโส วุตฺตปฺปกาโร กมฺมฏฺฐานโยเค นิยุตฺโต ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสนสมาทหนอชฺฌุเปกฺขนกาเลสุ เฉโก พฺยตฺโต. กิมฺหิ กาลมฺหีติอาทินา ปคฺคหาทิกาลํ ปุจฺฉติ. อิทานิ ปคฺคหาทิกาลํ วิสฺสชฺเชนฺโต "ลีเน จิตฺตมฺหี"ติอาทิมาห. อติสิถิลวีริยตาทีหิ จิตฺเต ลีนภาวํ คเต ธมฺมวิจยวีริยปีติสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน ปคฺคโห. อุทฺธตสฺมึ วินิคฺคโหติ อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธเต จิตฺเต ปสฺสทฺธิสมาธิอุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสมุฏฺฐาปเนน นิคฺคโห. นิรสฺสาทคตํ จิตฺตํ, สมฺปหํเสยฺย ตาวเทติ @เชิงอรรถ: ก. อุปสมสุขานธิคเมน ฉ.ม.....คุณานุสฺสรเณนาสฺส @ ฉ.ม. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ ฉ.ม. สมถวีถิปฏิปนฺนํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔๘๐.

ปญฺญาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานํ วิคเมน วา อสฺสาทวิรหิตํ คตํ. อฏฺฐสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน วา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน วา ตสฺมึ ขเณ จิตฺตํ สมฺปหํเสยฺย. สมฺปหฏฺฐํ ยทา จิตฺตนฺติ ยสฺมึ กาเล วุตฺตนเยเนว สมฺปหํสิตํ จิตฺตํ โหติ. อลีนํ ภวติ นุทฺธตนฺติ วีริยสมาธีหิ สญฺโญชิตตฺตา ลีนุทฺธจฺจวิรหิตญฺจ โหติ. สมถนิมิตฺตสฺสาติ สมโถ จ นิมิตฺตญฺจ สมถนิมิตฺตํ, ตสฺส สมถนิมิตฺตสฺส. โส กาโลติ โย โส ลีนุทฺธจฺจวิรหิตกาโล วุตฺโต, โส กาโล. อชฺฌตฺตํ รมเย มโนติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ กสิณาทิโคจรชฺฌตฺเต โตเสยฺย อภิรมาเปยฺย. เอเตน เมวุปาเยนาติ เอเตน วุตฺตอุปาเยน เอว. มกาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อชฺฌุเปกฺเขยฺย ตาวเทติ ยทา อุปจารปฺปนาหิ ตํ จิตฺตํ สมาหิตํ, ตทา "สมาหิตํ จิตฺตนฺ"ติ ชานิตฺวา ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ พฺยาปารํ อกตฺวา ตสฺมึ ขเณ อชฺฌุเปกฺขนเมว กเรยฺย. อิทานิ "กิมฺหิ กาลมฺหิ ปคฺคาโห"ติ ปุฏฺฐคาถํ นิคเมนฺโต "เอวํ กาลวิทู ธีโร"ติอาทิมาห. กาเลน กาลํ จิตฺตสฺส, นิมิตฺตมุปลกฺขเยติ กาลานุกาลํ สมาธิสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส อารมฺมณํ สลฺลกฺเขยฺย, อุปปริกฺเขยฺยาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว. เอวํ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสีติ. สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย สาริปุตฺตสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. โสฬสมํ. อฏฺฐกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตา. มหานิทฺเทสวณฺณนา สมตฺตา.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๔๔๔-๔๘๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=10208&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=10208&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=881              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=10137              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=11023              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=11023              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านเล่มถัดไป คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]