อรรถกถาเล่มที่ ๔๖ ภาษาบาลีอักษรไทย
 นิทฺ.อ.๒ (สทฺธมฺมปชฺ.)

                   ๑๕. โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา
      [๘๕] ปณฺณรสเม โมฆราชสุตฺเต:- ทฺวาหนฺติ เทฺว วาเร อหํ. โส
หิ ปุพฺเพ อชิตสุตฺตสฺส ๒- จ ติสฺสเมตฺเตยฺยสุตฺตสฺส ๓- จ อวสาเน ทฺวิกฺขตฺตุํ
ภควนฺตํ ปุจฺฉิ, ภควา ปนสฺส อินฺทฺริยปริปากํ อาคมยมาโน น พฺยากาสิ.
เตนาห "ทฺวาหํ สกฺกํ อปุจฺฉิสฺสนฺ"ติ. ยาวตติยญฺจ เทวีสิ, พฺยากโรตีติ เม
สุตนฺติ ยาวตติยญฺจ สหธมฺมิกํ ปุฏฺโฐ วิสุทฺธิเทวภูโต อิสิ ภควา สมฺมาสมฺพุทฺโธ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ธุตงฺควเสน   ๒ ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๓๙-๔๖/๕๓๑-๒   ๓ ขุ. สุ. ๒๕/๑๐๔๗-๙/๕๓๒-๓
พฺยากโรตีติ เอวมฺเม สุตํ. โคธาวรีตีเรเยว กิร โส เอวมสฺโสสิ. เตนาห
"พฺยากโรตีติ เม สุตนฺ"ติ. อิมิสฺสา คาถาย นิทฺเทเส ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ
เหฏฺฐา วุตฺตนยํ เอว.
      [๘๖] อยํ โลโกติ มนุสฺสโลโก. ปโร โลโกติ ตํ ฐเปตฺวา อวเสโส.
สเทวโกติ พฺรหฺมโลกํ ฐเปตฺวา อวเสโส อุปปตฺติเทวสมฺมุติเทวยุตฺโต. "พฺรหฺมโลโก
สเทวโก"ติ เอตํ วา "สเทวโก โลโก"ติอาทินยนิทสฺสนมตฺตํ. ๑- เตน สพฺโพปิ
ตถาวุตฺตปฺปการโลโก เวทิตพฺโพ.
      [๘๗] เอวํ อภิกฺกนฺตทสฺสาวินฺติ เอวํ อคฺคทสฺสาวึ, สเทวกสฺส โลกสฺส
อชฺฌาสยาธิมุตฺติคติปรายนาทีนิ ปสฺสิตุํ สมตฺถนฺติ ทสฺเสติ.
      [๘๘] สุญฺญโต โลกํ อเวกฺขสฺสูติ อวสิยปฺปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน ๒- วา
ตุจฺฉสงฺขารสมนุปสฺสนาวเสน วาติ ทฺวีหากาเรหิ สุญฺญโต โลกํ ปสฺส. อตฺตานุทิฏฺฐึ
อูหจฺจาติ สกฺกายทฏฺฐึ อุทฺธริตฺวา.
      ลุชฺชตีติ ภิชฺชติ. จกฺขตีติ จกฺขุ. ตเทตํ สสมฺภารจกฺขุโน เสตมณฺฑล-
ปริกฺขิตฺตสฺส กณฺหมณฺฑลสฺส มชฺเฌ อภิมุเข ฐิตานํ สรีรสณฺฐานุปฺปตฺติเทสภูเต
ทิฏฺฐมณฺฑเล จกฺขุวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ.
รูปยนฺตีติ รูปา, วณฺณวิการมาปชฺชนฺตา หทยงฺคตภาวํ ๓- ปกาเสนฺตีติ อตฺโถ.
จกฺขุโต ปวตฺตํ วิญฺญาณํ, จกฺขุสฺส วา จกฺขุสนฺนิสฺสิตํ วา วิญฺญาณนฺติ ๔-
จกฺขุวิญฺญาณํ. จกฺขุโต ปวตฺโต สมฺผสฺโส จกฺขุสมฺผสฺโส. จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยาติ
จกฺขุวิญฺญาณสมฺปยุตฺตผสฺสปจฺจยา. เวทยิตนฺติ วินฺทนํ, เวทนาติ อตฺโถ. ตเทว
สุขยตีติ สุขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ สุขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. สุฏฺฐุ วา
ขาทติ, ขนติ จ กายจิตฺตาพาธนฺติ สุขํ. ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺส อุปฺปชฺชติ,
ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. น ทุกฺขํ น สุขนฺติ อทุกฺขมสุขํ. มกาโร
ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. โส ปน จกฺขุสมฺผสฺโส อตฺตโน ๕- สมฺปยุตฺตาย เวทนาย
สหชาตอญฺญมญฺญนิสฺสยวิปากอาหารสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตวเสน อฏฺฐธา ปจฺจโย
@เชิงอรรถ: ๑ ก.....อาทิวจนสฺส นิทสฺสนมตฺตํ.   ๒ ม. อวสวตฺติ....
@๓ ก. หทยภาวํ   ๔ ฉ.ม. วิญฺญาณํ   ๕ ฉ.ม. จกฺขุสมฺผสฺเส อตฺตนา
โหติ, สมฺปฏิจฺฉนฺนสมฺปยุตฺตาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตวเสน
ปญฺจธา, สนฺตีรณาทิสมฺปยุตฺตานํ อุปนิสฺสยวเสเนว ปจฺจโย โหติ.
      สุณาตีติ โสตํ, ตํ สสมฺภารโสตพิลสฺส อนฺโต ตนุตมฺพโลมาจิเต
องฺคุลิเวธกสณฺฐาเน ปเทเส โสตวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ
ติฏฺฐติ. สทฺทียนฺตีติ ๑- สทฺทา, อุทาหรียนฺตีติ อตฺโถ. ฆายตีติ ฆานํ, ตํ
สสมฺภารฆานพิลสฺส อนฺโต อชปทสณฺฐาเน ปเทเส ฆานวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ
วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานํ ติฏฺฐติ. คนฺธิยนฺตีติ คนฺธา, อตฺตโน วตฺถุํ สูจิยนฺตีติ
อตฺโถ. ชีวิตํ อวฺหาตีติ ชิวฺหา, สายนฏฺเฐน วา ชิวฺหา. สา สสมฺภารชิวฺหาย
อติอคฺคมูลปสฺสานิ วชฺเชตฺวา อุปริมตลมชฺเฌ ภินฺนอุปฺปลทลคฺคสณฺฐาเน ปเทเส
ชิวฺหาวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมานา ติฏฺฐติ. รสนฺติ เต
สตฺตาติ รสา, อสฺสาเทนฺตีติ อตฺโถ.
      กุจฺฉิตานํ สาสวธมฺมานํ ๒- อาโยติ กาโย. อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. โส
ยาวตา อิมสฺมึ กาเย อุปาทินฺนปฺปวตฺติ นาม อตฺถิ, ตตฺถ เยภุยฺเยน
กายปฺปสาโท กายวิญฺญาณาทีนํ ยถารหํ วตฺถุทฺวารภาวํ สาธยมาโน ติฏฺฐติ.
ผุสิยนฺตีติ โผฏฺฐพฺพา. มนตีติ ๓- มโน, วิชานาตีติ อตฺโถ. อตฺตโน ลกฺขณํ
ธาเรนฺตีติ ธมฺมา. มโนติ สหาวชฺชนภวงฺคํ. ธมฺมาติ นิพฺพานํ มุญฺจิตฺวา อวเสสา
ธมฺมารมฺมณธมฺมา. ๔-  มโนวิญฺญาณนฺติ ชวนมโนวิญฺญาณํ. มโนสมฺผสฺโสติ
ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส, โส สมฺปยุตฺตาย เวทนาย วิปากปจฺจยวชฺเชหิ เสเสหิ
สตฺตหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ อนนฺตราย เตเหว เสสานํ อุปนิสฺสเยเนว
ปจฺจโย โหติ.
      อวสิยปวตฺตสลฺลกฺขณวเสน วาติ อวโส ๕- หุตฺวา ปวตฺตสงฺขาเร ทสฺสนวเสน
โอโลกนวเสนาติ อตฺโถ. รูเป วโส น ลพฺภตีติ รูปสฺมึ วสวตฺติภาโว อิสฺสรภาโว
น ลพฺภติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. สปฺปนฺตีติ   ๒ ฉ.ม. อาสวธมฺมานํ   ๓ ก. มุนาตีติ
@๔ ก. ธมฺมารมฺมณา  ๕ ก. อวสิเย
      นายํ ภิกฺขเว กาโย ตุมฺหากนฺติ อตฺตนิ หิ ๑- สติ อตฺตนิยํ นาม
โหติ, อตฺตาเยว จ นตฺถิ. ตสฺมา "นายํ ภิกฺขเว กาโย น ตุมฺหากนฺ"ติ
อาห. นาปิ อญฺเญสนฺติ อญฺโญ นาม ปเรสํ อตฺตา. ตสฺมึ สติ อญฺเญสํ
นาม สิยา, โสปิ นตฺถิ. ตสฺมา "นาปิ อญฺเญสนฺ"ติ อาห. ปุราณมิทํ
ภิกฺขเว กมฺมนฺติ นยิทํ ปุราณกมฺมเมว, ปุราณกมฺมนิพฺพตฺโต ปเนส กาโย.
ตสฺมา ปจฺจยโวหาเรน เอวํ วุตฺโต. อภิสงฺขตนฺติอาทิ กมฺมโวหารสฺเสว วเสน
ปุริมลิงฺคสภาคตาย ๒- วุตฺตํ. อยมฺปเนตฺถ อตฺโถ:- อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ
กโตติ ทฏฺฐพฺโพ. อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาวตฺถุโก, เจตนามูลโกติ ทฏฺฐพฺโพ.
เวทนิยนฺติ เวทนาย วตฺถูติ ทฏฺฐพฺโพ.
      รูเป สาโร น ลพฺภตีติ รูเป นิจฺจาทิสาโร น ลพฺภติ. เวทนาทีสุปิ
เอเสว นโย. รูปํ อสฺสารํ นิสฺสารนฺติ รูปํ ๓- อสฺสารํ สารวิรหิตญฺจ.
สาราปคตนฺติ สารโต อปคตํ. นิจฺจสารสาเรน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา
ปวตฺตมาเนน นิจฺจสาเรน วา. กสฺสจิ นิจฺจสารสฺส อภาวโต นิจฺจสาเรน
สาโร นตฺถิ. สุขสารสาเรน วาติ วิมุตฺติสุขํ ๔- อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส
กสฺสจิ สุขสารสฺส ๕- อภาวโต สุขสารสาเรน วา. อตฺตสารสาเรน วาติ
อตฺตตฺตนิยสารสาเรน วา. นิจฺเจน วาติ ภงฺคํ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺตมานสฺส
กสฺสจิ นิจฺจสฺส อภาวโต ๖- นิจฺเจน วา. ธุเวน วาติ วิชฺชมานกาเลปิ
ปจฺจยายตฺตวุตฺติตาย ถิรสฺส กสฺสจิ อภาวโต ธุเวน วา. สสฺสเตน วาติ
อพฺโพจฺฉินฺนสฺส สพฺพกาเล วิชฺชมานสฺส กสฺสจิ อภาวโต สสฺสเตน วา.
อวิปริณามธมฺเมน วาติ ชราภงฺควเสน อวิปริณามปกติกสฺส กสฺสจิ อภาวโต
อวิปริณามธมฺเมน วา.
      จกฺขุ สุญฺญํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วาติ "การโก เวทโก
สยํวสี"ติ เอวํ ปริกปฺปิเตน อตฺตนา วา อตฺตาภาวโตเยว อตฺตโน สนฺตเกน
ปริกฺขาเรน จ สุญฺญํ. สพฺพํ จกฺขฺวาทิโลกิยธมฺมชาตํ ยสฺมา อตฺตา จ เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ฉ.ม....สภาวตาย   ๓ สี.,ม. สยํ
@๔ สี. ปีติสุขํ, ฉ.ม. ฐิติสุขํ     ๕ สี. สารสฺส   ๖ ม.สภากโต
นตฺถิ, อตฺตนิยญฺจ เอตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา "สุญฺญนฺ"ติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
โลกุตฺตราปิ ธมฺมา อตฺตตฺตนิเยหิ สุญฺญาเยว, สุญฺญาตีตธมฺมา นตฺถีติ วุตฺตํ
โหติ. ตสฺมึ ธมฺเม อตฺตตฺตนิยสารสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติ. โลเก จ
"สุญฺญํ ฆรํ สุญฺโญ ฆโฏ"ติ วุตฺเต ๑- ฆรสฺส ฆฏสฺส จ นตฺถิภาโว น โหติ,
ตสฺมึ ฆเฏ จ อญฺญสฺส นตฺถิภาโว วุตฺโต โหติ. ภควตา จ อิติ ยมฺหิ ๒-
โกจิ ตตฺถ น โหติ, เตน ตํ สุญฺญํ. ยํ ปน ตตฺถ อวสิฏฺฐํ โหติ, ตํ
สนฺตํ อิทมตฺถีติ ปชานาตีติ อยเมว อตฺโถ วุตฺโต. ตถา ญายคนฺเถ
สทฺทคนฺเถ จ อยเมว อตฺโถ. อิติ อิมสฺมึ สุตฺตนฺเต ๓- อนตฺตลกฺขณเมว
กถิตํ. อนิสฺสริยโตติ อตฺตโน อิสฺสริเย อวสวตฺตนโต. ๔- อกามการิยโตติ
อตฺตโน อกามํ อรุจิกรณวเสน. อผาสุนียโตติ ๕- ฐาตุํ ปติฏฺฐาภาวโต.
อวสวตฺตนโตติ อตฺตโน วเส อวตฺตนโต. ปวตฺติโตติ ๖- อนิจฺจโต
ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต. วิวิตฺตโตติ นิสฺสรโต.
      สุทฺธนฺติ เกวลํ อิสฺสรกาลปกตีหิ วินา เกวลํ ปจฺจยุปฺปตฺติวเสน ๗- ปวตฺตมานํ
สุทฺธํ นาม. อตฺตนิยวิรหิโต สุทฺธธมฺมปุญฺโชติ จ. สุทฺธํ ธมฺมสมุปฺปาทํ,
สุทฺธํ สงฺขารสนฺตตินฺติ สุทฺธํ ปสฺสนฺตสฺส ชานนฺตสฺส สงฺขารานํ สนฺตตึ
อพฺโพจฺฉินฺนํ สงฺขารสนฺตตึ. ตเถว สุทฺธํ ปสฺสนฺตสฺส สงฺขารทีนิ, เอกฏฺฐานิ
อาทเรน ทฺวิตฺติกฺขตฺตุํ วุตฺตานิ. เอวํ ปสฺสนฺตสฺส มรณมุเข ภยํ น โหติ.
คามณีติ อาลปนํ. ติณกฏฺฐสมํ โลกนฺติ อิมํ อุปาทินฺนกฺขนฺธสงฺขาตํ โลกํ. ยทา
ติณกฏฺฐสมํ ปญฺญาย ปสฺสติ. ยถา อรญฺเญ ติณกฏฺฐาทีสุ คณฺหนฺเตสุ
อตฺตานํ วา อตฺตนิยํ วา คณฺหาตีติ น โหติ, เตสุ วา ติณกฏฺฐาทีสุ
สยเมว นสฺสนฺเตสุปิ วินสฺสนฺเตสุปิ อตฺตา นสฺสติ, อตฺตนิโย นสฺสตีติ น
โหติ. เอวํ อิมสฺมึ กาเยปิ นสฺสนฺเต วา วินสฺสนฺเต วา อตฺตา วา อตฺตนิยํ
วา ภิชฺชตีติ อปสฺสนฺโต ปญฺญาย ติณกฏฺฐสมํ ปสฺสตีติ วุจฺจติ. น อญฺญํ
ปตฺถยเต กิญฺจิ, อญฺญตฺรปฺปฏิสนฺธิยาติ ปฏิสนฺธิวิรหิตํ นิพฺพานํ ฐเปตฺวา
อญฺญํ ภวํ วา อตฺตภาวํ วา น ปตฺเถติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วุตฺโต    ๒ ฉ.ม. ยมฺปิ   ๓ ฉ.ม. สุตฺเต   ๔ สี. อปวตฺตนโต
@๕ ฉ.ม. อปาปุณิยโตติ  ๖ ฉ.ม. ปรโตติ    ๗ ฉ.ม. ปจฺจยายตฺตปวตฺติวเสน
      รูปํ สมนฺเนสตีติ รูปสฺส สารํ ปริเยสติ. อหนฺติ วาติ ทิฏฺฐิวเสน.
มมนฺติ วาติ ตณฺหาวเสน. อสฺมีติ วาติ มานวเสน. ตมฺปิ ตสฺส น โหตีติ
ตํ ติวิธมฺปิ ตสฺส ปุคฺคลสฺส น โหติ.
      อิธาติ เทสาปเทเส นิปาโต, สฺวายํ กตฺถจิ โลกํ อุปาทาย วุจฺจติ.
ยถาห "อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี"ติ. ๑- กตฺถจิ สาสนํ. ยถาห "อิเธว
ภิกฺขเว สมโณ, อิธ ทุติโย สมโณ"ติ. ๒- กตฺถจิ โอกาสํ. ยถาห:-
          "อิเธว ติฏฺฐมานสฺส         เทวภูตสฺส เม สโต
           ปุนรายุ จ เม ลทฺโธ       เอวํ ชานาหิ มาริสา"ติ. ๓-
      กตฺถจิ ปทปูรณมตฺตเมว. ยถาห "อิธาหํ ภิกฺขเว ภุตฺตาวี อสฺสํ
ปวาริโต"ติ ๔- อิธ ปน โลกํ อุปาทาย วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ
เอตฺถ ปน อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย "อสฺสุตวา"อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุ-
อายตนปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยรหิตตฺตา ทิฏฺฐิปฏิเสธโก
เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา เนว อธิคโม อตฺถิ,
โส อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย "อสฺสุตวา"อิติ. สฺวายํ:-
           ปุถูนํ ชนนาทีหิ            การเณหิ ปุถุชฺชโน
           ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา         ปุถุวายํ ชโน อิติ. ๕-
      โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิปิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห:- ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ
อวุฏฺฐิตาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ
นานาโอเฆหิ วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺปนฺตีติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา
คิทฺธา คธิตา มุญฺฉิตา อชฺฌาปนฺนา ๖- ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา,
@เชิงอรรถ: ๑ สํ. ข. ๑๗/๗๘/๖๙, องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๓๓/๓๘
@๒ ม.มู. ๑๒/๑๓๙/๙๘, ที. มหา. ๑๐/๒๑๔/๑๓๓
@๓ ที. มหา. ๑๐/๓๖๙/๒๔๔     ๔ ม.มู. ๑๒/๓๐/๑๗
@๕ สุ. วิ. ๑/๕๘, ป. สู. ๑/๒/๒๑. มโน. ปู. ๑/๕๑/๕๔    ๖ ฉ.ม. อชฺโฌสนฺนา
ปุถุ ปญฺจหิ นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุฏา ๑- ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ
ปุถุชฺชนา, ๒- ปุถูนํ วา คณนปถมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมาจารานํ
ชนานํ อนฺโตคตตฺตาติปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุว อยํ วิสุํเยว สงฺขฺยํ คโต, วิสํสฏฺโฐ
สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา
ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ เย เต:-
         "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา          พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
          อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก         กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ ๓-
เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
      อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย
อนีริยนโต, อเย อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ
ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห
"สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ ๔-
      สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ
เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพว วา
เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธาปิ
พุทฺธาสาวกาปิ. ยถาห:-
                  "โย เว กตญฺญู กตเวทิ ธีโร
                   กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
                   ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
                   ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี"ติ.
      "กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหตี"ติ เอตฺตาวตา หิ พุทฺธสาวกา
วุตฺตา. ๕- กตญฺญุตาทีหิ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธาติ, อิทานิ โย เตสํ อริยานํ
อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส อริยานํ อทสฺสาวีติ เวทิตพฺโพ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โอวุฏา        ๒ ขุ. มหา. ๒๙/๒๓๙/๑๗๙ (สฺยา)
@๓ สุ.วิ. ๑/๕๘, ป.สู. ๑/๒๒, สา.ป. ๒/๖๑/๑๑๑, มโน. ปู. ๒/๕๕
@๔ สํ. มหา. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐    ๕ ฉ.ม. พุทฺธสาวโก วุตฺโต
โส จ ๑- จกฺขุนา อทสฺสาวี, ญาเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ, เตสุ ญาเณน อทสฺสาวี
อิธ อธิปฺเปโต. มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา ทิฏฺฐาปิ อทิฏฺฐาว
โหนฺติ เตสํ จกฺขุนา วณฺณมตฺตคฺคหณโต, น อริยภาวโคจรโต. ๒-
โสณสิงฺคาลาทโยปิ มํสจกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน.
      ตตฺริทํ วตฺถุ:- จิตฺตลปพฺพตวาสิโน กิร ขีณาสวตฺเถรสฺส อุปฏฺฐาโก
วุฑฺฒปพฺพชิโต เอกทิวสํ เถเรน สทฺธึ ปิณฺฑาย จริตฺวา เถรสฺส ปตฺตจีวรํ
คเหตฺวา ปิฏฺฐิโต อาคจฺฉนฺโต เถรํ ปุจฺฉิ "อริยา นาม ภนฺเต กีทิสา"ติ. เถโร
อาห "อิเธกจฺโจ มหลฺลโก อริยานํ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา วตฺตปฏิปตฺตึ ๓- กตฺวา สห
จรนฺโตปิ เนว อริเย ชานาติ, เอวํ ทุชฺชานา อาวุโส อริยา"ติ. เอวํ วุตฺเตปิ
โส เนว อญฺญาสิ. ตสฺมา จกฺขุนา ทสฺสนํ, น ทสฺสนํ, ญาเณน ทสฺสนเมว
ทสฺสนํ. ยถาห "อลนฺเต ๔- วกฺกลิ, กึ เต อิมินา อิมินา ปูติกาเยน
ทิฏฺเฐน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี"ติ. ๕- ตสฺมา จกฺขุนา
ปสฺสนฺโตปิ ญาเณน อริเยหิ ทิฏฺฐํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อปสฺสนฺโต, อริยาธิคตญฺจ
ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต, อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ อทิฏฺฐตฺตา "อริยานํ
อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
      อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล.
อริยธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
            ทุวิโธ วินโย นาม        เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา
            อภาวโต ตสฺส อยํ        "อวินีโต"ติ วุจฺจติ. ๖-
      อยญฺหิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ
วินเย เอกเมโกปิ วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร
สติสํวโร ขนฺติสํวโร ญาณสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ
ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ
นิสฺสรณปฺปหานนฺติ  ปญฺจวิโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ   ๒ ก. อริยภาวภาวโต   ๓ ฉ.ม. จกฺขุนา
@๔ ก. กินฺเต    ๕ สํ. ข. ๑๗/๘๗/๘๖    ๖ ป. สู. ๑/๒๔
      ตตฺถ "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๑- อยํ
สีลสํวโร. "รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๒- อยํ
สติสํวโร.
                ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)
                สติ เตสํ นิวารณํ
                โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ
                ปญฺญาเยเต ปิถิยฺยเรติ ๓-
อยํ ญาณสํวโร. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๔- อยํ ขนฺติสํวโร.
"อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๕- อยํ วีริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร
ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร "
วินยนโต "วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ
เวทิตพฺโพ.
      ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต
ทีปาโลเกเนว ตมสฺส, เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ๖-
ปหานํ. เสยฺยถิทํ:- นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน
อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ, ตสฺเสว อปรภาเคน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส,
กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค
มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา,
ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน อสฺสาทสญฺญาย ๗-
นิพฺพิทานุปสฺสนาย อภิรติสญฺญาย, มุญฺจิตุกมฺยตาญาเณน อมุญฺจิตุกามตาย,
อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลเมน ธมฺมฏฺฐิติยํ นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส,
โคตฺรภุนา สาขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ. เอตํ ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖     ๒ ที.สี. ๙/๔๕๔/๒๐๑, ม. มู. ๑๒/๒๙๕/๒๕๘,
@  สํ. สฬา. ๑๘/๓๑๗/๒๒๐ (สฺยา), องฺ. จตุกฺก. ๒๑/๑๔/๑๘   ๓ ขุ. สุ. ๒๕/๒๐๔๒/๕๓๒,
@  ขุ. จูฬ. ๓๐/๗๕/๑๖ (สฺยา)       ๔ ม. มู. ๑๒/๒๔/๑๔
@๕ ม. มู. ๑๒/๒๖/๑๕, องฺ. ทสก. ๒๔/๖๐/๘๘  ๖ ก. องฺคสฺส  ๗ ก., ม. อาทีนวสญฺญาย
      ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต
ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺฐิเสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวารณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ
วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต
อตฺตโน อตฺตโน สนฺตาเน "ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส
สมุทยปกฺขิยสฺส สพฺพกิเลสคณสฺส ๒- อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ
สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, เอตํ
ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ
นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม. สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา
จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยฏฺเฐน วินโย, ตสฺมา "ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ.
ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโต เจตํ ๓- "ปหานวินโย"ติ วุจฺจติ.
เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ. ๔-
      เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ เภทโต จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา,
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ,
ตสฺมา อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจตีติ. เอเสว นโย สปฺปุริสานํ
อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท, สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ.
นินฺนานากรณํ หิ เอตํ อตฺถโต. ยถาห "เยว เต อริยา, เตว เต
สปฺปุริสา. เยว เต สปฺปุริสา, เตว เต อริยา. โย เอว โส อริยานํ ธมฺโม,
โส เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม. โย เอว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โส เอว
โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต อริยวินยา, เตว เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต
สปฺปุริสวินยา, เตว เต อริยวินยา. อริเยติ วา, สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ
วา, สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา, สปฺปุริสวินเยติ วา เอกเสเส ๕-
เอเก เอกฏฺเฐ สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวาติ. ๖-
      รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเธกจฺโจ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, "ยํ
รูปํ, โส อหํ. โย อหํ, ตํ รูปนฺ"ติ รูปญฺจ อตฺตานญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ.
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ. สํ. ๓๔/๒๗๓/๘๒, อภิ. วิ. ๓๕/๖๒๖/๓๒๑    ๒ ฉ.ม. กิเลสคณสฺส
@๓ ฉ.ม. สมฺภวโตเปตํ  ๔ ป. สู. ๑/๒๔  ๕ ฉ.ม. เอเสเส   ๖ อภิ. อ. ๑/๔๑๒
เสยฺยถาปิ นาม เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต "ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ. โย วณฺโณ,
สา อจฺจี"ติ อจฺจิญฺจ วณฺณญฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ, เอวเมว อิเธกจฺโจ รูปํ
อตฺตโต ฯเปฯ สมนุปสฺสตีติ ๑- เอวํ รูปํ "อตฺตา"ติ ทิฏฺฐึ สมนุปสฺสติ. ๒-
รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ "อตฺตา"ติ คเหตฺวา ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ วิย ตํ
รูปวนฺตํ "อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ
คเหตฺวา ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ วิย อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา
อตฺตานนฺติ อรูปเมว "อตฺตา"ติ คเหตฺวา กรณฺฑเก มณึ วิย ตํ อตฺตานํ
รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ. เวทนาทีสุปิ เอเสว นโย.
      ตตฺถ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ สุทฺธรูปํเยว "อตฺตา"ติ กถิตํ.
"รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ อตฺตโต.
สญฺญํ. สงฺขาเร. วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ
อรูปํ "อตฺตา"ติ กถิตํ, "เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนา,
เวทนาย วา อตฺตานนฺ"ติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ
ฐาเนสุ รูปรูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
เวทนํ. สญฺญํ. สงฺขาเร. วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ ๓- ปญฺจสุ
ฐาเนสุ อุจฺเฉททิฏฺฐิ กถิตา. อวเสเสสุ สสฺสตทิฏฺฐิ. เอวเมตฺถ ปณฺณรส
ภวทิฏฺฐิโย ปญฺจ ภวทิฏฺฐิโย โหนฺติ. ตา สพฺพาปิ มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา,
ปฐมมคฺควชฺฌาติ เวทิตพฺพา.
      อารญฺญิโกติ อรญฺเญ นิวาสี. ๔- ปวเนติ มหนฺเต คมฺภีรวเน. จรมาโนติ
ตหึ ตหึ วิจรมาโน. วิสฺสตฺโถ คจฺฉตีติ นิพฺภโย นิราสงฺโก จรติ. อนาปาถคโต
ลุทฺทสฺสาติ มิคลุทฺทสฺส ปรมฺมุขคโต. อนฺตมกาสิ มารนฺติ กิเลสมารํ วา
เทวปุตฺตมารํ วา อนฺตํ อกาสิ. อปทํ วธิตฺวาติ กิเลสปทํ หนฺตฺวา
นาเสตฺวา. ๕- มารจกฺขุ อทสฺสนํ คโตติ มารสฺส อทสฺสนวิสยํ ปตฺโต.
อนาปาถคโตติ มารสฺส ปรมฺมุขํ ปตฺโต. เสสํ สพฺพตฺถ ปากฏเมว.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๔๘   ๒ ฉ.ม. ทิฏฺฐิปสฺสนาย ปสฺสติ   ๓ ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๓๕/๑๕๕
@๔ ฉ.ม. นิวาสํ    ๕ ก. กิเลสจรํ อจรํ กตฺวา นาเสตฺวา
      เอวํ ภควา อิทมฺปิ สุตฺตํ อรหตฺตนิกูเฏเนว เทเสสิ. เทสนาปริโยสาเน
จ วุตฺตสทิโสเยว ธมฺมาภิสมโย อโหสีติ.
                  สทฺธมฺมปฺปชฺโชติกาย จูฬนิทฺเทสฏฺฐกถาย
                 โมฆราชมาณวสุตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                             ปณฺณรสมํ.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๖ หน้า ๖๙-๘๐.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=46&A=1754&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=46&A=1754&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=30&i=490
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=30&A=4519
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=30&A=4868
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=30&A=4868
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๐
http://84000.org/tipitaka/read/?index_30