อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

     [๗] ทุกฺขาทีนิ อฏฺฐสตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ จตุสจฺจโยชนาวเสน
นิทฺทิฏฺฐานิ. "ทุกฺขํ อภิญฺเญยฺยนฺ"ติอาทีสุ หิ ฉนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน จตุวีสติ
วิสฺสชฺชนานิ "จกฺขุํ ชรา มรณนฺ"ติ เปยฺยาเล "จกฺขุ อภิญฺเญยฺยํ โสตํ
อภิญฺเญยฺยนฺ"ติอาทินา "ชาติ อภิญฺเญยฺยา"ติ ปริโยสาเนน ปญฺจนวุตาธิเกน
วิสฺสชฺชนสเตน โยเชตฺวา วุตฺตานิ. ปญฺจนวุตาธิกํ จตุกฺกสตํ โหติ, เตสํ จตุกฺกานํ
วเสน อสีติอธิกานิ สตฺต วิสฺสชฺชนสตานิ. "ชรามรณํ อภิญฺเญยฺยนฺ"ติอาทิเก จตุกฺเก
"จตฺตาริ วิสฺสชฺชนานี"ติ เอวํ สพฺพานิ อฏฺฐ จ สตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ
โหนฺติ. เอตฺถ จ ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ปธานภูโต ปจฺจโย สมุทโยติ เวทิตพฺโพ, สพฺพ-
สงฺขาเรหิ สุญฺญํ นิพฺพานํ นิโรโธติ เวทิตพฺพํ. อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ
ติณฺณมฺปิ หิ โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ เอตฺถ อภาวํ สนฺธาย อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยํ
นิโรโธติอาทิ ยุชฺชติ. นิโรธคามินีปฏิปทาติ จ สพฺพตฺถ อริยมคฺโค เอว. หิ
วุจฺจมาเน ผเลปิ มคฺคโวหารสมฺภวโต อญฺญินฺทฺริยอญฺญาตาวินฺทฺริยานมฺปิ ยุชฺชติ.
ปุน ทุกฺขาทีนํ ปริญฺญฏฺฐาทิวเสน อฏฺฐสตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ,
ปุน ทุกฺขาทีนํ ปริญฺญาปฏิเวธฏฺฐาทิวเสน อฏฺฐสตานิ อฏฺฐ จ วิสฺสชฺชนานิ
นิทฺทิฏฺฐานิ. ปริญฺญา จ สา ปฏิวิชฺฌิตพฺพฏฺเฐน ปฏิเวโธ จาติ ปริญฺญาปฏิเวโธ,
ปริญฺญาปฏิเวโธว อตฺโถ ปริญฺญาปฏิเวธฏฺโฐ.
     [๘] ปุน ตาเนว ทุกฺขาทีนิ ชรามรณปริยนฺตานิ ทฺวิอธิกานิ เทฺว ปทสตานิ
สมุทยาทีหิ สตฺตหิ สตฺตหิ ปเทหิ โยเชตฺวา ทฺวิอธิกานํ ทฺวินฺนํ อฏฺฐกสตานํ
วเสน สหสฺสญฺจ ฉ จ สตานิ โสฬส จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ
ปธานภูโต ปจฺจโย สมุทโย, ตสฺส นิโรโธ สมุทยนิโรโธ. ฉนฺโท เอว ราโค
ฉนฺทราโค, ทุกฺเข สุขสญฺญาย ทุกฺขสฺส ฉนฺทราโค, ตสฺส นิโรโธ ฉนฺทราค-
นิโรโธ. ทุกฺขํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ สุขํ โทมนสฺสํ ทุกฺขสฺส อสฺสาโท. ทุกฺขสฺส
อนิจฺจตา ทุกฺขสฺส วิปริณามธมฺมตา ทุกฺขสฺส อาทีนโว. ทุกฺเข ฉนฺทราควินโย
ฉนฺทราคปฺปหานํ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ. "ยํ โข ปน กิญฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจ-
สมุปฺปนฺนํ นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณนฺ"ติ ๑- วจนโต นิพฺพานเมว ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ.
"ทุกฺขนิโรโธ สมุทยนิโรโธ ฉนฺทราคนิโรโธ ทุกฺขสฺส นิสฺสรณนฺ"ติ นานาสงฺขต-
ปฏิปกฺขวเสน นานาปริยายวจเนหิ จตูสุ ฐาเนสุ นิพฺพานเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เกจิ ปน "อาหารสมุทยา ทุกฺขสมุทโย อาหารนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ สรสวเสน
สมุทยนิโรโธ, อถ วา อุทยพฺพยทสฺสเนน สมุทยนิโรโธ สห วิปสฺสนาย มคฺโค
ฉนฺทราคนิโรโธ"ติ วทนฺติ. เอวญฺจ วุจฺจมาเน โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ อวิปสฺสนูปคตฺตา
น สพฺพสาธารณํ โหตีติ ปฐมํ วุตฺตนโยว คเหตพฺโพ. โลกุตฺตรินฺทฺริเยสุ หิ
ฉนฺทราคาภาวโตเยว ฉนฺทราคนิโรโธติ ยุชฺชติ. สรีเร ฉนฺทราเคเนว สรีเรกเทเสสุ
เกสาทีสุปิ ฉนฺทราโค กโตว โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ ฉนฺทราเคเนว ชรามรเณสุปิ
ฉนฺทราโค กโตว โหติ. เอวํ อสฺสาทาทีนวาปิ โยเชตพฺพา. ปุน ทุกฺขาทีนิ
ชรามรณปริยนฺตานิ ทฺวิอธิกานิ เทฺว ปทสตานิ สมุทยาทีหิ ฉหิ ฉหิ ปเทหิ
โยเชตฺวา ทฺวิอธิกานํ ทฺวินฺนํ สตฺตกสตานํ วเสน นยสหสฺสญฺจ จตฺตาริ จ สตานิ
จุทฺทส จ วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๔/๒๘
     [๙] อิทานิ รูปาทีนิ ชรามรณปริยนฺตานิ เอกาธิกานิ เทฺว ปทสตานิ
สตฺตหิ อนุปสฺสนาหิ โยเชตฺวา นิทฺทิสิตุํ ปฐมํ ตาว อนิจฺจานุปสฺสนาทโย สตฺต
อนุปสฺสนา นิทฺทิฏฺฐา. ตานิ สพฺพานิ สตฺตหิ สุทฺธิกอนุปสฺสนาวิสฺสชฺชเนหิ สทฺธึ
สหสฺสญฺจ จตฺตาริ จ สตานิ จุทฺทส จ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติ. อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสนา
อนิจฺจานุปสฺสนา. สา นิจฺจสญฺญาปฏิปกฺขา. ทุกฺขนฺติ อนุปสฺสนา ทุกฺขานุปสฺสนา.
สา สุขสญฺญาปฏิปกฺขา. อนตฺตาติ อนุปสฺสนา อนตฺตานุปสฺสนา. สา อตฺตสญฺญา-
ปฏิปกฺขา. ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา นิพฺพินฺทตีติ นิพฺพิทา, นิพฺพิทา
จ สา อนุปสฺสนา จาติ นิพฺพิทานุปสฺสนา. สา นนฺทิปฏิปกฺขา. จตสฺสนฺนํ
อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา วิรชฺชตีติ วิราโค, วิราโค จ โส อนุปสฺสนา จาติ
วิราคานุปสฺสนา. สา ราคปฏิปกฺขา. ปญฺจนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา ราคํ
นิโรเธตีติ นิโรโธ, นิโรโธ จ โส อนุปสฺสนา จาติ นิโรธานุปสฺสนา. สา
สมุทยปฺปฏิปกฺขา. ฉนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปริปูรตฺตา ปฏินิสฺสชฺชตีติ ปฏินิสฺสคฺโค,
ปฏินิสฺสคฺโค จ โส อนุปสฺสนา จาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา. สา อาทานปฏิปกฺขา.
โลกุตฺตรินฺทฺริยานํ อสติปิ วิปสฺสนูปคตฺเต "สพฺเพ สงฺขรา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา
ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา"ติ ๑- วจนโต เตสมฺปิ อนิจฺจทุกฺขานตฺตตฺตา ตตฺถ
นิจฺจสุขตฺตสญฺญานํ นนฺทิยา ราคสฺส จ อภาวา นิโรธวนฺตานีติ อนุปสฺสนโต
ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺคปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺคสมฺภวโต จ เตหิปิ สตฺต อนุปสฺสนา
โยชิตาติ เวทิตพฺพา. ชรามรณวนฺเตสุ อนิจฺจาทิโต ทิฏฺเฐสุ ชรามรณมฺปิ อนิจฺจาทิโต
ทิฏฺฐํ นาม โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต ชรามรเณ นิพฺพินฺโน
จ วิรตฺโต จ โหติ, ชรามรณวนฺเตสุ นิโรธโต ทิฏฺเฐสุ ชรามรณมฺปิ นิโรธโต
ทิฏฺฐํ นาม โหติ ชรามรณวนฺเตสุ ๒- ปฏินิสฺสชฺชนฺโต ชรามรณํ ปฏินิสฺสชฺชนฺโตว
โหตีติ ชรามรเณหิ สตฺต อนุปสฺสนา โยชิตาติ เวทิตพฺพา.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๗-๙/๖๔, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๑/๓๘     ๒ สี. ชรามรณวนฺเต
     [๑๐] อิทานิ อาทีนวญาณสฺส วตฺถุภูตานํ อุปฺปาทาทีนํ ปญฺจนฺนํ
อารมฺมณานํ วเสน อุปฺปาทาทีนิ เตสํ เววจนานิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ,
สนฺติปทญาณสฺส ตปฺปฏิปกฺขารมฺมณวเสน อนุปฺปาทาทีนิ ปญฺจทส วิสฺสชฺชนานิ
นิทฺทิฏฺฐานิ, ปุน ตาเนว อุปฺปาทานุปฺปาทาทีนิ ปทานิ ยุคฬกวเสน โยเชตฺวา
ตึส วิสฺสชฺชนานิ นิทฺทิฏฺฐานิ. เอวมิมสฺมึ นเยว สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ โหนฺติ. ตตฺถ
อุปฺปาโทติ ปุริมกมฺมปจฺจยา อิธ อุปฺปตฺติ. ปวตฺตนฺติ ตถาอุปฺปนฺนสฺส
นิมิตฺตนฺติ สพฺพมฺปิ สงฺขารนิมิตฺตํ. โยคาวจรสฺส หิ สงฺขารา สสณฺฐานา วิย
อุปฏฺฐหนฺติ, ตสฺมา นิมิตฺตนฺติ วุจฺจนฺติ. อายูหนาติ อายตึ ปฏิสนฺธิเหตุภูตํ
กมฺมํ. ตํ หิ อภิสงฺขรณฏฺเฐน อายูหนาติ วุจฺจติ. ปฏิสนฺธีติ อายตึ อุปฺปตฺติ.
สา หิ ภวนฺตรปฏิสนฺธานโต ปฏิสนฺธีติ วุจฺจติ. คตีติ ยาย คติยา สา ๑-
ปฏิสนฺธิ โหติ. สา หิ คนฺตพฺพโต คตีติ วุจฺจติ. นิพฺพตฺตีติ ขนฺธานํ
นิพฺพตฺตนํ. อุปปตฺตีติ "สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา"ติ ๒- เอวํ วุตฺตา
วิปากปวตฺติ. ชาตีติ ชนนํ. ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ เย เย
ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมํ ปาตุภาโว. ชราติ ชีรณํ. สา
ทุวิธา ฐิตญฺญถตฺตลกฺขณสงฺขาตํ สงฺขตลกฺขณญฺจ ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต สนฺตติยํ
เอกภวปริยาปนฺนขนฺธานํ ปุราณภาโว จ. สา อิธ อธิปฺเปตา. พฺยาธีติ
ธาตุกฺโขภปจฺจยสมุฏฺฐิโต ปิตฺตเสมฺหวาตสนฺนิปาตอุตุปริณามวิสมปริหารอุปกฺกมกมฺม-
วิปากวเสน อฏฺฐวิโธ อาพาโธ. วิวิธํ ทุกฺขํ อาทหติ วิทหตีติ พฺยาธิ, พฺยาธยติ
ตายติ กมฺปยตีติ วา พฺยาธิ. มรณนฺติ มรนฺติ เอเตนาติ มรณํ. ตํ ทุวิธํ
วยลกฺขณสงฺขาตํ สงฺขตลกฺขณญฺจ เอกภวปริยาปนฺนชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ.
ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. โสโกติ โสจนํ. ญาติโภคโรคสีลทิฏฺฐิพฺยสเนหิ ผุฏฺฐสฺส จิตฺต-
สนฺตาโป. ปริเทโวติ ปริเทวนํ. ญาติพฺยสนาทีหิเยว ผุฏฺฐสฺส วจีปลาโป. อุปายาโสติ
ภุโส อายาโส ญาติพฺยสนาทีหิเยว ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโตโทโสเยว.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ยา ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๒/๘๘
เอตฺถ จ อุปฺปาทาทโย ปญฺเจว อาทีนวญาณสฺส วตฺถุวเสน วุตฺตา, เสสา เตสํ
เววจนวเสน. "นิพฺพตฺตี"ติ หิ อุปฺปาทสฺส, "ชาตี"ติ ปฏิสนฺธิยา เววจนํ, "คติ
อุปปตฺตี"ติ อิทํ ทฺวยํ ปวตฺตสฺส, ชราทโย นิมิตฺตสฺสาติ. อนุปฺปาทาทิวจเนหิ ปน
นิพฺพานเมว วุตฺตํ.
     ปุน ตาเนว อุปฺปาทานุปฺปาทาทีนิ สฏฺฐิ ปทานิ ทุกฺขสุขปเทหิ โยเชตฺวา
สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ, ภยเขมปเทหิ โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ, สามิสนิรามิสปเทหิ
โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ, สงฺขารนิพฺพานปเทหิ โยเชตฺวา สฏฺฐิ วิสฺสชฺชนานิ
นิทฺทิฏฺฐานิ. ตตฺถ ทุกฺขนฺติ อนิจฺจตฺตา ทุกฺขํ. ทุกฺขปฺปฏิปกฺขโต สุขํ. ยํ
ทุกฺขํ, ตํ ภยํ. ภยปฏิปกฺขโต เขมํ. ยํ ภยํ, ตํ วฏฺฏามิสโลกามิเสหิ
อวิปฺปมุตฺตตฺตา สามิสํ. สามิสปฏิปกฺขโต นิรามิสํ. ยํ สามิสํ, ตํ สงฺขารมตฺตเมว.
สงฺขารปฏิปกฺขโต สนฺตตฺตา นิพฺพานํ. สงฺขารา หิ อาทิตฺตา, นิพฺพานํ สนฺตนฺติ.
ทุกฺขากาเรน ภยากาเรน สามิสากาเรน สงฺขารากาเรนาติ เอวํ เตน เตน อากาเรน
ปวตฺตึ สนฺธาย ตถา ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ.

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๙๙-๑๐๓.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=2206&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=2206&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=10
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=160
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=200
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=200
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31