อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                     ๔. สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
    [๒๓] จตุตฺเถ สุทฺธฏฺฐเก ปฐมคาถายํ ๑- ตาวตฺโถ:- น ภิกฺขเว เอวรูเปน
ทสฺสเนน สุทฺธิ โหติ, อปิ จ โข กิเลสมลีนตฺตา อสุทฺธํ, กิเลสโรคานํ อธิคมา
สโรคเมว จนฺทาภํ พฺราหฺมณํ, ๒- อญฺญํ วา เอวรูปํ ทิสฺวา ทิฏฺฐิคติโก พาโล
อภิชานาติ "ปสฺสามิ สุทฺธํ ปรมํ อาโรคฺยํ, ๓- เตน จ ทิฏฺฐิสงฺขาเตน ทสฺสเนน
สํสุทฺธิ นรสฺส โหตี"ติ, โส เอวํ อภิชานนฺโต ตํ ทสฺสนํ "ปรมนฺ"ติ ญตฺวา
ตสฺมึ ทสฺสเน สุทฺธานุปสฺสี สมาโน ตํ ทสฺสนํ "มคฺคญาณนฺ"ติ ปจฺเจติ. ตมฺปน
มคฺคญาณํ น โหติ.
    ปรมํ อาโรคฺยํ ปตฺตนฺติ อุตฺตมํ นิพฺยาธึ ปาปุณิตฺวา ฐิตํ. ตาณปฺปตฺตนฺติ
ตถา ปาลนปฺปตฺตํ. เลณปฺปตฺตนฺติ นิลียนปฺปตฺตํ. สรณปฺปตฺตนฺติ ปติฏฺฐาปตฺตํ,
ทุกฺขนาสนํ วา ปตฺตํ. อภยปฺปตฺตนฺติ นิพฺภยภาวปฺปตฺตํ. อจฺจุตปฺปตฺตนฺติ
นิจฺจภาวปฺปตฺตํ. ๔- อมตปฺปตฺตนฺติ อมตํ มหานิพฺพานํ ปตฺตํ. นิพฺพานปฺปตฺตนฺติ
วานวิรหิตปฺปตฺตํ.
    อภิชานนฺโตติ วิเสเสน ชานนฺโต. อาชานนฺโตติ อตฺถํ ชานมาโน. ๕- วิชานนฺโตติ
อเนกวิเธน ชานมาโน. ปฏิวิชานนฺโตติ ตํ ตํ ปฏิจฺจ วิชานมาโน. ปฏิวิชฺฌนฺโตติ
หทเย กุรุมาโน.
    จกฺขุวิญฺญาเณน รูปทสฺสนนฺติ ๖- จกฺขุวิญฺญาเณน รูปสฺส ทสฺสนํ. ญาณนฺติ
ปจฺเจตีติ ปญฺญา อิติ สทฺทหติ. มคฺโคติ ปจฺเจตีติ "อุปาโย"ติ สทฺทหติ. ปโถติ
สญฺจาโร. นียานนฺติ คเหตฺวา ยานํ. ๗- "นิยฺยานนฺ"ติ วา ปาโฐ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปฐมคาถาย  ๒ สี. จนฺทํ อาภพฺพนิกํ  ๓ ฉ.ม. อโรคํ  ๔ สี.,ฉ.ม. นิจฺจลภาวํ
@ปตฺตํ  ๕ ฉ.ม. อาชานมาโน  ๖ ฉ.ม. จุกฺขุวิญฺญาณํ รูปทสฺสเนนาติ  ๗ ฉ.ม. ยาตีติ
@นียานํ
    [๒๔] "ทิฏฺเฐน เจ สุทฺธี"ติ ทุติยคาถา. ตสฺสตฺโถ:- เตน รูปทสฺสนสงฺขาเตน
ทิฏฺเฐน ยทิ กิเลสสุทฺธิ นรสฺส โหติ, เตน วา ญาเณน โส ยทิ ชาติอาทิทุกฺขํ
ปชหาติ, เอวํ สนฺเต อริยมคฺคโต อญฺเญน อสุทฺธิมคฺเคเนว โส สุชฺฌติ,
ราคาทิอุปธีหิ สอุปธิโก เอว จ สมาโน สุชฺฌตีติ วตฺตพฺพตํ อาปนฺโน
โหติ, น จ เอวํวิโธ สุชฺฌติ. ยสฺมา ๑- ทิฏฺฐี หิ นํ ปาว ตถา วทานํ, สา
นํ ทิฏฺฐิเยว "มิจฺฉาทิฏฺฐิโก อยนฺ"ติ กเถติ, ทิฏฺฐิยา อนุรูปํ "สสฺสโต
โลโก"ติอาทินา นเยน ตถา ตถา วทตีติ.
    ราเคน สห วตฺตตีติ สราโค, ราควาติ อตฺโถ. สโทโสติอาทีสุปิ เอเสว
นโย.
    [๒๕] น พฺราหฺมโณติ ตติยคาถา. ตสฺสตฺโถ:- โย ปน พาหิตปาปตฺตา
พฺราหฺมโณ โหติ, โส มคฺเคน อธิคตาสวกฺขโย ขีณาสวพฺราหฺมโณ อริยมคฺคญาณโต
อญฺเญน อภิมงฺคลสมฺมตรูปสงฺขาเต ทิฏฺเฐ  ตถาวิธสทฺทสงฺขาเต สุเต อวีติกฺกมสงฺขาเต
สีเล หตฺถิวตาภิเภเท วเต ปฐวีอาทิเภเท มุเต จ อุปฺปนฺเนน มิจฺฉาญาเณน
สุทฺธึ น อาหาติ. ขีณาสวพฺราหฺมณสฺส ๒- วณฺณภณนาย วุตฺตํ. โส หิ เตธาตุกปุญฺเญ
สพฺพสฺมึ จ ปาเป อนูปลิตฺโต, กสฺมา? ตสฺส ปหีนตฺตา ตสฺส อตฺตทิฏฺฐิยา,
ยสฺส กสฺสจิ วา คหณสฺส ปหีนตฺตา อตฺตญฺชโห, ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ
อกรณโต "นยิธ ปกุพฺพมาโน"ติ วุจฺจติ. ตสฺมา นํ เอวํ ปสํสนฺโต อาห.
สพฺพสฺเสว จสฺส ปุริมปเทน ๓- สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ:- ปุญฺเญ จ ปาเป จ
อนูปลิตฺโต อตฺตญฺชโห นยิธ ปกุพฺพมาโน น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหาติ.
นาติ ปฏิกฺเขโปติ น อิติ ปฏิเสโธ.
    พาเหตฺวา สพฺพปาปกานีติ คาถายตฺโถ:- โย จตุตฺถมคฺเคน พาเหตฺวา สพฺพปาปกานิ
ทิฏฺฐินิฏฺฐิตตฺตา ๔- ฐิตตฺโต ฐิโตอิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. พาหิตปาปตฺตา เอว
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺมา  ๒ ฉ.ม. เสสมสฺส พฺราหฺมณสฺส  ๓ ฉ.ม. ปุริมปาเทน  ๔ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ
@น ทิสฺสติ
จ วิมโล วิมลภาวํ พฺรหฺมภาวํ เสฏฺฐภาวํ ปตฺโต, ปฏินิสฺสฏฺฐสมาธิวิกฺเขปกร-
กิเลสมเลน มคฺคผลสมาธินา ๑- สาธุสมาหิโต, สํสารเหตุสมติกฺกเมน สํสารมติจฺจ
ปรินิฏฺฐิตกิจฺจตาย เกวลีติ จ, ตณฺหาทิฏฺฐิอนิสฺสิตตฺตา อนิสฺสิโตติ จ, โลกธมฺเม-
หิ นิพฺพิการตฺตา ตาทีติ จ ปวุจฺจติ. เอวํ ถุติรโห ส พฺรหฺมา โส พฺราหฺมโณติ.
    อญฺญตฺร สติปฏฺฐาเนหีติ จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน มุญฺจิตฺวา. สมฺมปฺปธานาทีสุปิ
เอเสว นโย.
    สนฺเตเก สมณพฺราหฺมณาติ เอกจฺเจ โลกสงฺเกเตน "สมณพฺราหฺมณา"ติ ลทฺธโวหารา
สํวิชฺชนฺติ. ทิฏฺฐสุทฺธิกาติ ทิฏฺเฐน สุทฺธึ อิจฺฉมานา. เต เอกจฺจานํ รูปานํ
ทสฺสนนฺติ เอเต ทิฏฺฐสุทฺธิกา เอเตสํ รูปารมฺมณานํ โอโลกนํ. มงฺคลํ ปจฺเจนฺตีติ
อิทฺธิการณํ ๒- วุฑฺฒิการณํ สพฺพสมฺปตฺติการณํ ปติฏฺฐาเปนฺติ. ๓- อมงฺคลํ
ปจฺเจนฺตีติ อนิทฺธิการณํ ๔- น วุฑฺฒิการณํ น สพฺพสมฺปตฺติการณํ ปติฏฺฐาเปนฺติ.
เต กาลโต วุฏฺฐหิตฺวาติ เต ๕- ทิฏฺฐาทิมงฺคลิกา ปุเรตรเมว อุฏฺฐหิตฺวา.
อภิมงฺคลคตานีติ วิเสเสน วุฑฺฒิการณํ คตานิ. รูปานิ ปสฺสนฺตีติ นานาวิธานิ
รูปารมฺมณานิ ทกฺขนฺติ. วาตสกุณนฺติ ๖- เอวํนามกํ. ปุสฺสเวฬุวลฏฺฐินฺติ
ปุสฺสนกฺขตฺเตน อุปฺปนฺนํ ตรุณเวฬุวลฏฺฐึ. คพฺภินิตฺถินฺติ สคพฺภํ อิตฺถึ.
กุมารกํ ขนฺเธ อาโรเปตฺวา คจฺฉนฺตนฺติ ตรุณทารกํ อํเส อุสฺสาเปตฺวา คจฺฉมานํ.
ปุณฺณฆฏนฺติ อุทกปุณฺณฆฏํ. โรหิตมจฺฉนฺติ รตฺตโรหิตมจฺฉํ. อาชญฺญรถนฺติ
สินฺธวยุตฺตํ รถํ. อุสภนฺติ มงฺคลอุสภํ. โคกปิลนฺติ กปิลคาวึ.
    ปลาลปุญฺชนฺติ ถุสราสึ. ๗- ตกฺกฆฏนฺติ โคตกฺกาทิปูริตจาฏึ. ริตฺตฆฏนฺติ
ตุจฺฉฆฏํ. นฏนฺติ นฏนาฏกาทึ. ๘-  "ธุตฺตกิริยนฺ"ติ เอเก. นคฺคสมณกนฺติ
นิจฺโจฬสมณํ. ขรนฺติ คทฺรภํ. ขรยานนฺติ คทฺรภยุตฺตํ วยฺหาทิกํ. เอกยุตฺตยานนฺติ
เอเกน วาหเนน
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อคฺคมคฺคผลสมาธินา  ๒ สี.,ม. อิฏฺฐการณํ  ๓ สี. ปฏิจฺฉาเปนฺติ
@๔ สี.,ม. อนิฏฺฐการณํ  ๕ ฉ.ม. เอเต  ๖ ม. จาปสกุณนฺติ, จาตสกุณนฺติ,
@ฉ. จาฏกสกุณนฺติ  ๗ สี. พุสราสึ  ๘ ฉ.ม. นฏกาทึ
สญฺญุตฺตํ ยานํ. กาณนฺติ เอกกฺขิอุภยกฺขิกาณํ. กุณินฺติ หตฺถกุณึ. ขญฺชนฺติ
ขญฺชปาทํ ติริยคตปาทํ. ปกฺขหตนฺติ ปีฐสปฺปึ. ชิณฺณกนฺติ ชราชิณฺณํ. พฺยาธิกนฺติ
พฺยาธิปีฬิตํ. มตนฺติ กาลกตํ.
    สุตสุทฺธิกาติ โสตวิญฺญาเณน สุเตน สุทฺธึ อิจฺฉมานา. สทฺทานํ สวนนฺติ
สทฺทารมฺมณานํ สวนํ. วฑฺฒาติ วาติอาทโย โลเก ปวตฺตสทฺทมตฺตานิ คเหตฺวา
วุตฺตา. อมงฺคลํ ปน "กาโณ"ติอาทินา เตน เตน นาเมน วุตฺตสทฺทาเยว. "ฉินฺนนฺ"ติ
วาติ หตฺถปาทาทิจฺฉินฺนนฺติ วา. "ภินฺทนฺ"ติ วาติ สีลาทิภินฺนนฺติ วา. "ทฑฺฒนฺ"ติ
วาติ อคฺคินา ฌาปิตนฺติ วา. "นฏฺฐนฺ"ติ วาติ โจราทีหิ วินาสิตนฺติ วา. "นตฺถี"ติ
วาติ น วิชฺชตีติ วา.
    สีลสุทฺธิกาติ สีเลน วิสุทฺธึ อิจฺฉนกา. สีลมตฺเตนาติ สํวรณมตฺเตน.
สญฺญมมตฺเตนาติ อุปรมมตฺเตน. สํวรมตฺเตนาติ ทฺวารถกนมตฺเตน.
อวีติกฺกมมตฺเตนาติ น อติกฺกมิตมตฺเตน. สมณมุณฺฑิกาปุตฺโตติ มาติโต ลทฺธนามํ.
สมฺปนฺนกุสลนฺติ ปริปุณฺณกุสลํ. ปรมกุสลนฺติ อุตฺตมกุสลํ. อุตฺตมปตฺติปฺปตฺตนฺติ
อุตฺตมํ อรหตฺตํ ปาปุณิตพฺพตํ ปตฺวา ฐิตํ. อโยชฺชนฺติ ปราเชตุํ อสกฺกุเณยฺยํ สมณํ.
    วตสุทฺธิกาติ สมาทาเนน วเตน สุทฺธึ อิจฺฉนกา. หตฺถิวติกา วาติ สมาทินฺนํ
หตฺถิวตํ เอเตสํ อตฺถีติ หตฺถิวติกา, สพฺพหตฺถิกิริยํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. กถํ?
"อชฺชโต ๑- ปฏฺฐาย หตฺถีหิ กาตพฺพํ กริสฺสามี"ติ เอวํ อุปฺปนฺนจิตฺตา หตฺถีนํ
คมนาการติฏฺฐนาการนิสีทนาการสยนาการอุจฺจารปสฺสาวกรณาการํ, อญฺเญ หตฺถี ทิสฺวา
โสณฺฑํ อุสฺสาเปตฺวา คมนาการญฺจ สพฺพํ กโรนฺตีติ หตฺถิวติกา. อสฺสวติกาทีสุปิ
ลพฺภมานวเสน ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. เตสุ อวสาเน ทิสาวติกา วาติ ปุรตฺถิมาทิทิสานํ
นมสฺสนวเสน สมาทินฺนทิสาวติกา, เอเตสํ วุตฺตปฺปการานํ สมณพฺราหฺมณานํ
วตสมาทานํ สมฺปชฺชมานํ หตฺถิอาทีนํ สหพฺยตํ อุปเนติ. สเจ โข ปนสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺช
มิจฺฉาทิฏฺฐิ โหติ "อิมินาหํ สีลวตสมาทานพฺรหฺมจริเยน เทโว วา เทวญฺญตโร
วา โหมี"ติ จินฺตยนฺตสฺส ๑- นิรยติรจฺฉานโยนีนํ อญฺญตรา ๒- โหตีติ ญาตพฺพํ.
วุตฺตเญฺหตํ ภควตา ๓-:-
              อิธ ปุณฺณ เอกจฺโจ กุกฺกุรวตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ,
      กุกฺกุรสีลํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ
      อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ ภาเวติ ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ. โส กุกฺกุรวตํ
      ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรสีลํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ
      อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรจิตฺตํ ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ, กุกฺกุรากปฺปํ
      ภาเวตฺวา ปริปุณฺณํ อพฺโพกิณฺณํ กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา กุกฺกุรานํ
      สหพฺยตํ อุปปชฺชติ. สเจ โข ปนสฺส เอวํทิฏฺฐิ โหติ "อิมินาหํ สีเลน
      วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ
      เทวญฺญตโร วา"ติ, สาสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. มิจฺฉาทิฏฺฐิสฺส โข อหํ
      ปุณฺณ ทฺวินฺนํ คตีนํ อญฺญตรํ คตึ วทามิ นิรยํ วา ติรจฺฉานโยนึ
      วา. อิติ โข ปุณฺณ สมฺปชฺชมานํ กุกฺกุรวตํ กุกฺกุรานํ สหพฺยตํ อุปเนติ,
      วิปชฺชมานํ นิรยนฺติ.
    คนฺธพฺพวติกาทโย คนฺธพฺพาทีนํ สหพฺยตํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ น คเหตพฺโพ,
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา คหิตตฺตา นิรยติรจฺฉานโยนิเมว อุปคจฺฉนฺตีติ คเหตพฺโพ.
    มุตสุทฺธิกาติ ผุสิเตน สุทฺธิกา. ปฐวึ อามสนฺตีติ สสมฺภาริกมหาปฐวึ
กาเยน ผุสนฺติ. หริตนฺติ อลฺลนีลสทฺทลํ. โคมยนฺติ ควาทิโคมยํ. กจฺฉปนฺติ
อฏฺฐิกจฺฉปาทิอเนกวิธํ. ชาลํ ๔- อกฺกมนฺตีติ อยชาลํ มทฺทนฺติ. ติลวาหนฺติ
ติลสกฏํ ติลราสึ วา. ปุสฺสติลํ ขาทนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ ติลํ ขาทนฺติ.
ปุสฺสเตลํ มกฺเขนฺตีติ ตถารูปํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทฺวินฺนํ ตสฺส  ๒ ฉ.ม. อญฺญตโร  ๓ ม.ม. ๑๓/๗๘/๕๕  ๔ สี. ถาลํ, ฉ.ม. ผาลํ
ติลเตลํ สรีรพฺภญฺชนํ กโรนฺติ. ทนฺตกฏฺฐนฺติ ทนฺตโปณํ. มตฺติกาย นฺหายนฺตีติ
กุงฺกุฏฺฐาทิกาย สณฺหมตฺติกาย สรีรํ อุพฺพตฺเตตฺวา ๑- นฺหายนฺติ. สาฏกํ
นิวาเสนฺตีติ มงฺคลปฏิสํยุตฺตํ วตฺถํ ปริทหนฺติ. เวฐนํ เวเฐนฺตีติ สีสเวฐนํ
ปตฺตุณฺณาทิปฏํ สีเส ฐเปนฺติ ปฏิมุจฺจนฺติ.
    เตธาตุกํ กุสลาภิสงฺขารนฺติ กามธาตุรูปธาตุอรูปธาตูสุ ปฏิสนฺธิทายกํ
โกสลฺลสมฺภูตํ ปจฺจยาภิสงฺขารํ. สพฺพํ อกุสลนฺติ ทฺวาทสวิธํ อโกสลฺลสมฺภูตํ
อกุสลํ. ยโตติ ยทา. เตรสวิโธ ๒- ปุญฺญาภิสงฺขาโร จ, ทฺวาทสวิโธ อปุญฺญาภิสงฺขาโร
จ, จตุพฺพิโธ อเนญฺชาภิสงฺขาโร จ ยถานุรูปํ สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปหีนา โหนฺติ.
อตฺตทิฏฺฐิชโหติ "เอโส เม อตฺตา"ติ คหิตทิฏฺฐึ ชโห. คาหญฺชโหติ "เอโสหมสฺมี"ติ
มานสมฺปยุตฺตคฺคหณํ ชโห. ปุน อตฺตญฺชโหติ "เอตํ มมา"ติ ตณฺหาคหณวเสน
จ ทิฏฺฐิคหณวเสน จ ปรามสิตฺวา คหิตํ, ปรโต อามฏฺฐญฺจ, ตสฺมึ อภินิวิฏฺฐญฺจ,
พลวตณฺหาวเสน คิลิตฺวา อชฺโฌสิตญฺจ, พลวมุจฺฉิตญฺจ. สพฺพสฺส ๓- ตํ จตฺตํ
โหตีติอาทโย วุตฺตนยาเยว.
    [๒๖] เอวํ "น พฺราหฺมโณ อญฺญโต สุทฺธิมาหา"ติ วตฺวา อิทานิ เย
ทิฏฺฐิคติกา อญฺญโต สุทฺธึ พฺรูวนฺติ, เตสํ ตสฺสา ทิฏฺฐิยา อนิพฺพาหกภาวํ
ทสฺเสนฺโต "ปุริมํ ปหายา"ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- เตหิ อญฺญโต สุทฺธิวาทา สมานาปิ
ตสฺสา ๔- ทิฏฺฐิยา อปฺปหีนตฺตา คหณมุญฺจนาภิภูตตาย ๕- ปุริมสตฺถาราทึ ปหาย อปรํ
นิสฺสิตา เอชาสงฺขาตาย ตณฺหาย อนุคตา อภิภูตา ราคาทิเภทํ สงฺคํ น ตรนฺติ,
ตญฺจ อตรนฺตา ตํ ตํ ธมฺมํ อุคฺคณฺหนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จ มกฺกโฏว สาขนฺติ.
    ปุริมํ สตฺถารํ ปหายาติ ปุริมคฺคหิตํ สตฺถุปฏิญฺญํ วชฺเชตฺวา. ปรํ สตฺถารํ
นิสฺสิตาติ อญฺญํ สตฺถุปฏิญฺญํ สนฺนิสฺสิตา อลฺลีนา. ปุริมํ ธมฺมกฺขานํ
ปหายาติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุพฺพฏฺเฏตฺวา  ๒ ฉ.ม. เต ทสวิโธ  ๓ ฉ.ม. สพฺพํ  ๔ ฉ.ม. ยสฺสา
@๕ ฉ.ม. คหณมุญฺจนํ โหติ, ตาย
    เอชานุคาติ ตณฺหาย อนุคา. เอชานุคตาติ ตณฺหาย อนุคตา. เอชานุสฏาติ
ตณฺหาย อนุสฏา ปกฺขนฺทา วา. เอชาย ปนฺนา ปติตาติ ตณฺหาย นิมุคฺคา
จ นิกฺขิปิตา จ.
    มกฺกโฏติ วานโร. อรญฺเญติ อิริเณ. ๑- ปวเนติ มหาวเน. จรมาโนติ คจฺฉมาโน.
เอวเมวาติ โอปมฺมสมฺปฏิปาทนํ. ๒- ปุถูติ นานา. ปุถุทิฏฺฐิคตานีติ นานาวิธานิ
ทิฏฺฐิคตานิ. คณฺหนฺติ จ มุญฺจนฺติ จาติ คหณวเสน คณฺหนฺติ จ จชนวเสน
มุญฺจนฺติ จ. อาทิยนฺติ จ นิรสฺสชนฺติ จาติ ปลิโพธํ กโรนฺติ จ วิสฺสชฺเชนฺติ
จ ขิปนฺติ จ.
   [๒๗] ปญฺจมคาถาย จ สมฺพนฺโธ:- โย จ โส "ทิฏฺฐี หิ นํ ปาว
ตถา วทานนฺ"ติ วุตฺโต, โส สยํ สมาทายาติ. ตตฺถ สยนฺติ สามํ. สมาทายาติ
คเหตฺวา. วตานีติ หตฺถิวตาทีนิ. อุจฺจาวจนฺติ อปราปรํ, หีนปฺปณีตํ วา สตฺถารโต
สตฺถาราทึ. สญฺญสตฺโตติ กามสญฺญาทีสุ วิลคฺโค. ๓- วิทฺวา จ เวเทหิ สเมจฺจ
ธมฺมนฺติ ปรมตฺถวิทฺวา จ อรหา จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ จตุสจฺจธมฺมํ อภิสเมจฺจาติ.
เสสํ ปากฏเมว.
    สยํ ๔- สมาทายาติ สยเมว คเหตฺวา. อาทายาติ อาทิยิตฺวา คณฺหิตฺวา.
สมาทายาติ สมฺมา อาทาย. อาทิยิตฺวาติ ปลิโพธํ กตฺวา. สมาทิยิตฺวาติ สมฺมา
ปลิโพธํ กตฺวา. คณฺหิตฺวาติ อวิสฺสชฺเชตฺวา. ปรามสิตฺวาติ ทสฺสิตฺวา.
อภินิวิสิตฺวาติ ปติฏฺฐหิตฺวา. กามสญฺญาทโย วุตฺตนยา เอว.
    วิทฺวาติ เมธาวี. วิชฺชาคโตติ วิชานนภาวํ คโต. ญาณีติ ปญฺญาสมฺปนฺโน.
วิภาวีติ ญาเณน วีมํสโก. เมธาวีติ อนิจฺจาทีหิ ตุลิตญาโณ. ปญฺญาติอาทโย เหฏฺฐา
วุตฺตนยาเยว. จตุสจฺจธมฺมํ วิจินาตีติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. โพชฺฌงฺคตฺโถ เหฏฺฐา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อราชเก, ฉ. วิปิเน  ๒ ฉ.ม. โอปมฺมสํสนฺทนํ  ๓ ฉ.ม. ลคฺโค  ๔ ฉ.ม. สามํ
วุตฺโตว. วีมํสาติ จตุสจฺจธมฺมวิจินนา ปญฺญาว. "วีมํสา ธมฺมจินฺตนา"ติ ๑- หิ
วุตฺตํ. วิปสฺสนาติ มคฺคสมฺปยุตฺตา วิวิธากาเรน ปสฺสนา ปญฺญาว. สมฺมาทิฏฺฐีติ
โสภนา, ปสฏฺฐา, สุนฺทรา มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺฐิ. เตหิ เวเทหีติ เตเหว จตูหิ
มคฺคญาเณหิ. อนฺตคโตติ ชาติชรามรณสฺส ปริโยสานํ คโต. โกฏิคโตติอาทโย เหฏฺฐา
วุตฺตนยาว. เวทานํ วา อนฺตคโตติ ชานิตพฺพานํ อวสานปฺปตฺโต. เวเทหิ วา
อนฺตคโตติ จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ วฏฺฏทุกฺขสฺส ปริยนฺตภาเวน อนฺตสงฺขาตํ
นิพฺพานํ คโต. วิทิตตฺตาติ วิทิตภาเวน ชานิตภาเวน.
    เวทานิ วิเจยฺย เกวลานีติ คาถายมตฺโถ ๒-:- โย จตูหิ มคฺคญาณเวเทหิ
กิเลสกฺขยํ กโรนฺโต คโต, โส ปรมตฺถโต เวทคู นาม โหติ. โย จ ๓-
สพฺพสมณพฺราหฺมณานํ สตฺถสญฺญิตานิ เวทานิ ตาเยว มคฺคภาวนาย กิจฺจโต
อนิจฺจาทิวเสน วิเจยฺย. ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน ตเมว สพฺพํ เวทมติจฺจ ยาปิ
เวทปจฺจยา วา, อญฺญถา วา อุปฺปชฺชนฺติ เวทนา, ตาสุ สพฺพเวทนาสุ วีตราโค โหติ.
ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต "กึ ปตฺตินมาหุ เวทคู"ติ ๔- ปุฏฺโฐ "อิทํ ปตฺตินนฺ"ติ
อวตฺวา "เวทานิ วิเจยฺย ฯเปฯ เวทคู โส"ติ อาห. ยสฺมา วา โย ปวิจยปญฺญาย
เวทานิ วิเจยฺย, ตตฺถ ฉนฺทราคปฺปหาเนน สพฺพํ เวทมติจฺจ วตฺตติ. โส
สตฺถสญฺญิตานิ เวทานิ คโต ญาโต อติกฺกนฺโตว โหติ. โย เวทนาสุ วีตราโค, โสปิ
เวทนาสญฺญิตานิ เวทานิ คโต อติกฺกนฺโต, อติเวทนํ คโตติปิ เวทคู. ตสฺมา ตมฺปิ
อตฺถํ ทสฺเสนฺโต "อิทํ ปตฺตินนฺ"ติ อวตฺวา "เวทานิ วิเจยฺย ฯเปฯ เวทคู โส"ติ
อาห.
    สเมจฺจาติ ญาเณน สมาคนฺตฺวา. อภิสเมจฺจาติ ญาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา. ธมฺมนฺติ
จตุสจฺจธมฺมํ. สพฺเพ สงฺขาราติ สพฺเพ สปฺปจฺจยา ธมฺมา. เต หิ สงฺขตสงฺขารา
นาม. ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม กริยนฺตีติ สงฺขารา, เต เอวํ ปจฺจเยหิ สงฺคมฺม
@เชิงอรรถ: ๑ สี. วีมํสา ธมฺมวิจินนาติ  ๒ ฉ.ม. คาถาย อยมตฺโถ
@๓ ฉ.ม. โสว  ๔ ฉ.ม. เวทคุนฺติ, ขุ.สุ. ๒๕/๕๓๔/๔๓๘
กตตฺตา "สงฺขตา"ติ วิเสเสตฺวา วุตฺตา. "กมฺมนิพฺพตฺตา เตภูมกา รูปารูปธมฺมา
อภิสงฺขตสงฺขารา"ติ อฏฺฐกถาสุ ๑- วุตฺตา. เตปิ "อนิจฺจา วต สงฺขารา"ติอาทีสุ ๒-
สงฺขตสงฺขาเรสุ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. "อวิชฺชาคโต อยํ ภิกฺขเว ปุริสปุคฺคโล ปุญฺญญฺเจ
สงฺขารํ อภิสงฺขโรตี"ติอาทีสุ ๓- อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาราว อาคตา.
เตภูมกกุสลากุสลเจตนา อภิสงฺขรณกสงฺขารา นาม. "ยาวติกา อภิสงฺขารสฺส คติ,
ตาวติกํ คนฺตฺวา อกฺขาหตํ มญฺเญ อฏฺฐาสี"ติอาทีสุ ๔- อาคตํ กายิกเจตสิกวีริยํ
ปโยคาภิสงฺขาโร นาม. "สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชนฺตสฺส โข อาวุโส วิสาข ภิกฺขุโน
ปฐมํ นิรุชฺฌติ วจีสงฺขาโร, ตโต กายสงฺขาโร, ตโต จิตฺตสงฺขาโร"ติอาทีสุ ๕- อาคตา
วิตกฺกวิจารา. วาจํ สงฺขโรนฺตีติ วจีสงฺขารา, อสฺสาสปสฺสาสา กาเยน สงฺขรียนฺตีติ
กายสงฺขารา, สญฺญา จ เวทนา จ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา. อิธ ปน
สงฺขตสงฺขารา อธิปฺเปตา. อนิจฺจา หุตฺวา อภาวฏฺเฐน. ทุกฺขา ปฏิปีฬนฏฺเฐน. สพฺเพ
ธมฺมาติ นิพฺพานมฺปิ อนฺโตกริตฺวา วุตฺตา. อนตฺตา อวสวตฺตนฏฺเฐน. อวิชฺชาปจฺจยา
สงฺขาราต เอตฺถ ยมฺปฏิจฺจ ผลเมติ, โส ปจฺจโย. ปฏิจฺจาติ น วินา,
อปฺปฏิกฺขิตฺวาติ ๖- อตฺโถ. เอตีติ อุปฺปชฺชติ เจว ปวตฺตติ จาติ อตฺโถ. อปิ จ
อุปการฏฺโฐ ๗- ปจฺจยฏฺโฐ, อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จาติ อวิชฺชาปจฺจโย, ตสฺมา
อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตีติ อภินิพฺพตฺตนฺติ, ๘- เอวํ สมฺภวนฺติสทฺทสฺส
เสสปเทหิปิ โยชนา กาตพฺพา.
    ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อญฺญาณํ ทุกฺขสมุทเย อญฺญาณํ ทุกฺขนิโรเธ
อญฺญาณํ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อญฺญาณํ ปุพฺพนฺเต อญฺญาณํ อปรนฺเต
อญฺญาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อญฺญาณํ อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ
อญฺญาณํ. กตเม สงฺขารา? ปุญฺญาภิสงฺขาโร อปุญฺญาภิสงฺขาโร อเนญฺชาภิสงฺขาโร,
กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร จิตฺตสงฺขาโร, อฏฺฐ กามาวจรกุสลเจตนา, ปญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๒/๑๔๕, วิสุทธิ. ๓/๑๒๐  ๒ ที.มหา. ๑๐/๒๒๑,๒๗๒/๑๓๗,๑๗๑,
@สํ.ส. ๑๕/๑๘๖/๑๙๐  ๓ สํ.นิ. ๑๖/๕๑/๘๐  ๔ องฺ.ติก. ๒๐/๑๕/๑๐๗  ๕ ม.มู. ๑๒/๔๖๔/๔๑๓
@๖ ฉ.ม. อปจฺจกฺขิตฺวาติ  ๗ ฉ.ม. อุปการกฏฺโฐ  ๘ ฉ.ม. นิพฺพตฺตนฺติ
รูปาวจรกุสลเจตนา ปุญฺญาภิสงฺขาโร, ทฺวาทส อกุสลเจตนา อปุญฺญาภิสงฺขาโร,
จตสฺโส อรูปาวจรกุสลเจตนา อเนญฺชาภิสงฺขาโร, กายสญฺเจตนา กายสงฺขาโร,
วจีสญฺเจตนา วจีสงฺขาโร, มโนสญฺเจตนา จิตฺตสงฺขาโร.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา
โหนฺตี"ติ? อวิชฺชาภาเว ภาวโต. ยสฺส หิ ทุกฺขาทีสุ อวิชฺชาสงฺขาตํ อญฺญาณํ
อปฺปหีนํ โหติ, โส ทุกฺเข ตาว ปุพฺพนฺตาทีสุ จ อญฺญาเณน สํสารทุกฺขํ สุขสญฺญาย
คเหตฺวา ตสฺเสว เหตุภูเต ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ. สมุทเย อญฺญาเณน
ทุกฺขเหตุภูเตปิ ตณฺหาปริกฺขาเร สงฺขาเร สุขเหตุโต มญฺญมาโน อารภติ. นิโรเธ
ปน มคฺเค จ อญฺญาเณน ทุกฺขสฺส อนิโรธภูเตปิ คติวิเสเส ทุกฺขนิโรธสญฺญี
หุตฺวา, นิโรธสฺเสว ๑- อมคฺคภูเตสุปิ ยญฺญามรตปาทีสุ นิโรธมคฺคสญฺญี หุตฺวา
ทุกฺขนิโรธํ ปตฺถยมาโน ยญฺญามรตปาทิมุเขน ติวิเธปิ สงฺขาเร อารภติ.
    อปิ จ โส ตาย จตูสุ สจฺเจสุ อปฺปหีนาวิชฺชตาย วิเสสโต ชาติชรามรณาทิ-
อเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ ๒- ปุญฺญผลสงฺขาตํ ทุกฺขํ ทุกฺขโต อชานนฺโต ตสฺส อธิคมาย
กายวจีจิตฺตสงฺขารเภทํ ปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ เทวจฺฉรกามโก วิย มรุปฺปปาตํ.
สุขสมฺมตสฺสาปิ จ ตสฺส ปุญฺญผลสฺส อนฺเต มหาปริฬาหชนิกํ วิปริณามทุกฺขตํ
อปฺปสฺสาทตญฺจ อปสฺสนฺโต ตปฺปจฺจยํ วุตฺตปฺปการเมว ปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ
สลฺลโภ ๓- วิย ทีปสิขาภินิปาตํ, มธุพินฺทุคิทฺโธ วิย จ มธุลิตฺตสตฺถธาราเลหนํ.
    กามุปเสวนาทีสุ จ สวิปาเกสุ อาทีนวํ อปสฺสนฺโต สุขสญฺญาย เจว กิเลสาภิภูตตาย
จ ทฺวารตฺตยปฺปวตฺตมฺปิ อปุญฺญาภิสงฺขารํ อารภติ พาโล วิย คูถกีฬนํ, มริตุกาโม
วิย จ วิสขาทนํ. อารุปฺปวิปาเกสุ จาปิ  สงฺขารวิปริณามทุกฺขตํ อนวพุชฺฌมาโน
สสฺสตาทิวิปลฺลาเสน จิตฺตสงฺขารภูตํ อเนญฺชาภิสงฺขารํ อารภติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. นิโรธสฺส จ  ๒ ฉ.ม. ชาติชราโรคมรณาทิอเนกาทีนวโวกิณฺณมฺปิ
@๓ สี.,ฉ.ม. สลโภ
ทิสามูโฬฺห วิย ปิสาจนคราภิมุขมคฺคคมนํ. เอวํ ยสฺมา อวิชฺชาภาวโตว สงฺขารภาโว, ๑-
น อภาวโต. ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ "อิเม สงฺขารา อวิชฺชาปจฺจยา โหนฺตี"ติ.
    เอตฺถาห:- คณฺหาม ตาว เอตํ "อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย"ติ, กึ
ปนายเมกาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, อุทาหุ อญฺเญปิ ปจฺจยา สนฺตีติ?
กึ ปเนตฺถ ยทิ ตาว เอกาว, เอกการณวาโท อาปชฺชติ. อถ อญฺเญปิ สนฺติ,
"อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ เอกการณนิทฺเทโส นุปปชฺชตีติ? น นุปปชฺชตีติ. ๒-
กสฺมา? ยสฺมา:-
             เอกํ น เอกโต อิธ     นาเนกมเนกโตปิ โน เอกํ
             ผลมตฺถิ อตฺถิ ปน เอก-  เหตุผลทีปเน อตฺโถ. ๓-
    ภควา หิ กตฺถจิ ปธานตฺตา, กตฺถจิ ปากฏตฺตา, กตฺถจิ อสาธารณตฺตา
เทสนาวิลาสสฺส จ เวเนยฺยานญฺจ อนุรูปโต เอกเมว เหตุํ วา ผลํ วา ทีเปติ. ตสฺมา
อยมิธ อวิชฺชา วิชฺชมาเนสุปิ อญฺเญสุ วตฺถารมฺมณสหชาตธมฺมาทีสุ สงฺขารการเณสุ
"อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒตี"ติ ๔- จ, "อวิชฺชาสมุทยา
อาสวสมุทโย"ติ ๕- จ วจนโต อญฺเญสมฺปิ ตณฺหาทีนํ สงฺขารเหตูนํ เหตูติ
ปธานตฺตา, "อวิทฺวา ภิกฺขเว อวิชฺชาคโต ปุญฺญาภิสงฺขารมฺปิ อภิสงฺขโรตี"ติ
ปากฏตฺตา, อสาธารณตฺตา จ สงฺขารานํ เหตุภาเวน ทีปิตาติ เวทิตพฺพา. เอเตเนว จ
เอเกกเหตุผลทีปนปริหารวจเนน สพฺพตฺถ เอเกกเหตุผลทีปเน ปโยชนํ เวทิตพฺพนฺติ.
    เอตฺถาห:- เอวํ สนฺเตปิ เอกนฺตานิฏฺฐผลาย สาวชฺชาย อวิชฺชาย กถํ
ปุญฺญาเนญฺชาภิสงฺขารปจฺจยตฺตํ ยุชฺชติ. น หิ นิมฺพพีชโต อุจฺฉุ อุปฺปชฺชตีติ.
กถํ น ยุชฺชิสฺสติ. โลกสฺมึ หิ:-
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สงฺขารา  ๒ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ  ๓ อภิ.อ. ๒/๑๕๙, ปฏิสํ.อ. ๑/๓๗๐,
@วิสุทฺธิ. ๓/๑๔๒  ๔ สํ.นิ. ๑๖/๕๒/๘๒  ๕ ม.มู. ๑๒/๑๐๔/๗๕
             วิรุทฺโธ จาวิรุทฺโธ จ    สทิสาสทิโส ตถา
             ธมฺมานํ ปจฺจโย สิทฺโธ   วิปากา เอว เต จ น.
    อิติ อยํ อวิชฺชา วิปากวเสน เอกนฺตานิฏฺฐผลา, สภาววเสน จ สาวชฺชาปิ
สมานา สพฺเพสมฺปิ เอเตสํ ปุญฺญาภิสงฺขาราทีนํ ยถานุรูปํ ฐานกิจฺจสภาววิรุทฺธา-
วิรุทฺธปจฺจยวเสน, สทิสาสทิสปจฺจยวเสน จ ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพา. อปิ จ
อยํ อญฺโญปิ ปริยาโย:-
             "จุตูปปาเต สํสาเร     สงฺขารานญฺจ ลกฺขเณ
             โย ปฏิจฺจสมุปฺปนฺน-     ธมฺเมสุ จ วิมุยฺหติ.
             อภิสงฺขโรติ โส เอเต   สงฺขาเร ติวิเธ ยโต.
             อวิชฺชา ปจฺจโย เตสํ    ติวิธานมฺปยํ ตโต.
             ยถาปิ นาม ชจฺจนฺโธ    นโร อปริณายโก
             เอกทา ยาติ มคฺเคน    อุมฺมคฺเคนาปิ จ เอกทา.
             สํสาเร สํสรํ พาโล     ตถา อปริณายโก
             กโรติ เอกทา ปุญฺญํ     อปุญฺญมฺปิ จ เอกทา.
             ยทา จ ญตฺวา โส ธมฺมํ  สจฺจานิ อภิสเมสฺสติ
             ตทา อวิชฺชูปสมา       อุปสนฺโต จริสฺสตี"ติ.
    สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺติ ฉวิญฺญาณกายา จกฺขุวิญฺญาณํ โสตวิญฺญาณํ
ฆานวิญฺญาณํ ชิวฺหาวิญฺญาณํ กายวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณํ. ตตฺถ จกฺขุวิญฺญาณํ
กุสลวิปากํ อกุสลวิปากนฺติ ทุวิธํ. ตถา โสตฆานชิวฺหากายวิญฺญาณานิ.
มโนวิญฺญาณํ ปน เทฺว วิปากมโนธาตุโย, ๑- ติสฺโส อเหตุกวิปากมโนวิญฺญาณธาตุโย,
อฏฺฐ สเหตุกวิปากจิตฺตานิ, ปญฺจ รูปาวจรวิปากจิตฺตานิ, จตฺตาริ
อรูปาวจรวิปากจิตฺตานีติ พาวีสติวิธํ. อิติ สพฺพานิ พาตฺตึส
โลกิยวิปากวิญฺญาณานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. กุสลากุสลวิปากา มโนธาตุโย
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "อิทํ วุตฺตปฺปการํ วิญฺญาณํ สงฺขารปจฺจยา
โหตี"ติ? อุปจิตกมฺมาภาเว วิปากาภาวโต. วิปากํ เหตํ, วิปากญฺจ น
อุปจิตกมฺมาภาเว อุปฺปชฺชติ, ยทิ อุปฺปชฺเชยฺย, สพฺเพสํ สพฺพวิปากานิ
อุปฺปชฺเชยฺยุํ, น จ อุปฺปชฺชนฺตีติ ชานิตพฺพเมตํ "สงฺขารปจฺจยา อิทํ วิญฺญาณํ
โหตี"ติ. สพฺพเมว หิ อิทํ ปวตฺติปฏิสนฺธิวเสน เทฺวธา ปวตฺตติ. ตตฺถ เทฺว
ปญฺจวิญฺญาณานิ, เทฺว มโนธาตุโย, โสมนสฺสสหคตา อเหตุกมโนวิญฺญาณธาตูติ อิมานิ
เตรส ปญฺจโวการภเว ปวตฺติยํเยว ปวตฺตนฺติ. เสสานิ เอกูนวีสติ ตีสุ ภวเสุ
ยถานุรูปํ ปวตฺติยมฺปิ ปฏิสนฺธิยมฺปิ ปวตฺตนฺติ.
             ลทฺธปฺปจฺจยมิติ ธมฺม-    มตฺตเมตํ ภวนฺตรมุเปติ
             นาสฺส ตโต สงฺกนฺติ     น ตโต เหตุํ วินา โหติ.
    อิติ เหตํ ลทฺธปฺปจฺจยํ รูปารูปธมฺมมตฺตํ อุปฺปชฺชมานํ "ภวนฺตรมุเปตี"ติ
วุจฺจติ, น สตฺโต น ชีโว. ตสฺส จ นาปิ อตีตภวโต อิธ สงฺกนฺติ อตฺถิ,
นาปิ ตโต เหตุํ วินา อิธ ปาตุภาโว. เอตฺถ จ ปุริมํ จวนโต จุติ, ปจฺฉิมํ
ภวนฺตราทิปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ.
    เอตฺถาห:- นนุ เอวํ อสงฺกนฺติปาตุภาเว สติ เย อิมสฺมึ มนุสฺสตฺตภาเว
ขนฺธา, เตสํ นิรุทฺธตฺตา, ผลปจฺจยสฺส จ กมฺมสฺส ตตฺถ  อคมนโต, อญฺญสฺส
อญฺญโต จ ตํ ผลํ สิยา, อุปภุญฺชเก จ อสติ กสฺเสตํ ๑- ผลํ สิยา, ตสฺมา
น สุนฺทรมิทํ วิธานนฺติ? ตตฺริทํ วุจฺจติ:-
             "สนฺตาเน ยํ ผลํ เอตํ   นาญฺญสฺส น จ อญฺญโต
             พีชานํ อภิสงฺขาโร      เอตสฺสตฺถสฺส สาธโก.
             ผลสฺสุปฺปตฺติยา เอว     สิทฺธา ภุญฺชกสมฺมุติ
             ผลุปฺปาเทน รุกฺขสฺส     ยถา ผลติ สมฺมุตี"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กสฺส ตํ
    โยปิ วเทยฺย "เอวํ สนฺเตปิ เอเต สงฺขารา วิชฺชมานา วา ผลสฺส ปจฺจยา
สิยุํ, อวิชฺชมานา วา. ยทิ จ วิชฺชมานา, ปวตฺติกฺขเณเยว เนสํ วิปาเกน ภวิตพฺพํ.
อถ ๑- อวิชฺชมานา, ปวตฺติโต ปุพฺเพ ปจฺฉา จ นิจฺจํ ผลาวหา สิยุนฺ"ติ. โส
เอวํ วตฺตพฺโพ:-
             "กตตฺตา ปจฺจยา เอเต  น จ นิจฺจผลาวหา
             ปาฏิโภคาทิกํ          เวทิตพฺพํ นิทสฺสนนฺ"ติ.
    วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺติ อิธ เวทนาสญฺญาสงฺขารกฺขนฺธา นามํ, จตฺตาริ
มหาภูตานิ จตุนฺนญฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ รูปํ. อภาวกคพฺภเสยฺยกานํ อณฺฑชานญฺจ
ปฏิสนฺธิกฺขเณ วตฺถุทสกํ กายทสกนฺติ วีสติรูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต
เตวีสติ ธมฺมา "วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา. สภาวกานํ ภาวทสกํ
ปกฺขิปิตฺวา เตตฺตึส, โอปปาติกสตฺเตสุ พฺรหฺมกายิกานํ ๒- ปฏิสนฺธิกฺขเณ
จกฺขุโสตวตฺถุทสกานิ ชีวิตินฺทฺริยนวกญฺจาติ เอกูนจตฺตาลีส รูปรูปานิ,
ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต ทฺวาจตฺตาลีส ๓- ธมฺมา "วิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา. กามภเว ปน เสสโอปปาติกานํ, สํเสทชานํ วา
สภาวกปริปุณฺณายตนานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายวตฺถุภาวทสกานีติ
สตฺตติ รูปรูปานิ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ เอเต เตสตฺตติ ธมฺมา "วิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา. เอวํ ๔- อุกฺกํโส, อวกํโส ๕- ปน ตํตํทสกวิกลานํ ตสฺส ตสฺส
วเสน หาเปตฺวา หาเปตฺวา ปฏิสนฺธิยํ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปสงฺขารา ๖- เวทิตพฺพา.
อรูปีนํ ปน ตโยว อรูปิโน ขนฺธา. อสญฺญีนํ รูปโต ชีวิตินฺทฺริยนวกเมวาติ. เอส
ตาว ปฏิสนฺธิยํ นโย.
    ปวตฺเต ปน สพฺพตฺถ รูปปฺปวตฺติเทเส ปฏิสนฺธิจิตฺตสฺส ฐิติกฺขเณ
ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สห ปวตฺตอุตุโต อุตุสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ ปาตุภวติ. ปฐมภวงฺคโต
ปภูติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อถ วา  ๒ ฉ.ม. พฺรหฺมกายิกาทีนํ  ๓ ฉ.ม. เอเต พาจตฺตาลีส
@๔ ฉ.ม. เอส  ๕ ฉ.ม. อวกํเสน  ๖ สี.,ฉ.ม. นามรูปสงฺขา
จิตฺตสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกํ, สทฺทปาตุภาวกาเล อุตุโต เจว จิตฺตโต จ สทฺทนวกํ,
กวฬิงฺการาหารูปชีวีนํ อาหารสมุฏฺฐานํ สุทฺธฏฺฐกนฺติ เอวํ อาหารสมุฏฺฐานสฺส,
สุทฺธฏฺฐกสฺส, อุตุจิตฺตสมุฏฺฐานานญฺจ ทฺวินฺนํ นวกานํ วเสน ฉพฺพีสติวิธํ,
เอเกกจิตฺเต ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชมานํ วุตฺตกมฺมสมุฏฺฐานญฺจ สตฺตติวิธนฺติ
ฉนฺนวุติวิธํ รูปํ, ตโย จ อรูปิโน ขนฺธาติ นวนวุติธมฺมา ยถาสมฺภวํ "วิญฺญาณปจฺจยา
นามรูปนฺ"ติ เวทิตพฺพา.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ปฏิสนฺธินามรูปํ วิญฺญาณปจฺจยา
โหตี"ติ? สุตฺตโต ยุตฺติโต จ. สุตฺตโต ๑- หิ "จิตฺตานุปริวตฺติโน
ธมฺมา"ติอาทินา ๒- นเยน พหุธา เวทนาทีนํ วิญฺญาณปจฺจยตา สิทฺธา. ยุตฺติโต ปน:-
             "จิตฺตเชน หิ รูเปน     อิธ ทิฏฺเฐน สิชฺฌติ
             อทิฏฺฐสฺสาปิ รูปสฺส      วิญฺญาณํ ปจฺจโย อิตี"ติ.
    นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺติ นามํ วุตฺตเมว. อิธ ปน รูปํ นิยมโต จตฺตาริ
มหาภูตานิ, ฉ วตฺถูนิ, ชีวิตินฺทฺริยนฺติ เอกาทสวิธํ. สฬายตนมฺปน จกฺขฺวายตนํ
โสตฆานชิวฺหากายมนายตนํ.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "นามรูปํ สฬายตนสฺส ปจฺจโย"ติ?
นามรูปภาเว ภาวโต. ตสฺส ตสฺส หิ นามสฺส รูปสฺส จ ภาเว ตํ ตํ อายตนํ
โหติ, น อญฺญถาติ.
    สฬายตนปจฺจยา ผสฺโสติ:-
             ฉเฬว ผสฺสา สงฺเขปา   จกฺขุสมฺผสฺสอาทโย
             วิญฺญาณมิว พาตฺตึส      วิตฺถาเรน ภวนฺติ เต.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สุตฺเต  ๒ อภิ.สงฺ. ๓๔/๖๒/๑๒
    ผสฺสปจฺจยา เวทนาติ:-
             ทฺวารโต เวทนา วุตฺตา  จกฺขุสมฺผสฺสชาทิกา
             ฉเฬว ตา ปเภเทน     อิธ พาตฺตึส เวทนา.
    เวทนาปจฺจยา ตณฺหาติ:-
             "รูปตณฺหาทิเภเทน      ฉ ตณฺหา อิธ ทีปิตา
             เอเกกา ติวิธา ตตฺถ    ปวตฺตาการโต มตา.
             ทุกฺขี สุขํ ปตฺถยติ       สุขี ภิยฺโยปิ อิจฺฉติ
             อุเปกฺขา ปน สนฺตตฺตา   สุขมิจฺเจว ภาสิตา.
             ตณฺหาย ปจฺจยา ตสฺมา   โหนฺติ ติสฺโสปิ เวทนา
             เวทนาปจฺจยา ตณฺหา    อิติ วุตฺตา มเหสินา"ติ.
    ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺฐุปาทานํ
สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานํ. อุปาทานปจฺจยา ภโวติ อิธ กมฺมภโว อธิปฺเปโต,
อุปปตฺติภโว ปน ปทุทฺธารวเสน วุตฺโต. ภวปจฺจยา ชาตีติ กมฺมภวปจฺจยา ชาติ
ปฏิสนฺธิกฺขนฺธานํ ปาตุภโว.
    ตตฺถ สิยา:- กถํ ปเนตํ ชานิตพฺพํ "ภโว ชาติยา ปจฺจโย"ติ เจ?
พาหิรปจฺจยสมตฺเตปิ หีนปฺปณีตตาทิวิเสสทสฺสนโต. พาหิรานํ หิ
ชนกชนนีสุกฺกโสณิตาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมตฺเตปิ สตฺตานํ ยมกานมฺปิ สตํ
หีนปฺปณีตตาทิวิเสโส ทิสฺสติ. โส จ น อเหตุโก สพฺพทาว สพฺเพสญฺจ อภาวโต, น
กมฺมภวโต อญฺญเหตุโก ตทภินิพฺพตฺตกสตฺตานํ อชฺฌตฺตสนฺตาเน อญฺญสฺส การณสฺส
อภาวโตติ กมฺมภวเหตุโกว. กมฺมํ หิ สตฺตานํ หีนปฺปณีตตาทิวิเสสสฺส เหตุ. เตนาห
ภควา "กมฺมํ สตฺเต วิภชติ ยทิทํ หีนปฺปณีตตายา"ติ. ๑-  ตสฺมา ชานิตพฺพเมตํ "ภโว
ชาติยา ปจฺจโย"ติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม.อุ. ๑๔/๒๘๙/๒๖๒
    ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติอาทีสุ ยสฺมา อสติ ชาติยา ชรามรณญฺเจว โสกาทโย จ
ธมฺมา น โหนฺติ, ชาติยา ปน สติ ชรามรณญฺเจว ชรามรณสงฺขาตทุกฺขธมฺมผุฏฺฐสฺส
พาลสฺส ชรามรณาทิสมฺพนฺธา วา เตน เตน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺฐสฺส อนภิสมฺพนฺธา
วา โสกาทโย จ ธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺติ. สเมจฺจ
อภิสเมจฺจ ธมฺมนฺติ ญาเณน สมาคนฺตฺวา จตุสจฺจธมฺมํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา.
    เอวํ ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการปฺปวตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิวฏฺฏวเสน
อวิชฺชาทีนํ นิโรธทสฺสนตฺถํ "อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธติ สเมจฺจ อภิสเมจฺจ
ธมฺมนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ อวิชฺชานิโรธาติ อวิชฺชาย อนุปฺปาทนิโรธา ปุน
อปฺปวตฺตินิโรเธน. สงฺขารนิโรโธติ สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ. เอวํ
เสสปเทสุปิ. อิทํ ทุกฺขนฺติอาทโย ปุพฺเพ วุตฺตนยา เอว. อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยาติ
อิเม เตภูมกา ธมฺมา สภาวลกฺขณาวโพธวเสน โสภนากาเรน, อธิเกน ญาเณน วา สภาวโต
ชานิตพฺพา. ปริญฺเญยฺยาติ สามญฺญลกฺขณาวโพธวเสน, กิจฺจสมาปนวเสน จ
พฺยาปิตฺวา ๑- ชานิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ อิเม สมุทยปกฺขิกา ธมฺมา
เตน เตน คุณงฺเคน ปหาตพฺพา. ภาเวตพฺพาติ วฑฺเฒตพฺพา. สจฺฉิกาตพฺพาติ
ปจฺจกฺขํ กาตพฺพา. ทุวิธา สจฺฉิกิริยา ปฏิลาภสจฺฉิกิริยา จ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา
จ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานนฺติ จกฺขฺวาทีนํ ฉนฺนํ อายตนานํ. สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจาติ
อุปฺปาทญฺจ นิโรธญฺจ.
    ภูริปญฺโญติ ภูริ วิยาติ ภูริ, ตาย ภูริปญฺญาย สมนฺนาคโต ภูริปญฺโญ.
มหาปญฺโญติอาทีสุ มหาปญฺญาทีหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ.
    ตตฺริทํ มหาปญฺญาทีนํ นานตฺตํ:- กตมา มหาปญฺญา? มหนฺเต อตฺเถ
ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต ธมฺเม. มหนฺตา นิรุตฺติโย. มหนฺตานิ
ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ม. พฺยาเปตฺวา
มหาปญฺญา, มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ. ปญฺญากฺขนฺเธ. วิมุตฺติกฺขนฺเธ.
วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ มหาปญฺญา, มหนฺตานิ ฐานาฐานานิ.
มหาวิหารสมาปตฺติโย. มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ. มหนฺเต สติปฏฺฐาเน. สมฺมปฺปธาเน.
อิทฺธิปาเท. มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ. พลานิ. โพชฺฌงฺคานิ. มหนฺเต อริยมคฺเค.
มหนฺตานิ สามญฺญผลานิ. มหาอภิญฺญาโย. มหนฺตํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ
มหาปญฺญา.
    กตมา ปุถุปญฺญา? ปุถุนานาขนฺเธสุ ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา. ปุถุนานาธาตูสุ.
ปุถุนานาอายตเนสุ. ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ. ปุถุนานาสุญฺญตมนุปลพฺเภสุ.
ปุถุนานาอตฺเถสุ. ธมฺเมสุ. นิรุตฺตีสุ. ปฏิภาเนสุ. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ.
ปุถุนานาสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ. ปุถุนานาฐานาฐาเนสุ.
ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ. ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ. ปุถุนานาสติปฏฺฐาเนสุ.
สมฺมปฺปธาเนสุ. อิทฺธิปาเทสุ. อินฺทฺริเยสุ. พเลสุ. โพชฺฌงฺเคสุ.
ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ. สามญฺญผเลสุ. อภิญฺญาสุ. ปุถุนานาชนสาธารเณ ๑- ธมฺเม
สมติกฺกมฺม ปรมตฺเถ นิพฺพาเน ญาณํ ปวตฺตตีติ ปุถุปญฺญา.
    กตมา หาสปญฺญา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺฐิพหุโล ปามุชฺชพหุโล
สีลํ ปริปูเรติ. อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ. โภชเน มตฺตญฺญุตํ.
ชาคริยานุโยคํ. สีลกฺขนฺธํ. สมาธิกฺขนฺธํ. ปญฺญากฺขนฺธํ. วิมุตฺติกฺขนฺธํ.
วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล ฯเปฯ ปามุชฺชพหุโล
ฐานาฐานํ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ
หาสปญฺญา, หาสพหุโล อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ หาสปญฺญา, สติปฏฺฐาเน ภาเวตีติ.
สมฺมปฺปธาเน. อิทฺธิปาเท. อินฺทฺริยานิ. พลานิ. โพชฺฌงฺคานิ. ๒- อริยมคฺคํ
ภาเวตีติ หาสปญฺญา, หาสพหุโล สามญฺญผลานิ สจฺฉิกโรตีติ หาสปญฺญา, อภิญฺญาโย
ปฏิวิชฺฌตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ปุถุชฺชนสาธารเณ (ขุ.ปฏิ. ๓๑/๔/๔๐๕)  ๒ ฉ.ม. โพชฺฌงฺเค
หาสปญฺญา, หาสพหุโล เวทตุฏฺฐิปามุชฺชพหุโล ๑- ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ
หาสปญฺญา.
    กตมา ชวนปญฺญา? ยํ กิญฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา
พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก
วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา, ทุกฺขโต. อนตฺตโต ขิปฺปํ
ชวตีติ ชวนปญฺญา, ยา กาจิ เวทนา. ยา กาจิ สญฺญา. เย เกจิ สงฺขารา.
ยํ กิญฺจิ วิญฺญาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ฯเปฯ ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ
วิญฺญาณํ. อนิจฺจโต. ทุกฺขโต. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. จกฺขุ ฯเปฯ
ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต. ทุกฺขโต. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ
ชวนปญฺญา.
    รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา
อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. เวทนา. สญฺญา. สงฺขารา. วิญฺญาณํ. จกฺขุํ ฯเปฯ
ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเฐน, ทุกฺขํ ภยฏฺเฐน, อนตฺตา
อสารกฏฺเฐนาติ ตุลยิตฺวา ฯเปฯ วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ
ชวตีติ ชวนปญฺญา.
    รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ
วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ฯเปฯ วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน
ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา. เวทนา. สญฺญา. สงฺขารา. วิญฺญาณํ. จกฺขุํ ฯเปฯ
ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ฯเปฯ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ฯเปฯ
วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ ชวนปญฺญา.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
    กตมา ติกฺขปญฺญา? ขิปฺปํ กิเลเส ฉินฺทตีติ ติกฺขปญฺญา, อุปฺปนฺนํ
กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ. อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. อุปฺปนฺนํ ราคํ. อุปฺปนฺนํ โทสํ. โมหํ.
โกธํ. อุปนาหํ. มกฺขํ. ปลาสํ. อิสฺสํ. มจฺฉริยํ. มายํ. สาเฐยฺยํ. ถมฺภํ. สารมฺภํ.
มานํ. อติมานํ. มทํ. ปมาทํ. สพฺเพ กิเลเส. สพฺเพ ทุจฺจริเต. สพฺเพ อภิสงฺขาเร.
สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ
ติกฺขปญฺญา. เอกมฺหิ อาสเน จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามญฺญผลานิ, จตสฺโส จ
ปฏิสมฺภิทาโย, ฉ จ อภิญฺญาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผุสิตา ๑- ปญฺญายาติ
ติกฺขปญฺญา.
    กตมา นิพฺเพธิกปญฺญา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ
อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺฐนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล พหิมุโข น รมติ
สพฺพสงฺขาเรสุ, อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ
ปทาเลตีติ นิพฺเพธิกปญฺญา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ.
โมหกฺขนฺธํ. โกธํ. อุปนาหํ ฯเปฯ สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ
นิพฺเพธิกปญฺญา.
    [๒๘] ส สพฺพธมฺเมสุ วิเสนิภูโต, ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํว สุตํ มุตํ วาติ
โส ภูริปญฺโญ ขีณาสโว ยํ กิญฺจิ ทิฏฺฐํ วา สุตํ วา มุตํ วา เตสุ สพฺพธมฺเมสุ
มารเสนํ วินาเสตฺวา ฐิตภาเวน วิเสนิภูโต. ตเมว ทสฺสินฺติ ตํ เอว ๒- วิสุทฺธทสฺสึ.
วิวฏํ จรนฺตนฺติ ตณฺหาฉทนาทิวิคเมน วิวฏํ หุตฺวา จรนฺตํ. เกนีธ โลกสฺมึ
วิกปฺปเยยฺยาติ เกน อิธ โลเก ตณฺหากปฺเปน วา ทิฏฺฐิกปฺเปน วา โกจิ วิกปฺเปยฺย,
เตสํ วา ปหีนตฺตา ราคาทินา ปุพฺเพ วุตฺเตนาติ.
    กามา เต ปฐมา เสนาติอาทีสุ จตูสุ คาถาสุ อยมตฺโถ:- ยสฺมา อาทิโตว
อาคาริยภูเต สตฺเต วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามา โมหยนฺติ, เต อภิภุยฺย อนาคาริยภาวํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ผสฺสิตา  ๒ สี. ตํ เอวํ
อุปคตานํ ปนฺเตสุ วา เสนาสเนสุ, อญฺญตรญฺญตเรสุ วา อธิกุสเลสุ ธมฺเมสุ
อรติ อุปฺปชฺชติ. วุตฺตญฺเจตํ "ปพฺพชิเตน โข อาวุโส อภิรติ ทุกฺกรา"ติ. ๑- ตโต
เต ปรปฏิพทฺธชีวิกตฺตา ขุปฺปิปาสา พาเธติ, ตาย พาธิตาย ๒- ปริเยสนตณฺหา จิตฺตํ
กิลมยติ, อถ เนสํ กิลนฺตจิตฺตานํ ถีนมิทฺธํ โอกฺกมติ, ตโต วิเสสมนธิคจฺฉนฺตานํ
ทุรภิสมฺภเวสุ อรญฺญวนปตฺเถสุ เสนาสเนสุ วิหรตํ อุตฺราสสญฺญิตา ภีรุ ชายติ,
เตสํ อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิตานํ ทีฆรตฺตํ วิเวกรสมนสฺสาทยมานานํ วิหรตํ "น สิยา
นุ โข เอส มคฺโค"ติ ปริยตฺติยํ ๓- วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, ตํ วิโนเทตฺวา วิหรตํ
อปฺปมตฺตเกน วิเสสาธิคเมน มานมกฺขถมฺภา ชายนฺติ. เตปิ วิโนเทตฺวา วิหรตํ
ตโต อธิกตรวิเสสาธิคมํ นิสฺสาย ลาภสกฺการสิโลกา อุปฺปชฺชนฺติ, ลาภาทิมุจฺฉิตา
ธมฺมปฏิรูปกานิ ปกาเสนฺตา มิจฺฉายสํ อธิคนฺตฺวา ตตฺถ ฐิตา ๔- ชาติอาทีหิ อตฺตานํ
อุกฺกํเสนฺติ, ปรํ วมฺเภนฺติ. ตสฺมา กามาทีนํ ปฐมเสนาทิภาโว เวทิตพฺโพ.
    เอวเมตํ ทสวิธํ เสนํ อุทฺทิสิตฺวา ยถา ๕- สา กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา
กณฺหสฺส นมุจิโน อุปการาย สํวตฺตติ, ตสฺมา  นํ "ตว เสนา"ติ นิทฺทิสนฺโต
อาห "เอสา นมุจิ เต เสนา, กณฺหสฺสาภิปฺปหารินี"ติ. ตตฺถ อภิปฺปหารินีติ
สมณพฺราหฺมณานํ ฆาตินี นิปฺโปถนี, ๖- อนฺตรายกรีติ อตฺโถ. น นํ อสูโร ชินาติ,
เชตฺวา จ ลภเต สุขนฺติ เอวํ มารเสนํ ๗- อสูโร กาเย จ ชีวิเต จ สาเปกฺโข
ปุริโส น ชินาติ, สูโร ปน ชินาติ, เชตฺวา จ มคฺคสุขํ ผลสุขญฺจ อธิคจฺฉติ.
    ยโต จตูหิ มคฺเคหีติ ๘- ยทา จตูหิ นิทฺโทสนิพฺพานมคฺคนสงฺขาเตหิ มคฺเคหิ.
มารเสนาติ มารสฺส เสนา วจนกรา กิเลสา. ปฏิเสนิกราติ ปฏิปกฺขกรา. ชิตา
จาติ ปราชยมาปาทิตา ๙- จ. ปราชิตา จาติ นิคฺคหิตา จ. ภคฺคาติ ภินฺนา.
วิปฺปลุตฺตาติ ๑๐- จุณฺณวิจุณฺณา. ปรมฺมุขาติ วิมุขภาวํ ปาปิตา. วิเสนิภูโตติ
นิกฺกิเลโส หุตฺวา ฐิโต.
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๘/๓๓๑/๒๓๙  ๒ ฉ.ม. พาธิตานํ  ๓ ฉ.ม. ปฏิปตฺติยํ  ๔ สี. นิวิฏฺฐา
@๕ ฉ.ม. ยสฺมา  ๖ สี. นิปฺโผฏนี, ฉ.ม. นิปฺโปถินี  ๗ สี.,ฉ.ม. เอวํ ตว เสนํ
@๘ ฉ.ม. อริยมคฺเคหีติ  ๙ ฉ.ม. ปราชยมานา หนิตา  ๑๐ สี.,ฉ.ม. วิปฺปลุคฺคาติ
    โวทานทสฺสีติ พฺยวทานทสฺสี. ๑- ตานิ ฉทนานีติ เอตานิ ตณฺหาทิกิเลสจฺฉทนานิ.
วิวฏานีติ ปากฏิกตานิ. วิทฺธํสิตานีติ ฐิตฏฺฐานโต อปหตานิ. อุคฺฆาฏิตานีติ
อุปฺปาฏิตานิ. สมุคฺฆาฏิตานีติ วิเสเสน อุปฺปาฏิตานิ.
    [๒๙] น กปฺปยนฺตีติ คาถาย สมฺพนฺโธ อตฺโถ จ:- กิญฺจิ ภิยฺโย? เต หิ ตาทิสา
สนฺโต ทฺวินฺนํ กปฺปานํ ปุเรกฺขารานญฺจ เกนจิ น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ,
ปรมตฺถํ อจฺจนฺตสุทฺธึ อธิคตตฺตา อนจฺจนฺตสุทฺธึเยว ๒- อกิริยสสฺสตทิฏฺฐึ
"อจฺจนฺตสุทฺธี"ติ น เต วทนฺติ. อาทานคนฺถํ คถิตํ วิสชฺชาติ จตุพฺพิธมฺปิ
รูปาทีนํ อาทายกตฺตา อาทานคนฺถํ อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเน คถิตํ พทฺธํ ๓-
อริยมคฺคสตฺเถน วิสฺสชฺช ฉินฺทิตฺวา. เสสํ ปากฏเมว.
    อจฺจนฺตสุทฺธินฺติ อจฺจนฺตปรมสุทฺธึ. ๔- สํสารสุทฺธินฺติ สํสารโต สุทฺธึ.
อกิริยทิฏฺฐินฺติ กโรโต น กริยติ ปาปนฺติ อกิริยทิฏฺฐึ. สสฺสตวาทนฺติ "นิจฺโจ
ธุโว สสฺสโต"ติ วจนํ. น วทนฺติ น กเถนฺติ.
    คนฺถาติ นามกายํ คนฺเถนฺติ จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา.
อภิชฺฌา จ สา นามกายฆฏนวเสน คนฺโถ จาติ อภิชฺฌากายคนฺโถ. หิตสุขํ
พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. พฺยาปาโท จ โส วุตฺตนเยน คนฺโถ จาติ พฺยาปาโท
กายคนฺโถ. สีลพฺพตปรามาโสติ "อิโต พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน
สุทฺธี"ติ ๕- ปรโต อามาโส. อิทํสจฺจาภินิเวโสติ สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา
"สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺ"ติ ๖- อิมินา อากาเรน อภินิเวโส
อิทํสจฺจาภินิเวโส. อตฺตโน ทิฏฺฐิยา ราโคติ อตฺตนาภินิวิสิตฺวา คหิตาย ทิฏฺฐิยา
ฉนฺทราโค. ปรวาเทสุ อาฆาโตติ ปรสฺส วจเนสุ โกโป. อปฺปจฺจโยติ อตุฏฺฐากาโร.
อตฺตโน สีลํ วาติ อตฺตนา สมาทินฺนํ โคสีลาทิสีลํ วา. อตฺตโน ทิฏฺฐีติ อตฺตนา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โวทาตทสฺสินฺติ พฺยวทาตทสฺสึ  ๒ สี. อจฺจนฺตสุทฺธาเยว  ๓ สี. คฐิตคณฺฐํ
@๔ ฉ.ม. อจฺจนฺตํ ปรมตฺถํ สุทฺธึ
@๕ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒๖๔/๒๙๐  ๖ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๑๔๔/๒๖๗
คหิตา ปรามฏฺฐา ทิฏฺฐิ. เตหิ คนฺเถหีติ เอเตหิ วุตฺเตหิ นามกายฆฏเนหิ. รูปํ
อาทิยนฺตีติ จตุสมุฏฺฐานิกํ รูปารมฺมณํ อาทิยนฺติ คณฺหนฺติ. อุปาทิยนฺตีติ
อุปคนฺตฺวา คณฺหนฺติ ตณฺหาคหเณน. ปรามสนฺติ ทิฏฺฐิคฺคหเณน. อภินิวิสนฺติ
มานคฺคหเณน. วฏฺฏนฺติ เตภูมกวฏฺฏํ. คนฺเถติ พนฺธเน.
    โวสฺสชฺชิตฺวา วาติ สมฺมา วิสฺสชฺชิตฺวา วา. คถิเตติ พนฺธเน. คนฺถิเตติ
พนฺธเนน พนฺธิเต. ๑- วิพนฺเธติ วิเสเสน พนฺเธ. อาพนฺเธติ อเนกวิเธน
พนฺเธ. ปลิพุทฺเธติ อมุญฺจิเต. พนฺธเน โผฏฺยิตฺวาติ ตณฺหามานทิฏฺฐิพนฺธนานิ
ปปฺโปฏยิตฺวา. วิสชฺชาติ จชิตฺวา.
    อิเม ปน จตฺตาโร คนฺเถ กิเลสปฏิปาฏิยาปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ, มคฺคปฏิปาฏิยาปิ.
กิเลสปฏิปาฏิยา อภิชฺฌากายคนฺโถ อรหตฺตมคฺเคน ปหียติ, พฺยาปาโท กายคนฺโถ
อนาคามิมคฺเคน, สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ
โสตาปตฺติมคฺเคน. มคฺคปฏิปาฏิยา สีลพฺพตปรามาโส กายคนฺโถ อิทํสจฺจาภินิเวโส
กายคนฺโถ โสตาปตฺติมคฺเคน, พฺยาปาโท กายคนฺโถ อนาคามิมคฺเคน, อภิชฺฌากายคนฺโถ
อรหตฺตมคฺเคนาติ. เอเต จตฺตาโร คนฺถา ยสฺส สํวิชฺชนฺติ, ตํ จุติปฏิสนฺธิวเสน
วฏฺฏสฺมึ คนฺเถนฺติ ฆเฏนฺตีติ คนฺถา. เต จตุปฺปเภทา อภิชฺฌายนฺติ เอตาย, สยํ วา
อภิชฺฌายติ, อภิชฺฌายนมตฺตเมว วา เอสาติ อภิชฺฌา. โลโภเยว นามกายํ คนฺเถติ
จุติปฏิสนฺธิวเสน วฏฺฏสฺมึ ฆเฏตีติ กายคนฺโถ. พฺยาปชฺชติ เตน จิตฺตํ ปูติภาวํ
คจฺฉติ, พฺยาปาทยติ วา วินยาจารรูปสมฺปตฺติหิตสุขาทีนีติ พฺยาปาโท. "อิโต
พหิทฺธา สมณพฺราหฺมณานํ สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี"ติ ปรามสนํ สีลพฺพตปรามาโส,
สพฺพญฺญุภาสิตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา "สสฺสโต โลโก, อิทเมว สจฺจํ, โมฆมญฺญนฺ"ติอาทินา
อากาเรน อภินิวิสตีติ อิทํสจฺจาภินิเวโส. ยถา วยฺหํ วาติอาทึ วยฺหาทิวิสงฺขรณํ
คนฺถานํ วิโยคกรเณ อุปมํ ทสฺเสนฺโต อาห.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. คนฺถเนน คนฺถิเต
    น ชเนนฺตีติ น อุปฺปาเทนฺติ. น สญฺชเนนฺตีติ น นิพฺพตฺเตนฺติ.
นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ อุปสคฺควเสน ปทํ วฑฺฒิตํ. น สญฺชเนนฺตีติ อุปฺปาทกฺขณํ.
น นิพฺพตฺเตนฺติ นาภินิพฺพตฺเตนฺตีติ ปวตฺติกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ.
    [๓๐] ๑- จตุนฺนํ กิเลสสีมานํ อตีตตฺตา สีมาตีโต, ๑- พาหิตปาปตฺตา จ
พฺราหฺมโณ, อิตฺถมฺภูตสฺส จ ตสฺส นตฺถิ, ปรจิตฺตปุพฺเพนิวาสญาเณหิ ญตฺวา วา
มํสทิพฺพจกฺขูหิ ทิสฺวา วา กิญฺจิ สมุคฺคหีตํ, อภินิวิฏฺฐนฺติ วุตฺตํ โหติ. โส
จ กามราคาภาวโต น ราคราคี รูปารูปราคาภาวโต น วิราครตฺโต, ยโต เอวํวิธสฺส ตสฺส
"อิทํ ปรมนฺ"ติ กิญฺจิ อิธ อุคฺคหิตํ นตฺถีติ อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ.
    จตสฺโส สีมาโยติ จตฺตาโร ปริจฺเฉทา. ทิฏฺฐานุสโยติ ทิฏฺฐิ จ สา
อปฺปหีนฏฺเฐน อนุสโย จาติ ทิฏฺฐานุสโย. วิจิกิจฺฉานุสยาทีสุปิ เอเสว นโย.
เกนฏฺเฐน อนุสโย ๒-? อนุสยนฏฺเฐน. โก เอส อนุสยนฏฺโฐ นามาติ? อปฺปหีนฏฺโฐ. เอเต
หิ อปฺปหีนฏฺเฐน ตสฺส ตสฺส สนฺตาเน อนุเสนฺติ นาม, ตสฺมา "อนุสยา"ติ
วุจฺจนฺติ. อนุเสนฺตีติ อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อถาปิ
สิยา:- อนุสยนฏฺโฐ นาม อปฺปหีนากาโร, อปฺปหีนากาโร จ "อุปฺปชฺชตี"ติ วตฺตุํ
น ยุชฺชติ, ตสฺมา น อนุสยา อุปฺปชฺชนฺตีติ. ตตฺริทํ ปฏิวจนํ:- อปฺปหีนากาโร
อนุสโย, อนุสโยติ ปน อปฺปหีนฏฺเฐน ถามคตกิเลสา วุจฺจนฺติ. โย ๓- จิตฺตสมฺปยุตฺโต
สารมฺมโณ สปฺปจฺจยฏฺเฐน สเหตุโก เอกนฺตากุสโล อตีโตปิ โหติ อนาคโตปิ
ปจฺจุปฺปนฺโนปิ, ตสฺมา "อุปฺปชฺชตี"ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ.
    ตตฺริทํ ปมาณํ:- ปฏิสมฺภิทายํ ตาว อภิสมยกถาย ๔- "ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส
ปชหตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา อนุสยานํ ปจฺจุปฺปนฺนภาวสฺส อตฺถิตาย "ถามคโต อนุสยํ
@เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ.ม. สีมาติโคติ คาถา เอกปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย วุตฺตา. ปุพฺพสทิโส เอว
@ปนสฺสา สมฺพนฺโธ, โส เอวํ อตฺถวณฺณนาย สทฺธึ เวทิตพฺโพ:- กิญฺจ ภิยฺโย? โส
@อีทิโส ภูริปญฺโญ จตุนฺนํ กิเลสสมานํ อตีตตฺตา สีมาติโค  ๒ ฉ.ม. อนุสยา
@๓ ฉ.ม. โส  ๔ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๑/๔๒๘
ปชหตี"ติ วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคณิยํ โมหสฺส ปทภาชเน ๑- "อวิชฺชานุสโย
อวิชฺชาปริยุฏฺฐานํ, อวิชฺชาลงฺคี โมโห อกุสลมูลํ, อยํ ตสฺมึ สมเย โมโห โหตี"ติ
อกุสลจิตฺเตน สทฺธึ โมหสฺส ๒- อุปฺปนฺนภาโว วุตฺโต. กถาวตฺถุสฺมึ "อนุสยา
อพฺยากตา อนุสยา อเหตุกา อนุสยา จิตฺตวิปฺปยุตฺตา"ติ ๓- สพฺเพ วาทา ปฏิเสธิตา.
อนุสยยมเก สตฺตนฺนํ มหาวารานํ อญฺญตรสฺมึ อุปฺปชฺชนวาเร ๔- "ยสฺส กามราคานุสโย
อุปฺปชฺชติ ตสฺส ปฏิฆานุสโย อุปฺปชฺชตี"ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา "อนุเสนฺตีติ
อนุรูปํ การณํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชนฺตี"ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา ตนฺติปฺปมาเณน
สุวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยมฺปิ "จิตฺตสมฺปยุตฺโต สารมฺมโณ"ติอาทิ วุตฺตํ, ตมฺปิ
สุวุตฺตเมว. อนุสโย หิ นาเมส ปรินิปฺผนฺโน จิตฺตสมฺปยุตฺโต อกุสลธมฺโมติ
นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพํ.    ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโย จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ,
วิจิกิจฺฉานุสโย วิจิกิจฺฉาสหคเต, อวิชฺชานุสโย ทฺวาทสสุ อกุสลจิตฺเตสุ
สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ, ตโยปิ อวเสสเตภูมกธมฺเมสุ อารมฺมณวเสน
ทิฏฺฐิวิจิกิจฺฉาโมหา. กามราคานุสโย เจตฺถ โลภสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน
จ มนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โลโภ. ปฏิฆานุสโย
โทมนสฺสสหคตจิตฺเตสุ สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ อมนาเปสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ
อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน โทโส. มานานุสโย ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺตโลภสหคตจิตฺเตสุ
สหชาตวเสน อารมฺมณวเสน จ ทุกฺขเวทนาวชฺเชสุ อวเสสกามาวจรธมฺเมสุ
รูปารูปาวจรธมฺเมสุ จ อารมฺมณวเสเนว อุปฺปชฺชมาโน มาโน. ภวราคานุสโย จตูสุ
ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ อุปฺปชฺชมาโนปิ สหชาตวเสน วุตฺโต, อารมฺมณวเสเนว ปน
รูปารูปาวจรธมฺเมสุ อุปฺปชฺชมาโน โลโภ วุตฺโต.
    ตตฺถ ทิฏฺฐานุสโยติ ทฺวาสฏฺฐิวิธา ทิฏฺฐิ. วิจิกิจฺฉานุสโยติ อฏฺฐวตฺถุกา
วิจิกิจฺฉา. ตเทกฏฺฐา จ กิเลสาติ สหเชกฏฺฐวเสน ทิฏฺฐิยา วิจิกิจฺฉาย,
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๓๙๐/๑๐๙  ๒ ฉ.ม. อวิชฺชานุสยสฺส
@๓ อภิ.ก. ๓๗/๓๐๕-๓๐๙/๓๖๙-๓๗๑  ๔ อภิ.ย. ๓๘/๓๓๐/๕๔๓
สหเชกฏฺฐวเสน เอกโต ฐิตา. มานานุสโยติ นววิธมาโน. ปรจิตฺตญาเณน ๑- วา
ญตฺวาติ ปเรสํ จิตฺตวารชานนปญฺญาย ๒- ชานิตฺวา, เจโตปริยญาเณน ชานิตฺวาติ
วุตฺตํ โหติ. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาเณน วาติ อตีเต นิวุฏฺฐกฺขนฺธานุสฺสรณญาเณน
ชานิตฺวา. มํสจกฺขุนา วาติ ปกติจกฺขุนา. ทิพฺพจกฺขุนา วาติ ทิพฺพสทิเสน
ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิเตน วา ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสิตฺวา. ราครตฺตาติ ราเคน รญฺชิตา.
เย ปญฺจสุ กามคุเณสูติ เย ปญฺจสุ รูปาทิวตฺถุกามโกฏฺฐาเสสุ. วิราครตฺตาติ
วิราคสงฺขาตาสุ รูปารูปสมาปตฺตีสุ อติรตฺตา อลฺลีนา. ยโต กามราโค จาติ ยทา
กามราโค ๓- จ. รูปารูปภเวสุปิ ๔- เอเสว นโย.
                  สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย
                   สุทฺธฏฺฐกสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                              จตุตฺถํ.
                      ---------------------
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปรมตฺถญาเณน  ๒ ฉ.ม. จิตฺตาจาร...  ๓ ฉ.ม. กามภเว ราโค
@๔ ฉ.ม. รูปารูปราเคสุปิ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๑๑-๒๓๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=4910&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=4910&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=109
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=1822
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=1962
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=1962
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙
http://84000.org/tipitaka/read/?index_29