อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                       สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา
     [๒๙] สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทเส ทส เอกุตฺตรวิสฺสชฺชนานิ ปฏิลาภสจฺฉิกิริยวเสน
วุตฺตานิ. ตตฺถ อกุปฺปา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. สา หิ น กุปฺปติ น
จลติ น ปริหายตีติ อกุปฺปา, สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตสฺส วิมุตฺตตฺตา เจโตวิมุตฺตีติ
วุจฺจติ. วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา. วิมุตฺตีติ ทสุตฺตรปริยาเยน อรหตฺตผลํ วุตฺตํ,
สงฺคีติปริยาเยน ปน "วิมุตฺตีติ เทฺว วิมุตฺติโย จิตฺตสฺส จ อธิมุตฺติ ๑-
นิพฺพานญฺจา"ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อฏฺฐ สมาปตฺติโย นีวรณาทีหิ สุฏฺฐุ วิมุตฺตตฺตา
วิมุตฺติ นาม, นิพฺพานํ สพฺพสงฺขตโต วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติ นาม. ติสฺโส วิชฺชาติ
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ วิชฺชา สตฺตานํ จุตูปปาเต ญาณํ วิชฺชา อาสวานํ ขเย
ญาณํ วิชฺชา. ตมวิชฺฌนฏฺเฐน วิชฺชา, วิทิตกรณฏฺเฐนาปิ วิชฺชา. ปุพฺเพ-
นิวาสานุสฺสติญาณํ หิ อุปฺปชฺชมานํ ปุพฺเพนิวาสํ ฉาเทตฺวา ฐิตํ ตมํ วิชฺฌติ,
ปุพฺเพนิวาสํ จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. จุตูปปาเต ญาณํ จุติปฏิสนฺธิจฺฉาทกํ ตมํ
วิชฺฌติ, จุตูปปาตํ จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. อาสวานํ ขเย ญาณํ จตุสจฺจจฺฉาทกํ
ตมํ วิชฺฌติ, จตุสจฺจธมฺเม จ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. จตฺตาริ สามญฺญผลานีติ
โสตาปตฺติผลํ สกทาคามิผลํ อนาคามิผลํ อรหตฺตผลํ. ปาปธมฺเม สเมติ วินาเสตีติ
สมโณ, สมณสฺส ภาโว สามญฺญํ. จตุนฺนํ อริยมคฺคานเมตํ นามํ. สามญฺญสฺส
ผลานิ สามญฺญผลานิ.
     ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธาติ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปญฺญากฺขนฺโธ วิมุตฺติกฺขนฺโธ
วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺโธ. ธมฺมกฺขนฺธาติ ธมฺมวิภาคา ธมฺมโกฏฺฐาสา. สีลกฺ-
ขนฺธาทีสุปิ เอเสว นโย. โลกิยโลกุตฺตรา สีลสมาธิปญฺญา เอว สีลสมาธิ-
ปญฺญากฺขนฺธา. สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติโย เอว วิมุตฺติกฺขนฺโธ.
ติวิธา วิมุตฺติปจฺจเวกฺขณา เอว วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺโธ. โส โลกิโย เอว.
ชานนฏฺเฐน ญาณเมว ทสฺสนฏฺเฐน ทสฺสนนฺติ ญาณทสฺสนํ, วิมุตฺตีนํ ญาณทสฺสนํ
วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ วุจฺจติ. วิกฺขมฺภนตทงฺควิมุตฺติโย ปน สมาธิปญฺญากฺขนฺเธเหว
สงฺคหิตา. อิเม ปญฺจ ธมฺมกฺขนฺธา เสกฺขานํ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อเสกฺขาติ วุตฺตา.
เอเตสุ หิ โลกิยา จ นิสฺสรณวิมุตฺติ จ เนวเสกฺขานาเสกฺขา. เสกฺขา โหนฺตาปิ
เสกฺขานํ อิเม อิติ เสกฺขา, อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขาติ วุจฺจนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สุ.วิ. ๓/๓๐๔/๑๗๘
"เสกฺเขน วิมุตฺติกฺขนฺเธน สมนฺนาคโต โหตี"ติ เอตฺถ ปน นิสฺสรณวิมุตฺติยา
อารมฺมณกรณวเสน สมนฺนาคโตติ เวทิตพฺโพ. ฉ อภิญฺญาติ ฉ อธิกานิ
ญาณานิ. กตมา ฉ? อิทฺธิวิธญาณํ ทิพฺพโสตธาตุญาณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติญาณํ
เจโตปริยญาณํ ทิพฺพจกฺขุญาณํ อาสวานํ ขเย ญาณนฺติ อิมา ฉ.
     สตฺต ขีณาสวพลานีติ ขีณา อาสวา อสฺสาติ ขีณาสโว, ขีณาสวสฺส พลานิ
ขีณาสวพลานิ. กตมานิ สตฺต? วุตฺตานิ ภควตา:-
          "อิธ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา
       ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ. ยมฺปิ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส
       ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา
       โหนฺติ, อิทมฺปิ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ
       อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ `ขีณา เม
       อาสวา"ติ.
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา
       ยถาภูตํ สมฺมปฺปญฺญาย สุทิฏฺฐา โหนฺติ. ยมฺปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ อิทมฺปิ
       ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ ฯเปฯ
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ
       วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺฐํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ สพฺพโส
       อาสวฏฺฐานิเยหิ ธมฺเมหิ. ยมฺปิ ภิกฺขเว ฯเปฯ อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส
       ภิกฺขุโน พลํ โหติ ฯเปฯ
           ปุน จปรํ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺฐานา
       ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. ปญฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ.
       สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค
       ภาวิโต โหติ สุภาวิโต. ยมฺปิ ภิกฺขเว ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อริโย
       อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน
       พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ
       `ขีณา เม อาสวา"ติ. ๑-
ตตฺถ ปฐเมน พเลน ทุกฺขสจฺจปฺปฏิเวโธ, ทุติเยน สมุทยสจฺจปฺปฏิเวโธ, ตติเยน
นิโรธสจฺจปฺปฏิเวโธ, จตูหิ มคฺคสจฺจปฺปฏิเวโธ ปกาสิโต โหติ.
     อฏฺฐ วิโมกฺขาติ อารมฺมเณ อธิมุจฺจนฏฺเฐน ปจฺจนีกธมฺเมหิ จ สุฏฺฐุ
มุจฺจนฏฺเฐน วิโมกฺขา. "กตเม อฏฺฐ? รูปี รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ปฐโม วิโมกฺโข.
อชฺฌตฺตํ อรูปสญฺญี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสติ, อยํ ทุติโย วิโมกฺโข. `สุภนฺ'เตว
อธิมุตฺโต โหติ, อยํ ตติโย วิโมกฺโข. สพฺพโส รูปสญฺญานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสญฺญานํ
อตฺถงฺคมา นานตฺตสญฺญานํ อมนสิการา `อนนฺโต อากาโส'ติ อากาสานญฺจายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ จตุตฺโถ วิโมกฺโข. สพฺพโส อากาสานญฺจายตนํ
สมติกฺกมฺม `อนนฺตํ วิญฺญาณญฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ปญฺจโม
วิโมกฺโข. สพฺพโส วิญฺญาณญฺจายตนํ สมติกฺกมฺม `นตฺถิ กิญฺจี'ติ อากิญฺจญฺญายตนํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฉฏฺโฐ วิโมกฺโข. สพฺพโส อากิญฺจญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ สตฺตโม วิโมกฺโข. สพฺพโส
เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมติกฺกมฺม สญฺญาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ
อฏฺฐโม วิโมกฺโข"ติ. ๒-
     นว อนุปุพฺพนิโรธาติ นว อนุปฏิปาฏิยา นิโรธา. "กตเม นว, ปฐมชฺฌานํ
สมาปนฺนสฺส กามสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, ทุติยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา
นิรุทฺธา โหนฺติ, ตติยชฺฌานํ สมาปนฺนสฺส ปีติ นิรุทฺธา โหติ, จตุตฺถชฺฌานํ
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๕๗/๒๖๐, องฺ.ทสก. ๒๔/๙๐/๑๔๐, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๔/๓๘๗-๗
@๒ ที.มหา. ๑๐/๑๗๔/๑๐, ที.ปา. ๑๑/๓๕๘/๒๗๑, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๖๓ (๗๓)/๓๑๕ (สฺยา)
สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา นิรุทฺธา โหนฺติ, อากาสานญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส
รูปสญฺญา นิรุทฺธา โหติ, วิญฺญาณญฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส อากาสานญฺจายตน-
สญฺญา นิรุทฺธา โหติ, อากิญฺจญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส วิญฺญาณญฺจายตสญฺญา
นิรุทฺธา โหติ, เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิญฺจญฺญายตนสญฺญา
นิรุทฺธา โหติ, สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สญฺญา จ เวทนา จ นิรุทฺธา
โหนฺตี"ติ. ๑-
     ทส อเสกฺขา ธมฺมาติ อุปริ สิกฺขิตพฺพาภาวโต น สิกฺขนฺตีติ อเสกฺขา.
อถ วา ตีสุ สิกฺขาสุ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขา, วุทฺธิปฺปตฺตา เสกฺขาติ อเสกฺขา,
อรหนฺโต. อเสกฺขานํ อิเม อิติ อเสกฺขา. "กตเม ทส, อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐิ
อเสกฺโข สมฺมาสงฺกปฺโป อเสกฺขา สมฺมาวาจา อเสกฺโข สมฺมากมฺมนฺโต อเสกฺโข
สมฺมาอาชีโว อเสกฺโข สมฺมาวายาโม อเสกฺขา สมฺมาสติ อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ
อเสกฺขํ สมฺมาญาณํ อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺตี"ติ. ๒- อเสกฺขํ สมฺมาญาณนฺติ อรหตฺต-
ผลปญฺญํ ฐเปตฺวา เสสโลกิยปญฺญา. สมฺมาวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลวิมุตฺติ. อฏฺฐกถายํ ๓-
ปน วุตฺตํ:-
          "อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺฐีติอาทโย สพฺเพปิ ผลสมฺปยุตฺตธมฺมา เอว.
       เอตฺถ จ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาญาณนฺติ ทฺวีสุ ฐาเนสุ ปญฺญาว กถิตา.
       สมฺมาวิมุตฺตีติ อิมินา ปน ปเทน วุตฺตาวเสสา ผลสมาปตฺติธมฺมา
       สงฺคหิตา"ติ.
     สพฺพํ ภิกฺขเว สจฺฉิกาตพฺพนฺติอาทีสุ อารมฺมณสจฺฉิกิริยา เวทิตพฺพา. รูปํ
ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรตีติอาทีสุ รูปาทีนิ โลกิยานิ ปสฺสิตพฺพากาเรน ปสฺสนฺโต
ตาเนว รูปาทีนิ อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกโรติ, รูปาทีนิ วา ปสฺสิตพฺพากาเรน
@เชิงอรรถ: ๑ ที.ปา. ๑๑/๓๔๔/๒๓๕,๒๕๙/๒๗๕, องฺ.นวก. ๒๓/๒๓๕ (๓๑)/๔๒๓ (สฺยา)
@๒ ที.ปา. ๑๑/๓๔๘/๒๔๐,๓๖๐/๒๘๒ ๓ สุ.วิ. ๓/๓๔๙/๒๕๒
ปสฺสนฺโต เตน เหตุนา สจฺฉิกาตพฺพํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ. ปสฺสนฺโตติ หิ ปทํ เหตุ-
อตฺเถปิ อกฺขรจินฺตกา อิจฺฉนฺติ. อนญฺญาตญฺญสฺสามีตินฺทฺริยาทีนิ ปน โลกุตฺตรานิ
ปจฺจเวกฺขณวเสน ปสฺสนฺโต ตาเนว อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกโรติ. "อมโตคธํ
นิพฺพานํ ปริโยคาหนฏฺเฐน สจฺฉิกโรตี"ติ อิทํ ปริญฺเญยฺยปหาตพฺพสจฺฉิกาตพฺพ-
ภาเวตพฺเพสุ สจฺฉิกาตพฺพตฺตา อุชุกเมว. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต
เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺตีติ อารมฺมณสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา อารมฺมณผสฺเสน
ผุฏฺฐา โหนฺติ, ปฏิลาภสจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกตา ปฏิลาภผสฺเสน ผุฏฺฐา โหนฺตีติ.
                    สจฺฉิกาตพฺพนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                      หานภาคิยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๐] อิทานิ ยสฺมา หานภาคิยาทิตา เอเกกสฺเสว สมาธิสฺส อวตฺถาเภเทน
โหติ, ตสฺมา หานภาคิยจตุกฺกํ เอกโตเยว นิทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ ปฐมสฺส ฌานสฺส
ลาภินฺติ ปฐมสฺส ฌานสฺส ลาภิโน. สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. ลาโภ สจฺฉิกิริยา
อสฺส อตฺถีติ ลาภีติ วุจฺจติ. กามสหคตาติ เอตฺถ สหคตสทฺทสฺส อารมฺมณตฺโถ
อธิปฺเปโต, วตฺถุกามกิเลสกามารมฺมณาติ อตฺโถ. สญฺญามนสิการาติ ชวนสญฺญา
จ ตทาวชฺชนมนสิกาโร จ. สญฺญาสมฺปยุตฺตมนสิกาโรปิ วฏฺฏติ. สมุทาจรนฺตีติ
ปวตฺตนฺติ. ธมฺโมติ ปฐมชฺฌานธมฺโม. ฌานา ปริหายนฺโต ตีหิ การเณหิ ปริหายติ
กิเลสสมุทาจาเรน วา อสปฺปายกิริยาย วา อนนุโยเคน วา. กิเลสสมุทาจาเรน
ปริหายนฺโต สีฆํ ปริหายติ, กมฺมารามตาภสฺสารามตานิทฺทารามตาสงฺคณิกา-
รามตานุโยควเสน อสปฺปายกิริยาย ปริหายนฺโต ทนฺธํ ปริหายติ, เคลญฺญปจฺจย-
เวกลฺลาทินา ปลิโพเธน อภิกฺขณํ อสมาปชฺชนฺโต อนนุโยเคน ปริหายนฺโตปิ ทนฺธํ
ปริหายติ. อิธ ปน พลวการณเมว ทสฺเสนฺโต กิเลสสมุทาจารเมวาห.
ทุติยชฺฌานาทีหิ ปน ปริหายนฺโต เหฏฺฐิมเหฏฺฐิมชฺฌานนิกนฺติสมุทาจาเรนปิ ปริหายติ.
กิตฺตาวตา ปริหีโน โหตีติ? ยทา น สกฺโกติ สมาปชฺชิตุํ เอตฺตาวตา ปริหีโน
โหตีติ. ตทนุธมฺมตาติ อนุปฺปวตฺโต ธมฺโม อนุธมฺโม, ฌานํ อธิกํ กตฺวา
ปวตฺตสฺส นิกนฺติธมฺมสฺเสตํ อธิวจนํ. อนุธมฺโม เอว อนุธมฺมตา, ตสฺส ฌานสฺส
อนุธมฺมตา ตทนุธมฺมตา. สตีติ นิกนฺติ. สนฺติฏฺฐตีติ ปติฏฺฐาติ. ตํ
ปฐมชฺฌานํ อนุวตฺตมานา นิกนฺติ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. อวิตกฺกสหคตาติ
ทุติยชฺฌานารมฺมณา. ตํ หิ นตฺเถตฺถ วิตกฺโกติ อวิตกฺกนฺติ วุจฺจติ. นิพฺพิทา-
สหคตาติ วิปสฺสนารมฺมณา. สา หิ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนโต นิพฺพิทาติ วุจฺจติ,
"นิพฺพินฺทํ วิรชฺชตี"ติ ๑- หิ วุตฺตํ. วิราคูปสํหิตาติ อริยมคฺคปฺปฏิสญฺญุตฺตา
วิปสฺสนา. วิปสฺสนา หิ สิขาปฺปตฺตา มคฺควุฏฺฐานํ ปาเปติ. ตสฺมา วิปสฺสนารมฺมณา
สญฺญามนสิการา "วิราคูปสํหิตา"ติ วุจฺจนฺติ, "วิราคา วิมุจฺจตี"ติ หิ วุตฺตํ.
     วิตกฺกสหคตาติ วิตกฺกวเสน ปฐมชฺฌานารมฺมณา. อุเปกฺขาสุขสหคตาติ ตตฺร-
มชฺฌตฺตุเปกฺขาย จ สุขเวทนาย จ วเสน ตติยชฺฌานารมฺมณา. ปีติสุขสหคตาติ ปีติยา
จ สุขเวทนาย จ วเสน ทุติยชฺฌานารมฺมณา. อทุกฺขมสุขสหคตาติ อุเปกฺขา-
เวทนาวเสน จตุตฺถชฺฌานารมฺมณา. สา หิ เวทนา น ทุกฺขา สุขาติ อทุกฺขมสุขาติ
วุจฺจติ, มกาโร ปเนตฺถ ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. รูปสหคตาติ รูปชฺฌานารมฺมณา.
เนวสญฺญานาสญฺญายตเน ฐิตสฺส หานภาคิยฐิติภาคิยนิพฺเพธภาคิยตฺเตสุ
วิชฺชมาเนสุปิ วิเสสภาคิยตฺตาภาวา เนวสญฺญานาสญฺญายตนํ น นิทฺทิฏฺฐํ.
สพฺโพปิ เจส โลกิโย สมาธิ ปมาทวิหาริสฺส มุทินฺทฺริยสฺส หานภาคิโย โหติ,
อปฺปมาทวิหาริสฺส มุทินฺทฺริยสฺส ฐิติภาคิโย โหติ, ตณฺหาจริตสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส
วิเสสภาคิโย โหติ, ทิฏฺฐิจริตสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิพฺเพธภาคิโย โหตีติ วุจฺจติ.
                  หานภาคิยจตุกฺกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหา. ๔/๒๓/๑๙, สํ.ข. ๑๗/๕๙/๕๖

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๔๖-๑๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=3281&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=3281&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=77
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=721
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=973
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=973
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31