อรรถกถาเล่มที่ ๔๗ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๑ (สทฺธมฺม.๑)

                      ๑๑. มคฺคญาณนิทฺเทสวณฺณนา
     [๖๑] มคฺคญาณนิทฺเทเส มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วุฏฺฐาตีติ ทิฏฺฐานุสยปฺปหาเนน
สมุจฺเฉทวเสน ทฺวาสฏฺฐิเภทโต ๑- มิจฺฉาทิฏฺฐิโต วุฏฺฐาติ. ตทนุวตฺตกกิเลเสหีติ
มิจฺฉาทิฏฺฐิสมฺปโยควเสน จ มิจฺฉาทิฏฺฐิอุปนิสฺสเยน จ อุปฺปชฺชมาเนหิ จ มิจฺฉา-
ทิฏฺฐึ อนุวตฺตมาเนหิ นานาวิเธหิ กิเลเสหิ. เตน ตเทกฏฺฐกิเลสปฺปหานํ วุตฺตํ โหติ.
ทุวิธํ หิ เอกฏฺฐํ สหเชกฏฺฐํ ปหาเนกฏฺฐญฺจ. ตาย ทิฏฺฐิยา สห เอกสฺมึ จิตฺเต,
เอกสฺมึ ปุคฺคเล วา ยาว ปหานา ฐิตาติ ตเทกฏฺฐา. ทิฏฺฐิยา หิ ปหียมานาย ทิฏฺฐิ-
สมฺปยุตฺเตสุ ทฺวีสุ อสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺฐิยา สหชาตา โลโภ โมโห อุทฺธจฺจํ
อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเลสา, ทฺวีสุ สสงฺขาริกจิตฺเตสุ ตาย ทิฏฺฐิยา
สหชาตา โลโภ โมโห ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม กิเสลา สหเชกฏฺฐวเสน
ปหียนฺติ. ทิฏฺฐิกิเลเสเยว ปหียมาเน เตน สห เอกสฺมึ ปุคฺคเล ฐิตา อปายคมนียา
โลโภ โทโส โมโห มาโน วิจิกิจฺฉา ถินํ อุทฺธจฺจํ อหิริกํ อโนตฺตปฺปนฺติ อิเม
กิเลสา ปหาเนกฏฺฐวเสน ปหียนฺติ. ขนฺเธหีติ ตทนุวตฺตเกเหว ขนฺเธหิ, ตํ
ทิฏฺฐึ อนุวตฺตมาเนหิ สหเชกฏฺเฐหิ จ ปหาเนกฏฺเฐหิ จ จตูหิ อรูปขนฺเธหิ,
ตํสมุฏฺฐานรูเปหิ วา สห ปญฺจหิ ขนฺเธหิ มิจฺฉาทิฏฺฐิอาทิกิเลสปจฺจยา อนาคเต
อุปฺปชฺชิตพฺเพหิ วิปากกฺขนฺเธหิ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหีติ ยถาวุตฺตกิเลส-
ขนฺธโต พหิภูเตหิ สพฺพสงฺขารนิมิตฺเตหิ. มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาตีติ โสตาปตฺติ-
มคฺเคน ปหาตพฺเพสุ จตูสุ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตสุ, วิจิกิจฺฉาสหคเต จาติ ปญฺจสุ
จิตฺเตสุ อปายคมนียเสสากุสลจิตฺเตสุ จ มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺฐาติ.
     มิจฺฉาวาจาย วุฏฺฐาตีติ มุสาวาทโต เจว อปายคมนียปิสุณผรุส-
สมฺผปฺปลาเปหิ จ วุฏฺฐาติ. มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺฐาตีติ ปาณาติปาตาทินฺนาทาน-
มิจฺฉาจาเรหิ วุฏฺฐาติ. มิจฺฉา อาชีวา วุฏฺฐาตีติ กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา
@เชิงอรรถ: ๑ เตสฏฺฐิเภทโต (สพฺพตฺถ)
นิปฺเปสิกตา ลาเภนลาภํนิชิคีสนตา อาชีวเหตุเกหิ วา สตฺตหิ กายวจีกมฺเมหิ
วุฏฺฐาติ. มิจฺฉาวายามมิจฺฉาสติมิจฺฉาสมาธีหิ วุฏฺฐานํ มิจฺฉาสงฺกปฺปวุฏฺฐาเน
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มิจฺฉาสตีติ จ สติยา ปฏิปกฺขากาเรน อุปฺปชฺชมานา
กุสลจิตฺตุปฺปาทมตฺตเมว. อุปริมคฺคตฺตเย "ทสฺสนฏฺเฐน สมฺมาทิฏฺฐี"ติอาทีนิ อฏฺฐ
มคฺคงฺคานิ ยถา ปฐมชฺฌานิเก ปฐมมคฺเค ลพฺภนฺติ, ตเถว ลพฺภนฺติ. ตตฺถ
ปฐมมคฺเค สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ. สมฺมาสงฺกปฺปาทโยปิ
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทีนํ ปชหนฏฺเฐเนว เวทิตพฺพา. เอวํ สนฺเต ปฐมมคฺเคเนว ทฺวาสฏฺฐิยา
ทิฏฺฐิคตานํ ปหีนตฺตา อุปริมคฺคตฺตเยน ปหาตพฺพา ทิฏฺฐิ นาม นตฺถิ.
     ตตฺถ สมฺมาทิฏฺฐีติ นามํ กถํ โหตีติ? ยถา วิสํ อตฺถิ วา โหตุ มา
วา, อคโท อคโทเตฺวว วุจฺจติ, เอวํ มิจฺฉาทิฏฺฐิ อตฺถิ วา โหตุ มา วา,
อยํ สมฺมาทิฏฺฐิ เอว นาม. ยทิ เอวํ นานมตฺตเมเวตํ โหติ, อุปริมคฺคตฺตเย ปน
สมฺมาทิฏฺฐิยา กิจฺจาภาโว อาปชฺชติ, มคฺคงฺคานิ น ปริปูเรนฺติ. ตสฺมา สมฺมาทิฏฺฐิ
สกิจฺจกา กาตพฺพา, มคฺคงฺคานิ ปริปูเรตพฺพานีติ. สกิจฺจกา เจตฺถ สมฺมาทิฏฺฐิ
ยถาลาภนิยเมน ทีเปตพฺพา. อุปปริมคฺคตฺตยวชฺโฌ หิ เอโก มาโน อตฺถิ, โส
ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติ, สา ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ. โสตาปตฺติมคฺคสฺมึ หิ
สมฺมาทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐึ ปชหติ. โสตาปนฺนสฺส ปน สกทาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน
อตฺถิ, ตํ มานํ ปชหตีติ สมฺมาทิฏฺฐิ. ตสฺเสว สตฺตอกุสลจิตฺตสหชาโต สงฺกปฺโป
อตฺถิ, เตเหว จิตฺเตหิ วาจงฺคโจปนํ อตฺถิ, กายงฺคโจปนํ อตฺถิ, ปจฺจยปริโภโค
อตฺถิ, สหชาตวายาโม อตฺถิ, อสฺสติยภาโว อตฺถิ, สหชาตจิตฺเตกคฺคตา อตฺถิ, เอเต
มิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย นาม. สกทาคามิมคฺเค สมฺมาสงฺกปฺปาทโย เตสํ ปหาเนน
สมฺมาสงฺกปฺปาทโยติ เวทิตพฺพา. เอวํ สกทาคามิมคฺเค อฏฺฐงฺคานิ สกิจฺจกา โหนฺติ.
สกทาคามิสฺส อนาคามิมคฺควชฺโฌ มาโน อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติ. ตสฺเสว
สตฺตหิ จิตฺเตหิ สหชาตา สงฺกปฺปาทโย อตฺถิ. เตสํ ปหาเนน อนาคามิมคฺเค
อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา เวทิตพฺพา. อนาคามิสฺส อรหตฺตมคฺควชฺโฌ มาโน
อตฺถิ, โส ทิฏฺฐิฏฺฐาเน ติฏฺฐติ. ยานิ ปนสฺส ปญฺจ อกุสลจิตฺตานิ, เตหิ สหชาตา
สงฺกปฺปาทโย อตฺถิ. เตสํ ปหาเนน อรหตฺตมคฺเค อฏฺฐนฺนํ องฺคานํ สกิจฺจกตา
เวทิตพฺพา.
     โอฬาริกาติ กายวจีทฺวาเร วีติกฺกมสฺส ปจฺจยภาเวน ถูลภูตมฺหา.
กามราคสญฺโญชนาติ เมถุนราคสงฺขาตา สญฺโญชนา. โส หิ กามภเว สญฺโญเชตีติ
สญฺโญชนนฺติ วุจฺจติ. ปฏิฆสญฺโญชนาติ พฺยาปาทสญฺโญชนา. โส หิ อารมฺมเณ
ปฏิหญฺญตีติ ปฏิฆนฺติ วุจฺจติ. เต เอว ถามคตฏฺเฐน สนฺตาเน อนุเสนฺตีติ อนุสยา.
อณุสหคตาติ อนุภูตา, สุขุมภูตาติ อตฺโถ. ตพฺภาเว หิ เอตฺถ สหคตสทฺโท.
สกทาคามิสฺส หิ กามราคพฺยาปาทา ทฺวีหิ การเณหิ อณุภูตา อธิจฺจุปฺปตฺติยา
จ ปริยุฏฺฐานมนฺทตาย จ. ตสฺส หิ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย กิเลสา อภิณฺหํ น
อุปฺปชฺชนฺติ, กทาจิ กรหจิ อุปฺปชฺชนฺติ. อุปฺปชฺชมานา จ พาลปุถุชฺชนสฺส วิย
มทฺทนฺตา ผรนฺตา ฉาเทนฺตา อนฺธอนฺธํ กโรนฺตา น อุปฺปชฺชนฺติ, ทฺวีหิ ปน
มคฺเคหิ ปหีนตฺตา มนฺทมนฺทา ตนุกาการา หุตฺวา อุปฺปชฺชนฺติ, วีติกฺกมํ ปาเปตุํ
สมตฺถา น โหนฺติ. เอวํ ตนุภูตา อนาคามิมคฺเคน ปหียนฺติ. รูปราคาติ รูปภเว
ฉนฺทราคา. อรูปราคาติ อรูปภเว ฉนฺทราคา. มานาติ อุนฺนติลกฺขณา. อุทฺธจฺจาติ
อวูปสมลกฺขณา. อวิชฺชายาติ อนฺธลกฺขณาย. ภวราคานุสยาติ รูปราคารูปราควเสน
ปวตฺตภวราคานุสยา.
     [๖๒] อิทานิ มคฺคญาณสํวณฺณนํ กโรนฺโต อชาตํ ฌาเปตีติอาทิมาห. ตตฺถ
อชาตํ ฌาเปตีติ ชาเตน, ฌานงฺเคน ปวุจฺจตีติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภูเตน
เตน เตน โลกุตฺตรฌาเนน ตํสมงฺคีปุคฺคโล อชาตเมว ตํ ตํ กิเลสํ ฌาเปติ
ทหติ สมุจฺฉินฺทตีติ, เตน การเณน ตํ โลกุตฺตรํ ฌานนฺติ ปวุจฺจตีติ อตฺโถ.
ฌานวิโมกฺเข กุสลตาติ ตสฺมึ อริยมคฺคสมฺปยุตฺเต วิตกฺกาทิเก ฌาเน จ
วิโมกฺขสงฺขาเต อริยมคฺเค จ อสมฺโมหวเสน กุสลตาย ปฐมมํคฺเคเนว ปหีนาสุ
นานาทิฏฺฐีสุ น กมฺปติ. ฌานํ นาม ทุวิธํ อารมฺมณูปนิชฺฌานญฺจ
ลกฺขณูปนิชฺฌานญฺจ. โลกิยปฐมชฺฌานาทิกํ กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ,
วิปสฺสนาสงฺขารานํ สภาวสามญฺญลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ, โลกุตฺตรํ นิพฺพาเน
ตถลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺเฐน ฌานํ. อิธ ปน โคตฺรภุนาปิ สาธารณํ
ลกฺขณูปนิชฺฌานฏฺฐํ อนามสิตฺวา อสาธารเณน กิเลสฌาปนฏฺเฐน ฌานํ วุตฺตํ.
วิโมกฺขฏฺโฐ ปเนตฺถ นิพฺพานารมฺมเณ สุฏฺฐุ อธิมุจฺจนฏฺโฐ กิเลเสหิ จ สุฏฺฐุ
มุจฺจนฏฺโฐ.
     สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสตีติ อปฺปนูปจารขณิกสมาธีนํ อญฺญตเรน
สมาธินา ปฐมํ จิตฺตสมาธานํ กตฺวา ปจฺฉา ยถา วิปสฺสติ จ. สมุจฺจยตฺโถ
เจสทฺโท วิปสฺสนํ สมุจฺจิโนติ. วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเหติ วิปสฺสนา
นาเมสา ลูขภูตา นิรสฺสาทา, สมโถ จ นาม สินิทฺธภูโต สอสฺสาโท. ตสฺมา
ตาย ลูขภูตํ สิเนเหตุํ วิปสฺสมาโน ตถา จ สมาทเห. วิปสฺสมาโน ปุน สมาธึ
ปวิสิตฺวา จิตฺตสมาธานญฺจ ตเถว กเรยฺย, ยเถว วิปสฺสนนฺติ อตฺโถ. อิธ
เจสทฺโท สมาทหนํ สมุจฺจิโนติ. น อุภยตฺถาปิ คาถาพนฺธานุวตฺตเนน เจกาโร
กโต, อตฺโถ ปน จการตฺโถ เอว. วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหูติ ยสฺมา
สมถวิปสฺสนานํ ยุคนทฺธภาเว สติ อริยมคฺคปาตุภาโว โหติ, ตสฺมา
อริยมคฺคชนนสมตฺถตฺตา ยทา ตทุภยสหโยโค โหติ, ตทา วิปสฺสนา จ สมโถ จ
อหุ, สมถวิปสฺสนา ภูตา นาม โหตีติ อตฺโถ. ตา จ สมถวิปสฺสนา
อริยมคฺคาภิมุขีกาเล จ มคฺคกฺขเณ จ สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร สมาโน
สโม ภาโค โกฏฺฐาโส เอเตสนฺติ สมานภาคา, ยุเค นทฺธา วิยาติ ยุคนทฺธา,
อญฺญมญฺญํ อนติวตฺตฏฺเฐน สมธุรา สมพลาติ อตฺโถ. วิตฺถาโร ปนสฺส
ยุคนทฺธกถายํ อาวิภวิสฺสติ.
     ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํ. ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา,
ผสฺเสติ อมตํ ปทนฺติ ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ นิพฺพานนฺติ ปฏิปนฺนสฺส
ตโต นิพฺพานทสฺสนํ อริยมคฺคญาณํ ทุภโต วุฏฺฐิตา ปญฺญา นาม. สา เอว
จ ปญฺญา อมตํ ปทํ นิพฺพานํ อารมฺมณผุสเนน ผุสติ, ปฏิลภตีติ อตฺโถ. นิพฺพานํ
หิ อตปฺปกฏฺเฐน อมตสทิสนฺติ อมตํ, นาสฺส มตํ มรณํ วโย อตฺถีติปิ อมตํ,
ปุพฺพภาคโต ปฏฺฐาย มหตา อุสฺสาเหน มหติยา ปฏิปทาย ปชฺชติ ปฏิปชฺชียตีติ
ปทนฺติ วุจฺจติ.
     วิโมกฺขจริยํ ชานาตีติ วิโมกฺขปฺปวตฺตึ อสมฺโมหวเสน ชานาติ, ปจฺจเวกฺขณ-
วเสน ชานาติ. "ทุภโต วุฏฺฐาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺฐานา จตฺตาโร วิโมกฺขา,
ทุภโต วุฏฺฐานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺฐานา ปฏิปฺปสฺสทฺธิ
จตฺตาโร วิโมกฺขา"ติ หิ อุปริ วิโมกฺขกถายํเยว ๑- อาคตา วิโมกฺขจริยา เวทิตพฺพา.
เตสํ วิตฺถาโร ตตฺเถว อาคโต. นานตฺเตกตฺตโกวิโทติ เตสํ วิโมกฺขานํ นานา-
ภาเว เอกภาเว จ กุสโล. ทุภโตวุฏฺฐานวิโมกฺขวเสน หิ เตสํ เอกตฺตํ, จตุอริยมคฺค-
วเสน นานตฺตํ, เอเกกสฺสาปิ วา อริยมคฺคสฺส อนุปสฺสนาเภเทน นานตฺตํ,
อริยมคฺคภาเวน เอกตฺตํ เวทิตพฺพํ. ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส
จ ภาวนาสงฺขาตสฺส จาติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลตาย. ทสฺสนนฺติ หิ
โสตาปตฺติมคฺโค. โส หิ ปฐมํ นิพฺพานทสฺสนโต ทสฺสนนฺติ วุตฺโต. โคตฺรภุ
ปน กิญฺจาปิ ปฐมตรํ นิพฺพานํ ปสฺสติ, ยถา ปน รญฺโญ สนฺติกํ เกนจิเทว
กรณีเยน อาคโต ปุริโส ทูรโตว รถิกาย จรนฺตํ หตฺถิกฺขนฺธคตํ ราชานํ ทิสฺวาปิ
"ทิฏฺโฐ เต ราชา"ติ ปุฏฺโฐ ทิสฺวา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกตตฺตา "น ปสฺสามี"ติ
อาห, เอวเมว นิพฺพานํ ทิสฺวา กตฺตพฺพสฺส กิเลสปฺปหานสฺสาภาวา "น
ทสฺสนนฺ"ติ วุจฺจติ. ตํ หิ ญาณํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺฐาเน ติฏฺฐติ. ภาวนาติ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๒๐๙/๒๕๐
เสสมคฺคตฺตยํ. ตํ หิ ปฐมมคฺเคน ทิฏฺฐสฺมึเยว ธมฺเม ภาวนาวเสน อุปฺปชฺชติ,
น อทิฏฺฐปุพฺพํ กิญฺจิ ปสฺสติ, ตสฺมา "ภาวนา"ติ วุจฺจติ. เหฏฺฐา ปน ภาวนา-
มคฺคสฺส อปรินิฏฺฐิตตฺตา "ทฺวินฺนํ ญาณานนฺ"ติ อวตฺวา โสตาปตฺติสกทาคามิ-
อนาคามิมคฺคลาภิโน สนฺธาย "ฌานวิโมกฺเข กุสลตา"ติ วุตฺตํ, อรหตฺตมคฺคลาภิโน
ปน ภาวนามคฺคสฺส ปรินิฏฺฐิตตฺตา "ทฺวินฺนํ ญาณานํ กุสลา"ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
                     มคฺคญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๒๙๖-๓๐๑.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6611&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6611&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=143
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1646
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=1964
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=1964
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31