ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๕ ภาษาบาลีอักษรไทย นิทฺ.อ.๑ (สทฺธมฺมปชฺ.)

หน้าที่ ๒๕๙.

๗. ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา [๔๙] สตฺตเม ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺเต เมถุนมนุยุตฺตสฺสาติ เมถุนธมฺมสมายุตฺตสฺส. อิตีติ เอวมาห. อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ. ติสฺโสติ นามํ ตสฺส เถรสฺส. โสปิ หิ ติสฺโสติ นาเมน. เมตฺเตยฺโยติ โคตฺตวเสเนว ๑- เอส ปากโฏ อโหสิ. ตสฺมา อตฺถุปฺปตฺติยํ ๒- วุตฺตํ "ติสฺสเมตฺเตยฺยา นาม เทฺว สหายา"ติ. วิฆาตนฺติ อุปฆาตํ. พฺรูหีติ อาจิกฺข. มาริสาติ ปิยวจนเมตํ. นิทฺทุกฺขาติ วุตฺตํ โหติ. สุตฺวาน ตว สาสนนฺติ ตว วจนํ สุตฺวา. วิเวเก สิกฺขิสฺสามเสติ สหายํ อารพฺภ ธมฺมเทสนํ ยาจนฺโต ภณติ, โส ปน สิกฺขิตสิกฺโขเยว. เมถุนธมฺโม นามาติ อิทํ นิทฺทิสิตพฺพสฺส เมถุนธมฺมสฺส อุทฺเทสปทํ. ๓- อสทฺธมฺโมติ อสตํ นีจชนานํ ธมฺโม. คามธมฺโมติ คามวาสีนํ เสวนธมฺโม. วสลธมฺโมติ วสลานํ ธมฺโม, กิเลสวสฺสนโต วา วสฺสเมว ๔- วสโล ธมฺโมติ วสลธมฺโม. ทุฏฺฐุลฺโลติ ทุฏฺโฐ จ กิเลเสหิ ทุฏฺฐตฺตา, ถูโล จ อนิปุณภาวโตติ ทุฏฺฐุลฺโล. ยสฺมา จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปริวารภูตํ ทสฺสนมฺปิ คหณมฺปิ อามสนมฺปิ ผุสนมฺปิ ฆฏฺฏนมฺปิ ทุฏฺฐุลฺลํ, ตมฺหาปิ ทุฏฺฐุลฺโล โส เมถุนธมฺโม. โอทกนฺติโกติ อุทกํ อสฺส อนฺเต สุทฺธตฺถํ อาทิยตีติ อุทกนฺโต, อุทกนฺโตเยว โอทกนฺติโก. รโห ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส กตฺตพฺพตาย รหสฺโส. วินเย ๕- ปน "ทุฏฺฐุลฺลํ โอทกนฺติกํ รหสฺสนฺ"ติ ปาโฐ. ตตฺถ ตีสุ ปเทสุ โย โสติ ปทํ ปริวตฺเตตฺวา ยํ ตนฺติ กตฺวา โยเชตพฺพํ "ยนฺตํ ทุฏฺฐุลฺลํ, โส เมถุนธมฺโม, ยนฺตํ โอทกนฺติกํ โส เมถุนธมฺโม, ยนฺตํ รหสฺสํ, โส เมถุนธมฺโม"ติ. อิธ ปน "โย โส อสทฺธมฺโม, โส เมถุนธมฺโม ฯเปฯ โย โส รหสฺโส, โส เมถุนธมฺโม"ติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ทฺวเยน ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺพโต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ. ตตฺถ โยชนา:- ยา สา ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติ, @เชิงอรรถ: ฉ.ม. โคตฺตํ, โคตฺตวเสเนว สุ.อ. ๒/๓๗๑ @ ฉ.ม. อุปเทสปทํ ฉ.ม. สยเมว วิ.มหา. ๑/๓๙/๒๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๐.

โส เมถุนธมฺโม นามาติ. กึการณา วุจฺจติ เมถุนธมฺโมติ เกน การเณน เกน ปริยาเยน เมถุนธมฺโมติ กถิยติ. ตํ การณํ ทสฺเสนฺโต "อุภินฺนํ รตฺตานนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุภินฺนํ รตฺตานนฺติ ทฺวินฺนํ อิตฺถิปุริสานํ ราเคน รญฺชิตานํ. สารตฺตานนฺติ วิเสเสน สุฏฺฐุ รญฺชิตานํ. อวสฺสุตานนฺติ กิเลเสน ตินฺตานํ. ปริยุฏฺฐิตานนฺติ กุสลาจารํ ปริยาทิยิตฺวา มทฺทิตฺวา จ ฐิตานํ "มคฺเค โจรา ปริยุฏฺฐิตา"ติอาทีสุ วิย. ปริยาทินฺนจิตฺตานนฺติ กุสลจิตฺตํ ปริยาทิยิตฺวา เขเปตฺวา ฐิตจิตฺตานํ. อุภินฺนํ สทิสานนฺติ ทฺวินฺนํ กิเลเสน สทิสานํ. ธมฺโมติ สภาโว. ตํการณาติ เตน การเณน. ตํ อุปมาย สาเธนฺโต "อุโภ กลหการกา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อุโภ กลหการกาติ ปุพฺพภาเค กลหการกา เทฺว. เมถุนกาติ วุจฺจนฺตีติ สทิสาติ วุจฺจนฺติ. ภณฺฑนการกาติ ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา ภณฺฑนํ กโรนฺตา. ภสฺสการกาติ วาจากลหํ กโรนฺตา. วิวาทการกาติ นานาวจนํ กโรนฺตา. อธิกรณการกาติ วินิจฺฉยปาปุณนวิเสสการณํ กโรนฺตา. วาทิโนติ วาทปฏิวาทิโน. สลฺลาปกาติ วาจํ กเถนฺตา เอวเมวนฺติ อุปมาสํสนฺทนํ. ยุตฺตสฺสาติ สญฺญุตฺตสฺส. ปยุตฺตสฺสาติ อาทเรน ยุตฺตสฺส. อายุตฺตสฺสาติ วิเสเสน ยุตฺตสฺส. สมายุตฺตสฺสาติ เอกโต ยุตฺตสฺส. ตญฺจริตสฺสาติ ตํ ๑- กโรนฺตสฺส. ตพฺพหุลสฺสาติ ตํพหุลํ กโรนฺตสฺส. ตคฺครุกสฺสาติ ตํครุํ กโรนฺตสฺส. ตนฺนินฺนสฺสาติ ตสฺมึ นตจิตฺตสฺส. ตปฺโปณสฺสาติ ตสฺมึ นตกายสฺส. ตปฺปพฺภารสฺสาติ ตสฺมึ อภิมุขกายสฺส. ตทธิมุตฺตสฺสาติ ตสฺมึ อวสาริตสฺส. ๒- ตทธิปเตยฺยสฺสาติ ตํ อธิปตึ เชฏฺฐกํ กตฺวา ปวตฺตสฺส. วิฆาตนฺติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. ๓- วิฆาตนฺติ ปีฬนํ. อุปฆาตนฺติ สมีปํ กตฺวา ปีฬนํ. ปีฬนนฺติ ฆฏฺฏนํ. ฆฏฺฏนนฺติ ปีฬนํ. สพฺพํ อญฺญมญฺญเววจนํ. อุปทฺทวนฺติ หึสนํ. อุปสคฺคนฺติ ตตฺถ ตตฺถ อุปคนฺตฺวา ปีฬนาการํ. ๔- พฺรูหีติ กเถหิ. อาจิกฺขาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตจฺจริตสฺสาติ ตํจริตํ สี.,ฉ.ม. อธิหริตสฺส ฉ.ม. อุทฺเทสวจนํ @ สี.,ม. ลีนาการํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๑.

วิสฺสชฺเชหิ. เทเสหีติ ทสฺเสหิ. ปญฺญเปหีติ ญาเปหิ. ปฏฺฐเปหีติ ฐเปหิ. วิวราติ ปากฏํ กโรหิ. วิภชาติ ภาเชหิ. อุตฺตานีกโรหีติ ตีรํ ปาเปหิ. ปกาเสหีติ ปากฏํ กโรหิ. ตุยฺหํ วจนนฺติ ตว วาจํ. พฺยปฺปถนฺติ วจนํ. เทสนนฺติ อาจิกฺขนํ. อนุสาสนนฺติ โอวาทํ. อนุสิฏฺฐนฺติ อนุสาสนํ. สุตฺวาติ โสเตน สุตฺวา. สุณิตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ. อุคฺคเหตฺวาติ สมฺมา คเหตฺวา. อุปธารยิตฺวาติ อนาเสตฺวา. อุปลกฺขยิตฺวาติ สลฺลกฺเขตฺวา. [๕๐] มุสฺสเต วาปิ สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติโต ทุวิธมฺปิ สาสนํ นสฺสติ. วาปีติ ปทปูรณมตฺตํ. เอตํ ตสฺมึ อนริยนฺติ ตสฺมึ ปุคฺคเล เอตํ อนริยํ, ยทิทํ มิจฺฉาปฏิปทา. คารวาธิวจนนฺติ คุณวิสิฏฺฐสตฺตุตฺตมครูนํ ครุภาววาจกวจนํ. ๑- เตนาหุ โปราณา:- "ภควาติ วจนํ เสฏฺฐํ ภควาติ วจนมุตฺตมํ ครุคารวยุตฺโต โส ภควา เตน วุจฺจตี"ติ. ๒- จตุพฺพิธํ หิ ๓- นามํ อาวตฺถิกํ, ลิงฺคิกํ, เนมิตฺติกํ, อธิจฺจสมุปฺปนฺนนฺติ. อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ นาม โลกิยโวหาเรน "ยทิจฺฉกนฺ"ติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ วจฺโฉ, ทโม, พลิพทฺโทติ เอวมาทิ อาวตฺถิกํ, ทณฺฑี, ฉตฺตี, สิขี, กรีติ เอวมาทิ ลิงฺคิกํ, เตวิชฺโช, ฉฬภิญฺโญติ เอวมาทิ เนมิตฺติกํ, สิริวฑฺฒโก, ธนวฑฺฒโกติ เอวมาทิ วจนตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ. อิทมฺปน ภควาติ นามํ เนมิตฺติกํ, น มหามายาย, น สุทฺโธทนมหาราเชน, น อสีติยา ญาติสหสฺเสหิ กตํ, น สกฺกสนฺตุสิตาทีหิ เทวตาวิเสเสหิ กตํ. วกฺขติ จ "ภควาติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ ฯเปฯ ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปญฺญตฺติ ยทิทํ ภควา"ติ. ๔- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. คุณวิสิฏฺฐสพฺพสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนํ วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๘ @ ฉ.ม. จตุพฺพิธํ วา ขุ.มหา. ๒๙/๓๗๙/๒๕๗ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๒.

"ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต ภเคหิ จ วิภตฺตวา ภตฺตวา วนฺตคมโน ภเวสุ ภควา ตโต"ติ. ๑- ตตฺถ:- "วณฺณาคโม วณฺณวิปริยาโย, เทฺว จาปเร วณฺณวิการนาสา. ธาตูนมตฺถาติสเยน โยโค, ตํ วุจฺจเต ๒- ปญฺจวิธํ นิรุตฺตินฺ"ติ เอวํ วุตฺตํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ตตฺถ "นกฺขตฺตราชาริว ตารกานนฺ"ติ เอตฺถ รการาคโม วิย อวิชฺชมานสฺส อกฺขรสฺส อาคโม วณฺณาคโม นาม. "หึสนา, หึโส"ติ วตฺตพฺเพ "สีโห"ติ วิย วิชฺชมานกฺขรานํ เหฏฺฐุปริยวเสน ปริวตฺตนํ วณฺณวิปริยาโย นาม. "นวิจฺฉนฺทเก ทาเน ทิยตีติ ๓- เอตฺถ อการสฺส เอการาปชฺชนตา วิย อกฺขรสฺส ๔- อญฺญกฺขราปชฺชนตา วณฺณวิกาโร นาม. "ชีวนสฺส มุโต ชีวนมุโต"ติ วตฺตพฺเพ "ชีมุโต"ติ วนการานํ วินาโส วิย วิชฺชมานกฺขรวินาโส วณฺณวินาโส นาม. "ผรุสาหิ วาจาหิ ปกฺรุพฺพมาโน อาสชฺช มํ ตฺวํ วทสิ กุมารา"ติ เอตฺถ ปกฺรุพฺพมาโนติ ปทสฺส อติภวมาโนติ อตฺถปฏิปาทนํ วิย ตตฺถ ตตฺถ ยถาโยคํ วิเสสตฺถโยโค ธาตูนํ อตฺถาติสเยน โยโค นาม. เอวํ นิรุตฺติลกฺขณํ คเหตฺวา ๕- สทฺทนเยน วา ๕- ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา ยสฺมา โลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิพฺพตฺตกํ ทานสีลาทิปารปฺปตฺตํ ภาคฺยมสฺส อตฺถิ, ตสฺมา "ภาคฺยวา"ติ วตฺตพฺเพ "ภควา"ติ วุจฺจตีติ ญาตพฺพํ. ยสฺมา ปน โลภ โทส โมห วิปรีต มนสิการ อหิริกาโนตฺตปฺป โกธูปนาห มกฺข ปลาส อิสฺสา มจฺฉริย มายา สาเฐยฺย ถมฺภ สารมฺภ มานาติมาน มทปฺปมาท ตณฺหาวิชฺชา ติวิธากุสลมูล ทุจฺจริตสงฺกิเลสมล วิสมสญฺญา วิตกฺก ปปญฺจ จตุพฺพิธ วิปริเยสอาสว @เชิงอรรถ: วิสุทฺธิ. ๑/๒๖๙ สี.,ฉ.ม. ตทุจฺจเต สี. นวจฺเฉทเก, ฉ.ม. นเว ฉนฺนเก @ทานิ ทิยฺยติ ฉ.ม. อญฺญกฺขรสฺส ๕-๕ ฉ.ม. สทฺทนเยน วา @ปิโสทราทินิสฺสิโต ปติฏฺฐานีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๓.

คนฺถ โอฆ โยคาคติ ตณฺหูปาทาน ปญฺจเจโตขีล วินิพนฺธ นีวรณาภินนฺทน ฉวิวาทมูล ตณฺหากาย สตฺตานุสย อฏฺฐมิจฺฉตฺต นวตณฺหามูลกทสากุสลกมฺมปถทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคต อฏฺฐสตตณฺหาวิปรีตปฺปเภท สพฺพทรถปริฬาห กิเลสสตสหสฺสานิ, สงฺเขปโต วา ปญฺจกิเลสกฺขนฺธอภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเร อภญฺชิ, ตสฺมา ภคฺคตฺตา เอเตสํ ปริสฺสยานํ "ภคฺควา"ติ วตฺตพฺเพ "ภควา"ติ วุจฺจติ. อาห เจตฺถ:- "ภคฺคราโค ภคฺคโทโส ภคฺคโมโห อนาสโว ภคฺคสฺส ปาปกา ธมฺมา ภควา เตน วุจฺจตี"ติ. ๑- ภาคฺยวตาย ปนสฺส สตปุญฺญลกฺขณธรสฺส ๒- รูปกายสมฺปตฺติ ทีปิตา โหติ. ภคฺคโทสตาย ธมฺมกายสมฺปตฺติ. ตถา โลกิยปริกฺขกานํ ๓- พหุมตภาโว, คหฏฺฐปพฺพชิเตหิ อภิคมนียตา, อภิคตานญฺจ เนสํ กายจิตฺตทุกฺขาปนยเน ปฏิพลภาโว, อามิสทานธมฺมทาเนหิ อุปการิตา, โลกิยโลกุตฺตรสุเขหิ จ สญฺโญชนสมตฺถตา ทีปิตา โหติ. ยสฺมา จ โลเก อิสฺสริยธมฺมยสสิริกามปฺปยตฺเตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ ภคสทฺโท ปวตฺตติ, ปรมญฺจสฺส สกจิตฺเต อิสฺสริยํ, อณิมาลงฺฆิมาทิกํ วา โลกิยสมฺมตํ สพฺพาการปริปูรํ อตฺถิ, ตถา โลกุตฺตโร ธมฺโม, โลกตฺตยพฺยาปโก ยถาภุจฺจคุณาธิคโต อติวิย ปริสุทฺโธ ยโส, รูปกายทสฺสนพฺยาวฏชนนยนมนปฺปสาทชนนสมตฺถา สพฺพาการปริปูรา สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรี, ยํ ยํ เอเตน อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ อตฺตหิตํ วา ปรหิตํ วา, ตสฺส ตสฺส ตเถว อภินิปฺผนฺนตฺตา อิจฺฉิตตฺถนิปฺผตฺติสญฺญิโต ๔- กาโม, สพฺพโลกครุภาวุปฺปตฺติเหตุภูโต สมฺมาวายามสงฺขาโต ปยตฺโต จ อตฺถิ, ตสฺมา อิเมหิ ภเคหิ ยุตฺตตฺตาปิ ภคา อสฺส สนฺตีติ อิมินา อตฺเถน "ภควา"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน กุสลาทีหิ เภเทหิ สพฺพธมฺเม, ขนฺธายตนธาตุสจฺจอินฺทฺริยปฏิจฺจ- สมุปฺปาทาทีหิ วา กุสลาทิธมฺเม, ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเฐน วา ทุกฺขํ @เชิงอรรถ: สมนฺต. ๑/๑๓๑, วิสุทฺธิ. ๑/๒๗๑ ฉ.ม. ภาคฺยวนฺตตาย จสฺส สตปุญฺญชลกฺขณวรสฺส @ ฉ.ม. โลกิยสริกฺขกานํ ฉ.ม. อิจฺฉิติจฺฉิตตฺถ...

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๔.

อริยสจฺจํ, อายูหนนิทานสํโยคปลิโพธฏฺเฐน สมุทยํ, นิสฺสรณวิเวกาสงฺขตามตฏฺเฐน นิโรธํ, นิยฺยานิกเหตุทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเฐน มคฺคํ วิภตฺตวา, วิภชิตฺวา วิวริตฺวา เทสิตวาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา "วิภตฺตวา"ติ วตฺตพฺเพ "ภควา"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา จ เอส ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเร กายจิตฺตอุปธิวิเวเก สุญฺญตปฺปณิหิตา- นิมิตฺตวิโมกฺเข อญฺเญ จ โลกิยโลกุตฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม ภชิ เสวิ พหุลมกาสิ, ตสฺมา "ภตฺตวา"ติ วตฺตพฺเพ "ภควา"ติ วุจฺจติ. ยสฺมา ปน ตีสุ ภเวสุ ตณฺหาสงฺขาตํ คมนมเนน วนฺตํ, ตสฺมา "ภเวสุ วนฺตคมโน"ติ วตฺตพฺเพ ภวสทฺทโต ภการํ คมนสทฺทโต คการํ วนฺตสทฺทโต วการญฺจ ทีฆํ กตฺวา อาทาย "ภควา"ติ วุจฺจติ, ยถา โลเก "เมหนสฺส ขสฺส มาลา"ติ วตฺตพฺเพ "เมขลา"ติ วุจฺจติ. ปุน อปรมฺปิ ปริยายํ นิทฺทิสนฺโต "อปิ จ ภคฺคราโคติ ภควา"ติอาทิมาห. ตตฺถ ภคฺโค ราโค อสฺสาติ ภคฺคราโค. ภคฺคโทสาทีสุปิ เอเสว นโย. กณฺฏโกติ ๑- วินิวิชฺฌนฏฺเฐน กิเลสา เอว. ภชีติ อุทฺเทสวเสน วิภาคํ กตฺวา ภาเชสิ. วิภชีติ นิทฺเทสวเสน วิวิธา ภาเชสิ. ปวิภชีติ ปฏินิทฺเทสวเสน ปกาเรน วิภชิ. อุคฺฆ ติตญฺญูนํ วเสน ภชิ. วิปจิตญฺญูนํ วเสน วิภชิ. เนยฺยานํ วเสน ปวิภชิ. ธมฺมรตนนฺติ:- "จิตฺตีกตํ มหคฺฆญฺจ อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ อโนมสตฺตปริโภคํ รตนํ เตน วุจฺจตี"ติ. ๒- เอวํ วณฺณิตธมฺมรตนํ ติวิเธน ภาเชสิ. ภวานํ อนฺตกโรติ กามภวาทีนํ นวนฺนํ ภวานํ ปริจฺเฉทํ ปริยนฺตํ ปริวฏุมํ การโก. ภาวิตกาโยติ วฑฺฒิตกาโย. ตถา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กณฺฑโกติ ขุ.อ. ๑๔๙, ที.อ. ๒/๓๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๕.

อิตเรสุปิ. ภชีติ เสวิ. อรญฺญวนปตฺถานีติ คามสฺส วา นครสฺส วา อินฺทขีลโต พหิ อรญฺญํ. วนปตฺถานิ มนุสฺสูปจาราติกฺกนฺตานิ วนสณฺฑานิ. ปนฺตานีติ ยตฺถ มนุสฺสา น กสนฺติ น วปนฺติ ทูรานิ เสนาสนานิ. เกจิ ปน "วนปตฺตานีติ ยสฺมา ยตฺถ พฺยคฺฆาทโย อตฺถิ, ตํ วนํ เต ปาลยนฺติ รกฺขนฺติ, ตสฺมา เตหิ รกฺขิตตฺตา วนปตฺตานี"ติ วทนฺติ. เสนาสนานีติ เสติ จ อาสติ เจว เอตฺถาติ เสนาสนานิ. อปฺปสทฺทานีติ วจนสทฺเทน อปฺปสทฺทานิ. อปฺปนิคฺโฆสานีติ คามนครนิคฺโฆสาทิสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆสานิ. วิชนวาตานีติ อนฺโตสญฺจรณกชนสฺส สรีรวาเตน วิรหิตานิ. "วิชนวาทานี"ติปิ ปาโฐ, อนฺโตชนวาเทน วิรหิตานีติ อตฺโถ. "วิชนปาตานี"ติปิ ปาโฐ, ชนสญฺจารวิรหิตานีติ อตฺโถ. มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานีติ มนุสฺสานํ รหสฺสกรณฏฺฐานานิ. ปฏิสลฺลานสารุปฺปานีติ วิเวกานุรูปานิ. ภาคี วาติ ภาโค จีวราทิโกฏฺฐาโส อสฺส อตฺถีติ ภาคี. ปฏิลาภวเสน อตฺถรสาทิภาโค อสฺส อตฺถีติ ภาคี. อตฺถรสสฺสาติ เหตุผลสมฺปตฺติสงฺขาตสฺส อตฺถรสสฺส. ธมฺมรสสฺสาติ เหตุสมฺปตฺติสงฺขาตสฺส ธมฺมรสสฺส. วุตฺตเญฺหตํ "เหตุผเล ญาณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, เหตุมฺหิ ญาณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา"ติ. ๑- วิมุตฺติรสสฺสาติ ผลสมฺปตฺติสงฺขาตสฺส วิมุตฺติรสสฺส. วุตฺตมฺปิ เจตํ "กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน, รโส นาม ปวุจฺจตี"ติ. ๒- จตุนฺนํ ฌานานนฺติ ปฐมชฺฌานาทีนํ จตุนฺนํ ฌานานํ. จตุนฺนํ อปฺปมญฺญานนฺติ เมตฺตาทีนํ ผรณปฺปมาณวิรหิตานํ จตุนฺนํ พฺรหฺมวิหารานํ. จตุนฺนํ อรูปสมาปตฺตีนนฺติ อากาสานญฺจายตนาทีนํ จตุนฺนํ อรูปชฺฌานานํ. อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานนฺติ "รูปี รูปานิ ปสฺสตี"ติอาทินา ๓- นเยน วุตฺตานํ อารมฺมณวิมุตฺตานํ อฏฺฐนฺนํ วิโมกฺขานํ. อภิภายตนานนฺติ เอตฺถ อภิภูตานิ อายตนานิ เอเตสํ ฌานานนฺติ อภิภายตนานิ, ฌานานิ. อายตนานีติ อธิฏฺฐานฏฺเฐน อายตนสงฺขาตานิ กสิณารมฺมณานิ. ญาณุตฺตริโก หิ ปุคฺคโล วิสทญาโณติ กึ เอตฺถ @เชิงอรรถ: อภิ.วิ. ๓๕/๗๒๐/๓๖๐ ปฏิสํ.อ. ๑/๑๘, วิสุทฺธิ. ๑/๑๐ อภิ.สงฺ. ๓๔/๒๔๘/๗๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๖.

อารมฺมเณ สมาปชฺชิตพฺพํ, น มยิ จิตฺเตกคฺคตากรเณ ภาโร อตฺถีติ ตานิ อารมฺมณานิ อภิภวิตฺวา สมาปชฺชติ. สห นิมิตฺตุปฺปาเทเนเวตฺถ อปฺปนํ นิพฺพตฺเตตีติ อตฺโถ. เอวํ อุปฺปาทิตานิ ฌานานิ อภิภายตนานีติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อฏฺฐนฺนํ อภิภายตนานํ. นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนนฺติ ปุพฺพํ ปุพฺพํ อนุ อนุปุพฺพํ, อนุปุพฺพํ วิหริตพฺพโต สมาปชฺชิตพฺพโต อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺติ, อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถ, ตาสํ นวนฺนํ อนุปุพฺพวิหารสมาปตฺตีนํ. ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานนฺติ คิริมานนฺทสุตฺเต ๑- อาคตานํ อนิจฺจสญฺญาทีนํ ทสนฺนํ สญฺญาภาวนานํ. ทสนฺนํ กสิณสมาปตฺตีนนฺติ สกลฏฺเฐน กสิณสงฺขาตานํ ปฐวีกสิณชฺฌานาทีนํ ทสนฺนํ ฌานานํ. อานาปานสฺสติสมาธิสฺสาติ อานาปานสฺสติสมฺปยุตฺตสมาธิสฺส. อสุภสมาปตฺติยาติ อสุภชฺฌานสมาปตฺติยา. ทสนฺนํ ตถาคตพลานนฺติ ทสพลพลานํ ทสนฺนํ. จตุนฺนํ เวสารชฺชานนฺติ วิสารทภาวานํ จตุนฺนํ เวสารชฺชานํ. จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทานนฺติ ปฏิสมฺภิทาญาณานํ จตุนฺนํ. ฉนฺนํ อภิญฺญานนฺติ อิทฺธิวิธาทีนํ ฉนฺนํ อภิญฺญาณานํ. ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานนฺติ "สพฺพํ กายกมฺมํ ญาณานุปริวตฺตี"ติอาทินา ๒- นเยน อุปริ อาคตานํ ฉนฺนํ พุทฺธธมฺมานํ. ตตฺถ จีวราทโย ภาคฺยสมฺปตฺติวเสน วุตฺตา. อตฺถรสติโก ปฏิเวธวเสน วุตฺโต. อธิสีลติโก ปฏิปตฺติวเสน. ฌานตฺติโก รูปารูปชฺฌานวเสน. วิโมกฺขตฺติโก สมาปตฺติวเสน. สญฺญาจตุกฺโก อุปจารปฺปนาวเสน. สติปฏฺฐานาทโย สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺมวเสน. ตถาคตพลานนฺติอาทโย อาเวณิกธมฺมวเสน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ ภควาติ เนตํ นามนฺติอาทิ "อตฺถมนุคตา อยํ ปญฺญตฺตี"ติ อุปนยนตฺถํ ๓- วุตฺตํ. ตตฺถ สมณา ปพฺพชฺชูปคตา. พฺราหฺมณา โภวาทิโน สมิตปาปา พาหิตปาปา วา. ๔- เทวตา สกฺกาทโย พฺรหฺมาโน จ. วิโมกฺขนฺติกนฺติ วิโมกฺโข อรหตฺตมคฺโค, วิโมกฺขสฺส อนฺโต อรหตฺตผลํ, ตสฺมึ วิโมกฺขนฺเต ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ @เชิงอรรถ: องฺ.ทสก. ๒๔/๖๐/๘๖ ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๙ สี.,ฉ.ม. ญาปนตฺถํ @ ฉ.ม. สมิตปาปพาหิตปาปา วา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๗.

นามํ. สพฺพญฺญุภาโว หิ อรหตฺตมคฺเคน สิชฺฌติ, อรหตฺตผลาธิคเมน สิทฺโธ โหติ. ตสฺมา สพฺพญฺญุภาโว วิโมกฺขนฺเต ภโว โหติ. ตํ เนมิตฺติกมฺปิ นามํ วิโมกฺขนฺเต ภวํ นามํ โหติ. เตน วุตฺตํ "วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานนฺ"ติ. โพธิยา มูเล สห สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาภาติ มหาโพธิรุกฺขมูเล ยถาวุตฺตกฺขเณ สพฺพญฺญุตญาณสฺส ปฏิลาเภน สห. สจฺฉิกา ปญฺญตฺตีติ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สพฺพธมฺมสจฺฉิกิริยาย วา ชาตา ปญฺญตฺติ. ยทิทํ ภควาติ ยา อยํ ภควาติ ปญฺญตฺติ. ทฺวีหิ การเณหีติ ทฺวีหิ โกฏฺฐาเสหิ. ปริยตฺติสาสนนฺติ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ. ปฏิปตฺตีติ ปฏิปชฺชติ เอตายาติ ปฏิปตฺติ. ยํ ตสฺส ปริยาปุฏนฺติ เตน ปุคฺคเลน ยํ ปริยาปุฏํ สชฺฌายิตํ, กรณตฺเถ สามิวจนํ. "ปริยาปุฏฺฏนฺ"ติปิ ปาโฐ. สุตฺตนฺติ อุภโตวิภงฺคนิทฺเทสขนฺธกปริวารา, สุตฺตนิปาเต มงฺคลสุตฺต ๑- รตนสุตฺต ๒- ตุวฏกสุตฺตานิ, ๓- อญฺญมฺปิ จ สุตฺตนามกํ ตถาคตวจนํ สุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เคยฺยนฺติ สพฺพมฺปิ สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยนฺติ เวทิตพฺพํ, วิเสเสน สํยุตฺตเก สกโลปิ สคาถวคฺโค. เวยฺยากรณนฺติ สกลํ อภิธมฺมปิฏกํ นิคฺคาถกสุตฺตํ, ยญฺจ อญฺญมฺปิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ อสงฺคหิตํ พุทฺธวจนํ, ตํ "เวยฺยากรณนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. คาถาติ ธมฺมปทเถรคาถาเถรีคาถาสุตฺตนิปาเต โนสุตฺตนามิกา สุทฺธิกคาถา จ "คาถา"ติ เวทิตพฺพา. อุทานนฺติ โสมนสฺสญาณมิสฺสกคาถาปฏิสํยุตฺตา ๔- เทฺวอสีติ สุตฺตนฺตา "อุทานนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. อิติวุตฺตกนฺติ "วุตฺตํ เหตํ ภควตา"ติอาทินยปฺปวตฺตา ๕- ทสุตฺตรสตสุตฺตนฺตา "อิติวุตฺตกนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. ชาตกนฺติ อปณฺณกชาตกาทีนิ ๖- ปณฺณาสาธิกานิ ปญฺจชาตกสตานิ "ชาตกนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. อพฺภุตธมฺมนฺติ "จตฺตาโรเม ภิกฺขเว อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา อานนฺเท"ติอาทินยปฺปวตฺตา ๗- สพฺเพปิ อจฺฉริยพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺตา สุตฺตนฺตา @เชิงอรรถ: ขุ.สุ. ๒๕/๑,-/๓๓๘๔ ขุ.สุ. ๒๕/๑/๕๖ ขุ.สุ. ๒๕/๙๒๒/๕๑๔ @ สี.,ฉ.ม....มยิก... ขุ.อิติ. ๒๕/๑/๒๓๓ ขุ.ชา. ๒๗/๑/๑ @ ที.มหา. ๑๐/๒๐๙/๑๒๗, องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๓๐/๑๕๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๘.

"อพฺภุตธมฺมนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. เวทลฺลนฺติ จูฬเวทลฺลมหาเวทลฺลสมฺมาทิฏฺฐิสกฺกปญฺห- สงฺขารภาชนิยมหาปุณฺณมสุตฺตาทโย ๑- ๓- ๔- ๕- สพฺเพปิ เวทญฺจ ตุฏฺฐิญฺจ ลทฺธา ลทฺธา ปุจฺฉิตสุตฺตนฺตา "เวทลฺลนฺ"ติ เวทิตพฺพํ. อิทํ ปริยตฺติสาสนนฺติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ ปริยาปุณิตพฺพฏฺเฐน ปริยตฺติ, อนุสาสนฏฺเฐน สาสนนฺติ กตฺวา ปริยตฺติสาสนํ. ตมฺปิ มุสฺสตีติ ตมฺปิ ปริยตฺติสาสนํ นสฺสติ. ปริมุสฺสตีติ ๖- อาทิโต นสฺสติ. ปริพาหิโร โหตีติ ปรมฺมุโข โหติ. กตมํ ปฏิปตฺติสาสนนฺติ โลกุตฺตรธมฺมโต ปุพฺพภาโค ตทตฺถํ ปฏิปชฺชิยตีติ ปฏิปตฺติ. สาสิยนฺติ เอตฺถ เวเนยฺยาติ สาสนํ. สมฺมาปฏิปทาติอาทโย วุตฺตนยา เอว. ปาณมฺปิ หนตีติ ชีวิตินฺทฺริยมฺปิ ฆาเตติ. อทินฺนมฺปิ อาทิยตีติ ปรปริคฺคหิตมฺปิ วตฺถุํ คณฺหาติ. สนฺธิมฺปิ ฉินฺทตีติ ฆรสนฺธิมฺปิ ฉินฺทติ. นิลฺโลปมฺปิ หรตีติ คาเม ปหริตฺวา มหาวิโลปมฺปิ กโรติ. เอกาคาริกมฺปิ กโรตีติ ปณฺณาสมตฺเตหิปิ สฏฺฐิมตฺเตหิปิ ปริวาเรตฺวา ชีวคฺคาหํ คเหตฺวาปิ ธนํ อาหราเปติ. ปริปนฺเถปิ ติฏฺฐตีติ ปนฺถทูหนกมฺมํ กโรติ. ปรทารมฺปิ คจฺฉตีติ ปรทาเรสุ จาริตฺตํ อาปชฺชติ. มุสาปิ ภณตีติ อตฺถภญฺชนกํ มุสาปิ วทติ. อนริยธมฺโมติ อนริยสภาโว. [๕๑] เอโก ปุพฺเพ จริตฺวานาติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วา คณาววสฺสคฺคฏฺเฐน วา ปุพฺเพ โลเก วิจริตฺวา. ๗- ยานํ ภนฺตํว ตํ โลเก, หีนมาหุ ปุถุชฺชนนฺติ ตํ วิพฺภนฺตกํ ปุคฺคลํ ยถา หตฺถิยานาทิยานํ อทนฺตํ วิสมมฺปิ อาโรหติ, อาโรหนกมฺปิ ภญฺชติ, ปปาเตปิ ปปตติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทิวิสมาโรหเนน นิรยาทีสุ, อตฺถภญฺชเนน ชาติปปาตาทีสุ ปปตเนน จ ยานํ ภนฺตํว หีนํ ปุถุชฺชนญฺจ อาหูติ. ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน วาติ ปพฺพชฺชาโกฏฺฐาเสน วา "ปพฺพชิโต สมโณ"ติ คณนาโรปเนน วา. คณาววสฺสคฺคฏฺเฐน วาติ คณสงฺคณิการามตํ วิสฺสชฺเชตฺวา จรณฏฺเฐน ๘- วา. @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๔๖๐/๔๑๐ ม.มู. ๑๒/๔๔๙/๔๐๑ ม.มู. ๑๒/๘๙/๖๓ @ ที.มหา. ๑๐/๓๔๔/๒๒๖ ม.อุ. ๑๔/๘๕/๖๗ ฉ.ม. สมฺมุสฺสตีติ @ สี.,ฉ.ม. วิหริตฺวา ฉ.ม. วสฺสคฺคฏฺเฐน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖๙.

เอโก ปฏิกฺกมตีติ เอกโกว คามโต นิวตฺตติ. โย นิเสวตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. อปเรน สมเยนาติ อญฺญสฺมึ กาเล อปรภาเค. พุทฺธนฺติ สพฺพญฺญุพุทฺธํ. ธมฺมนฺติ สฺวากฺขาตตาทิคุณยุตฺตํ ธมฺมํ. สํฆนฺติ สุปฺปฏิปนฺนตาทิคุณยุตฺตํ สํฆํ. สิกฺขนฺติ อธิสีลาทิสิกฺขิตพฺพํ สิกฺขํ. ปจฺจกฺขายาติ พุทฺธาทึ ปฏิกฺขิปิตฺวา. หีนายาติ หีนตฺถาย คิหิภาวาย. อาวตฺติตฺวาติ นิวตฺติตฺวา. เสวตีติ เอกวารํ เสวติ. นิเสวตีติ อเนกวิเธน เสวติ. สํเสวตีติ อลฺลียิตฺวา เสวติ. ปฏิเสวตีติ ปุนปฺปุนํ เสวติ. ภนฺตนฺติ วิพฺภนฺตํ. อทนฺตนฺติ ทนฺตภาวํ อนุปนีตํ. อการิตนฺติ สุสิกฺขิตกิริยํ อสิกฺขาปิตํ. อวินีตนฺติ อาจารสมฺปตฺติยา ๑- อสิกฺขิตํ. อุปฺปถํ คณฺหาตีติ วุตฺตปฺปการํ ยานํ อทนฺตตาทิยุตฺตํ ๒- ภนฺตํ วิสมมคฺคํ อุเปติ. วิสมํ ขาณุมฺปิ ปาสาณมฺปิ อภิรุหตีติ วิสมํ หุตฺวา ฐิตํ ขทิราทิขาณุมฺปิ ๓- ตถา ปพฺพตปาสาณมฺปิ อาโรหติ. ยานมฺปิ อาโรหนกมฺปิ ภญฺชตีติ วยฺหาทิยานํ อาโรหนฺตสฺส ปาเชนฺตสฺส หตฺถปาทาทิมฺปิ ภินฺทติ. ปปาเตปิ ปปตตีติ เอกโต ฉินฺนปพฺภารปปาเตปิ ปาเตติ. โส วิพฺภนฺตโกติ โส ปฏิกฺกนฺตโก. ภนฺตยานปฏิภาโคติ อนวฏฺฐิตยานสทิโส. อุปฺปถํ คณฺหาตีติ กุสลกมฺมปถโต ปฏิกฺกมิตฺวา อปายปถภูตํ อุปฺปถํ มิจฺฉามคฺคํ อุเปติ. วิสมํ กายกมฺมํ อภิรุหตีติ สมสฺส ปฏิปกฺขํ กายทุจฺจริตสงฺขาตํ วิสมํ กายกมฺมํ อาโรหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. นิรเย อตฺตานํ ภญฺชตีติ นิรสฺสาทสงฺขาเต นิรเย อตฺตภาวํ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติ. มนุสฺสโลเก อตฺตานํ ภญฺชตีติ วิวิธกมฺมกรณวเสน ภญฺชติ. เทวโลเก อตฺตานํ ภญฺชตีติ ปิยวิปฺปโยคาทิทุกฺขวเสน. ชาติปปาตมฺปิ ปปตตีติ ชาติปปาเตปิ ปาเตติ. ชราปปาตาทีสุปิ เอเสว นโย. มนุสฺสโลเกติ อิธ อธิปฺเปตโลกเมว ทสฺเสติ. ปุถุชฺชนาติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. ตตฺถ ปุถุชฺชนาติ:- ปุถูนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา ปุถุวายํ ชโน อิติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. น วินีตํ อาจารสมฺปตฺติยา ฉ.ม. อทนฺตาติยุตฺตํ ฉ.ม. ขรขาณุมฺปิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๐.

โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. ตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ "ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตี"ติอาทิมาห. ตตฺถ พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺฐีนํ อวิหตตฺตา ตา ชเนนฺติ, ตาหิ ชนิตาติ วา ปุถุชฺชนา. อวิหตเมว วา ๑- ชนสทฺโท วทติ. ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ เอตฺถ ปุถุ ชนา ๒- สตฺถุปฏิญฺญา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนาติ วจนตฺโถ. ปุถุ สพฺพคตีหิ อวุฏฺฐิตาติ เอตฺถ ชเนตพฺพา ชายนฺติ ๓- วา เอตฺถาติ ชนา, คติโย. ปุถุ ชนา เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนา. อิโต ปเร ชายนฺติ เอเตหีติ ชนา, อภิสงฺขาราทโย. เต เอเตสํ วิชฺชนฺตีติ ปุถุชฺชนา. อภิสงฺขรณาทิอตฺโถ เอว ชนสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ. นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ราคคฺคิอาทโย สนฺตาปา. เต เอว วา สพฺเพปิ วา กิเลสปริฬาหา. ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสูติ เอตฺถ ชายตีติ ชโน, ราโค เคโธติ เอวมาทิโก, ปุถุ ชโน เอเตสนฺติ ปุถุชฺชนา. ปุถุ ชาตา รตฺตาติ เอวํ ราคาทิอตฺเถ ๔- เอว วา ชนสทฺโท ทฏฺฐพฺโพ. ปลิพุทฺธาติ สมฺพทฺธา. ๕- อาวุตาติ อาวุนิตา. ๖- นิวุตาติ วาริตา. โอผุฏาติ ๗- อุปริภาเคน ๘- ปิหิตา. ปิหิตาติ เหฏฺฐาภาเคน ปิหิตา. ปฏิจฺฉนฺนาติ อปากฏา. ปฏิกุชฺชิตาติ อโธมุขา กตา. ๙- อถ วา ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ ชนานํ อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา. ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขฺยงฺคโต, วิสํสฏฺโฐ สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวํ เย เต:- "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อวิหตเมวตฺถํ ฉ.ม. ปุถู นานา ชนา ฉ.ม. ชนยนฺติ ฉ.ม. ราคาทิอตฺโถ @ สี. ปริปนฺนา ฉ.ม. อาวริตา ฉ.ม. โอวุตาติ ฉ.ม. อุปริโต @ ฉ.ม. อโธมุขคตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๑.

[๕๒] ยโส กิตฺติ จาติ ลาภสกฺกาโร ปสํสา จ. ปุพฺเพติ ปพฺพชิตภาเว. หายเต วาปิ ตสฺส สาติ ตสฺส วิพฺภนฺตกสฺส สโต โส จ ยโส สา จ กิตฺติ หายติ. เอตมฺปิ ทิสฺวาติ เอตมฺปิ ปุพฺเพ ยสกิตฺตีนํ ลาภํ ปจฺฉา จ หานึ ทิสฺวา. สิกฺเขถ เมถุนํ วิปฺปหาตเวติ ติสฺโส สิกฺขาโย สิกฺเขถ. กึการณา? เมถุนํ วิปฺปหาตเว, เมถุนปฺปหานตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. กิตฺติวณฺณภโตติ ๑- ภตกิตฺติวณฺโณ, ๒- กิตฺติสทฺทญฺเจว คุณวณฺณญฺจ ๓- อุกฺขิปิตฺวา วทนฺโต โหตีติ อตฺโถ. จิตฺตํ นานานเยน กถนํ อสฺส อตฺถีติ จิตฺตกถี. กลฺยาณปฏิภาโนติ สุนฺทรปญฺโญ. หายตีติ นิทฺเทสสฺส อุทฺเทสปทํ. ปริหายตีติ สมนฺตโต หายติ. ปริธํสตีติ อโธ ๔- ปตติ. ปริปตตีติ สมนฺตโต อปคจฺฉติ. อนฺตรธายตีติ อทสฺสนํ ยาติ. วิปฺปลุชฺชตีติ อุจฺฉิชฺชติ. ขุทฺทโก สีลกฺขนฺโธติ ถุลฺลจฺจยาทีนิ. ๕- มหนฺโต สีลกฺขนฺโธติ ปาราชิกสํฆาทิเสสา. เมถุนธมฺมสฺส ปหานายาติ ตทงฺคาทิปฺปหาเนน ปชหนตฺถาย. วูปสมายาติ มลานํ วูปสมนตฺถาย. ปฏินิสฺสคฺคายาติ ปกฺขนฺทนปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคตฺถาย. ปฏิปสฺสทฺธิยาติ ปฏิปสฺสทฺธิสงฺขาตสฺส ผลสฺส อตฺถาย. [๕๓] โย หิ เมถุนํ น วิปฺปชหาติ สงฺกปฺเปหิ ฯเปฯ ตถาวิโธติ. ๖- ตตฺถ ปเรโตติ สมนฺนาคโต. ปเรสํ นิคฺโฆสนฺติ อุปชฺฌายาทีนํ นินฺทาวจนํ. มงฺกุ โหตีติ ทุมฺมโน โหติ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. กิตฺติวณฺณคโตติ ฉ.ม. ภควา กิตฺติวณฺโณ ฉ.ม. คุณฺญฺจ @ ฉ.ม. อโธปถวึ ฉ.ม. ถุลฺลจฺจยาทิ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๒.

กามสงฺกปฺเปนาติ กามปฏิสํยุตฺเตน วิตกฺเกน. อุปริฏฺเฐปิ เอเสว นโย. ผุฏฺโฐติ วิตกฺเกหิ ผุสิโต. ปเรโตติ อปริหีโน. สโมหิโตติ สมฺมา โอหิโต อนฺโต ปวิฏฺโฐ. กปโณ วิยาติ ทุคฺคตมนุสฺโส วิย. มนฺโท วิยาติ อญฺญาณี วิย. โมมูโห วิยาติ สมฺโมหภูโต วิย. ฌายตีติ จินฺเตติ. ปชฺฌายตีติ ภุสํ จินฺเตติ. นิชฺฌายตีติ อเนกวิเธน จินฺเตติ. อปชฺฌายตีติ ตโต อปคนฺตฺวา จินฺเตติ. อุลูโกติ อุลูกสกุโณ. รุกฺข- สาขายนฺติ รุกฺเข อุฏฺฐิตสาขายํ, วิฏเป วา. มูสิกํ มคยมาโนติ มูสิกํ คเวสมาโน, "มคฺคยมาโน"ติปิ ปฐนฺติ. โกตฺถูติ สิคาโล. พิฬาโรติ พพฺพุ. สนฺธิสมลสปงฺกตีเร- ติ ๑- ทฺวินฺนํ ฆรานํ อนฺตเร จ อุทกนิทฺธมนจิกฺขลฺลกจวรนิกฺขิปนฏฺฐาเน จ ถณฺฑิเล จ. วหจฺฉินฺโนติ ปิฏฺฐิคีวมํสจฺฉินฺโน. อิโต ปรา คาถา ปากฏสมฺพนฺธา เอว. [๕๔] ตาสุ สตฺถานีติ กายทุจฺจริตาทีนิ. ตานิ หิ อตฺตโน ปเรสญฺจ เฉทนฏฺเฐน "สตฺถานี"ติ วุจฺจนฺติ. เตสุ จายํ ๒- วิเสเสน ตาว อาทิโต มุสาวจนสตฺถาเนว กโรติ, "อิมินา การเณนาหํ วิพฺภนฺโต"ติ ภณนฺโต. เตเนวาห "เอส ขฺวสฺส มหาเคโธ, โมสวชฺชํ ปคาหตี"ติ. ตตฺถ เอส ขฺวสฺสาติ เอส โข อสฺส. มหาเคโธติ มหาพนฺธนํ. กตโมติ เจ? ยทิทํ โมสวชฺชํ ปคาหติ, สฺวาสฺส ๓- มุสาวาทชฺโฌคาโห "มหาเคโธ"ติ เวทิตพฺโพ. ตีณิ สตฺถานีติ ตโย เฉทกา. กายทุจฺจริตํ กายสตฺถํ. วจีสตฺถาทีสุปิ เอเสว นโย. ตํ วิภาคโต ทสฺเสตุํ "ติวิธํ กายทุจฺจริตํ กายสตฺถนฺ"ติ อาห. สมฺปชานมุสา ภาสตีติ ชานนฺโต ตุจฺฉํ วาจํ ภาสติ. อภิรโต อหํ ภนฺเต อโหสึ ปพฺพชฺชายาติ สาสเน ปพฺพชฺชาย อนภิรติวิรหิโต อหํ อาสึ. มาตา เม โปเสตพฺพาติ มาตา มยา โปสิตพฺพา. เตนมฺหิ วิพฺภนฺโตติ ภณตีติ เตน การเณน ปฏิกฺกนฺโต อสฺมีติ กเถติ. ปิตา มยา โปเสตพฺโพติอาทีสุปิ เอเสว นโย. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สนฺธิสมลสงฺกฏิเรติ ฉ.ม. วายํ ฉ.ม. สฺวายํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๓.

เอโส ตสฺส มหาเคโธติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส เอโส มหาพนฺโธ. มหาวนนฺติ มหนฺตํ วนํ. ๑- คหนนฺติ ทุรติกฺกมํ. กนฺตาโรติ โจรกนฺตาราทิสทิโส. วิสโมติ กณฺฏกวิสโม. กุฏิโลติ วงฺกสทิโส. ๒- ปงฺโกติ ปลฺลลสทิโส. ปลิโปติ กทฺทมสทิโส. ปลิโพโธติ มหาทุคฺโค. ๓- มหาพนฺธนนฺติ มหนฺตํ ทุมฺโมจยพนฺธนํ. ยทิทํ สมฺปชานมุสาวาโทติ โย อยํ สมฺปชานมุสาวาโท. สภคฺคโต วาติ สภายํ ฐิโต วา. ปริสคฺคโต วาติ คามปริสาย ฐิโต วา. ญาติมชฺฌคโต วาติ ทายาทานํ มชฺเฌ ฐิโต วา. ปูคมชฺฌคโต วาติ เสนีนํ มชฺเฌ ฐิโต วา. ราชกุลมชฺฌคโต วาติ ราชกุลสฺส มชฺเฌ มหาวินิจฺฉเย ฐิโต วา. อภินีโตติ ปุจฺฉนตฺถาย นีโต. สกฺขิปุฏฺโฐติ สกฺขึ กตฺวา ปุจฺฉิโต. เอหิ โภ ปุริสาติ ๔- อาลปนเมตํ. อตฺตเหตุ วา ปรเหตุ วาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา หตฺถปาทาทิเหตุ วา ธนเหตุ วา. อามิสกิญฺจิกฺขเหตุ วาติ เอตฺถ อามิสนฺติ ลาโภ อธิปฺเปโต. กิญฺจิกฺขนฺติ ยํ วา ตํ วา อปฺปมตฺตกํ, อนฺตมโส ติตฺติรวฏฺฏกสปฺปิปิณฺฑนวนีตปิณฺฑาทิมตฺตกสฺสปิ ๕- กสฺสจิ ๖- ลาภสฺส เหตูติ อตฺโถ. สมฺปชานมุสา ภาสตีติ ชานนฺโตเยว มุสาวาทํ กโรติ. ปุน อญฺญํ ปริยายํ ทสฺเสนฺโต "อปิ จ ตีหากาเรหิ มุสาวาโท โหติ, ปุพฺเพวสฺส โหตี"ติอาทิมาห. ตตฺถ ตีหากาเรหีติ สมฺปชานมุสาวาทสฺส องฺคภูเตหิ ตีหิ การเณหิ. ปุพฺเพวสฺส โหตีติ ปุพฺพภาเคเยว อสฺส ปุคฺคลสฺส เอวํ โหติ "มุสา ภณิสฺสนฺ"ติ. ภณนฺตสฺส โหตีติ ภณมานสฺส โหติ. ภณิตสฺส โหตีติ ภณิเต อสฺส โหติ. ยํ วตฺตพฺพํ ตสฺมึ วุตฺเต โหตีติ อตฺโถ. อถ วา ภณิตสฺสาติ วุตฺตวโต นิฏฺฐิตวจนสฺส โหตีติ. เอวํ โย ปุพฺพภาเคปิ ชานาติ, ภณนฺโตปิ ชานาติ, ปจฺฉาปิ ชานาติ "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ, โส เอวํ วทนฺโต มุสาวาทกมฺมุนา พชฺฌตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโต. กิญฺจาปิ ทสฺสิโต, อถ โข อยเมตฺถ วิเสโส:- ปุจฺฉา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ทุฏฺฐวนํ ฉ.ม. วงฺกกฏกสทิโส ฉ.ม. มหาทุกฺโข @ ฉ.ม. เอหมฺโภ ปุริสาติ ก....มตฺตํ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๔.

ตาว โหติ, "มุสา ภณิสฺสนฺ"ติ ปุพฺพภาโค อตฺถิ, "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ ปจฺฉาภาโค นตฺถิ. วุตฺตมตฺตเมว หิ โกจิ ปมุสฺสติ กึ ตสฺส มุสาวาโท โหติ, น โหตีติ? สา เอวํ อฏฺฐกถาสุ วิสฺสชฺชิตา:- ปุพฺพภาเค "มุสา ภณิสฺสนฺ"ติ จ, ภณนฺตสฺส "มุสา ภณามี"ติ จ ชานโต ปจฺฉาภาเค "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ น สกฺกา น ภวิตุํ, สเจปิ น โหติ, มุสาวาโทเยว. ปุริมเมว หิ องฺคทฺวยํ ปมาณํ. ยสฺสาปิ ปุพฺพภาเค "มุสา ภณิสฺสนฺ"ติ อาโภโค นตฺถิ, ภณนฺโต ปน "มุสา ภณามี"ติ ชานาติ. ภณิเตปิ "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ ชานาติ. โส มุสาวาเทน น กาเรตพฺโพ. ปุพฺพภาโค หิ ปมาณตโร. ตสฺมึ อสติ ทวา ภณิตํ วา, รวา ภณิตํ วา โหตีติ. เอตฺถ จ ตญฺญาณตา จ ญาณสโมธานญฺจ ปริจฺจชิตพฺพํ. ตญฺญาณตา ปริจฺจชิตพฺพาติ เยน จิตฺเตน "มุสา ภณิสฺสนฺ"ติ ชานาติ, เตเนว "มุสา ภณามี"ติ จ, "มุสา มยา ภณิตนฺ"ติ จ ชานาตีติ เอวํ เอกจิตฺเตเนว ตีสุ ขเณสุ ชานาตีติ อยํ ตญฺญาณตา ปริจฺจชิตพฺพา. น หิ สกฺกา เตเนว จิตฺเตน ตํ จิตฺตํ ชานิตุํ, ยถา น สกฺกา เตเนว อสินา โส อสิ ฉินฺทิตุนฺติ. ปุริมํ ปุริมํ ปน จิตฺตํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ยถาอุปฺปตฺติปจฺจโย ๑- หุตฺวา นิรุชฺฌติ. เตเนตํ วุจฺจติ:- "ปมาณํ ปุพฺพภาโค จ ตสฺมึ สติ น เหสฺสติ เสสทฺวยนฺติ นตฺเถต- มิติ วาจา ติวงฺคิกา"ติ. ๒- ญาณสโมธานํ ปริจฺจชิตพฺพนฺติ เอตานิ ตีณิ จิตฺตานิ เอกกฺขเณ อุปฺปชฺชนฺตีติ น คเหตพฺพานิ. อิทํ หิ จิตฺตํ นาม:- "อนิรุทฺธมฺหิ ปฐเม น อุปฺปชฺชติ ปจฺฉิมํ นิรนฺตรุปฺปชฺชนโต เอกํ วิย ปกาสตี"ติ. ๒- @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ตถา อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย สมนฺต. ๑/๖๑๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๕.

อิโต ปรํ ปน ยฺวายํ อชานํเยว "ชานามี"ติอาทินา นเยน สมฺปชานมุสา ภณติ, ยสฺมา โส "อิทํ อภูตนฺ"ติ เอวํทิฏฺฐิโก โหติ, ตสฺส หิ อตฺเถว อยํ ลทฺธิ. ตถา "อิทํ อภูตนฺ"ติ เอวมสฺส ขมติ เจว รุจฺจติ จ. เอวมสฺส สญฺญา, เอวํ สภาวเมว จสฺส จิตฺตํ "อิทํ อภูตนฺ"ติ. ยทา ปน มุสา วตฺตุกาโม โหติ, ตทา ตํ ทิฏฺฐึ วา ทิฏฺฐิยา สห ขนฺตึ วา ทิฏฺฐิขนฺตีหิ สทฺธึ รุจึ วา ทิฏฺฐิขนฺติรุจีหิ สทฺธึ สญฺญํ วา ทิฏฺฐิขนฺติรุจิสญฺญาหิ สทฺธึ ภาวํ วา วินิธาย นิกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อวิภูตํ ๑- กตฺวา ภณติ. ตสฺมา เตสมฺปิ วเสน องฺคเภทํ ทสฺเสตุํ "อปิ จ จตูหากาเรหี"ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ วินิธาย ทิฏฺฐินฺติ พลวธมฺมวินิธานวเสเนตํ วุตฺตํ. วินิธาย ขนฺตินฺติอาทีนิ ตโต ทุพฺพลานํ วินิธานวเสน วินิธาย สญฺญนฺติ อิทมฺปเนตฺถ สพฺพทุพฺพลธมฺมวินิธานวเสน. สญฺญามตฺตมฺปิ นาม อวินิธาย สมฺปชานมุสา ภาสิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชตีติ. [๕๕] มนฺโทว ปริกิสฺสตีติ ปาณวธาทีนิ กโรนฺโต ตโตนิทานญฺจ ทุกฺขมนุโภนฺโต โภคปริเยสนารกฺขณานิ จ กโรนฺโต โมมูโห วิย ปริกิลิสฺสติ. ตเมนํ ราชาโน คเหตฺวา วิวิธา กมฺมการณา กาเรนฺตีติ น ราชาโน กโรนฺติ, ราชวิธานปุริสา ๒- นานาวิธานิ กมฺมการณานิ กโรนฺติ. กสาหิปิ ตาเฬนฺตีติ กุสทณฺฑเกหิปิ ตชฺเชนฺติ. ๓- เวตฺเตหีติ เวตฺตลตาหิ. อฑฺฒทณฺฑเกหีติ มุคฺคเรหิ, ปหารสาธนตฺถํ วา จตุหตฺถทณฺฑํ ทฺวิธา ฉินฺทิตฺวา ๔- คหิตทณฺฑเกหิ. พิลงฺคถาลิกนฺติ กญฺชิกอุกฺขลิกกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุฏฺฐิตฺวา อุปริ อุตฺตรติ. สงฺขมุณฺฑิกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺฐอุภโตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺฐึ กตฺวา ทณฺฑเกน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อภูตํ ฉ.ม. ราชาธินปุริสา ฉ.ม. กสาทณฺฑเกหิปิ วิตชฺเชนฺติ @ ฉ.ม. เทฺวธา เฉตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๖.

เวเฐตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺฐหติ. ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติ. ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ, กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺฐาย มุขํ นิขาทเนน ขนนฺติ, โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติ. โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา อาลิมฺเปนฺติ. หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเฐตฺวา ทีปํ วิย ปชฺชาเลนฺติ. เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา เหฏฺฐาคีวโต ปฏฺฐาย จมฺมวฏฺเฏ ๑- กนฺติตฺวา ๒- โคปฺผเก ปาเตนฺติ. อถ นํ โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติ. โส อตฺตโน จมฺมวฏฺเฏ อกฺกมิตฺวา อกฺกมิตฺวา ปตติ. จิรกวาสิกนฺติ จิรกวาสิกกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติตฺวา กฏิยํ ฐเปนฺติ, กฏิโต ปฏฺฐาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ ฐเปนฺติ, อุปริเมหิ เหฏฺฐิมสรีรํ จิรกนิวาสนนิวตฺถํ วิย โหติ. เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปุเรสุ ชณฺณุเกสุ จ อโยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ, โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺฐหติ. อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคึ กโรนฺติ. "เอเณยฺยโก โชติปริคฺคโห ยถา"ติ อาคตฏฺฐาเนปิ อิทเมว วุตฺตํ. ตํ สนฺธิโต ๓- สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺฐิโกฏีหิเยว ฐเปนฺติ. เอวรูปา การณา ๔- นาม นตฺถิ. พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนฺหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติ. กหาปณิกนฺติ สกลสรีรํ ติณฺหาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺฐาย กหาปณมตฺตํ ๕- ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติ. ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํเสนฺติ, จมฺมมํสนฺหารูนิ ปคฺฆริตฺวา สวนฺติ, อฏฺฐิกสงฺขลิกา ว ติฏฺฐติ. ปลิฆปริวตฺติกนฺติ เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเทน อยสูลํ โกฏฺเฏตฺวา ปฐวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติ. อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิชฺฌนฺติ. ๖- ปลาลปีฐกนฺติ @เชิงอรรถ: ม. จมฺมพนฺเธ สี. อกฺกมิตฺวา อกฺกมิตฺวา ฉ.ม. สนฺธิโต สนฺธิโต @ ฉ.ม. กมฺมการณา ฉ.ม. กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ ฉ.ม. อาวิญฺฉนฺติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๗.

เฉกา การณิกา ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปตกาหิ อฏฺฐีนิ ภินฺทิตฺวา ๑- เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปนฺติ, มํสราสิเยว โหติ. อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺติ, ปลาลปีฐํ วิย กตฺวา ปลิเวเฐนฺติ. สุนเขหิปีติ กติปยานิ ทิวสานิ อาหารํ อทตฺวา ฉาตสุนเขหิ ขาทาเปนฺติ. เต มุหุตฺเตน อฏฺฐิสงฺขลิกเมว กโรนฺติ. เอวมฺปิ กิสฺสตีติ เอวมฺปิ วิฆาตํ ปาปุณาติ. ปริกิสฺสตีติ สพฺพภาเคน วิฆาตํ ปาปุณาติ. ปริกิลิสฺสตีติ อุตฺราสํ ๒- ปาปุณาติ. ปุน อญฺญํ การณํ ทสฺเสนฺโต "อถ วา กามตณฺหาย อภิภูโต"ติอาทิมาห. ตตฺถ กามตณฺหายาติ ปญฺจกามคุณิกโลเภน. อภิภูโตติ มทฺทิโต. ๓- ปริยาทินฺนจิตฺโตติ กุสลาจารํ เขเปตฺวา คหิตจิตฺโต. โภเค ปริเยสนฺโตติ ธนํ คเวสมาโน. นาวาย มหาสมุทฺทํ ปกฺขนฺทตีติ ตรณีสงฺขาตาย นาวาย มหนฺตํ โลณสาครํ ปวิสติ. สีตสฺส ปุรกฺขโตติ สีตํ ปุรโต กตฺวา. อุณฺหสฺส ปุรกฺขโตติ อุณฺหํ ปุรโต กตฺวา. ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. มกสาติ มกสา เอว. ริสฺสมาโนติ ๔- ฑํสาทิสมฺผสฺเสหิ เหสิยมาโน. ๕- ขุปฺปิปาสาย ปีฬิยมาโนติ ๖- ขุทฺทาปิปาสาย มทฺทิยมาโน. ๗- คุมฺพํ ๘- คจฺฉตีติอาทีนิ มูลปทํ คจฺฉตีติปริโยสานานิ จตุวีสติ ปทานิ รฏฺฐนาเมน วุตฺตานิ. มรุกนฺตารํ คจฺฉตีติ วาลิกกนฺตารํ ๙- ตารกสญฺญาย คจฺฉติ. ชณฺณุปถนฺติ ชาณูหิ คนฺตพฺพมคฺคํ. อชปถนฺติ อเชหิ คนฺตพฺพมคฺคํ. เมณฺฑปเถปิ เอเสว นโย. สงฺกุปถนฺติ ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา เตหิ โอกฺกมิตพฺพํ ขาณุมคฺคํ, ตํ คจฺฉมาโน ปพฺพตปาเท ฐตฺวา อยสิงฺฆาฏกํ โยตฺเตน พนฺธิตฺวา อุทฺธํ ขิปิตฺวา ปพฺพเต ลคฺคาเปตฺวา โยตฺเตนารุยฺห วชิรคฺเคน โลหทณฺเฑน ปพฺพตํ วิชฺฌิตฺวา ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ ฐตฺวา สิงฺฆาฏกํ อากฑฺฒิตฺวา ปุน อุปริ ลคฺคาเปตฺวา ตตฺถ ฐิโต จมฺมโยตฺตํ โอลมฺเพตฺวา ตํ อาทาย โอตริตฺวา เหฏฺฐิมขาณุเก พนฺธิตฺวา วามหตฺเถน โยตฺตํ คเหตฺวา ทกฺขิณหตฺเถน มุคฺครํ อาทาย โยตฺตํ ปหริตฺวา @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ฉินฺทิตฺวา ฉ.ม. อุปตาปํ ฉ.ม. เตน มทฺทิโต ฉ.ม. ปีฬิยมาโนติ @ ฉ.ม. วิเหสิยมาโน ฉ.ม. มิยฺยมาโนติ ฉ.ม. มรมาโน ฉ.ม. ติคุมฺพํ @ ฉ.ม. วาลุกกนฺตารํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๘.

ขาณุกํ นีหริตฺวา ปุน อภิรุหติ. เอเตนุปาเยน ปพฺพตมตฺถกํ อภิรุยฺห ปรโต โอตรนฺโต ปุริมนเยเนว ปฐมํ ปพฺพตมตฺถเก ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา จมฺมปสิพฺพเก โยตฺตํ พนฺธิตฺวา ขาณุเก เวเฐตฺวา สยํ อนฺโตปสิพฺพเก นิสีทิตฺวา มกฺกฏกานํ สุตฺตวิสฺสชฺชนากาเรน โยตฺตํ วินิเวเฐตฺวา โอตรติ. เตน วุตฺตํ "ขาณุเก โกฏฺเฏตฺวา เตหิ โอกฺกมิตพฺพํ มคฺคนฺ"ติ. ๑- ฉตฺตปถนฺติ จมฺมฉตฺเตน วาตํ คเหตฺวา ๒- สกุเณหิ วิย โอตริตพฺพํ มคฺคํ. วํสปถนฺติ เวณุคุมฺพํ เฉทนสตฺเถน ฉินฺทิตฺวา รุกฺเข ผรสุนา โกฏฺเฏตฺวา มคฺคํ กโรนฺโต เวฬุวเน นิสฺเสณึ กตฺวา เวฬุคุมฺเพ อารุยฺห เวฬุํ ฉินฺทิตฺวา อปรสฺส เวฬุคุมฺพสฺส อุปริ ปาเตตฺวา เวฬุคุมฺพมตฺถเกเนว คนฺตพฺพํ มคฺคํ สนฺธาย "วํสปถํ คจฺฉตี"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. คเวสนฺโต น วินฺทติ, อลาภมูลกมฺปิ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ อวินฺทนมูลกมฺปิ กายิกเจตสิกํ ทุกฺขํ ปฏิลภติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. อารกฺขมูลกนฺติ รกฺขนมูลกมฺปิ. กินฺติ เม โภเคติ เกน อุปาเยน มม โภเค. เนว ราชาโน หเรยฺยุํ ฯเปฯ น อปฺปิยา ทายาทา หเรยฺยุนฺติ. โคปยโตติ มญฺชุสาทีหิ โคปยนฺตสฺส. วิปฺปลุชฺชนฺตีติ วินสฺสนฺติ. [๕๖] เอตมาทีนวํ ญตฺวา, มุนิ ปุพฺพาปเร อิธาติ เอตํ "ยโส กิตฺตี จ ยา ปุพฺเพ, หายเต วาปิ ตสฺส สา"ติ อิโต ปภูติ วุตฺตํ ปุพฺพาปรํ ๓- อิมสฺมึ สาสเน ปุพฺพโต อปเร สมณภาวโต วิพฺภนฺตกภาเว อาทีนวํ มุนิ ญตฺวา. ทฬฺหํ กเรยฺยาติ นิทฺเทสปทสฺส อุทฺเทสปทํ. ถิรํ กเรยฺยาติ อสิถิลํ กเรยฺย. ทฬฺหํ สมาทาโน อสฺสาติ ถิรปฏิญฺโญ ภเวยฺย. อวฏฺฐิตสมาทาโนติ สนฺนิฏฺฐานปฏิญฺโญ. [๕๗] เอตํ อริยานมุตฺตมนฺติ ยทิทํ วิเวกจริยา, เอตํ พุทฺธาทีนํ อริยานํ อุตฺตมํ. ตสฺมา วิเวกํเยว สิกฺเขถาติ อธิปฺปาโย. น เตน เสฏฺโฐ มญฺเญถาติ @เชิงอรรถ: ฉ.ม. ขาณุมคฺคนฺติ ฉ.ม. คาหาเปตฺวา ฉ.ม. วุตฺเต ปุพฺพาปเร อิธ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗๙.

เตน จ ปวิเวเกน อตฺตานํ "เสฏฺโฐ อหนฺ"ติ น มญฺเญยฺย, เตน มานตฺถทฺโธ น ภเวยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อุณฺณตินฺติ อุสฺสาปนํ. อุณฺณมนฺติ อุคฺคนฺตฺวา ปฏฺฐปนํ. มานนฺติ อหงฺการํ. ๑- ถมฺภนฺติ พลกฺการํ. พนฺธนฺติ พนฺธการณํ. ๑- ถทฺโธติ อมทฺทโว. ๒- ปตฺถทฺโธติ วิเสเสน อมทฺทโว. ปคฺคหิตสิโรติ อุฏฺฐิตสีโส. สมนฺตาติ น อารกา. อาสนฺเนติ น ทูเร. อวิทูเรติ สมีเป. อุปกฏฺเฐติ สนฺติเก. [๕๘] ริตฺตสฺสาติ วิวิตฺตสฺส, กายทุจฺจริตาทีหิ วิรหิตสฺส. โอฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ, กาเมสุ คธิตา ปชาติ วตฺถุกาเมสุ ลคฺคา สตฺตา ตสฺส จตุโรฆติณฺณสฺส ปิหยนฺติ อิณายิกา วิย อนณสฺสาติ ๓- อรหตฺตนิกูเฏน เทสนํ นิฏฺฐาเปสิ. ริตฺตสฺสาติ สพฺพกิเลเสหิ ตุจฺฉสฺส. วิวิตฺตสฺสาติ สุญฺญสฺส. ปวิวิตฺตสฺสาติ เอกกสฺส. อิทานิ เยหิ ริตฺโต โหติ, เต ทสฺเสนฺโต "กายทุจฺจริเตน ริตฺตสฺสา"ติอาทิมาห. ตตฺถ กิเลสปฏิปาฏิยา มคฺคปฏิปาฏิยาติ ทฺวิธา ริตฺตตา เวทิตพฺพา. กิเลสปฏิปาฏิยา ตาว ราโค โมโห ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน มโทติ อิเมหิ ฉหิ กิเลเสหิ อรหตฺตมคฺเคน ริตฺโต โหติ, โทโส โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ อิเมหิ จตูหิ กิเลเสหิ อนาคามิมคฺเคน ริตฺโต โหติ, อติมาโน มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ โสตาปตฺติมคฺเคน ริตฺโต โหติ. มคฺคปฏิปาฏิยา ปน โสตาปตฺติมคฺเคน อติมาโน มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเฐยฺยนฺติ อิเมหิ สตฺตหิ ริตฺโต โหติ, อนาคามิมคฺเคน โทโส โกโธ อุปนาโห ปมาโทติ อิเมหิ จตูหิ, อรหตฺตมคฺเคน ราโค โมโห ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน มโทติ อิเมหิ ฉหิ ริตฺโต โหติ. ตีณิ ทุจฺจริตานิ สพฺพกิเลเสหีติอาทินา นเยน อวเสสาปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพา. @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี.,ฉ.ม. ถามนฺติ พลกฺการํ. ถมฺภนฺติ ถทฺธกรณํ สี.อพนฺธุโร @ ฉ.ม. อาณณฺยสฺสาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘๐.

วตฺถุกาเม ปริชานิตฺวาติ เตภูมเก วตฺถุกาเม ญาตตีรณปริญฺญาหิ สมาปนวเสน ชานิตฺวา. กิเลสกาเม ปหายาติ ฉนฺทาทโย กิเลสกาเม ปหานปริญฺญาย ชหิตฺวา. พฺยนฺตีกริตฺวาติ วิคตนฺตํ วิคตโกฏึ กริตฺวา. กาโมฆํ ติณฺณสฺสาติ อนาคามิมคฺเคน อาวฏฺฏนสงฺขาตํ ๑- กาโมฆํ ตริตฺวา ฐิตสฺส. ภโวฆนฺติ อรหตฺตมคฺเคน. ทิฏฺโฐฆนฺติ โสตาปตฺติมคฺเคน. อวิชฺโชฆนฺติ อรหตฺตมคฺเคน. สพฺพสงฺขารปถนฺติ ๒- สพฺพขนฺธธาตุอายตนปฏิปาฏิสงฺขาตํ ปถํ อรหตฺตมคฺเคเนว ตริตฺวา ฐิตสฺส. โสตาปตฺติมคฺเคน อุตฺติณฺณสฺส. สกทาคามิมคฺเคน นิตฺติณฺณสฺส. อนาคามิมคฺเคน กามธาตุํ อติกฺกนฺตสฺส. อรหตฺตมคฺเคน สพฺพภวํ สมติกฺกนฺตสฺส. ผลสมาปตฺติวเสน วีติวตฺตสฺส. ปารํ คตสฺสาติอาทีนิ นิพฺพานวเสน วุตฺตานิ. ยถา อิณายิกา อานณฺยนฺติ สํวฑฺฒิกอิณํ ๓- อาทาย วิจรนฺตา อานณฺยํ. ปตฺเถนฺตีติ ปตฺถนํ อุปฺปาเทนฺติ. อาพาธิกา อาโรคฺยนฺติ ปิตฺตาทิโรคาตุรา ๔- เภสชฺชกิริยาย โรควูปสมนํ ๕- อาโรคฺยํ. ยถา พนฺธนพนฺธาติ นกฺขตฺตทิวเส พนฺธนาคาเร พนฺธปุริสา. ๖- ยถา ทาสา ภุชิสฺสนฺติ ยสฺมา ภุชิสฺสา ปุริสา ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ กโรนฺติ, น นํ โกจิ พลกฺกาเรน ตโต นิวตฺเตติ, ตสฺมา ทาสา ภุชิสฺสภาวํ ปตฺเถนฺติ. ยถา กนฺตารทฺธานํ ปกฺขนฺนาติ ๗- ยสฺมา พลวนฺโต ปุริสา หตฺถภารํ คเหตฺวา สชฺชิตาวุธา ๘- สปริวารา กนฺตารํ ปฏิปชฺชนฺติ, เต โจรา ทูรโตว ทิสฺวา ปลายนฺติ. เต โสตฺถินา กนฺตารํ นิตฺถริตฺวา เขมนฺตํ ปตฺวา หฏฺฐตุฏฺฐา โหนฺติ. ตสฺมา ๙- กนฺตารปกฺขนฺนา ปุริสา ๙- เขมนฺตภูมึ ปตฺเถนฺติ. เทสนาปริโยสาเน ติสฺโส โสตาปตฺติผลํ ปตฺวา ปจฺฉา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสีติ. ๑๐- สทฺธมฺมปชฺโชติกาย มหานิทฺเทสฏฺฐกถาย ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. สตฺตมํ. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. อวสานสงฺขาตํ ฉ.ม. สพฺพํ สํสารปถนฺติ ฉ.ม. สํวฑฺฒิกอิณํ @ ฉ.ม. ปิตฺตาทิโรคาตุโร ฉ.ม. ตํ โรควูปสมนตฺถํ ฉ.ม. พทฺธปุริสา @ ฉ.ม. ปกฺขนฺทาติ ฉ.ม. สชฺชาวุธา ๙-๙ ฉ.ม. กนฺตารปกฺขนฺทา @๑๐ ฉ.ม. อิติสทฺโท น ทิสฺสติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๕ หน้า ๒๕๙-๒๘๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=45&A=5998&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=45&A=5998&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=29&i=224              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=29&A=3084              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=29&A=3333              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=29&A=3333              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๒๙ http://84000.org/tipitaka/read/?index_29

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]