ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                        ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๒-๓๓] อริยสจฺจจตุกฺกมฺปิ ตถฏฺเฐน สจฺจานํ เอกสมฺพนฺธตฺตา เอกโต
เอว นิทฺทิฏฺฐํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. กตมนฺติ กเถตุกมฺยตา-
ปุจฺฉา. ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ปุจฺฉิตธมฺมนิทสฺสนํ. ตตฺถ ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ
ชาติสทฺทสฺส ตาว อเนเก อตฺถา ปเวทิตา. ยถาห:-
             "ภโว กุลํ นิกาโย จ      สีลํ ปญฺญนฺติ ลกฺขณํ
              ปสูติ สนฺธิ เจวาติ       ชาติอตฺถา ปเวทิตา. "
@เชิงอรรถ:  สํ.ข. ๑๗/๗๘/๖๙  สี. ชาติชราพฺยาธิมรณํ ภยฏฺเฐน  วิ.มหา. ๔/๒๐/๑๗
ตถา หิสฺส "เอกมฺปิ ชาตึ เทฺวปิ ชาติโย"ติอาทีสุ ๑- ภโว อตฺโถ. "อกฺขิตฺโต อนุ-
ปกุฏฺโฐ ชาติวาเทนา"ติ ๒- เอตฺถ กุลํ. "อตฺถิ วิสาเข นิคณฺฐา นาม สมณชาตี"ติ ๓-
เอตฺถ นิกาโย. "ยโตหํ ภคินิ อริยาย ชาติยา ชาโต นาภิชานามี"ติ ๔- เอตฺถ อริยสีลํ.
"ติริยา นาม ติณชาติ นาภิยา อุคฺคนฺตฺวา นภํ อาหจฺจ ฐิตา อโหสี"ติ ๕- เอตฺถ
ปญฺญตฺติ. "ชาติ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตา"ติ ๖- เอตฺถ สงฺขตลกฺขณํ. "สมฺปติชาโต
อานนฺท โพธิสตฺโต"ติ ๗- เอตฺถ ปสูติ. "ภวปจฺจยา ชาตี"ติ ๘- จ "ชาติปิ ทุกฺขา"ติ
๙- จ เอตฺถ ปริยายโต ปฏิสนฺธิขนฺธา. นิปฺปริยายโต ปน ตตฺถ ตตฺถ นิพฺพตฺตมานานํ
สตฺตานํ เย เย ขนฺธา ปาตุภวนฺติ, เตสํ เตสํ ปฐมปาตุภาโว.
     กสฺมา ปเนสา ชาติ ทุกฺขาติ เจ? อเนเกสํ ทุกฺขานํ วตฺถุภาวโต. อเนกานิ
หิ ทุกฺขานิ, เสยฺยถิทํ ทุกฺขทุกฺขํ วิปริณามทุกฺขํ สงฺขารทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ
อปฺปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ ปริยายทุกฺขํ นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ. เอตฺถ กายิกเจตสิกา ทุกฺขา
เวทนาสภาวโต จ นามโต จ ทุกฺขตฺตา ทุกฺขทุกฺขนฺติ วุจฺจติ. สุขา เวทนา
วิปริณาเมน ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุโต วิปริณามทุกฺขํ. อุเปกฺขาเวทนา เจว อวเสสา
จ เตภูมกสงฺขารา อุทยพฺพยปฏิปีฬิตตฺตา สงฺขารทุกฺขํ. กณฺณสูลทนฺตสูล-
ราคชปริฬาหโทสชปริฬาหาทิ กายิกเจตสิโก อาพาโธ ปุจฺฉิตฺวา ชานิตพฺพโต
อุปกฺกมสฺส จ อปากฏภาวโต ปฏิจฺฉนฺนทุกฺขํ. ทฺวตฺตึสกมฺมกรณาทิสมุฏฺฐาโน
อาพาโธ อปุจฺฉิตฺวาว ชานิตพฺพโต อุปกฺกมสฺส จ ปากฏภาวโต อปฺปฏิจฺฉนฺน-
ทุกฺขํ. ฐเปตฺวา ทุกฺขทุกฺขํ เสสํ สจฺจวิภงฺเค ๑๐- อาคตํ. ชาติอาทิ สพฺพมฺปิ
ตสฺส ตสฺส ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ปริยายทุกฺขํ. ทุกฺขทุกฺขํ ปน
นิปฺปริยายทุกฺขนฺติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ:  วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕  ที.สี. ๙/๓๑๑/๑๒๙  องฺ.ติก. ๒๐/๗๑๒๐
@ ม.ม. ๑๓/๓๕๑/๓๓๕  องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา)
@ อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓
@ ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๘๓  อภิ.วิ. ๓๕/๒๒๕/๑๖๑
@ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๓/๓๘, อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๐/๑๑๗ ๑๐ อภิ.วิ. ๓๕/๑๙๐/๑๑๗
ตตฺรายํ ชาติ ยนฺตํ พาลปณฺฑิตสุตฺตาทีสุ ๑- ภควตาปิ อุปมาวเสน ปกาสิตํ
อาปายิกํ ทุกฺขํ, ยญฺจ สุคติยมฺปิ มนุสฺสโลเก คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ
อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺขา. ตตฺริทํ คพฺโภกฺกนฺติมูลกาทิเภทํ ทุกฺขํ:-
อยํ หิ สตฺโต มาตุกุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตมาโน น อุปฺปลปทุมปุณฺฑรีกาทีสุ นิพฺพตฺตติ,
อถ โข เหฏฺฐา อามาสยสฺส อุปริ ปกฺกาสยสฺส อุทรปฏลปิฏฺฐิกณฺฏกานํ
เวมชฺเฌ ปรมสมฺพาเธ ติพฺพนฺธกาเร นานากุณปคนฺธปริภาวิตปรมทุคฺคนฺธปวน-
วิจริเต อธิมตฺตเชคุจฺเฉ กุจฺฉิปฺปเทเส ปูติมจฺฉปูติกุมฺมาสจนฺทนิกาทีสุ กิมิ วิย
นิพฺพตฺตติ. โส ตตฺถ นิพฺพตฺโต ทส มาเส มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน อุสฺมนา ปุฏปากํ
วิย ปจฺจมาโน ปิฏฺฐปิณฺฑิ วิย เสทิยมาโน สมิญฺชนปสารณาทิวิรหิโต อธิมตฺตํ
ทุกฺขํ ปจฺจนุโภตีติ. อิทํ ตาว คพฺโภกฺกนฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
     ยํ ปน โส มาตุ สหสา อุปกฺขลนคมนนิสีทนอุฏฺฐานปริวตฺตนาทีสุ สุราธุตฺต-
หตฺถคโต เอฬกโปตโก วิย ๒- อหิตุณฺฑิกหตฺถคโต สปฺปโปตโก วิย จ อากฑฺฒน-
ปริกฑฺฒนโอธุนนนิทฺธุนนาทินา อุปกฺกเมน อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภติ, ยญฺจ มาตุ
สีตุทกปานกาเล สีตนรกูปปนฺโน วิย อุณฺหยาคุภตฺตาทิอชฺโฌหรณกาเล องฺคารวุฏฺฐิ-
สมฺปริกิณฺโณ วิย โลณมฺพิลาทิอชฺโฌหรณกาเล ขาราปตจฺฉิกาทิกมฺมการณปฺปตฺโต ๓-
วิย อธิมตฺตํ ทุกฺขมนุโภติ, อิทํ คพฺภปริหรณมูลกํ ทุกฺขํ.
     ยํ ปนสฺส มูฬฺหคพฺภาย มาตุยา มิตฺตามจฺจสุหชฺชาทีหิปิ อทสฺสนารเห
ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺฐาเน เฉทนผาลนาทีหิ ทุกฺขมนุภวติ, อิทํ คพฺภวิปตฺติมูลกํ ทุกฺขํ.
     ยํ วิชายมานาย มาตุยา กมฺมเชหิ วาเตหิ ปริวตฺเตตฺวา นรกปฺปปาตํ
วิย อติภยานกํ โยนิมคฺคํ ปฏิปาทิยมานสฺส ปรมสมฺพาเธน จ โยนิมุเขน
ตาลจฺฉิคฺคเฬน วิย นิกฑฺฒิยมานสฺส มหานาคสฺส นรกสตฺตสฺส วิย จ
สงฺฆาตปพฺพเตหิ วิจุณฺณิยมานสฺส ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, อิทํ วิชายนมูลกํ ทุกฺขํ.
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๒๔๖/๒๑๓  ฉ.ม. เอฬโก วิย  ม.,ก.ขาราปฏิจฺฉกาทิ...
      ยํ ปน ชาตสฺส ตรุณวณสทิสสฺส สุกุมารสรีรสฺส หตฺถคฺคหณนฺหาปนโธวน-
โจฬปริมชฺชนาทิกาเล สูจิมุขขุรธาราวิชฺฌนผาลนสทิสํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, อิทํ
มาตุกุจฺฉิโต พหิ นิกฺขมนมูลกํ ทุกฺขํ.
     ยํ ตโต ปรํ ปวตฺติยํ อตฺตนาว อตฺตานํ วเธนฺตสฺส ๑- อเจลกวตาทิวเสน
อาตาปนปริตาปนานุโยคมนุยุตฺตสฺส โกธวเสน อภุญฺชนฺตสฺส อุพฺพนฺธนฺตสฺส จ ทุกฺขํ
โหติ, อิทํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ ทุกฺขํ.
     ยํ ปน ปรโต วธพนฺธนาทีนิ อนุภวนฺตสฺส อุปฺปชฺชติ, อิทํ ปรูปกฺกมมูลกํ
ทุกฺขนฺติ. อิติ อิมสฺส สพฺพสฺสาปิ ทุกฺขสฺส อยํ ชาติ วตฺถุเมว โหติ. เตเนตํ
วุจฺจติ:-
                 "ชาเยถ โน เจ นรเกสุ สตฺโต
                  ตตฺถคฺคิทาหาทิกมปฺปสยฺหํ
                  ลเภถ ทุกฺขํ นุ กุหึ ปติฏฺฐํ
                  อิจฺจาห ทุกฺขาติ มุนีธ ชาตึ.
                  ทุกฺขํ ติรจฺเฉสุ กสาปโตท-
                  ทณฺฑาภิฆาตาทิภวํ อเนกํ
                  ยนฺตํ กถํ ตตฺถ ภเวยฺย ชาตึ
                  วินา ตหึ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา.
                  เปเตสุ ทุกฺขํ ปน ขุปฺปิปาสา-
                  วาตาตปาทิปฺปภวํ วิจิตฺตํ
                  ยสฺมา อชาตสฺส น ตตฺถ อตฺถิ
                  ตสฺมาปิ ทุกฺขํ มุนิ ชาติมาห.
@เชิงอรรถ:  ม. ตปนฺตสฺส
                  ติพฺพนฺธกาเร จ อสยฺหสีเต
                  โลกนฺตเร ยํ อสุเรสุ ทุกฺขํ
                  น ตํ ภเว ตตฺถ น จสฺส ชาติ
                  ยโต อยํ ชาติ ตโตปิ ทุกฺขา.
                  ยญฺจาปิ คูถนรเก วิย มาตุคพฺเภ
                  สตฺโต วสญฺจิรมโต พหิ นิกฺขมญฺจ
                  ปฺปโปติ ทุกฺขมติโฆรมิทมฺปิ นตฺถิ
                  ชาตึ วินา อิติปิ ชาติ อยํ หิ ทุกฺขา.
                  กึ ภาสิเตน พหุนา นนุ ยํ กุหิญฺจิ
                  อตฺถีธ กิญฺจิทปิ ทุกฺขมิทํ กทาจิ
                  เนวตฺถิ ชาติวิรเห ยทโต มเหสี
                  ทุกฺขาติ สพฺพปฐมํ อิมมาห ชาตินฺ"ติ. ๑-
     ชราปิ ทุกฺขาติ เอตฺถ ทุวิธา ชรา สงฺขตลกฺขณญฺจ, ขณฺฑิจฺจาทิสมฺมโต
สนฺตติยํ เอกภวปริยาปนฺนขนฺธปุราณภาโว จ. สา อิธ อธิปฺเปตา. สา ปเนสา
ทุกฺขา สงฺขารทุกฺขภาวโต เจว ทุกฺขวตฺถุโต จ. ยํ หิทํ องฺคปจฺจงฺคสิถิลีภาว-
อินฺทฺริยวิการวิรูปตา โยพฺพนวินาสพลูปฆาตสติมติวิปฺปวาสปรปริภวาทิอเนกปฺปจฺจยํ
กายิกเจตสิกํ ทุกฺขมุปฺปชฺชติ, ชรา ตสฺส วตฺถุ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "องฺคานํ สิถิลีภาวา         อินฺทฺริยานํ วิการโต
            โยพฺพนสฺส วินาเสน        พลสฺส อุปฆาตโต.
            วิปฺปวาสา สตาทีนํ         ปุตฺตทาเรหิ อตฺตโน
            อปฺปสาทนียโต เจว        ภิยฺโย พาลตฺตปตฺติยา.
@เชิงอรรถ:  วิสุทฺธิ. ๓/๘๖ (สฺยา)
            ปปฺโปติ ทุกฺขํ ยํ มจฺโจ      กายิกํ มานสํ ตถา
            สพฺพเมตํ ชราเหตุ         ยสฺมา ตสฺมา ชรา ทุขา"ติ.
ชราทุกฺขานนฺตรํ พฺยาธิทุกฺเข วตฺตพฺเพปิ กายิกทุกฺขคฺคหเณเนว พฺยาธิทุกฺขํ คหิตํ
โหตีติ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
     มรณมฺปิ ทุกฺขนฺติ เอตฺถาปิ ทุวิธํ มรณํ สงฺขตลกฺขณญฺจ, ยํ สนฺธาย
วุตฺตํ "ชรามรณํ ทฺวีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตนฺ"ติ. ๑- เอกภวปริยาปนฺน-
ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺธวิจฺเฉโท จ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "นิจฺจํ มรณโต ภยนฺ"ติ. ๒- ตํ
อิธ อธิปฺเปตํ. ชาติปจฺจยมรณํ อุปกฺกมมรณํ สรสมรณํ อายุกฺขยมรณํ ปุญฺญกฺขย-
มรณนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. ปุน ขณิกมรณํ สมฺมุติมรณํ สมุจฺเฉทมรณนฺติ อยมฺเปตฺถ เภโท
เวทิตพฺโพ. ปวตฺเต รูปารูปธมฺมานํ เภโท ขณิกมรณํ นาม. "ติสฺโส มโต,
ผุสฺโส มโต"ติ อิทํ ปรมตฺถโต สตฺตสฺส อภาวา "สสฺสํ   มตํ, รุกฺโข มโต"ติ
อิทํ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อภาวา สมฺมุติมรณํ นาม. ขีณาสวสฺส อปฺปฏิสนฺธิกา
กาลกิริยา สมุจฺเฉทมรณํ นาม. พาหิรกํ สมฺมุติมรณํ ฐเปตฺวา อิตรํ สมฺมุติมรณญฺจ
สมุจฺเฉทมรณญฺจ ยถาวุตฺตปพนฺธวิจฺเฉเทเนว สงฺคหิตํ. ทุกฺขสฺส ปน วตฺถุภาวโต
ทุกฺขํ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "ปาปสฺส ปาปกมฺมาทิ-         นิมิตฺตมนุปสฺสโต
            ภทฺทสฺสา ปสหนฺตสฺส          วิโยคํ ปิยวตฺถุกํ
            มียมานสฺส ยํ ทุกฺขํ           มานสํ อวิเสสโต.
            สพฺเพสญฺจาปิ ยํ สนฺธิ-        พนฺธนจฺเฉทนาทิกํ
            วิตุชฺชมานมมฺมานํ            โหติ ทุกฺขํ สรีรชํ.
            อสยฺหมปฺปฏิการํ             ทุกฺขสฺเสตสฺสิทํ ยโต
            มรณํ วตฺถุ เตเนตํ           ทุกฺขมิจฺเจว ภาสิตนฺ"ติ.
@เชิงอรรถ:  อภิ.ธา. ๓๖/๗๑/๑๓  ขุ.สุ. ๒๕/๕๘๒/๔๕๑
     โสกาทีสุ โสโก นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อนฺโตนิชฺฌานลกฺขโณ
จิตฺตสนฺตาโป. ทุกฺโข ปน ทุกฺขทุกฺขโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
           "สตฺตานํ หทยํ โสโก          วิสสลฺลํว ตุชฺชติ
            อคฺคิตตฺโตว นาราโจ         ภุสํว ทหเต ปุน.
            สมาวหติ พฺยาธึ จ           ชรามรณเภทนํ
            ทุกฺขมฺปิ วิวิธํ ยสฺมา          ตสฺมา ทุกฺโขติ วุจฺจตี"ติ.
     ปริเทโว นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส วิปลาโป. ทุกฺโข ปน
สงฺขารทุกฺขภาวโต ทุกฺขวตฺถุโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
               "ยํ โสกสลฺลวิหโต ปริเทวมาโน
                กณฺโฐฏฺฐตาลุตลโสสชมปฺปสยฺหํ
                ภิยฺโยธิมตฺตมธิคจฺฉติเยว ทุกฺขํ
                ทุกฺโขติ เตน ภควา ปริเทวมาหา"ติ.
     ทุกฺขํ นาม กายปีฬนลกฺขณํ กายิกทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต
มานสทุกฺขาวหนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
              "ปีเฬติ กายิกามิหํ ทุกฺขํ    ทุกฺขญฺจ มานสํ ภิยฺโย
               ชนยติ ยสฺมา ตสฺมา      ทุกฺขนฺติ วิเสสโต วุตฺตนฺ"ติ.
     โทมนสฺสํ นาม จิตฺตปีฬนลกฺขณํ มานสํ ทุกฺขํ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขทุกฺขโต
กายิกทุกฺขาวหนโต จ. เจโตทุกฺขสมปฺปิตา หิ เกเส ปกิริย กนฺทนฺติ, อุรานิ
ปฏิปิสนฺติ, อาวฏฺฏนฺติ, วิวฏฺฏนฺติ อุทฺธํปาทํ ปปตนฺติ สตฺถํ อาหรนฺติ, วิสํ
ขาทนฺติ, รชฺชุยา อุพฺพนฺธนฺติ, อคฺคึ ปวิสนฺตีติ นานปฺปการกํ ทุกฺขมนุภวนฺติ.
เตเนตํ วุจฺจติ:-
              "ปีเฬติ ยโต จิตฺตํ       กายสฺส จ ปีฬนํ สมาวหติ
               ทุกฺขนฺติ โทมนสฺสํ       วิโทมนสฺสา ตโต อาหู"ติ.
     อุปายาโส นาม ญาติพฺยสนาทีหิ ผุฏฺฐสฺส อธิมตฺตเจโตทุกฺขปฺปภาวิโต
โทโสเยว. "สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน เอโก ธมฺโม"ติ เอเก. ทุกฺโข ปน
สงฺขารทุกฺขภาวโต จิตฺตปริทหนโต กายวิสาทนโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ:-
              "จิตฺตสฺส จ ปริทหนา     กายสฺส วิสาทนา จ อธิมตฺตํ
               ยํ ทุกฺขมุปายาโส       ชเนติ ทุกฺโข ตโต วุตฺโต"ติ.
     เอตฺถ จ มนฺทคฺคินา อนฺโตภาชเน ปาโก วิย โสโก, ติกฺขคฺคินา ปจฺจมานสฺส
ภาชนโต พหินิกฺขมนํ วิย ปริเทโว, พหินิกฺขนฺตาวเสสสฺส นิกฺขมิตุมฺปิ อปฺปโหนฺตสฺส
อนฺโตภาชเนเยว ยาว ปริกฺขยา ปาโก วิย อุปายาโส ทฏฺฐพฺโพ.
     อปฺปิยสมฺปโยโค นาม อปฺปิเยหิ สตฺตสงฺขาเรหิ สโมธานํ. ทุกฺโข ปน
ทุกฺขวตฺถุโต. เตเนตํ วุจฺจติ:-
              "ทิสฺวาว อปฺปิเย ทุกฺขํ     ปฐมํ โหติ เจตสิ
               ตทุปกฺกมสมฺภูต-         มถ กาเย ยโต อิธ.
               ตโต ทุกฺขทฺวยสฺสาปิ      วตฺถุโต โส มเหสินา
               ทุกฺโข วุตฺโตติ วิญฺเญยฺโย  อปฺปิเยหิ สมาคโม"ติ.
     ปิยวิปฺปโยโค นาม ปิเยหิ สตฺตสงฺขาเรหิ วินาภาโว. ทุกฺโข ปน วตฺถุโต.
เตเนตํ วุจฺจติ:-
              "ญาติโภคาทิวิโยคา       โสกสรสมปฺปิตา วิตุชฺชติ
               พาลา ยโต ตโตยํ       ทุกฺโขติ มโต ปิยวิโยโค"ติ. ๑-
@เชิงอรรถ:  สี.,ม.ปิยวิปฺปโยโคติ. วิสุทฺธิ. ๓/๙๐
     อิจฺฉิตาลาเภ อลพฺภเนยฺยวตฺถูสุ อิจฺฉาว ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ
ทุกฺขนฺติ วุตฺตา. เยนปิ ธมฺเมน อลพฺภเนยฺยํ วตฺถุํ อิจฺฉนฺโต น ลภติ,
ตมฺปิ อลพฺภเนยฺยวตฺถุมฺหิ อิจฺฉนํ ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ทุกฺขํ ปน ทุกฺขวตฺถุโต.
เตเนตํ วุจฺจติ:-
              "ตํ ตํ ปตฺถยมานานํ        ตสฺส ตสฺส อลาภโต
               ยํ วิฆาตมยํ ทุกฺขํ         สตฺตานํ อิธ ชายติ.
               อลพฺภเนยฺยวตฺถูนํ         ปตฺถนา ตสฺส การณํ
               ยสฺมา ตสฺมา ชิโน ทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาภมพฺรวี"ติ
     สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธาติ เอตฺถ ปน สงฺขิตฺเตนาติ เทสนํ สนฺธาย
วุตฺตํ. ทุกฺขํ หิ เอตฺตกานิ ทุกฺขานีติ วา เอตฺตกานิ ทุกฺขสตานีติ วา เอตฺตกานิ
ทุกฺขสหสฺสานีติ วา สงฺขิปิตุํ น สกฺกา, เทสนา ปน สกฺกา. ตสฺมา "ทุกฺขํ
นาม น อญฺญํ กิญฺจิ, สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา"ติ เทสนํ สงฺขิปนฺโต
เอวมาห. ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท. อุปาทานกฺขนฺธา อุปาทานโคจรา ขนฺธา.
               ชาติปฺปภุติกํ ทุกฺขํ         ยํ วุตฺตมิธ ตาทินา
               อวุตฺตํ ยญฺจ ตํ สพฺพํ       วินา เอเตน วิชฺชติ.
               ยสฺมา ตสฺมา อุปาทานกฺ-   ขนฺธา สํเขปโต อิเม
               ทุกฺขาติ วุตฺตา ทุกฺขนฺต-    เทสเกน มเหสินา.
     ตถา หิ อินฺธนมิว ปาวโก, ลกฺขมิว ปหรณานิ, โครูปํ วิย ฑํสมกสาทโย,
เขตฺตมิว ลายกา, คามํ วิย คามฆาตกา อุปาทานกฺขนฺธปญฺจกเมว ชาติอาทโย
นานปฺปกาเรหิ วิพาเธนฺตา ติณลตาทีนิ วิย ภูมิยํ ปุปฺผผลปลฺลวานิ วิย รุกฺเขสุ
อุปาทานกฺขนฺเธสุเยว นิพฺพตฺตนฺติ. อุปาทานกฺขนฺธานญฺจ อาทิทุกฺขํ ชาติ,
มชฺเฌทุกฺขํ ชรา, ปริโยสานทุกฺขํ มรณํ, มารณนฺติกทุกฺขาภิฆาเตน ปริฑยฺหนทุกฺขํ
โสโก, ตทสหนโต ลาลปฺปนทุกฺขํ ปริเทโว, ตโต ธาตุกฺโขภสงฺขาตอนิฏฺฐโผฏฺฐพฺพ-
สมาโยคโต กายสฺส อาพาธนทุกฺขํ ทุกฺขํ, เตน อาพาธิยมานานํ ปุถุชฺชนานํ ตตฺถ
ปฏิฆุปฺปตฺติโต เจโตพาธนทุกฺขํ โทมนสฺสํ, โสกาทิวุฏฺฐิยา ชนิตวิสาทานํ อนุตฺถุนน-
ทุกฺขํ อุปายาโส, มโนรถวิฆาตปฺปตฺตานํ อิจฺฉาวิฆาตทุกฺขํ อิจฺฉิตาลาโภติ
เอวํ นานปฺปการโต อุปปริกฺขิยมานา อุปาทานกฺขนฺธาว ทุกฺขาติ ยเทตํ
เอกเมกํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานํ อเนเกหิปิ กปฺเปหิ น สกฺกา อนวเสสโต วตฺตุํ,
ตํ สพฺพมฺปิ ทุกฺขํ เอกชลพินฺทุมฺหิ สกลสมุทฺทชลรสํ วิย เยสุ เกสุจิ ปญฺจสุ
อุปาทานกฺขนฺเธสุ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสตุํ "สงฺขิตฺเตน ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา"ติ
ภควตา วุตฺตเมว เถโร อโวจาติ.
     ตตฺถ กตมา ชาตีติอาทีสุ ปทภาชนีเยสุ ตตฺถาติ ทุกฺขสจฺจนิทฺเทเส
วุตฺเตสุ ชาติอาทีสุ. ยา เตสํ เตสํ สตฺตานนฺติ อเนเกสํ สตฺตานํ สาธารณ-
นิทฺเทโส. ยา เทวทตฺตสฺส ชาติ, ยา โสมทตฺตสฺส ชาตีติ เอวํ หิ ทิวสมฺปิ
กถิยมาเน เนว สตฺตา ปริยาทานํ คจฺฉนฺติ, น สพฺพํ อปรตฺถทีปนํ สิชฺฌติ,
อิเมหิ ปน ทฺวีหิ ปเทหิ น โกจิ สตฺโต อปริยาทินฺโน โหติ, น กิญฺจิ อปรตฺถทีปนํ
น สิชฺฌติ. ตมฺหิ ตมฺหีติ อยํ คติชาติวเสน อเนเกสํ สตฺตนิกายานํ สาธารณ-
นิทฺเทโส. สตฺตนิกาเยติ สตฺตานํ นิกาเย, สตฺตฆฏายํ สตฺตสมูเหติ อตฺโถ.
ชาตีติ ชายนวเสน. อิทเมตฺถ สภาวปจฺจตฺตํ. สญฺชาตีติ สญฺชายนวเสน.
อุปสคฺเคน ปทํ วฑฺฒิตํ. โอกฺกนฺตีติ โอกฺกมนวเสน. ชายนฏฺเฐน วา ชาติ, สา
อปริปุณฺณายตนวเสน วุตฺตา. สญฺชายนฏฺเฐน สญฺชาติ, สา ปริปุณฺณายตนวเสน
วุตฺตา. โอกฺกมนฏฺเฐน โอกฺกนฺติ, สา อณฺฑชชลาพุชวเสน วุตฺตา. เต หิ อณฺฑโกสํ
วตฺถิโกสญฺจ โอกฺกมนฺติ, โอกฺกมนฺตา ปวิสนฺตา วิย ปฏิสนฺธึ คณฺหนฺติ.
อภินิพฺพตฺตนฏฺเฐน อภินิพฺพตฺติ, สา สํเสทชโอปปาติกวเสน วุตฺตา. เต หิ
ปากฏา เอว หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, อยนฺตาว สมฺมุติกถา.
     อิทานิ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภติ ปรมตฺถกถา โหติ.
ขนฺธา เอว หิ ปรมตฺถโต ปาตุภวนฺติ, น สตฺตา. เอตฺถ จ ขนฺธานนฺติ เอกโวการ-
ภเว เอกสฺส, จตุโวการภเว จตุนฺนํ, ปญฺจโวการภเว ปญฺจนฺนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ.
ปาตุภาโวติ อุปฺปตฺติ. อายตนานนฺติ ตตฺร ตตฺร อุปฺปชฺชมานายตนวเสน สงฺคโห
เวทิตพฺโพ. ปฏิลาโภติ สนฺตติยํ ปาตุภาโวเยว. ปาตุภวนฺตาเนว หิ ตานิ
ปฏิลทฺธานิ  นาม โหนฺติ. อยํ วุจฺจติ ชาตีติ อยํ ชาติ นาม กถียติ.
     ชรานิทฺเทเส ชราติ สภาวปจฺจตฺตํ. ชีรณตาติ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ-
อาทโย ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา, ปจฺฉิมา เทฺว ปกตินิทฺเทสา. อยํ หิ
ชราติ อิมินา ปเทน สภาวโต ทีปิตา, เตนสฺสา อิทํ สภาวปจฺจตฺตํ. ชีรณตาติ
อิมินา อาการโต, เตนสฺสายํ อาการนิทฺเทโส. ขณฺฑิจฺจนฺติ อิมินา กาลาติกฺกเม
ทนฺตนขานํ ขณฺฑิตภาวกรณกิจฺจโต. ปาลิจฺจนฺติ อิมินา เกสโลมานํ ปลิต-
ภาวกรณกิจฺจโต. วลิตฺตจตาติ อิมินา มํสํ มิลาเปตฺวา ตเจ วลิภาวกรณกิจฺจโต
ทีปิตา. เตนสฺสา อิเม ตโย กาลาติกฺกเม กิจฺจนิทฺเทสา. เตหิ อิเมสํ วิการานํ
ทสฺสนวเสน ปากฏีภูตา ปากฏชรา ทสฺสิตา. ยเถว หิ อุทกสฺส วา วาตสฺส
วา อคฺคิโน วา ติณรุกฺขาทีนํ สมฺภคฺคปลิภคฺคตาย วา ฌามตาย วา คตมคฺโค
ปากโฏ โหติ, น จ โส คตมคฺโค ตาเนว อุทกาทีนิ, เอวเมว ชราย ทนฺตาทีสุ
ขณฺฑิจฺจาทิวเสน คตมคฺโค ปากโฏ จกฺขุํ อุมฺมีเลตฺวาปิ คยฺหติ, น จ ขณฺฑิจฺจาทีเนว
ชรา. น หิ ชรา จกฺขุวิญฺเญยฺยา โหติ.
     อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโกติ อิเมหิ ปน ปเทหิ กาลาติกฺกเมเยว
อภิพฺยตฺตาย อายุกฺขยจกฺขาทิอินฺทฺริยปริปากสงฺขาตาย ปกติยา ทีปิตา, เตนสฺสิเม
เทฺว ปกตินิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. ตตฺถ ยสฺมา ชรํ ปตฺตสฺส อายุ หายติ, ตสฺมา
ชรา "อายุโน สํหานี"ติ ผลูปจาเรน วุตฺตา. ยสฺมา จ ทหรกาเล สุปฺปสนฺนานิ
สุขุมมฺปิ อตฺตโน วิสยํ สุเขเนว คณฺหนสมตฺถานิ จกฺขาทีนิ อินฺทฺริยานิ ชรํ
ปตฺตสฺส ปริปกฺกานิ อาลุฬิตานิ อวิสทานิ โอฬาริกมฺปิ อตฺตโน วิสยํ คเหตุํ
อสมตฺถานิ โหนฺติ, ตสฺมา "อินฺทฺริยานํ ปริปาโก"ติ ผลูปจาเรเนว วุตฺตา.
     สา ปเนสา เอวํ นิทฺทิฏฺฐา สพฺพาปิ ชรา ปากฏา ปฏิจฺฉนฺนาติ ทุวิธา
โหติ. ตตฺถ ทนฺตาทีสุ ขณฺฑาทิภาวทสฺสนโต รูปธมฺเมสุ ชรา ปากฏชรา นาม,
อรูปธมฺเมสุ ปน ชรา ตาทิสสฺส วิการสฺส อทสฺสนโต ปฏิจฺฉนฺนชรา นาม.
ตตฺร ยฺวายํ ขณฺฑาทิภาโว ทิสฺสติ, โส ตาทิสานํ ทนฺตาทีนํ วณฺโณเยว. ตํ
จกฺขุนา ทิสฺวา มโนทฺวาเรน จินฺเตตฺวา "อิเม ทนฺตา ชราย ปหตา"ติ ชรํ
ชานาติ อุทกฏฺฐาเน พทฺธานิ โคสิงฺคาทีนิ เหฏฺฐา อุทกสฺส อตฺถิภาวชานนํ วิย.
ปุน อยํ ชรา สวีจีติ เอวมฺปิ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ มณิกนกรชตปวาฬจนฺทสูริยาทีนํ
มนฺททสกาทีสุ ปาณีนํ วิย, ปุปฺผผลปลฺลวาทีสุ อปาณีนํ วิย จ อนฺตรนฺตรา
วณฺณวิเสสาทีนํ ทุพฺพิญฺเญยฺยตฺตา ชรา อวีจิชรา นาม, นิรนฺตรชราติ อตฺโถ.
ตโต อญฺเญสุ ปน ยถาวุตฺเตสุ อนฺตรนฺตรา วณฺณวิเสสาทีนํ สุวิญฺเญยฺยตฺตา ชรา
สวีจิชรา นาม.
     ตตฺถ สวีจิชรา อุปาทินฺนกอนุปาทินฺนกวเสน เอวํ เวทิตพฺพา:-
ทหรกุมารกานํ หิ ปฐมเมว ขีรทนฺตา นาม อุฏฺฐหนฺติ, น เต ถิรา. เตสุ
ปน ปติเตสุ ปุน ทนฺตา อุฏฺฐหนฺติ. เต ปฐมเมว เสตา โหนฺติ, ชราวาเตน
ปหฏกาเล กาฬกา โหนฺติ. เกสา ปฐมเมว ตมฺพา โหนฺติ, ตโต กาฬกา, ตโต
เสตา. ฉวิ ปน สโลหิติกา โหติ. วฑฺฒนฺตานํ วฑฺฒนฺตานํ โอทาตานํ โอทาตภาโว,
กาฬกานํ กาฬกภาโว ปญฺญายติ. ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล วลึ คณฺหาติ.
สพฺพมฺปิ สสฺสํ วปิตกาเล เสตํ โหติ, ปจฺฉา นีลํ. ชราวาเตน ปน ปหฏกาเล
ปณฺฑุกํ โหติ. อมฺพงฺกุเรนาปิ ทีเปตุํ วฏฺฏติ.
     มรณนิทฺเทเส จุตีติ จวนวเสน วุตฺตํ. เอกจตุปญฺจกฺขนฺธานํ สามญฺญ-
วจนเมตํ. จวนตาติ ภาววจเนน ลกฺขณนิทสฺสนํ. เภโทติ จุติขนฺธานํ
ภงฺคุปฺปตฺติปริทีปนํ. อนฺตรธานนฺติ ฆฏสฺส วิย ภินฺนสฺส ภินฺนานํ จุติขนฺธานํ
เยน เกนจิ ปริยาเยน ฐานาภาวปริทีปนํ. มจฺจุ มรณนฺติ มจฺจุสงฺขาตํ มรณํ,
น ขณิกมรณํ. กาโล นาม อนฺตโก, ตสฺส กิริยาติ กาลกิริยา. เอตฺตาวตา
จ สมฺมุติยา มรณํ ทีปิตํ.
     อิทานิ ปรมตฺเถน ทีเปตุํ ขนฺธานํ เภโทติอาทิมาห. ปรมตฺเถน หิ
ขนฺธาเยว ภิชฺชนฺติ, น สตฺโต นาม โกจิ มรติ. ขนฺเธสุ ปน ภิชฺชมาเนสุ
สตฺโต มรติ, ภินฺเนสุ มโตติ โวหาโร โหติ. เอตฺถ จ จตุโวการปญฺจโวการวเสน
ขนฺธานํ เภโท เอกโวการวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป จตุโวการวเสน วา
ขนฺธานํ เภโท เสสทฺวยวเสน กเฬวรสฺส นิกฺเขโป เวทิตพฺโพ. กสฺมา? ภวทฺวเยปิ
รูปกายสงฺขาตสฺส กเฬวรสฺส สมฺภวโต. ยสฺมา วา จาตุมหาราชิกาทีสุปิ ขนฺธา
ภิชฺชนฺเตว, น กิญฺจิ นิกฺขิปติ, ตสฺมา เตสํ วเสน ขนฺธานํ เภโท, มนุสฺสาทีสุ
กเฬวรสฺส นิกฺเขโป. เอตฺถ จ กกเฬวรสฺส นิกฺเขปกรณโต มรณํ "กเฬวรสฺส
นิกฺเขโป"ติ วุตฺตํ.
     ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโทติ อิมินา อินฺทฺริยพทฺธสฺเสว มรณํ นาม โหติ,
อนินฺทฺริยพทฺธสฺส มรณํ นาม นตฺถีติ ทสฺเสติ. "สสฺสํ มตํ, รุกฺโข มโต"ติ อิทํ
ปน โวหารมตฺตเมว, อตฺถโต ปน เอวรูปานิ วจนานิ สสฺสาทีนํ ขยวยภาวเมว
ทีเปนฺติ.
     อปิจ อิมานิ ชาติชรามรณานิ นาม อิเมสํ สตฺตานํ วธกปจฺจามิตฺตา วิย
โอตารํ คเวสนฺตานิ วิจรนฺติ. ยถา หิ ปุริสสฺส ตีสุ ปจฺจามิตฺเตสุ โอตาราเปกฺเขสุ
วิจรนฺเตสุ เอโก วเทยฺย "อหํ อสุกอรญฺญสฺส นาม วณฺณํ กเถตฺวา เอตํ อาทาย
ตตฺถ คมิสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี"ติ. ทุติโย วเทยฺย "อหํ ตว ๑- เอตํ
คเหตฺวา คตกาเล โปเถตฺวา ทุพฺพลํ กริสฺสามิ, เอตฺถ มยฺหํ ทุกฺกรํ นตฺถี"ติ.
ตติโย วเทยฺย "ตยา เอตสฺมึ โปเถตฺวา ทุพฺพเล กเต ติเณฺหน อสินา สีสจฺเฉทนํ
นาม มยฺหํ ภาโร โหตู"ติ เต เอวํ วตฺวา ตถา กเรยฺยุํ. ตตฺถ ปฐมปจฺจามิตฺตสฺส
อรญฺญวณฺณํ กเถตฺวา ตํ อาทาย ตตฺถ คตกาโล วิย สุหชฺชญาติมณฺฑลโต
นิกฺกฑฺฒิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ นิพฺพตฺตาปนํ นาม ชาติยา กิจฺจํ, ทุติยสฺส โปเถตฺวา
ทุพฺพลกรณํ วิย นิพฺพตฺตกฺขนฺเธสุ นิปติตฺวา ปราธีนมญฺจปรายนภาวกรณํ ชราย
กิจฺจํ, ตติยสฺส ติเณฺหน อสินา สีสจฺเฉทนํ วิย ชีวิตกฺขยปาปนํ มรณสฺส กิจฺจนฺติ
เวทิตพฺพํ.
     อปิเจตฺถ ชาติทุกฺขํ สาทีนวมหากนฺตารปฺปเวโส วิย ทฏฺฐพฺพํ, ชราทุกฺขํ
ตตฺถ อนฺนปานรหิตสฺส ทุพฺพลํ วิย, มรณทุกฺขํ ทุพฺพลสฺส อิริยาปถปวตฺตเน
วิหตปรกฺกมสฺส วาฬาทีหิ อนยพฺยสนาปาทนํ วิย ทฏฺฐพฺพนฺติ.
     โสกนิทฺเทเส วิยสตีติ ๒- พฺยสนํ, หิตสุขํ ขิปติ วิทฺธํเสตีติ อตฺโถ. ญาตีนํ
พฺยสนํ ญาติพฺยสนํ, โจรโรคภยาทีหิ ญาติกฺขโย ญาติวินาโสติ อตฺโถ.
เตน ญาติพฺยสเนน. ผุฏฺฐสฺสาติ อชฺโฌตฺถฏสฺส อภิภูตสฺส, สมนฺนาคตสฺสาติ
อตฺโถ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส:- โภคานํ พฺยสนํ โภคพฺยสนํ,
ราชโจราทิวเสน โภคกฺขโย โภควินาโสติ อตฺโถ. โรโคเยว พฺยสนํ โรคพฺยสนํ. โรโค
หิ อาโรคฺยํ วิยสติ วินาเสตีติ พฺยสนํ. สีลสฺส พฺยสนํ สีลพฺยสนํ. ทุสฺสีลฺยสฺเสตํ
นามํ. สมฺมาทิฏฺฐึ วินาสยมานา อุปฺปนฺนา ทิฏฺฐิ เอว พฺยสนํ ทิฏฺฐิพฺยสนํ. เอตฺถ
จ ปุริมานิ เทฺว อนิปฺผนฺนานิ, ปจฺฉิมานิ ตีณิ นิปฺผนฺนานิ ติลกฺขณพฺภาหตานิ
ปุริมานิ จ ตีณิ เนว กุสลานิ น อกุสลานิ, สีลทิฏฺฐิพฺยสนทฺวยํ อกุสลํ.
@เชิงอรรถ:  สี. ตาว  สี. พฺยสตีติ
     อญฺญตรญฺญตเรนาติ คหิเตสุ วา เยน เกนจิ อคฺคหิเตสุ วา มิตฺตา-
มจฺจพฺยสนาทีสุ เยน เกนจิ. สมนฺนาคตสฺสาติ สมนุพนฺธสฺส อปริมุจฺจมานสฺส.
อญฺญตรญฺญตเรน ทุกฺขธมฺเมนาติ เยน เกนจิ โสกทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติเหตุนา. โสโกติ
โสจนกวเสน โสโก. อิทํ เตหิ การเณหิ อุปฺปชฺชนกโสกสฺส สภาวปจฺจตฺตํ. โสจนาติ
โสจนากาโร. โสจิตตฺตนฺติ โสจิตภาโว. อนฺโตโสโกติ อพฺภนฺตรโสโก. ทุติยปทํ
อุปสคฺเคน วฑฺฒิตํ. โส หิ อพฺภนฺตรํ สุกฺขาเปนฺโต วิย ปริสุกฺขาเปนฺโต วิย
อุปฺปชฺชตีติ "อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก"ติ วุจฺจติ. เจตโส ปริชฺฌายนาติ จิตฺตสฺส
ปริชฺฌายนากาโร. โสโก หิ อุปฺปชฺชมาโน อคฺคิ วิย จิตฺตํ ฌาเปติ ทหติ, "จิตฺตํ
เม ฌามํ, น เม กิญฺจิ ปฏิภาตี"ติ วทาเปติ. ทุกฺขิโต มโน ทุมฺมโน, ตสฺส
ภาโว โทมนสฺสํ. อนุปวิฏฺฐฏฺเฐน โสโกว สลฺลนฺติ โสกสลฺลํ.
     ปริเทวนิทฺเทเส "มยฺหํ ธีตา, มยฺหํ ปุตฺโต"ติ เอวํ อาทิสฺส อาทิสฺส เทวนฺติ
โรทนฺติ เอเตนาติ อาเทโว. ตํ ตํ วณฺณํ ปริกิตฺเตตฺวา ปริกิตฺเตตฺวา เทวนฺติ
เอเตนาติ ปริเทโว. ตโต ปรานิ เทฺว เทฺว ปทานิ ปุริมทฺวยสฺเสว
อาการภาวนิทฺเทสวเสน วุตฺตานิ. วาจาติ วจนํ. ปลาโปติ ตุจฺฉํ นิรตฺถกวจนํ.
อุปฑฺฒภณิตอญฺญภณิตาทิวเสน วิรูโป ปลาโปติ วิปฺปลาโป. ลาลปฺโปติ ปุนปฺปุนํ
ลปนํ. ลาลปฺปนากาโร ลาลปฺปนา. ลาลปฺปิตสฺส ภาโว ลาลปฺปิตตฺตํ.
     ทุกฺขนิทฺเทเส กายนิสฺสิตตฺตา กายิกํ. อมธุรตฺเถน อสาตํ. กายิกปเทน
เจตสิกอสาตํ ปฏิกฺขิปติ, อสาตปเทน กายิกสาตํ. ตเทว ทุกฺขยตีติ ทุกฺขํ, ยสฺสุปฺ-
ปชฺชติ, ตํ ทุกฺขิตํ กโรตีติ อตฺโถ. ทุกฺขมตฺตา วา ทุกฺขํ. กายสมฺผสฺสชนฺติ
กายสมฺผสฺเส ชาตํ. อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตนฺติ อสาตํ เวทยิตํ น สาตํ, ทุกฺขํ
เวทยิตํ น สุขํ. ปรโต ตีณิ ปทานิ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตานิ. อสาตา เวทนา
น สาตา, ทุกฺขา เวทนา น สุขาติ อยเมว ปเนตฺถ อตฺโถ. ยํ กายิกํ อสาตํ
ทุกฺขํ เวทยิตํ, ยา กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา, อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนฺติ
เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา.
     โทมนสฺสนิทฺเทเส ทุฏฺฐุ มโนติ ทุมฺมโน, หีนเวทนตฺตา วา กุจฺฉิตํ มโนติ
ทุมฺมโน, ทุมฺมนสฺส ภาโว โทมนสฺสํ. จิตฺตนิสฺสิตตฺตา เจตสิกํ.
เจโตสมฺผสฺสชนฺติ จิตฺตสมฺผสฺเส ชาตํ.
     อุปายาสนิทฺเทเส อายาสนฏฺเฐน อายาโส. สํสีทนวิสีทนาการปฺปวตฺตสฺส
จิตฺตกิลมถสฺเสตํ นามํ. พลวอายาโส อุปายาโส. อายาสิตภาโว อายาสิตตฺตํ
อุปายาสิตภาโว อุปายาสิตตฺตํ.
     อปฺปิยสมฺปโยคนิทฺเทเส อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. ยสฺสาติ เย อสฺส.
อนิฏฺฐาติ อปริเยสิตา. ปริเยสิตา วา โหนฺตุ อปริเยสิตา วา, นามเมเวตํ
อมนาปารมฺมณานํ. มนสฺมึ น กมนฺติ น ปวิสนฺตีติ อกนฺตา. มนสฺมึ น
อปฺปิยนฺติ, น วา มนํ วฑฺเฒนฺตีติ อมนาปา. รูปาติอาทิ เตสํ สภาวนิทสฺสนํ.
อนตฺถํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อนตฺถกามา. อหิตํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อหิตกามา.
อผาสุํ ทุกฺขวิหารํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อผาสุกามา. จตูหิ โยเคหิ เขมํ
นิพฺภยํ วิวฏฺฏํ น กาเมนฺติ, สภยํ วฏฺฏเมว เนสํ กาเมนฺติ อิจฺฉนฺตีติ
อโยคกฺเขมกามา. อปิจ สทฺธาทีนํ วุทฺธิสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส อกามนโต, เตสํเยว
หานิสงฺขาตสฺส อนตฺถสฺส จ กามนโต อนตฺถกามา. สทฺธาทีนํเยว อุปายภูตสฺส
หิตสฺส อกามนโต, สทฺธาหานิอาทีนํ อุปายภูตสฺส อหิตสฺส จ กามนโต อหิตกามา.
ผาสุวิหารสฺส อกามนโต, อผาสุวิหารสฺส จ กามนโต อผาสุกามา. ยสฺส
กสฺสจิ นิพฺภยสฺส ๑- อกามนโต, ภยสฺส จ กามนโต อโยคกฺเขมกามาติ
เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ.
@เชิงอรรถ:  สี. นิพฺภยโยคสฺส
     สงฺคตีติ คนฺตฺวา สํโยโค. สมาคโมติ อาคเตหิ สํโยโค. สโมธานนฺติ
ฐานนิสชฺชาทีสุ สหภาโว. มิสฺสีภาโวติ สพฺพกิจฺจานํ สหกรณํ. อยํ สตฺตวเสน
โยชนา. สงฺขารวเสน ปน ยํ ลพฺภติ, ตํ คเหตพฺพํ. โส ปน อปฺปิยสมฺปโยโค
อตฺถโต เอโก ธมฺโม นาม นตฺถิ, เกวลํ อปฺปิยสมฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส
วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ วุตฺโต.
     ปิยวิปฺปโยคนิทฺเทโส วุตฺตปฺปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺโพ. มาตา วาติอาทิ
ปเนตฺถ อตฺถกาเม สรูเปน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ มมายตีติ มาตา, ปิยายตีติ
ปิตา. ภชตีติ ภาตา. ตถา ภคินี. เมตฺตา ยนฺตีติ มิตฺตา, มินนฺติ วา
สพฺพคุเยฺหสุ อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ มิตฺตา. กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเฐน อมา โหนฺตีติ
อมจฺจา. "อยํ อมฺหากํ อชฺฌตฺติโก"ติ เอวํ ชายนฺติ, ญายนฺตีติ วา ญาตี. โลหิเตน
สมฺพนฺธาติ สาโลหิตา. ปิตุปกฺขิกา ญาตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตา. มาตาปิตุปกฺขิกา
วา ญาตี, สสฺสุสสุรปกฺขิกา สาโลหิตา. อยมฺปิ ปิยวิปฺปโยโค อตฺถโต เอโก ธมฺโม
นาม นตฺถิ, เกวลํ ปิยวิปฺปยุตฺตานํ ทุวิธสฺสาปิ ทุกฺขสฺส วตฺถุภาวโต ทุกฺโขติ
วุตฺโต. อิทเมตฺถ สพฺพอฏฺฐกถาวจนํ. สจฺจานํ ปน ตถลกฺขณตฺตา
สมฺปโยควิปฺปโยควจเนหิ อปฺปิยปิยวตฺถูนิเยว วิเสสิตานีติ วตฺตุํ ยุชฺชตีติ.
     อิจฺฉิตาลาภนิทฺเทเส ชาติธมฺมานนฺติ ชาติสภาวานํ ชาติปกติกานํ. อิจฺฉา
อุปฺปชฺชตีติ ตณฺหา อุปฺปชฺชติ. อโห วตาติ ปตฺถนา. อสฺสามาติ ภเวยฺยาม. น
โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพนฺติ ยํ เอตํ "อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม,
น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา"ติ เอวํ ปหีนสมุทเยสุ สาธูสุ วิชฺชมานํ
อชาติธมฺมตฺตํ ปรินิพฺพุเตสุ จ วิชฺชมานํ ชาติยา อนาคมนํ อิจฺฉิตํ, ตํ
อิจฺฉนฺตสฺสาปิ มคฺคภาวนาย วินา อปฺปตฺตพฺพโต อนิจฺฉนฺตสฺสาปิ จ ภาวนาย
ปตฺตพฺพโต น อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ นาม โหติ. อิทมฺปีติ เอตมฺปิ. อุปริ เสสานิ
อุปาทาย อปิสทฺโท.
     อุปาทานกฺขนฺธนิทฺเทเส เสยฺยถิทนฺติ นิปาโต, ตสฺส เต กตเม อิติ เจติ
อตฺโถ. รูปเมว อุปาทานกฺขนฺโธติ รูปูปาทานกฺขนฺโธ. เอเสว นโย เสเสสุ.
                     ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๑๕๓-๑๗๐. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=3435&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=3435&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=80              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=814              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1052              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1052              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]