ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                      ๒. สีลมยญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๓๗] สีลมยญาณนิทฺเทเส ปญฺจาติ คณนปริจฺเฉโท. สีลานีติ ปริจฺฉินฺน-
ธมฺมนิทสฺสนํ. ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลนฺติอาทิ ปญฺจนฺนํ สรูปโต ทสฺสนํ. ปริยนฺต-
ปาริสุทฺธีติอาทีสุ ยถา นีลวณฺณโยคโต วตฺถมฺปิ นีลมสฺส อตฺถีติ นีลนฺติ วุจฺจติ,
เอวํ คณนวเสน ปริยนฺโต ปริจฺเฉโท อสฺสา อตฺถีติ ปริยนฺตา, อุปสมฺปนฺนสีเล
ปตฺเต อนุปสมฺปนฺนสีลสฺส อวสานสพฺภาวโต วา ปริยนฺโต อวสานํ อสฺสา อตฺถีติ
ปริยนฺตา. สปริยนฺตาติ วา วตฺตพฺเพ สการโลโป กโตติ เวทิตพฺโพ "ทกํ ทกาสยา
ปวิสนฺตี"ติ เอตฺถ อุการโลโป วิย. ปริสุทฺธภาโว ปาริสุทฺธิ, ปริยนฺตา จ สา
ปาริสุทฺธิ จาติ ปริยนฺตปาริสุทฺธิ, ปริยนฺตปาริสุทฺธิสงฺขาตํ สีลํ
ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ. วุตฺตปฺปฏิปกฺเขน น ปริยนฺตาติ อปริยนฺตา, นตฺถิ เอติสฺสา
ปริยนฺโตติปิ อปริยนฺตา, วุทฺโธ เอติสฺสา ปริยนฺโตติปิ อปริยนฺตา. สมาทานโต ปภุติ
อขณฺฑิตตฺตา กตปฏิกมฺมตฺตา จิตฺตุปฺปาทมตฺตเกนาปิ มเลน วิรหิตตฺตา จ
ปริสุทฺธชาติ มณิ วิย สุธนฺตสุปริกมฺมกตสุวณฺณํ วิย จ ปริสุทฺธตฺตา อริยมคฺคสฺส
ปทฏฺฐานภูตา อนูนฏฺเฐน ปริปุณฺณา. ทิฏฺฐิยา ปหีนตฺตา ทิฏฺฐิปรามาเสน
อคฺคหิตตฺตา อปรามฏฺฐา. อยํ เต สีลโทโสติ เกนจิ โจทเกน ปรามสิตุํ
อสกฺกุเณยฺยตฺตา วา อปรามฏฺฐา. อรหตฺตผลกฺขเณ สพฺพทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา
ปฏิปฺปสฺสทฺธิ. อนุปสมฺปนฺนานนฺติ อนวเสสสมาทานวเสน สีลสมฺปทาย ภุสํ
สมฺปนฺนาติ อุปสมฺปนฺนา, น อุปสมฺปนฺนา อนุปสมฺปนฺนา เตสํ อนุปสมฺปนฺนานํ.
     ปริยนฺตสิกฺขาปทานนฺติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพฏฺเฐน สิกฺขา, โกฏฺฐาสฏฺเฐน ปทานิ,
สิกฺขิตพฺพโกฏฺฐาสานีติ อตฺโถ. อปิจ สีเล ปติฏฺฐิเตน อุปริปตฺตพฺพตฺตา สพฺเพ
กุสลา ธมฺมา สิกฺขา, สีลานิ ตาสํ สิกฺขานํ ปติฏฺฐฏฺเฐน ปทานีติ สิกฺขานํ
ปทตฺตา สิกฺขาปทานิ, ปริยนฺตานิ สิกฺขาปทานิ เอเตสนฺติ ปริยนฺตสิกฺขาปทา.
เตสํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ. เอตฺถ จ เทฺว ปริยนฺตา สิกฺขาปทปริยนฺโต จ
กาลปริยนฺโต จ. กตโม สิกฺขาปทปริยนฺโต? อุปาสโกปาสิกานํ ยถาสมาทานวเสน
เอกํ วา เทฺว วา ตีณิ วา จตฺตาริ วา ปญฺจ วา อฏฺฐ วา ทส วา
สิกฺขาปทานิ โหนฺติ, สิกฺขมานาสามเณรสามเณรีนํ ทส สิกฺขาปทานิ. อยํ
สิกฺขาปทปริยนฺโต. กตโม กาลปริยนฺโต? อุปาสโกปาสิกานํ ทานํ ททมานา
ปริเวสนปริยนฺตํ สีลํ สมาทิยนฺติ, เอกํ วา เทฺว วา ตโย วา ภิยฺโย วา
รตฺตินฺทิวานิ ปริจฺเฉทํ กตฺวา สีลํ สมาทิยนฺติ. อยํ กาลปริยนฺโต. อิเมสุ ทฺวีสุ
ปริยนฺเตสุ สิกฺขาปทปริยนฺตํ กตฺวา สมาทินฺนสีลํ วีติกฺกมเน วา มรเณน วา
ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, กาลปริยนฺตํ กตฺวา สมาทินฺนํ ตํตํกาลาติกฺกเมน ปฏิปฺปสฺสมฺภติ.
     อปริยนฺตสิกฺขาปทานนฺติ:-
             "นว โกฏิสหสฺสานิ       อสีติ สตโกฏิโย
              ปญฺญาส สตสหสฺสานิ     ฉตฺตึส จ ปุนาปเร.
              เอเต สํวรวินยา       สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา
              เปยฺยาลมุเขน นิทฺทิฏฺฐา  สิกฺขา วินยสํวเร"ติ.
เอวํ คณนวเสน ปริยนฺตานมฺปิ สิกฺขาปทานํ อนวเสสสมาทานภาววเสน ลาภ-
ยสญาติองฺคชีวิตเหตุ อทิฏฺฐปริยนฺตภาววเสน อุปริ รกฺขิตพฺพสีลปริจฺเฉทาภาววเสน
จ นตฺถิ เอเตสํ ปริยนฺโตติ อปริยนฺตานิ, อปริยนฺตานิ สิกฺขาปทานิ เอเตสนฺติ
อปริยนฺตสิกฺขาปทา. เตสํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ, วุทฺธปริยนฺตสิกฺขาปทานนฺติ วา
อตฺโถ.
     ปุถุชฺชนกลฺยาณกานนฺติอาทีสุ:-
             "ปุถูนํ ชนนาทีหิ         การเณหิ ปุถุชฺชโน
              ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา      ปุถุวายํ ชโน อิติ "
วุตฺตปุถุชฺชนลกฺขณานติกฺกเมปิ:-
             "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา    พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
              อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก   กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ
วุตฺตปุถุชฺชนทฺวเย กลฺยาณธมฺมสมาคเมน อนฺธปุถุชฺชนภาวํ อติกฺกมฺม กลฺยาณ-
ปุถุชฺชนภาเว ฐิตานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปุถุชฺชเนสุ วา กลฺยาณกานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ.
     กุสลธมฺเม ยุตฺตานนฺติ เอตฺถ กุสลสทฺโท ตาว อาโรคฺยานวชฺชเฉกสุข-
วิปาเกสุ ทิสฺสติ. อยํ หิ "กจฺจิ นุ โภโต กุสลํ, กจฺจิ โภโต อนามยนฺ"ติอาทีสุ ๑-
อาโรเคฺย ทิสฺสติ. "กตโม ปน ภนฺเต กายสมาจาโร กุสโล, โย โข มหาราช
กายสมาจาโร อนวชฺโช"ติ ๒- จ "ปุน จปรํ ภนฺเต เอตทานุตฺตริยํ, ยถา ภควา
ธมฺมํ เทเสติ กุสเลสุ ธมฺเมสู"ติ ๓- จ เอวมาทีสุ อนวชฺเช. "กุสโล ตฺวํ รถสฺส
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๒๑๓๓/๔๓๓ (สฺยา), ขุ. ชา. ๒๘/๑๒๙/๕๑
@ ม.ม. ๑๓/๓๖๑/๓๔๘  ที.ปา. ๑๑/๑๔๕/๘๗
องฺคปจฺจงฺคานํ, ๑- กุสลา นจฺจคีตสฺส สิกฺขิตา จาตุริตฺถิโย"ติอาทีสุ ๒- เฉเก.
"กุสลานํ ภิกฺขเว ธมฺมานํ สมาทานเหตุ. ๓- กุสลสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา"ติ-
อาทีสุ ๔- สุขวิปาเก. สฺวายมิธ อาโรเคฺยปิ อนวชฺเชปิ สุขวิปาเกปิ วฏฺฏติ.
     วจนตฺโถ ปเนตฺถ กุจฺฉิเต ปาปเก ธมฺเม สลยนฺติ จลยนฺติ กมฺเปนฺติ
วิทฺธํเสนฺตีติ กุสลา, กุจฺฉิเตน วา อากาเรน สยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ กุสา, เต
กุเส ลุนนฺติ ฉินฺทนฺตีติ กุสลา, กุจฺฉิตานํ วา สานโต ตนุกรณโต กุสํ, ญาณํ.
เตน กุเสน ลาตพฺพา คเหตพฺพา ปวตฺเตตพฺพาติ กุสลา, ยถา วา กุสา
อุภยภาคคตํ หตฺถปฺปเทสํ ลุนนฺติ, เอวมิเมปิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนภาเวน อุภยภาคคตํ
สงฺกิเลสปกฺขํ ลุนนฺติ, ตสฺมา กุสา วิย ลุนนฺตีติ กุสลา. อปิจ อาโรคฺยฏฺเฐน
อนวชฺชฏฺเฐน โกสลฺยสมฺภูตฏฺเฐน วา กุสลา. อิธ ปน ยสฺมา วิปสฺสนากุสลเมว
อธิปฺเปตํ, ตสฺมา เสเส วิหาย ตสฺเสว ทสฺสนตฺถํ "กุสลธมฺเม"ติ เอกวจนํ กตนฺติ
เวทิตพฺพํ. วิปสฺสนากุสลธมฺเม สาตจฺจการิยตาย สกฺกจฺจการิตาย จ ยุตฺตานนฺติ
อตฺโถ.
     เสกฺขปริยนฺเต ปริปูรการีนนฺติ เอตฺถ ตีสุ สิกฺขาสุ ชาตาติปิ เสกฺขา,
สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ เอเตติปิ เสกฺขา, สยเมว สิกฺขนฺตีติปิ สิกฺขา โสตาปตฺติมคฺค-
ผลสกทาคามิมคฺคผลอนาคามิมคฺคผลอรหตฺตมคฺคธมฺมา เต เสกฺขาธมฺมา. ปริยนฺเต
อวสาเน เอตสฺส เต วา เสกฺขา ธมฺมา ปริยนฺตา ปริจฺเฉทา เอตสฺสาติ เสกฺข-
ปริยนฺโต. ตสฺมึ เสกฺขปริยนฺเต ธมฺเมติ สมฺพนฺโธ. ปริปูรํ ปริปุณฺณตํ กโรนฺตีติ
ปริปูรการิโน. ปริปูรกาโร ปริปูรกิริยา เอเตสํ อตฺถีติ วา ปริปูรการิโน. เตสํ
โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปุพฺพภาคภูเต เสกฺขปริยนฺเต ปฏิปทาธมฺเม วิปสฺสนาปาริปูริยา
ปริปูรการีนํ. กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานนฺติ เอตฺถ กาเยติ สรีเร. สรีรํ
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๘๗/๖๔  ขุ.ชา. ๒๘/๙๔/๑๓๕
@ ที.ปา. ๑๑/๘๐/๔๙  อภิ.สงฺ. ๓๔/๔๓๑/๑๒๐
หิ อสุจิสญฺจยโต กุจฺฉิตานญฺจ เกสาทีนํ จกฺขุโรคาทีนญฺจ โรคสตานํ อายภูตตฺตา
กาโยติ วุจฺจติ. ชีวิเตติ ชีวิตินฺทฺริเย. ตํ หิ ชีวนฺติ เตนาติ ชีวิตนฺติ
วุจฺจติ. นตฺถิ เอเตสํ อเปกฺขาติ อนเปกฺขา, นิสฺสิเนหาติ อตฺโถ. เตสํ ตสฺมึ กาเย
จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ.
     อิทานิ เตสํ เตสุ อนเปกฺขตฺตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ปริจฺจตฺตชีวิตานนฺติ อาห.
ภควโต อาจริยสฺส วา สกชีวิตปริจฺจาเคเนว หิ เต กิลมมาเนปิ กาเย วินสฺสมาเนปิ
ชีวิเต อนเปกฺขา โหนฺตีติ. สตฺตนฺนํ เสกฺขานนฺติ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาติ
ลทฺธนามานํ โสตาปตฺติมคฺคฏฺฐาทีนํ สตฺตนฺนํ อริยปุคฺคลานํ. ตถาคตสาวกานนฺติ
ตถาคตสฺส สาวกานํ. อฏฺฐาปิ หิ อริยปุคฺคลา สวนนฺเต อริยาย ชาติยา ชาตตฺตา
ภควโต เทสนํ อนุสฏฺฐึ อเวจฺจปฺปสาทโยเคน สกฺกจฺจํ สุณนฺตีติ สาวกา. เตสุปิ
อรหตฺตผลฏฺเฐเยว วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ขีณาสวานนฺติ อาห, อรหตฺตมคฺคญาเณน
ปริกฺขีณสพฺพาสวานนฺติ อตฺโถ. ปจฺเจกพุทฺธานนฺติ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ เอโกว
อนาจริยโก จตุสจฺจํ พุชฺฌิตฺวาติ ปจฺเจกพุทฺโธ. ตาทิสานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ.
     ตถาคตานนฺติ เอตฺถ อฏฺฐหิ การเณหิ ภควา ตถาคโต:- ตถา อาคโตติ
ตถาคโต, ตถา คโตติ ตถาคโต. ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต, ตถธมฺเม ยาถาวโต
อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต, ตถทสฺสิตาย ตถาคโต, ตถาวาทิตาย ตถาคโต, ตถา
การิตาย ตถาคโต, อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต.
     กถํ ภควา ตถา อาคโตติ ตถาคโต? ยถา สพฺพโลกหิตาย อุสฺสุกฺกมา
ปนฺนา ปุริมกา สมฺมาสมฺพุทฺธา อาคตา. กึ วุตฺตํ โหติ? เยนาภินีหาเรน ปุริมกา
ภควนฺโต อาคตา, เตเนว อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. อถ วา ยถา ปุริมกา
ภควนฺโต ทานสีลเนกฺขมฺมปญฺญาวีริยขนฺติสจฺจาทิฏฺฐานเมตฺตุเปกฺขาสงฺขาตา ทส
ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตึสปารมิโย ปูเรตฺวา
องฺคปริจฺจาคํ นยนธนรชฺชปุตฺตทารปริจฺจาคาติ อิเม ปญฺจ มหาปริจฺจาเค
ปริจฺจชิตฺวา, ปุพฺพโยคปุพฺพจริยธมฺมกฺขานญาตตฺถจริยาทโย ปูเรตฺวา พุทฺธิจริยาย
โกฏึ ปตฺวา อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโต. ยถา จ ปุริมกา ภควนฺโต
จตฺตาโร สติปฏฺฐาเน จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน จตฺตาโร อิทฺธิปาเท ปญฺจินฺทฺริยานิ
ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺเค อริยํ อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวตฺวา พฺรูเหตฺวา อาคตา,
ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโต.
                   ยเถว ทีปงฺกรพุทฺธอาทโย
                   สพฺพญฺญุภาวํ มุนโย อิธาคตา
                   ตถา อยํ สกฺยมุนีปิ อาคโต
                   ตถาคโต วุจฺจติ เตน จกฺขุมาติ. (๑)
     กถํ ตถา คโตติ ตถาคโต? ยถา สมฺปติชาตา ปุริมกา ภควนฺโต คตา.
กถญฺจ เต คตา? เต หิ สมฺปติชาตา สเมหิ ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย อุตฺตเรน
มุขา สตฺตปทวีติหาเรน คตา. ยถาห "สมฺปติชาโต อานนฺท โพธิสตฺโต สเมหิ
ปาเทหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐหิตฺวา อุตฺตราภิมุโข สตฺตปทวีติหาเรน คจฺฉติ เสตมฺหิ
ฉตฺเต อนุธารยมาเน, สพฺพา จ ทิสา อนุวิโลเกติ, อาสภิญฺจ วาจํ ภาสติ
`อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺส, เชฏฺโฐหมสฺมิ โลกสฺส, เสฏฺโฐหมสฺมิ  โลกสฺส, อยมนฺติมา
ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว"ติ. ๑- ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ อเนเกสํ
วิเสสาธิคมานํ ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. ยํ หิ โส สมฺปติชาโต สเมหิ ปาเทหิ ปติฏฺฐหิ,
อิทมสฺส จตุริทฺธิปาทปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, อุตฺตรมุขภาโว ปนสฺส สพฺพโลกุตฺตร-
ภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, สตฺตปทวีติหาโร สตฺตโพชฺฌงฺครตนปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ,
"สุวณฺณทณฺฑา วีติปตนฺติ จามรา"ติ ๒- เอตฺถ วุตฺตจามรุกฺเขโป ปน
สพฺพติตฺถิยนิมฺมถนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, เสตจฺฉตฺตธารณํ
อรหตฺตวิมุตฺติวรวิมลเสตจฺฉตฺตปฺปฏิลาภสฺส
@เชิงอรรถ:  ม.อุ. ๑๔/๒๐๗/๑๗๓  ขุ.สุ. ๒๕/๖๙๔/๔๗๐
ปุพฺพนิมิตฺตํ, สพฺพาทิสานุวิโลกนํ สพฺพญฺญุตานาวรณญาณปฺปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ,
อาสภิวาจาภาสนํ ปน อปฺปวตฺติยวรธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ตถา อยํ
ภควาปิ คโต. ตญฺจสฺส คมนํ ตถํ อโหสิ อวิตถํ เตสํเยว วิเสสาธิคมานํ
ปุพฺพนิมิตฺตภาเวน. เตนาหุ โปราณา:-
                  "มุหุตฺตชาโตว ควมฺปตี ยถา
                   สเมหิ ปาเทหิ ผุสี วสุนฺธรํ
                   โส วิกฺกมี สตฺต ปทานิ โคตโม
                   เสตญฺจ ฉตฺตํ อนุธารยุํ มรู.
                   คนฺตฺวาน โส สตฺต ปทานิ โคตโม
                   ทิสา วิโลเกสิ สมา สมนฺโต
                   อฏฺฐงฺคุเปตํ คิรมพฺภุทีรยิ
                   สีโห ยถา ปพฺพตมุทฺธนิฏฺฐิโต"ติ.
เอวํ ตถา คโตติ ตถาคโต.
     อถ วา ยถา ปุริมกา ภควนฺโต, อยมฺปิ ภควา เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ
ฯเปฯ ปฐมชฺฌาเนน นีวรเณ ฯเปฯ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสญฺญํ ฯเปฯ
อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปหาย คโต เอวมฺปิ ตถา คโตติ ตถาคโต. (๒)
     กถํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต? ปฐวีธาตุยา กกฺขฬตฺตลกฺขณํ ตถํ อวิตถํ
อาโปธาตุยา ปคฺฆรณลกฺขณํ เตโชธาตุยา อุณฺหตฺตลกฺขณํ, วาโยธาตุยา
วิตฺถมฺภนลกฺขณํ, อากาสธาตุยา อสมฺผุฏฺฐลกฺขณํ, วิญฺญาณธาตุยา วิชานนลกฺขณํ.
     รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, สญฺญาย สญฺชานนลกฺขณํ,
สงฺขารานํ อภิสงฺขรณลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ.
     วิตกฺกสฺส อภินิโรปนลกฺขณํ, วิจารสฺส อนุมชฺชนลกฺขณํ, ปีติยา ผรณลกฺขณํ,
สุขสฺส สาตลกฺขณํ, จิตฺเตกคฺคตาย อวิกฺเขปลกฺขณํ, ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ.
     สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขลกฺขณํ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหลกฺขณํ,
สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, ปญฺญินฺทฺริยสฺส
ปชานนลกฺขณํ.
     สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยลกฺขณํ, วีริยพลสฺส โกสชฺเช, สติพลสฺส
มุฏฺฐสจฺเจ, สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ, ปญฺญาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยลกฺขณํ.
     สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺฐานลกฺขณํ, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยลกฺขณํ,
วีริยสมโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณลกฺขณํ,
ปสฺสทฺธิสมฺโพชฌงฺคสฺส อุปสมลกฺขณํ, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ,
อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานลกฺขณํ.
     สมฺมาทิฏฺฐิยา ทสฺสนลกฺขณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปลกฺขณํ, สมฺมาวาจาย
ปริคฺคหลกฺขณํ, สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาอาชีวสฺส โวทานลกฺขณํ,
สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหลกฺขณํ, สมฺมาสติยา อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมาสมาธิสฺส
อวิกฺเขปลกฺขณํ.
     อวิชฺชาย อญฺญาณลกฺขณํ, สงฺขารานํ เจตนาลกฺขณํ, วิญฺญาณสฺส วิชานนลกฺขณํ,
นามสฺส นมนลกฺขณํ, รูปสฺส รุปฺปนลกฺขณํ, สฬายตนสฺส อายตนลกฺขณํ,
ผสฺสสฺส ผุสนลกฺขณํ, เวทนาย เวทยิตลกฺขณํ, ตณฺหาย เหตุลกฺขณํ, อุปาทานสฺส
คหณลกฺขณํ, ภวสฺส อายูหณลกฺขณํ, ชาติยา นิพฺพตฺติลกฺขณํ, ชราย ชีรณลกฺขณํ,
มรณสฺส จุติลกฺขณํ.
     ธาตูนํ สุญฺญตาลกฺขณํ, อายตนานํ อายตนลกฺขณํ, สติปฏฺฐานานํ
อุปฏฺฐานลกฺขณํ, สมฺมปฺปธานานํ ปทหนลกฺขณํ, อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนลกฺขณํ,
อินฺทฺริยานํ อธิปติลกฺขณํ, พลานํ อกมฺปิยลกฺขณํ, โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานลกฺขณํ,
มคฺคสฺส เหตุลกฺขณํ.
     สจฺจานํ ตถลกฺขณํ, สมถสฺส อวิกฺเขปลกฺขณํ, วิปสฺสนาย อนุปสฺสนาลกฺขณํ,
สมถวิปสฺสนานํ เอกรสลกฺขณํ, ยุคนทฺธานํ อนติวตฺตนลกฺขณํ.
     สีลวิสุทฺธิยา สํวรลกฺขณํ, จิตฺตวิสุทฺธิยา อวิกฺเขปลกฺขณํ, ทิฏฺฐิวิสุทฺธิยา
ทสฺสนลกฺขณํ.
     ขเย ญาณสฺส สมุจฺเฉทลกฺขณํ, อนุปฺปาเท ญาณสฺส ปสฺสทฺธิลกฺขณํ.
     ฉนฺทสฺส มูลลกฺขณํ, มนสิการสฺส สมุฏฺฐานลกฺขณํ, ผสฺสสฺส สโมธานลกฺขณํ,
เวทนาย สโมสรณลกฺขณํ, สมาธิสฺส ปมุขลกฺขณํ, สติยา อาธิปปเตยฺยลกฺขณํ, ปญฺ
ญาย ตทุตฺตริลกฺขณํ, วิมุตฺติยา สารลกฺขณํ, อมโตคธสฺส นิพฺพานสฺส
ปริโยสานลกฺขณํ, ตถํ อวิตถํ. เอตํ ตถลกฺขณํ ญาณคติยา อาคโต อวิรชฺฌิตฺวา ปตฺโต
อนุปฺปตฺโตติ ตถาคโต. เอวํ ตถลกฺขณํ อาคโตติ ตถาคโต. (๓)
     กถํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต? ตถธมฺมา นาม
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ยถาห "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว ตถานิ อวิตถานิ อนญฺญถานิ.
กตมานิ จตฺตานิ, `อิทํ ทุกฺขนฺ'ติ ภิกฺขเว ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนญฺญถเมตนฺ"ติ ๑-
วิตฺถาโร. ตานิ ภควา อภิสมฺพุทฺโธติ ตถา นํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโตติ วุจฺจติ.
อภิสมฺโพธตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโธ.
     อปิจ ชรามรณสฺส ชาติปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ
ฯเปฯ สงฺขารานํ อวิชฺชาปจฺจยสมฺภูตสมุทาคตฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ.
อวิชฺชาย สงฺขารานํ ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ ฯเปฯ ชาติยา ชรามรณสฺส
@เชิงอรรถ:  สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๐/๓๗๕
ปจฺจยฏฺโฐ ตโถ อวิตโถ อนญฺญโถ. ตํ สพฺพํ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ. ตสฺมาปิ ตถา
อภิสมฺพุทฺธตฺตา ตถาคโต. เอวํ ตถธมฺเม ยาถาวโต อภิสมฺพุทฺโธติ ตถาคโต. (๔)
     กถํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต? ภควา ยํ สเทวเก โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย
อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ จกฺขุทฺวาเร อาปาถํ อาคจฺฉนฺตํ
รูปารมฺมณนฺนาม อตฺถิ, ตํ สพฺพากาเรน ชานาติ ปสฺสติ. เอวํ ชานตา ปสฺสตา
จ เตน ตํ อิฏฺฐานิฏฺฐาทิวเสน วา ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาเตสุ ลพฺภมานกปทวเสน
วา "กตมํ ตํ รูปํ รูปายตนํ, ยํ รูปํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทาย วณฺณนิภา
สนิทสฺสนํ สปฺปฏิฆํ นีลํ ปีตนฺ"ติอาทินา ๑- นเยน อเนเกหิ นาเมหิ เตรสหิ วาเรหิ
ทฺวิปญฺญาสาย นเยหิ วิภชฺชมานํ ตถเมว โหติ, วิตถํ นตฺถิ. เอส นโย
โสตทฺวาราทีสุปิ อาปาถมาคจฺฉนฺเตสุ สทฺทาทีสุ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา "ยํ ภิกฺขเว
สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺฐํ สุตํ มุตํ วิญฺญาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ
อนุวิจริตํ มนสา, ตมหํ ชานามิ, ตมหํ อพฺภญฺญาสึ, ตํ ตถาคตสฺส วิทิตํ, ตํ
ตถาคโต อุปฏฺฐาสี"ติ. ๒- เอวํ ตถทสฺสิตาย ตถาคโต. ตตฺถ ตถทสฺสีอตฺเถ ตถาคโตติ
ปทสมฺภโว เวทิตพฺโพ. (๕)
     กถํ ตถาวาทิตาย ตถาคโต? ยํ รตฺตึ ภควา โพธิมณฺเฑ อปราชิตปลฺลงฺเก
นิสินฺโน จตุนฺนํ ๓- มารานํ มตฺถกํ มทฺทิตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธ, ยญฺจ รตฺตึ ยมกสาลานมนฺตเร อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา
ปรินิพฺพายิ, เอตฺถนฺตเร ปญฺจจตฺตาฬีสวสฺสปริมาเณ กาเล ปฐมโพธิยาปิ
มชฺฌิมโพธิยาปิ ปจฺฉิมโพธิยาปิ ยํ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ ฯเปฯ เวทลฺลํ,
สพฺพํ อตฺถโต จ พฺยญฺชนโต จ อนวชฺชํ อนุปวชฺชํ อนูนมนธิกํ สพฺพาการปริปุณฺณํ
ราคมทนิมฺมทนํ โทสโมหมทนิมฺมทนํ, นตฺถิ ตตฺถ วาลคฺคมตฺตมฺปิ ปกฺขลิตํ, สพฺพนฺตํ
@เชิงอรรถ:  อภิ.สํ. ๓๔/๖๑๖/๑๘๘  อํ.จตุกฺก. ๒๑/๒๔/๒๙
@ ติณฺณํ (สี.มโน.ปู. ๑/๑๗๐/๙๙, ป.สู. ๑/๑๒/๕๕, สุ.วิ. ๑/๗/๖๕)
@คณฺฐิปเท ปน ปสฺสิตพฺพํ.
เอกมุทฺทิกาย ลญฺฉิตํ วิย เอกนาฬิกาย มิตํ วิย เอกตุลาย ตุลิตํ วิย จ
ตถเมว โหติ. ยถาห "ยญฺจ จุนฺท รตฺตึ ตถาคโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ
อภิสมฺพุชฺฌติ, ยญฺจ รตฺตึ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายติ, ยญฺจ
เอตสฺมึ อนฺตเร ภาสติ ลปติ นิทฺทิสติ, สพฺพนฺตํ ตถเมว โหติ, โน อญฺญถา.
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- คทอตฺโถ หิ เอตฺถ คตสทฺโท. เอวํ ตถาวาทิตาย
ตถาคโต.
     อปิจ อาคทานํ อาคโท, วจนนฺติ อตฺโถ. ตโถ อวิปรีโต อาคโท อสฺสาติ
ทการสฺส ตการํ กตฺวา ตถาคโตติ เอวเมตสฺมึ อตฺเถ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. (๖)
     กถํ ตถาการิตาย ตถาคโต? ภควโต หิ วาจาย กาโย อนุโลเมติ,
กายสฺสาปิ วาจา, ตสฺมา ยถาวาที ตถาการี ยถาการี ตถาวาที จ โหติ.
เอวํภูตสฺส จสฺส ยถา วาจา, กาโยปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ อตฺโถ. ยถา จ
กาโย, วาจาปิ ตถา คโต ปวตฺโตติ ตถาคโต. เตเนวาห "ยถาวาที ภิกฺขเว
ตถาคโต ตถาการี, ยถาการี ตถาวาที. อิติ ยถาวาที ตถาการี, ยถาการี
ตถาวาที. ตสฺมา `ตถาคโตติ วุจฺจตี"ติ. เอวํ ตถาการิตาย ตถาคโต. (๗)
     กถํ อภิภวนฏฺเฐน ตถาคโต? อุปริ ภวคฺคํ เหฏฺฐา อวีจึ ปริยนฺตํ กตฺวา
ติริยํ อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ สพฺพสตฺเต อภิภวติ สีเลน สมาธินา ปญฺญาย
วิมุตฺติยา วิมุตฺติญาณทสฺสเนน, น ตสฺส ตุลา วา ปมาณํ วา อตฺถิ, อตุโล
อปฺปเมยฺโย อนุตฺตโร ราชาธิราชา เทวานํ อติเทโว สกฺกานํ อติสกฺโก พฺรหฺมานํ
อติพฺรหฺมา. เตนาห "สเทวเก ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ สเทวมนุสฺสาย ตถาคโต
อภิภู อนภิภูโต อญฺญทตฺถุทโส วสวตฺตี. ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ.
@เชิงอรรถ:  ที.ปา. ๑๑/๑๘๘/๑๑๗
     ตตฺเถวํ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา:- อคโท วิย อคโท. โก ปเนส? เทสนาวิลาโส
เจว ปุญฺญุสฺสโย จ. เตน เหส มหานุภาโว ภิสกฺโก ทิพฺพาคเทน สปฺเป
วิย สพฺพปรปฺปวาทิโน สเทวกญฺจ โลกํ อภิภวติ. อิติ สพฺพโลกาภิภเว ตโถ
อวิปรีโต เทสนาวิลาสมโย เจว ปุญฺญุสฺสโย จ อคโท อสฺสาติ ทการสฺส ตการํ
กตฺวา ตถาคโตติ เวทิตพฺโพ. เอวํ อภิภวฏฺเฐน ตถาคโต. (๘)
     อปิจ ตถาย คโตติปิ ตถาคโต, ตถํ คโตติปิ ตถาคโตติ. คโตติ อวคโต
อตีโต ปตฺโต ปฏิปนฺโนติ อตฺโถ. ตตฺถ สกลํ โลกํ ตีรณปริญฺญาย ตถาย คโต
อวคโตติ ตถาคโต, โลกสมุทยํ ปหานปริญฺญาย ตถาย คโต อตีโตติ ตถาคโต,
โลกนิโรธํ สจฺฉิกิริยาย ตถาย คโต ปตฺโตติ ตถาคโต, โลกนิโรธคามินิปฏิปทํ ตถํ
คโต ปฏิปนฺโนติ ตถาคโต. เตน ยํ วุตฺตํ ภควตา "โลโก ภิกฺขเว ตถาคเตน
อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสฺมา ตถาคโต วิสํยุตฺโต. โลกสมุทโย ภิกฺขเว ตถาคเตน
อภิสมฺพุทฺโธ, โลกสมุทโย ตถาคตสฺส ปหีโน. โลกนิโรโธ ภิกฺขเว ตถาคเตน
อภิสมฺพุทฺโธ, โลกนิโรโธ ตถาคตสฺส สจฺฉิกโต. โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ภิกฺขเว
ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา, โลกนิโรธคามินี ปฏิปทา ตถาคตสฺส ภาวิตา. ยํ ภิกฺขเว
สเทวกสฺส โลกสฺส ฯเปฯ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพนฺตํ ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธํ.
ตสฺมา `ตถาคโต'ติ วุจฺจตี"ติ. ๑- ตสฺส เอวมฺปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทมฺปิ จ
ตถาคตสฺส ตถาคตภาวทีปเน มุขมตฺตเมว. สพฺพากาเรน ตถาคโตว ตถาคตสฺส
ตถาคตภาวํ วณฺเณยฺย. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา ตถาคตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ
วเสน ตถาคตานนฺติ อาห.
     อรหนฺตานนฺติ กิเลเสหิ อารกตฺตา, อรีนํ อรานญฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ
อรหตฺตา, ปาปกรเณน รหาภาวา ตถาคโต อรหํ. อารกา หิ โส สพฺพกิเลเสหิ
สุวิทูรวิทูเร ฐิโต มคฺเคน สวาสนานํ กิเลสานํ ปหีนตฺตาติ อรหํ.
@เชิงอรรถ:  องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๒๓/๒๗-๘
          โส ตโต อารกา นาม         ยสฺส เยนาสมงฺคิตา
          อสมงฺคี จ โทเสหิ            นาโถ เตนารหํ มโต.
     เต จาเนน กิเลสารโย มคฺเคน หตาติ อรีนํ หตตฺตาปิ อรหํ.
          ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา         สพฺเพปิ อรโย หตา
          ปญฺญาสตฺเถน นาเถน          ตสฺมาปิ อรหํ มโต.
     ยญฺเจตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิ ปุญฺญาทิอภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิอาสว-
สมุทยมเยน อกฺเขนปิ วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ สมาโยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ
สํสารจกฺกํ, ตสฺสาเนน โพธิมณฺเฑ วีริยปาเทหิ สีลปฐวิยํ ปติฏฺฐาย สทฺธาหตฺเถน
กมฺมกฺขยกรญาณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตาติ อรานํ หตตฺตาปิ อรหํ.
          อรา สํสารจกฺกสฺส            หตาญาณาสินา ยโต
          โลกนาเถน เตเนส           อรหนฺติ ปวุจฺจติ.
     อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา จ จีวราทิปจฺจเย อรหติ ปูชาวิเสสญฺจ. เตเนว จ
อุปฺปนฺเน ตถาคเต เย เกจิ มเหสกฺขา เทวมนุสฺสา, น เต อญฺญตฺถ ปูชํ
กโรนฺติ. ตถา หิ พฺรหฺมา สหมฺปติ สิเนรุมตฺเตน รตนทาเมน ตถาคตํ ปูเชสิ,
ยถาพลญฺจ อญฺเญ เทวา มนุสฺสา จ พิมฺพิสารโกสลราชาทโย. ปรินิพฺพุตมฺปิ
จ ภควนฺตํ อุทฺทิสฺส ฉนฺนวุติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา อโสกมหาราชา สกลชมฺพุทีเป
จตุราสีติ วิหารสหสฺสานิ ปติฏฺฐาเปสิ, โก ปน วาโท อญฺเญสํ ปูชาวิเสสานนฺติ
ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตาปิ อรหํ.
                ปูชาวิเสสํ สห ปจฺจเยหิ
                ยสฺมา อยํ อรหติ โลกนาโถ
                อตฺถานุรูปํ อรหนฺติ โลเก
                ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมตํ.
     ยถา จ โลเก เย เกจิ ปณฺฑิตมานิโน พาลา อสิโลกภเยน รโห ปาปํ
กโรนฺติ, เอวเมส น กทาจิ กโรตีติ ปาปกรเณ รหาภาวโตปิ อรหํ.
          ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม     ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน
          รหาภาเวน เตเนส       อรหํ อิติ วิสฺสุโต.
     เอวํ สพฺพถาปิ
          อารกตฺตา หตตฺตา จ      กิเลสารีน โส มุนิ
          หตสํสารจกฺกาโร         ปจฺจยาทีนมารโห
          น รโห กโรติ ปาปานิ     อรหนฺเตน ปวุจฺจตีติ.
ยสฺมา สพฺพพุทฺธา อรหตฺตคุเณนาปิ สมสมา, ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน
"อรหนฺตานนฺ"ติ อาห.
     สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺติ สมฺมา สามญฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
ตถาเหส สพฺพธมฺเม สมฺมาสมฺพุทฺโธ, อภิญฺเญยฺเย ธมฺเม อภิญฺเญยฺยโต พุทฺโธ,
ปริญฺเญยฺเย ธมฺเม ปริญฺเญยฺยโต, ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต, สจฺฉิกาตพฺเพ
ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต, ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต. เตเนวาห:-
           "อภิญฺเญยฺยํ อภิญฺญาตํ     ภาเวตพฺพญฺจ ภาวิตํ
            ปหาตพฺพํ ปหีนมฺเม      ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา"ติ. ๑-
     อถ วา จกฺขุํ ทุกฺขสจฺจํ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺฐาปิกา ปุริมตณฺหา
สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ อปฺปวตฺติ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ
เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรนาปิ สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ พุทฺโธ. เอส นโย
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๓๙๙/๓๘๕, ขุ.สุ. ๒๕/๕๖๔/๔๔๘
โสตฆานชิวฺหากายมเนสุ. เอเตเนว นเยน รูปาทีนิ ฉ อายตนานิ,
จกฺขุวิญฺญาณาทโย ฉ วิญฺญาณกายา, จกฺขุสมฺผสฺสาทโย ฉ ผสฺสา, จกฺขุสมฺผสฺสชาทโย
ฉ เวทนา, รูปสญฺญาทโย ฉ สญฺญา, รูปสญฺเจตนาทโย ฉ เจตนา, รูปตณฺหาทโย
ฉ ตณฺหากายา, รูปวิตกฺกาทโย ฉ วิตกฺกา, รูปวิจาราทโย ฉ วิจารา,
รูปกฺขนฺธาทโย ปญฺจกฺขนฺธา, ทส กสิณานิ, ทส อนุสฺสติโย, อุทฺธุมาตกสญฺญาทิ-
วเสน ทส สญฺญา, เกสาทโย ทฺวตฺตึสาการา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺฐารส ธาตุโย,
กามภวาทโย นว ภวา, ปฐมาทีนิ จตฺตาริ ฌานานิ, เมตฺตาภาวนาทโย จตสฺโส
อปฺปมญฺญา, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, ปฏิโลมโต ชรามรณาทีหิ, อนุโลมโต
อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ จ โยเชตพฺพานิ. ตตฺรายํ เอกปทโยชนา:-
ชรามรณํ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนํ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺ-
ปชานนา ปฏิปทา มคฺคสจฺจนฺติ เอวํ เอเกกปทุทฺธาเรน สพฺพธมฺเม สมฺมา สามญฺจ
พุทฺโธ อนุพุทฺโธ ปฏิวิทฺโธ. ยํ วา ปน กิญฺจ อตฺถิ เนยฺยํ นาม, สพฺพสฺส
สมฺมา สมฺพุทฺธตฺตา วิโมกฺขนฺติกญาณวเสน สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ตสฺส ปน วิภาโค
อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. ยสฺมา ปน สพฺพพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธคุเณนาปิ สมสมา,
ตสฺมา สพฺเพสํ วเสน "สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺ"ติ อาห.
     [๓๘] อิทานิ ปริยนฺตปาริสุทฺธิอปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลทฺวเย เอเกกเมว สีลํ
ปญฺจธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ อตฺถิ สีลํ ปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ อปริยนฺตนฺติอาทิมาห.
อิตเรสุ ปน ตีสุ สีเลสุ ตถาวิโธ เภโท นตฺถีติ. ตตฺถ ลาภปริยนฺตนฺติ ลาเภน
ปริยนฺโต เภโท เอตสฺสาติ ลาภปริยนฺตํ. เอวํ เสสานิปิ. ยโสติ ปเนตฺถ
ปริวาโร. อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. เอกจฺโจติ เอโก. ลาภเหตูติ ลาโภเยว เหตุ
ลาภเหตุ, ตสฺมา ลาภเหตุโตติ วุตฺตํ โหติ. เหตฺวตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. "ลาภ-
ปจฺจยา ลาภการณา"ติ ตสฺเสว เววจนํ. เหตุเมว หิ ปฏิจฺจ เอตํ ผลเมตีติ
ปจฺจโยติ จ, ผลุปฺปตฺตึ การยตีติ การณนฺติ จ วุจฺจติ.
     ยถาสมาทินฺนนฺติ ยํ ยํ สมาทินฺนํ คหิตํ. วีติกฺกมตีติ อชฺฌาจรติ. เอวรูปานีติ
เอวํสภาวานิ, วุตฺตปฺปการานีติ อธิปฺปาโย. สีลานีติ คหฏฺฐสีลานิ วา โหนฺตุ
ปพฺพชิตสีลานิ วา, เยสํ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา เอกํ ภินฺนํ, ตานิ ปริยนฺเต
ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑานิ. เยสํ เวมชฺเฌ เอกํ ภินฺนํ, ตานิ มชฺเฌ วินิวิทฺธ-
สาฏโก วิย ฉิทฺทานิ. เยสํ ปฏิปาฏิยา เทฺว วา ตีณิ วา ภินฺนานิ, ตานิ
ปิฏฺฐิยา วา กุจฺฉิยา วา อุฏฺฐิเตน ทีฆวฏฺฏาทิสณฺฐาเนน วิสภาควณฺเณน กาฬ-
รตฺตาทีนํ อญฺญตรสรีรวณฺณา คาวี วิย สพลานิ. เยสํ อนฺตรนฺตรา เอเกกานิ
ภินฺนานิ, ตานิ อนฺตรนฺตรา วิสภาควณฺณพินฺทุวิจิตฺรา คาวี วิย กมฺมาสานิ.
อวิเสเสน วา สพฺพานิปิ สตฺตวิเธน เมถุนสํโยเคน โกธูปนาหาทีหิ จ ปาปธมฺเมหิ
อุปหตตฺตา ขณฺฑานิ ฉิทฺทานิ สพลานิ กมฺมาสานีติ. ตานิเยว ตณฺหาทาสพฺยโต
โมเจตฺวา ภุชิสฺสภาวากรเณน น ภุชิสฺสานิ. พุทฺธาทีหิ วิญฺญูหิ นปสตฺถตฺตา
น วิญฺญุปฺปสตฺถานิ. ตณฺหาทิฏฺฐีหิ ปรามฏฺฐตฺตา, เกนจิ วา "อยํ เต สีเลสุ
โทโส"ติ ปรามฏฺฐุํ สกฺกุเณยฺยตาย ปรามฏฺฐานิ. อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วา,
อถ วา มคฺคสมาธึ ผลสมาธึ วา น สํวตฺตยนฺตีติ อสมาธิสํวตฺตนิกานิ. น
สมาธิสํวตฺตนิกานีติปิ ปาโฐ.
     เกนจิ ปน "ขณฺฑานีติ กุสลานํ ธมฺมานํ อปฺปติฏฺฐาภูตตฺตา, ฉิทฺทานีติปิ
เอวํ. สพลานีติ วิวณฺณกรณตฺตา, กมฺมาสานีติปิ เอวํ น ภุชฺชิสฺสานีติ ตณฺหา-
ทาสพฺยํ คตตฺตา. น วิญฺญุปฺปสตฺถานีติ กุสเลหิ ครหิตตฺตา. ปรามฏฺฐานีติ ตณฺหาย
คหิตตฺตา. อสมาธิสํวตฺตนิกานีติ วิปฺปฏิสารวตฺถุภูตตฺตา"ติ เอวมตฺถํ วณฺณยนฺติ.
     น อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานีติ วิปฺปฏิสาราวหตฺตา อวิปฺปฏิสารสฺส ปติฏฺฐา น
โหนฺตีติ อตฺโถ. น ปาโมชฺชวตฺถุกานีติ อวิปฺปฏิสารชาย ทุพฺพลปีติยา น
วตฺถุภูตานิ ตสฺสา อนาวหตฺตา. เอวํ เสเสสุปิ โยชนา กาตพฺพา. น
ปีติวตฺถุกานีติ ทุพฺพลปีติชาย พลวปีติยา น วตฺถุภูตานิ. น ปสฺสทฺธิวตฺถุกานีติ
พลวปีติชาย กายจิตฺตปฺปสฺสทฺธิยา น วตฺถุภูตานิ. น สุขวตฺถุกานีติ ปสฺสทฺธิชสฺส
กายิกเจตสิกสุขสฺส น วตฺถุภูตานิ. น สมาธิวตฺถุกานีติ สุขชสฺส สมาธิสฺส น
วตฺถุภูตานิ. น ยถาภูตญาณทสฺสนวตฺถุกานีติ สมาธิปทฏฺฐานสฺส
ยถาภูตญาณทสฺสนสฺส น วตฺถุภูตานิ.
     น เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทีสุ นการเมว อาหริตฺวา "น วิราคายา"ติอาทินา
นเยน เสสปเทหิปิ โยเชตพฺพํ. น วิราคายาติอาทีสุ สนการโก วา ปาโฐ.
ตตฺถ เอกนฺตนิพฺพิทายาติ เอกนฺเตน วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถาย น สํวตฺตนฺตีติ
สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ โยเชตพฺพํ. วิราคายาติ วฏฺเฏ วิรชฺชนตฺถาย. นิโรธายาติ
วฏฺฏสฺส นิโรธนตฺถาย. อุปสมายาติ นิโรธิตสฺส ปุน อนุปฺปตฺติวเสน วฏฺฏสฺส
อุปสมนตฺถาย. อภิญฺญายาติ วฏฺฏสฺส อภิชานนตฺถาย. สมฺโพธายาติ
กิเลสนิทฺทาวิคฺคเมน วฏฺฏโต ปพุชฺฌนตฺถาย. นิพฺพานายาติ อมตนิพฺพานตฺถาย.
     ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมายาติ ยถาสมาทินฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส
วีติกฺกมนตฺถาย. วิภตฺติวิปลฺลาสวเสน ปเนตฺถ อุปโยควจนํ กตํ. จิตฺตมฺปิ น
อุปฺปาเทตีติ จิตฺตุปฺปาทสุทฺธิยา สีลสฺส อติวิสุทฺธภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน
จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน สีลํ ภิชฺชติ. กึ โส วีติกฺกมิสฺสตีติ กิมตฺถํ วีติกฺกมํ
กริสฺสติ, เนว วีติกฺกมํ กริสฺสตีติ อตฺโถ. อขณฺฑานีติอาทีนิ เหฏฺฐา วุตฺตปฏิ-
ปกฺขนเยน เวทิตพฺพานิ. น ขณฺฑานีติปิ ปาโฐ. "เอกนฺตนิพฺพิทายา"ติอาทีสุ เอกนฺเตน
วฏฺเฏ นิพฺพินฺทนตฺถายาติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํ. เอตฺถ ปน นิพฺพิทายาติ วิปสฺสนา.
วิราคายาติ มคฺโค. นิโรธาย อุปสมายาติ นิพฺพานํ. อภิญฺญาย สมฺโพธายาติ มคฺโค.
นิพฺพานายาติ นิพฺพานเมว. เอกสฺมึ ฐาเน วิปสฺสนา, ทฺวีสุ มคฺโค, ตีสุ นิพฺพานํ
วุตฺตนฺติ เอวํ อวตฺถานกถา เวทิตพฺพา. ปริยาเยน ปน สพฺพานิเปตานิ
มคฺคเววจนานิปิ นิพฺพานเววจนานิปิ โหนฺติเยว.
     [๓๙] อิทานิ ปริยนฺตาปริยนฺตวเสน วิชฺชมานปฺปเภทํ ทสฺเสตฺวา ปุน ธมฺม-
วเสน ชาติวเสน ปจฺจยวเสน สมฺปยุตฺตวเสน สีลปฺปเภทํ ทสฺเสตุํ กึ สีลนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ สมุฏฺฐาติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ. ปจฺจยสฺเสตํ นามํ. กึ สมุฏฺฐานมสฺสาติ
กึสมุฏฺฐานํ. กตินํ ธมฺมานํ สโมธานํ สมวาโย อสฺสาติ กติธมฺมสโมธานํ.
     เจตนา สีลนฺติ ปาณาติปาตาทีนิ วิรมนฺตสฺส วตฺตปฏิปตฺตึ วา ปูเรนฺตสฺส
เจตนา. เจตสิกํ สีลนฺติ ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส วิรติ. อปิจ เจตนาสีลํ
นาม ปาณาติปาตาทีนิ ปชหนฺตสฺส สตฺตกมฺมปถเจตนา. เจตสิกํ สีลํ นาม
"อภิชฺฌํ โลเก ปหาย วิคตาภิชฺเฌน เจตสา วิหรตี"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตา
อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิธมฺมา. สํวโร สีลนฺติ เอตฺถ ปญฺจวิโธ เวทิตพฺโพ
ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ. ตตฺถ "อิมินา
ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๒- อยํ ปาติโมกฺขสํวโร. "รกฺขติ
จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๓- อยํ สติสํวโร.
          "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)   สติ เตสํ นิวารณํ
           โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ                  ปญฺญาเยเต ปิธียเร"ติ ๔-
     อยํ ญาณสํวโร. ปจฺจยปฺปฏิเสวนมฺปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉติ. โย ปนายํ
"ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติอาทินา ๕- นเยน อาคโต อยํ ขนฺติสํวโร นาม.
โย จายํ "อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติอาทินา ๕- นเยน อาคโต, อยํ
วีริยสํวโร นาม. อาชีวปาริสุทฺธิปิ เอตฺเถว สโมธานํ คจฺฉติ. อิติ อยํ ปญฺจวิโธปิ
สํวโร, ยา จ ปาปภีรุกานํ กุลปุตฺตานํ สมฺปตฺตวตฺถุโต วิรติ, สพฺพเมตํ สํวรสีลนฺติ
เวทิตพฺพํ. อวีติกฺกโม สีลนฺติ สมาทินฺนสีลสฺส กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. อิทํ
ตาว กึ สีลนฺติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชนํ.
@เชิงอรรถ:  ที.สี. ๙/๒๑๗/๗๒  อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖
@ ที.สี. ๙/๒๑๗/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๙๕/๒๕๘, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘
@ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒  ม.มู. ๑๒/๒๔,๒๖/๑๔-๕
     กติ สีลานีติ ปญฺหสฺส วิสฺสชฺชเน กุสลสีลํ อกุสลสีลํ อพฺยากตสีลนฺติ
เอตฺถ ยสฺมา โลเก เตสํ เตสํ สตฺตานํ ปกติ สีลนฺติ วุจฺจติ, ยํ สนฺธาย
"อยํ สุขสีโล อยํ ทุกฺขสีโล อยํ กลหสีโล อยํ มณฺฑนสีโล"ติ ภณนฺติ. ตสฺมา
เตน ปริยาเยน อตฺถุทฺธารวเสน อกุสลสีลมฺปิ วุตฺตํ. ตํ ปน "สุตฺวาน สํวเร
ปญฺญา"ติ ๑- วจนโต อิธาธิปฺเปตสีลํ น โหตีติ.
     ยสฺมา ปน เจตนาทิเภทสฺส สีลสฺส สมฺปยุตฺตจิตฺตํ สมุฏฺฐานํ, ตสฺมา
กุสลจิตฺตสมุฏฺฐานํ กุสลสีลนฺติอาทิมาห.
     สํวรสโมธานํ สีลนฺติ สํวรสมฺปยุตฺตขนฺธา. เต หิ สํวเรน สมาคตา
มิสฺสีภูตาติ สํวรสโมธานนฺติ วุตฺตา. เอวํ อวีติกฺกมสโมธานํ สีลมฺปิ เวทิตพฺพํ.
ตถาภาเว ชาตเจตนา สโมธานํ สีลนฺติ สํวรภาเว อวีติกฺกมภาเว ชาตเจตนา-
สมฺปยุตฺตขนฺธา. ยสฺมา จ ตีสุปิ เจเตสุ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา อธิปฺเปตา, ตสฺมา
เจตนาสโมธาเนน เจตสิกานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา เจตสิกสโมธานสีลํ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ
เวทิตพฺพํ. เหฏฺฐา เจตนาทโย ธมฺมา "สีลนฺ"ติ วุตฺตา. น เกวลํ เต เอว
สีลํ, ตํสมฺปยุตฺตา ธมฺมาปิ สีลเมวาติ ทสฺสนตฺถํ อยํ ติโก วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.
     [๔๐] อิทานิ ยสฺมา เจตนาเจตสิกา สํวราวีติกฺกมาเยว โหนฺติ น วิสุํ,
ตสฺมา สํวราวีติกฺกเมเยว ยาว อรหตฺตมคฺคา สาธารณกฺกเมน โยเชนฺโต ปาณาติปาตํ
สํวรฏฺเฐน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลนฺติอาทิมาห. ปาณาติปาตา เวรมณิอาทโย
หิ ยสฺมา อตฺตโน อตฺตโน ปจฺจนีกํ สํวรนฺติ, น วีติกฺกมนฺติ จ, ตสฺมา
สํวรณโต อวีติกฺกมนโต จ สํวรฏฺเฐน สีลํ อวีติกฺกมนฏฺเฐน สีลํ นาม โหติ.
ตตฺถ ปาณาติปาตํ สํวรฏฺเฐนาติ ปาณาติปาตสฺส ปิทหนฏฺเฐน สีลํ. กึ ตํ?
ปาณาติปาตา เวรมณี. สา จ ตํ สํวรนฺตีเยว ตํ น วีติกฺกมตีติ อวีติกฺกมฏฺเฐน
@เชิงอรรถ:  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒/๑
สีลํ. เอวเมว อทินฺนาทานา เวรมณิอาทโย อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิโย
โยเชตพฺพา.
     ปาณาติปาตนฺติอาทีสุ ปน ทสสุ อกุสลกมฺมปเถสุ ปาณสฺส อติปาโต
ปาณาติปาโต, ปาณวโธ ปาณฆาโตติ วุตฺตํ โหติ. ปาโณติ เจตฺถ โวหารโต
สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺมึ ปน ปาเณ ปาณสญฺญิโน ชีวิตินฺทฺริยุ-
ปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา วธกเจตนา
ปาณาติปาโต. โส คุณวิรหิเตสุ ติรจฺฉานคตาทีสุ ปาเณสุ ขุทฺทเก ปาเณ
อปฺปสาวชฺโช, มหาสรีเร มหาสาวชฺโช. กสฺมา? ปโยคมหนฺตตาย. ปโยคสมตฺเตปิ
วตฺถุมหนฺตตาย. คุณวนฺเตสุ มนุสฺสาทีสุ อปฺปคุเณ ปาเณ อปฺปสาวชฺโช, มหาคุเณ
มหาสาวชฺโช. สรีรคุณานํ ปน สมภาเว สติ กิเลสานํ อุปกฺกมานญฺจ มุทุตาย
อปฺปสาวชฺโช, ติพฺพตาย มหาสาวชฺโชติ เวทิตพฺโพ. ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา:-
ปาโณ, ปาณสญฺญิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ.
     อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, ปรสฺส หรณํ, ๑- เถยฺยํ โจริกาติ วุตฺตํ
โหติ. ตตฺถ อทินฺนนฺติ ปรปริคฺคหิตํ, ยตฺถ ปโร ยถา กามการิตํ อาปชฺชนฺโต
อทณฺฑารโห อนุปวชฺโช จ โหติ, ตสฺมึ ปริคฺคหิเต ปรปริคฺคหิตสญฺญิโน
ตทาทายกอุปกฺกมสมุฏฺฐาปิกา กายวจีทฺวารานํ อญฺญตรทฺวารปฺปวตฺตา เถยฺยเจตนา
อทินฺนาทานํ. ตํ หีเน ปรสนฺตเก อปฺปสาวชฺชํ, ปณีเต มหาสาวชฺชํ.
กสฺมา? วตฺถุปณีตตาย. วตฺถุสมตฺเต สติ คุณาธิกานํ สนฺตเก วตฺถุสฺมึ มหาสาวชฺชํ,
ตํ ตํ คุณาธิกํ อุปาทาย ตโต ตโต หีนคุณสฺส สนฺตเก วตฺถุสฺมึ อปฺปสาวชฺชํ.
ตสฺส ปญฺจ สมฺภารา:- ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสญฺญิตา เถยฺยจิตฺตํ, อุปกฺกโม,
เตน หรณนฺติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปรสํหรณํ
     กาเมสูติ เมถุนสมาจาเรสุ. มิจฺฉาจาโรติ เอกนฺตนินฺทิโต ลามกาจาโร.
ลกฺขณโต ปน อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน กายทฺวารปฺปวตฺตา อคมนียฏฺฐานวีติกฺกมเจตนา
กาเมสุ มิจฺฉาจาโร.
     ตตฺถ อคมนียฏฺฐานํ นาม ปุริสานํ ตาว มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา
มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินีรกฺขิตา ญาติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา
สารกฺขา สปริทณฺฑาติ มาตุรกฺขิตาทโย ทส, ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี
ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภตจุมฺพฏา ทาสี จ ภริยา จ, กมฺมการี จ ภริยา
จ, ธชาหฏา มุหุตฺติกาติ ธนกฺกีตาทโย ทสาติ วีสติ อิตฺถิโย. อิตฺถีสุ ปน
ทฺวินฺนํ สารกฺขาสปริทณฺฑานํ ทสนฺนญฺจ ธนกฺกีตาทีนนฺติ ทฺวาทสนฺนํ อิตฺถีนํ
อญฺเญ ปุริสา อิทํ อคมนียฏฺฐานํ นาม.
     โส เนส มิจฺฉาจาโร สีลาทิคุณรหิเต อคมนียฏฺฐาเน อปฺปสาวชฺโช,
สีลาทิคุณสมฺปนฺเน มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร สมฺภารา:- อคมนียวตฺถุ, ตสฺมึ
เสวนจิตฺตํ, เสวนปฺปโยโค, มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปตฺติอธิวาสนนฺติ.
     มุสาติ วิสํวาทนปุเรกฺขารสฺส อตฺถภญฺชโก วจีปโยโค, กายปฺปโยโค วา.
วิสํวาทนาธิปฺปาเยน ปนสฺส ปรวิสํวาทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา
มุสาวาโท. อปโร นโย:- มุสาติ อภูตํ อตจฺฉํ วตฺถุ. วาโทติ ตสฺส ภูตโต
ตจฺฉโต วิญฺญาปนํ. ลกฺขณโต ปน อตถํ วตฺถุํ ตถโต ปรํ วิญฺญาเปตุกามสฺส
ตถาวิญฺญตฺติสมุฏฺฐาปิกา เจตนา มุสาวาโท. โส ยมตฺถํ ภญฺชติ, ตสฺส อปฺปตาย
อปฺปสาวชฺโช, มหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. อปิจ คหฏฺฐานํ อตฺตโน สนฺตกํ
อทาตุกามตาย นตฺถีติอาทินยปฺปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช, สกฺขินา หุตฺวา อตฺถภญฺชนตฺถํ
วุตฺโต มหาสาวชฺโช. ปพฺพชิตานํ อปฺปกํ เตสํ วา สปฺปึ วา ลภิตฺวา หสาธิปฺปาเยน
"อชฺช คาเม เตสํ นที มญฺเญ สนฺทตี"ติ ปูรณกถานเยน ปวตฺโต อปฺปสาวชฺโช,
อทิฏฺฐํเยว ปน ทิฏฺฐนฺติอาทินา นเยน วทนฺตานํ มหาสาวชฺโช. ตสฺส จตฺตาโร
สมฺภารา:- อตถํ วตฺถุ, วิสํวาทนจิตฺตํ, ตชฺโช, วายาโม, ปรสฺส ตทตฺถวิชานนนฺติ.
     ยาย วาจาย ยสฺส ตํ วาจํ ภาสติ, ตสฺส หทเย อตฺตโน ปิยภาวํ, ปรสฺส
จ สุญฺญภาวํ กโรติ, สา ปิสุณา วาจา. ยาย ปน อตฺตานมฺปิ ปรมฺปิ ผรุสํ
กโรติ, ยา วาจา สยมฺปิ ผรุสา เนว กณฺณสุขา น หทยสุขา วา, อยํ
ผรุสา วาจา. เยน สมฺผํ ปลปติ นิรตฺถกํ, โส สมฺผปฺปลาโป. เตสํ มูลภูตา
เจตนาปิ ปิสุณาวาจาทินามเมว ลภติ. สา เอว จ อิธ อธิปฺเปตาติ.
     ตตฺถ สํกิลิฏฺฐจิตฺตสฺส ปเรสํ วา เภทาย อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา กายวจี-
ปโยคสมุฏฺฐาปิกา เจตนา ปิสุณา วาจา. สา ยสฺส เภทํ กโรติ, ตสฺส อปฺปคุณตาย
อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย มหาสาวชฺชา. ตสฺสา จตฺตาโร สมฺภารา:-
ภินฺทิตพฺโพ ปโร, "อิติ อิเม นานา ภวิสฺสนฺตี"ติ เภทปุเรกฺขารตา วา "อิติ
อหํ ปิโย ภวิสฺสามิ วิสฺสาสิโก"ติ ปิยกมฺยตา วา, ตชฺโช วายาโม, ตสฺส
ตทตฺถวิชานนนฺติ. ปเร ปน อภินฺเน กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ภินฺเนเยว โหติ.
     ปรสฺส มมฺมจฺเฉทกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา เอกนฺตผรุสเจตนา ผรุสา วาจา.
มมฺมจฺเฉทโกปิ ปน ปโยโค จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ. มาตาปิตโร หิ
กทาจิ ปุตฺตเก เอวมฺปิ วทนฺติ "โจรา โว ขณฺฑาขณฺฑิกํ กโรนฺตู"ติ. อุปฺปล-
ปตฺตมฺปิ จ เนสํ อุปริ ปตนฺตํ น อิจฺฉนฺติ. อาจริยูปชฺฌายา จ กทาจิ นิสฺสิตเก
เอวํ วทนฺติ "กึ อิเม อหิริกา อโนตฺตปฺปิโน, นิทฺธมถ เน"ติ. อถ จ เนสํ
อาคมาธิคมสมฺปตฺตึ อิจฺฉนฺติ. ยถา จ จิตฺตสณฺหตาย ผรุสวาจา น โหติ,
เอวํ วจนสณฺหตาย อผรุสวาจาปิ น โหติ. น หิ มาราเปตุกามสฺส "อิทํ สุขํ
สยาเปถา"ติ วจนํ อผรุสวาจา โหติ, จิตฺตผรุสตาย ปเนสา ผรุสา วาจาว.
สา ยํ สนฺธาย ปวตฺติตา, ตสฺส อปฺปคุณตาย อปฺปสาวชฺชา, มหาคุณตาย
มหาสาวชฺชา. ตสฺสา ตโย สมฺภารา:- อกฺโกสิตพฺโพ ปโร, กุปิตจิตฺตํ,
อกฺโกสนาติ.
     อนตฺถวิญฺญาปกกายวจีปโยคสมุฏฺฐาปิกา อกุสลเจตนา สมฺผปฺปลาโป. โส
อาเสวนมนฺทตาย อปฺปสาวชฺโช, อาเสวนมหนฺตตาย มหาสาวชฺโช. ตสฺส เทฺว
สมฺภารา:- ภารตยุทฺธสีตาหรณาทินิรตฺถกถาปุเรกฺขารตา, ตถารูปิกถากถนญฺจาติ.
ปเร ปน ตํ กถํ อคณฺหนฺเต กมฺมปถเภโท นตฺถิ, ปเรน สมฺผปฺปลาเป คหิเตเยว
โหติ.
     อภิชฺฌายตีติ อภิชฺฌา, ปรภณฺฑาภิมุขี หุตฺวา ตนฺนินฺนตาย ปวตฺตตีติ
อตฺโถ. สา "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ เอวํ ปรภณฺฑาภิชฺฌายนลกฺขณา, อทินฺนา
ทานํ วิย อปฺปสาวชฺชา มหาสาวชฺชา จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา:- ปรภณฺฑํ,
อตฺตโน ปริณามนญฺจาติ. ปรภณฺฑวตฺถุเก หิ โลเภ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว
กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วต อิทํ มมสฺสา"ติ อตฺตโน น ปริณาเมติ.
     หิตสุขํ พฺยาปาทยตีติ พฺยาปาโท. โส ปรวินาสาย มโนปโทสลกฺขโณ,
ผรุสา วาจา วิย อปฺปสาวชฺโช มหาสาวชฺโช จ. ตสฺส เทฺว สมฺภารา:-
ปรสตฺโต จ, วินาสจินฺตาติ. ปรสตฺตวตฺถุเก ๑- หิ โกเธ อุปฺปนฺเนปิ น ตาว
กมฺมปถเภโท โหติ, ยาว "อโห วตายํ อุจฺฉิชฺเชยฺย วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส วินาสํ
น จินฺเตติ.
     ยถาภุจฺจคฺคหณาภาเวน มิจฺฉา ปสฺสตีติ มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สา "นตฺถิ
ทินฺนนฺ"ติอาทินา นเยน วิปรีตทสฺสนลกฺขณา, สมฺผปฺปลาโป วิย อปฺปสาวชฺชา
มหาสาวชฺชา จ, อปิจ อนิยตา อปฺปสาวชฺชา นิยตา มหาสาวชฺชา. ตสฺสา
@เชิงอรรถ:  สี. ปรสนฺตกวตฺถุเก
เทฺว สมฺภารา:- วตฺถุโน คหิตาการวิปรีตตา, ยถา จ ตํ คณฺหาติ, ตถาภาเวน
ตสฺสุปฏฺฐานนฺติ. ตตฺถ นตฺถิกาเหตุกอกิริยทิฏฺฐีหิ เอว กมฺมปถเภโท โหติ,
อญฺญทิฏฺฐีหิ.
     อิเมสํ ปน ทสนฺนํ อกุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต อารมฺมณโต
เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุ หิ สตฺต ปฏิปาฏิยา เจตนาธมฺมาว โหนฺติ,
อภิชฺฌาทโย ตโต เจตนาสมฺปยุตฺตา.
     โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต, มิจฺฉาทิฏฺฐิ จาติ อิเม อฏฺฐ กมฺมปถา
เอว โหนฺติ, โน มูลานิ. อภิชฺฌาพฺยาปาทา กมฺมปถา เจว มูลานิ จ.
อภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา โลโภ อกุสลมูลํ โหติ, พฺยาปาโท โทโส อกุสลมูลํ.
     อารมฺมณโตติ ปาณาติปาโต ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณโต สงฺขารารมฺมโณ.
อทินฺนาทานํ สตฺตารมฺมณํ สงฺขารารมฺมณํ วา. มิจฺฉาจาโร โผฏฺฐพฺพวเสน
สงฺขารารมฺมโณ. สตฺตารมฺมโณติปิ เอเก. มุสาวาโท สตฺตารมฺมโณ วา
สงฺขารารมฺมโณ วา. ตถา ปิสุณา วาจา. ผรุสา วาจา สตฺตารมฺมณาว
สมฺผปฺปลาโป ทิฏฺฐสุตมุตวิญฺญาตวเสน สตฺตารมฺมโณ วา สงฺขารารมฺมโณ วา
ตถา อภิชฺฌาพฺยาปาโท สตฺตารมฺมโณว มิจฺฉาทิฏฺฐิ เตภูมกธมฺมวเสน
สงฺขารารมฺมณา.
     เวทนาโตติ ปาณาติปาโต ทุกฺขเวทโน โหติ. กิญฺจาปิ หิ ราชาโน โจรํ
ทิสฺวา หสมานาปิ "คจฺฉถ ภเณ, มาเรถ นนฺ"ติ วทนฺติ, สนฺนิฏฺฐาปกเจตนา
ปน เนสํ ทุกฺขสมฺปยุตฺตาว โหติ. อทินฺนาทานํ ติเวทนํ. ตํ หิ ปรภณฺฑํ ทิสฺวา
หฏฺฐตุฏฺฐสฺส คณฺหโต สุขเวทนํ โหติ, ภีตตสิตสฺส คณฺหโต ทุกฺขเวทนํ, ตถา
วิปากนิสฺสนฺทผลานิ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. คหณกาเล มชฺฌตฺตภาเว ฐิตสฺส ปน
คณฺหโต อทุกฺขมสุขเวทนํ โหติ. มิจฺฉาจาโร สุขมชฺฌตฺตวเสน ทฺวิเวทโน,
สนฺนิฏฺฐาปกจิตฺเต ปน มชฺฌตฺตเวทโน น โหติ. มุสาวาโท อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว
ติเวทโน. ตถา ปิสุณา วาจา ผรุสา วาจา ทุกฺขเวทนาว. สมฺผปฺปลาโป
ติเวทโน. ปเรสุ หิ สาธุการํ เทนฺเตสุ เจลาทีนิ อุกฺขิปนฺเตสุ หฏฺฐตุฏฺฐสฺส
สิตาหรณภารตยุทฺธาทีนิ กถนกาเล โส สุขเวทโน โหติ, ปฐมํ ทินฺนเวตฺตเนน
เอเกน ปจฺฉา อาคนฺตฺวา "อาทิโต ปฏฺฐาย กเถหี"ติ วุตฺเต "นิรวเสสํ ยถานุสนฺธิกํ
ปกิณฺณกกถํ กเถสฺสามิ นุ โข, โน"ติ โทมนสฺสิตสฺส กถนกาเล ทุกฺขเวทโน
โหติ, มชฺฌตฺตสฺส กถยโต อทุกฺขมสุขเวทโน โหติ. อภิชฺฌา สุขมชฺฌตฺตวเสน
ทฺวิเวทนา, ตถา มิจฺฉาทิฏฺฐิ. พฺยาปาโท ทุกฺขเวทโน.
     มูลโตติ ปาณาติปาโต โทสโมหวเสน ทฺวิมูลโก โหติ, อทินฺนาทานํ โทสโมหวเสน
วา โลภโมหวเสน วา, มิจฺฉาจาโร โลภโมหวเสน, มุสาวาโท โทสโมหวเสน
วา โลภโมหวเสน วา. ตถา ปิสุณา วาจา สมฺผปฺปลาโป จ. ผรุสา วาจา
โทสโมหวเสน, อภิชฺฌา โมหวเสน เอกมูลา, ตถา พฺยาปาโท. มิจฺฉาทิฏฺฐิ
โลภโมหวเสน ทฺวิมูลาติ.
                       อกุสลกมฺมปถกถา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
     ปาณาติปาตาทีหิ ปน วิรติโย, อนภิชฺฌาอพฺยาปาทสมฺมาทิฏฺฐิโย จาติ อิเม
ทส กุสลกมฺมปถา นาม. ปาณาติปาตาทีหิ เอตาย วิรมนฺติ, สยํ วา
วิรมติ, วิรมณมตฺตเมว วา เอตนฺติ วิรติ. ยา ปาณาติปาตาทีหิ วิรมนฺตสฺส
กุสลจิตฺตสมฺปยุตฺตา วิรติ, สา ปเภทโต ติวิธา โหติ สมฺปตฺตวิรติ สมาทานวิรติ
สมุจฺเฉทวิรตีติ. ตตฺถ อสมาทินฺนสิกฺขาปทานํ อตฺตโน ชาติวยพาหุสจฺจาทีนิ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา "อยุตฺตํ อมฺหากํ เอวรูปํ กาตุนฺ"ติ สมฺปตฺตวตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ
อุปฺปชฺชมานา วิรติ สมฺปตฺตวิรติ นาม. สมาทินฺนสิกฺขาปทานํ ปน สิกฺขาปท-
สมาทาเน จ ตตุตฺตริ จ อตฺตโน ชีวิตมฺปิ ปริจฺจชิตฺวา วตฺถุํ อวีติกฺกมนฺตานํ
อุปฺปชฺชมานา วิรติ สมาทานวิรติ นาม. อริยมคฺคสมฺปยุตฺตา ปน วิรติ
สมุจฺเฉทวิรติ นาม, ยสฺมา อุปฺปตฺติโต ปภุติ อริยปุคฺคลานํ "ปาณํ
ฆาเตสฺสามา"ติอาทิจิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชตีติ.
     อิทานิ อกุสลกมฺมปถานํ วิย อิเมสํ กุสลกมฺมปถานํ ธมฺมโต โกฏฺฐาสโต
อารมฺมณโต เวทนาโต มูลโตติ ปญฺจหากาเรหิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
     ตตฺถ ธมฺมโตติ เอเตสุปิ ปฏิปาฏิยา สตฺต เจตนาปิ วฏฺฏนฺติ วิรติโยปิ
อนฺเต ตโย เจตนาสมฺปยุตฺตาว.
     โกฏฺฐาสโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต กมฺมปถา เอว, โน มูลานิ, อนฺเต ตโย
กมฺมปถา เจว มูลานิ จ. อนภิชฺฌา หิ มูลํ ปตฺวา อโลโภ กุสลมูลํ โหติ,
อพฺยาปาโท อโทโส กุสลมูลํ, สมฺมาทิฏฺฐิ อโมโห กุสลมูลํ.
     อารมฺมณโตติ ปาณาติปาตาทีนํ อารมฺมณาเนว เอเตสํ อารมฺมณานิ.
วีติกฺกมิตพฺพโตเยว หิ เวรมณี นาม โหติ. ยถา ปน นิพฺพานารมฺมโณ อริยมคฺโค
กิเลเส ปชหติ, เอวํ ชีวิตินฺทฺริยาทิอารมฺมณาเปเต กมฺมปถา ปาณาติปาตาทีนิ
ทุสฺสีลฺยานิ ปชหนฺตีติ.
     เวทนาโตติ สพฺเพ สุขเวทนา วา โหนฺติ มชฺฌตฺตเวทนา วา. กุสลํ ปตฺวา
หิ ทุกฺขา เวทนา นาม นตฺถิ.
     มูลโตติ ปฏิปาฏิยา สตฺต ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภอโทสอโมหวเสน
ติมูลา โหนฺติ, ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลา.
อนภิชฺฌา ญาณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโทสาโมหวเสน ทฺวิมูลา,
ญาณวิปฺปยุตฺตจิตฺเตน วิรมนฺตสฺส อโทสวเสน เอกมูลา. อโลโภ ปน อตฺตนาว อตฺตโน
มูลํ น โหติ. อพฺยาปาเทปิ เอเสว นโย. สมฺมาทิฏฺฐิ อโลภาโทสวเสน ทฺวิมูลาวาติ.
                       กุสลกมฺมปถกถา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
     [๔๑] เอวํ ทสกุสลกมฺมปถวเสน สีลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนกฺขมฺมาทีนํ
อรหตฺตมคฺคปริโยสานานํ สตฺตตฺตึสธมฺมานํ วเสน ทสฺเสตุํ เนกฺขมฺเมน
กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเฐน สีลํ อวีติกฺกมฏฺเฐน สีลนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา
เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรติ น วีติกฺกมติ, ตสฺมา เนกฺขมฺมํ สีลนฺติ อธิปฺปาโย.
ปจฺจตฺตตฺเถ วา กรณวจนํ เนกฺขมฺมนฺติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุ. ปาฬิยํ ปน
เนกฺขมฺมอพฺยาปาเท ทสฺเสตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนยตฺตา เสสํ สงฺขิปิตฺวา อนฺเต
อรหตฺตมคฺโคเยว ทสฺสิโต.
     เอวํ สํวรอวีติกฺกมวเสน สีลํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํเยว ทฺวินฺนํ
ปเภททสฺสนตฺถํ ปญฺจ สีลานิ ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลนฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ
ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, ปาณาติปาตา เวรมณี สีลํ, ปาณาติปาตสฺส
ปฏิปกฺขเจตนา สีลํ, ปาณาติปาตสฺส สํวโร สีลํ, ปาณาติปาตสฺส อวีติกฺกโม
สีลนฺติ โยชนา กาตพฺพา. ปหานนฺติ จ โกจิ ธมฺโม นาม นตฺถิ อญฺญตฺร
วุตฺตปฺปการานํ ปาณาติปาตาทีนํ อนุปฺปาทมตฺตโต. ยสฺมา ปน ตํ ตํ
ปหานํ ตสฺส ตสฺส กุสลสฺส ธมฺมสฺส ปติฏฺฐานฏฺเฐน อุปธารณํ โหติ,
วิปฺปกิณฺณสภาวากรเณน จ สโมธานํ, ตสฺมา ปุพฺเพ วุตฺเตเนว อุปธารณ-
สโมธานสงฺขาเตน สีลนฏฺฐน สีลนฺติ วุตฺตํ. อิตเร จตฺตาโร ธมฺมา ตโต
เวรมณิวเสน ตสฺส ตสฺส สํวรวเสน ตทุภยสมฺปยุตฺตเจตนาวเสน ตํ ตํ
อวีติกฺกมนฺตสฺส อวีติกฺกมวเสน จ เจตโส ปวตฺติสมฺภาวํ สนฺธาย วุตฺตา.
     อถ วา ปหานมฺปิ ธมฺมโต อตฺถิเยว. กถํ. ปหียเต อเนน ปาณาติปาตาทิปฺ-
ปฏิปกฺโข, ปชหติ วา ตํ ปฏิปกฺขนฺติ ปหานํ. กินฺตํ? สพฺเพปิ กุสลา ขนฺธา.
อญฺเญ ปน อาจริยา "เนกฺขมฺมาทีสุปิ `เวรมณี สีลนฺ'ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา สพฺพ-
กุสเลสุปิ นิยตเยวาปนกภูตา วิรติ นาม อตฺถี"ติ วทนฺติ, น ตถา อิธาติ. เอวมิเมหิ
ปหานาทีหิ ปญฺจหิ ปเทหิ วิเสเสตฺวา ปริยนฺตาปริยนฺตสีลทฺวเย อปริยนฺตสีลเมว
วุตฺตํ. ตสฺมา เอวํ หิ เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ
ฯเปฯ สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขตีติ วุตฺตํ.
     ตตฺถ อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺตีติ "สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถายา"ติ ๑- จ
"อวิปฺปฏิสารตฺถานิ โข อานนฺท กุสลานิ สีลานิ อวิปฺปฏิสารานิสํสานี"ติ ๒- จ
วจนโต อวิปฏิสารตฺถาย สํวตฺตนฺติ "วิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถายา"ติ ๓- จ "โยนิโสมน
สิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายตี"ติ ๓- จ วจนโต ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ "ปามุชฺชํ ปี
ตตฺถายา"ติ ๑- จ "ปมุทิตสฺส ปีติ ชายตี"ติ ๑- จ วจนโต ปีติยา สํวตฺตนฺติ. "ปีติ
ปสฺสทฺธตฺถายา"ติ ๑- จ "ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภตี"ติ ๔- จ วจนโต ปสฺสทฺธิยา
สํวตฺตนฺติ "ปสฺสทฺธิ สุขตฺถายา"ติ จ "ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทตี"ติ จ วจนโต
โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ. เจตสิกํ สุขํ หิ โสมนสฺสนฺติ วุจฺจติ. อาเสวนายาติ
ภุสา เสวนา อาเสวนา. กสฺส อาเสวนา? อนนฺตรํ โสมนสฺสวจเนน สุขสฺส
วุตฺตตฺตา สุขํ สิทฺธํ. "สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยตี"ติ จ วจนโต เตน สุเขน สมาธิ
@เชิงอรรถ:  วิ.ป. ๘/๓๖๖/๓๔๔  ก ๒๔/๑/๑,๒๕๘  ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๙
@ ที.สี. ๙/๔๖๖/๒๐๔ ที.ปา. ๓/๓๒๒/๒๑๔, สํ.มหา. ๑๙/๓๗๖, อํ. ปญฺจก. ๒๒/๒๖/๒๓
สิทฺโธ โหติ. เอวํ สิทฺธสฺส สมาธิสฺส อาเสวนา. ตสฺส สมาธิสฺส อาเสวนาย
สํวตฺตนฺติ, ปคุณพลวภาวาย สํวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. ภาวนายาติ ตสฺเสว สมาธิสฺส
วุทฺธิยา. พหุลีกมฺมายาติ ตสฺเสว สมาธิสฺส ปุนปฺปุนํ กิริยาย. อวิปฺปฏิสาราทิปฺ-
ปวตฺติยา มูลการณํ หุตฺวา สมาธิสฺส สทฺธินฺทฺริยาทิอลงฺการสาธเนน อลงฺการาย
สํวตฺตนฺติ. อวิปฺปฏิสาราทิกสฺส สมาธิสมฺภารสฺส สาธเนน ปริกฺขาราย
สํวตฺตนฺติ "เย จ โข อิเม ๑- ปพฺพชิเตน ชีวิตปริกฺขารา สมุทาเนตพฺพา"ติอาทีสุ ๒-
วิย หิ เอตฺถ สมฺภารตฺโถ ปริกฺขารสทฺโท. "รโถ เสตปริกฺขาโร, ฌานกฺโข
จกฺกวีริโย"ติอาทีสุ ๓- ปน อลงฺการตฺโถ. "สตฺตหิ นครปริกฺขาเรหิ สุปริกฺขตํ
โหตี"ติอาทีสุ  ๔- ปริวารตฺโถ. อิธ ปน อลงฺการปริวารานํ วิสุํ อาคตตฺตา
สมฺภารตฺโถติ วุตฺตํ. สมฺภารตฺโถ จ ปจฺจยตฺโถติ. มูลการณภาเวเนว สมาธิ-
สมฺปยุตฺตผสฺสาทิธมฺมสมฺปตฺติสาธเนน. ปริวาราย สํวตฺตนฺติ ๑- สมาธิสฺส วิปสฺสนาย
จ ปทฏฺฐานภาวปาปเนน วสีภาวปาปเนน จ ปริปุณฺณภาวสาธนโต ปาริปูริยา
สํวตฺตนฺติ.
     เอวํ สีลูปริสฺสเย สพฺพาการปริปูรํ สมาธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ "สมาหิเตน
จิตฺเตน ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ, ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ
วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจตี"ติ ๕- วจนโต สีลมูลกานิ สมาธิปทฏฺฐานานิ ยถาภูตญาณ-
ทสฺสนาทีนิ ทสฺเสนฺโต เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทิมาห. นิพฺพิทาย หิ ทสฺสิตาย
ตสฺสา ปทฏฺฐานภูตํ ยถาภูตญาณทสฺสนํ ทสฺสิตเมว โหติ. ตสฺมึ หิ อสิทฺเธ
นิพฺพิทา น สิชฺฌตีติ. ตานิ ปน วุตฺตตฺถาเนว. ยถาภูตญาณทสฺสนํ ปเนตฺถ
สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห.
@เชิงอรรถ:  ม. เย เกจิเม  ม.มู. ๑๒/๑๙๒/๑๖๓  สํ.มหา. ๑๙/๔/๕
@ องฺ.สตฺตก. ๒๓/๖๔/๑๐๗ (สฺยา)  ที.ปา. ๑๑/๓๕๙/๒๗๒, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๓/๘๙
     เอวํ อมตมหานิพฺพานปริโยสานํ สีลปฺปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส สีลสฺส
อธิสีลสิกฺขาภาวํ ตํมูลกา จ อธิจิตฺตอธิปญฺญาสิกฺขา ทสฺเสตุกาโม เอวรูปานํ
สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลนฺติอาทิมาห. ตตฺถ สํวโรเยว. ปาริสุทฺธิ สํวร-
ปาริสุทฺธิ. เอวรูปานํ อปริยนฺตภูตานํ วิวฏฺฏนิสฺสิตานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ
วิวฏฺฏนิสฺสิตตฺตา เสสสีลโต อธิกสีลนฺติ วุจฺจติ. สํวรปาริสุทฺธิยา ฐิตํ จิตฺตนฺต
เอทิสาย สีลสํวรปาริสุทฺธิยา ปติฏฺฐิตํ จิตฺตํ สุฏฺฐุ อวิปฺปฏิสาราทีนํ อาวหณโต
น วิกฺเขปํ คจฺฉติ, สมาธิสฺมึ ปติฏฺฐาตีติ อตฺโถ. อวิกฺเขโปเยว ปาริสุทฺธิ
อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ. โส สพฺพมลวิรหิโต นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ เสสสมาธิโต อธิกตฺตา
อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจติ. จิตฺตสีเสน เหตฺถ สมาธิ นิทฺทิฏฺโฐ. สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา
ปสฺสตีติ ปริสุทฺธึ สีลสํวรํ ญาตปริญฺญาวเสน ตีรณปริญฺญาวเสน จ สมฺมา ปสฺสติ,
เอวเมว อวิกฺเขปปาริสุทฺธิสงฺขาตํ ปาริสุทฺธํ สมาธึ สมฺมา ปสฺสติ. เอวํ ปสฺสโต
จสฺส ทสฺสนสงฺขาตา ปาริสุทฺธิ ทสฺสนปาริสุทฺธิ. สาเยว เสสปญฺญาย อธิกตฺตา
อธิปญฺญาติ วุจฺจติ. โย ตตฺถาติ โย ตตฺถ สํวรอวิกฺเขปทสฺสเนสุ. สํวรฏฺโฐติ
สํวรภาโว. เอวเมว อวิกฺเขปฏฺฐทสฺสนฏฺฐา จ เวทิตพฺพา. อธิสีลเมว สิกฺขา
อธิสีลสิกฺขา. เอวํ อิตราปิ เวทิตพฺพา.
     เอวํ ติสฺโส สิกฺขาโย ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตาสํ ปาริปูริกฺกมํ ทสฺเสตุํ อิมา
ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขตีติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ:- ปจฺเจกํ ปริปูเรตุํ
อาวชฺชนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, อาวชฺชิตฺวา "อยํ นาม สิกฺขา"ติ ชานนฺโตปิ สิกฺขติ
นาม, ชานิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, ปสฺสิตฺวา ยถาทิฏฺฐํ
ปจฺจเวกฺขนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, ปจฺจเวกฺขิตฺวา ตตฺเถว จิตฺตํ อจลํ กตฺวา
ปติฏฺฐเปนฺโตปิ สิกฺขติ นาม, ตํ ตํ สิกฺขาสมฺปยุตฺตสทฺธาวีริยสติสมาธิปญฺญาหิ
สกสกกิจฺจํ กโรนฺโตปิ สิกฺขาติ นาม, อภิญฺเญยฺยาภิชานนกาเลปิ ตํ ตํ กิจฺจํ
กโรนฺโต ติสฺโสปิ สิกฺขาโย สิกฺขาติ นามาติ. ปุน ปญฺจสีลานีติอาทีนิ
วุตฺตตฺถาเนว.
อรหตฺตมคฺเคน สพฺเพ กิเลสนนฺติอาทีสุ ปน อรหนฺตานํ สุฏฺฐุ วิปฺปฏิสาราทิ-
อภาวโต อาเสวนาทิภาวโต จ ตานิ ปทานิ ยุชฺชนฺเตว. เอกนฺตนิพฺพิทายาติอาทีนิ
ปน สติปฏฺฐานสมฺมปฺปธานานิ วิย มคฺคกฺขเณเยว โยเชตพฺพานิ.
     [๔๒] สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสตีติ
อิทํ ปน วจนทฺวยํ ผลสมาปตฺตตฺถาย วิปสฺสนาวเสน โยเชตพฺพํ, ทุติยวจนํ ปน
นิโรธสมาปตฺตตฺถาย วิปสฺสนาวเสนาปิ ยุชฺชติ. อาวชฺชนฺโต สิกฺขตีติอาทีสุ ปญฺจสุ
วจเนสุ อรหโต สิกฺขิตพฺพาภาเวปิ อเสกฺขสีลกฺขนฺธาทิสภาวโต "สิกฺขาตี"ติ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขตีติอาทีนิ ปน มคฺคกฺขณํเยว สนฺธาย
วุตฺตานิ. อญฺญานิปิ อุปจารวิปสฺสนามคฺควเสน วุตฺตานิ วจนานิ ยถาโยคํ
โยเชตพฺพานีติ.
                    สีลมยญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๑๗-๒๔๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=4865&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=4865&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=86              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=951              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1200              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1200              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]