บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๔๗

๑๗. จริยานานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา [๖๘] จิรยานานตฺตญาณนิทฺเทเส วิญฺญาณจริยาติอาทีสุ อารมฺมเณ จรตีติ จริยา, วิญฺญาณเมว จริยา วิญฺญาณจริยา. อญฺญาเณน จรณํ, อญฺญาเณน วา จรติ, อญฺญาเต วา จรติ, อญฺญาณสฺส วา จรณนฺติ อญฺญาณจริยา. ญาณเมว จริยา, ญาเณน วา จริยา, ญาเณน วา จรติ, ญาเต วา จรติ, ญาณสฺส วา จรณนฺติ ญาณจริยา. ทสฺสนตฺถายาติ รูปทสฺสนตฺถาย ปวตฺตา. อาวชฺชน- กิริยาอพฺยากตาติ ภวงฺคสนฺตานโต อปเนตฺวา รูปารมฺมเณ จิตฺตสนฺตานํ อาวชฺเชติ นาเมตีติ อาวชฺชนํ, วิปากาภาวโต กรณมตฺตนฺติ กิริยา, กุสลากุสลวเสน น พฺยากตาติ อพฺยากตา. ทสฺสนฏฺโฐติ ปสฺสนฺติ เตน, สยํ วา ปสฺสติ, ทสฺสน- มตฺตเมว วา ตนฺติ ทสฺสนํ, ทสฺสนเมว อตฺโถ ทสฺสนฏฺโฐ. จกฺขุวิญฺญาณนฺติ @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ธ. ๒๕/๒๗๗/๖๔ ^๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๐๔ (สฺยา)

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๘.

กุสลวิปากํ วา อกุสลวิปากํ วา. ทิฏฺฐตฺตาติ อทิฏฺเฐ สมฺปฏิจฺฉนฺนสฺส อภาวโต จกฺขุวิญฺญาเณน รูปารมฺมณสฺส ทิฏฺฐตฺตา. อภินิโรปนา วิปาก- มโนธาตูติ ทิฏฺฐารมฺมณเมว อาโรหตีติ อภินิโรปนา, อุภยวิปากา สมฺปฏิจฺฉนฺน- มโนธาตุ. อภินิโรปิตตฺตาติ รูปารมฺมณํ อภิรุฬฺหตฺตา. วิปากมโนวิญฺญาณธาตูติ อุภยวิปากา สนฺตีรณมโนวิญฺญาณธาตุ. เอส นโย โสตทฺวาราทีสุปิ. สนฺตีรณานนฺตรํ โวฏฺฐพฺพเน อวุตฺเตปิ อฏฺฐกถาจริเยหิ วุตฺตตฺตา ลพฺภตีติ คเหตพฺพํ. วิชานนตฺถายาติ ธมฺมารมฺมณสฺส เจว รูปาทิอารมฺมณสฺส จ วิชานนตฺถาย. อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ มโนทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ. วิชานนฏฺโฐติ ตทนนฺตรชวนวเสน อารมฺมณสฺส วิชานนเมว อตฺโถ, น อญฺโญ. อุปริ อกุสลชวนานํ วิปสฺสนามคฺค- ผลชวนานญฺจ วิสุํ วุตฺตตฺตา เสสชวนานิ อิธ คเหตพฺพานิ สิยุํ. "กุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ วิญฺญาณจริยา"ติอาทิวจนโต ^๑- ปน หสิตุปฺปาทจิตฺตชวนเมว คเหตพฺพํ. ฉสุ ทฺวาเรสุ อเหตุกานํเยว จิตฺตานํ วุตฺตตฺตา เทฺว อาวชฺชนานิ เทฺว ปญฺจวิญฺญาณานิ เทฺว สมฺปฏิจฺฉนฺนานิ ตีณิ สนฺตีรณานิ เอกํ หสิตุปฺปาท- จิตฺตนฺติ อฏฺฐารส อเหตุกจิตฺตานิเยว วิญฺญาณจริยาติ เวทิตพฺพานิ. [๖๙] อิทานิ วิสยวิชานนมตฺตฏฺเฐน วิญฺญาณจริยาติ ทสฺเสตุํ นีราคา จรตีติ- อาทิมาห, วิญฺญาณํ หิ ราคาทิสมฺปโยเค สทฺธาทิสมฺปโยเค จ อวตฺถนฺตรํ ปาปุณาติ, เตสุ อสติ สกาวตฺถายเมว ติฏฺฐติ. ตสฺมา นีราคาทิวจเนน เตสํ วุตฺตวิญฺญาณานํ วิญฺญาณกิจฺจมตฺตํ ทสฺเสติ. นตฺถิ เอติสฺสา ราโคติ นีราคา. นิราคาติ รสฺสํ กตฺวาปิ ปฐนฺติ. โส ปน รชฺชนวเสน ราโค. อิตเรสุ ทุสฺสนวเสน โทโส. มุยฺหนวเสน โมโห. มญฺญนวเสน มาโน. วิปรีตทสฺสนวเสน ทิฏฺฐิ. อุทฺธตภาโว, อวูป- สนฺตภาโว วา อุทฺธจฺจํ. วิจิกิจฺฉา วุตฺตตฺถา. อนุเสนฺตีติ อนุสยา. "นิรนุสยา"ติ วตฺตพฺเพ นานุสยาติ วุตฺตํ, โสเยวตฺโถ. ปริยุฏฺฐานปฺปตฺตานเมเวตฺถ อภาโว @เชิงอรรถ: ^๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๗๐/๘๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐๙.

เวทิตพฺโพ. น หิ วิญฺญาณจริยา ปหีนานุสยานํเยว วุตฺตา. ยา จ นีราคาทิ- นามา, สา ราคาทีหิ วิปฺปยุตฺตาว นาม โหตีติ ปริยายนฺตรทสฺสนตฺถํ ราค- วิปฺปยุตฺตาติอาทิมาห. ปุน อญฺเญหิ จ วิปฺปยุตฺตํ ตํ ทสฺเสตุํ กุสเลหิ กมฺเมหีติ- อาทิมาห. กุสลานิเยว ราคาทิวชฺชาภาวา อนวชฺชานิ. ปริสุทฺธภาวกเรหิ หิริ- โอตฺตปฺเปหิ ยุตฺตตฺตา สุกฺกานิ. ปวตฺติสุขตฺตา สุโข อุทโย อุปฺปตฺติ เอเตสนฺติ สุขุทฺรยานิ, สุขวิปากตฺตา วา สุโข อุทโย วฑฺฒิ เอเตสนฺติ สุขุทฺรยานิ. วุตฺต- วิปกฺเขน อกุสลานิ โยเชตพฺพานิ. วิญฺญาเต จรตีติ วิญฺญาเณน วิญฺญายมานํ อารมฺมณํ วิญฺญาตํ นาม, ตสฺมึ วิญฺญาเต อารมฺมเณ. กึ วุตฺตํ โหติ? นีลวณฺณโยคโต นีลวตฺถํ วิย วิญฺญาณโยคโต วิญฺญาณํ นาม โหติ, ตสฺมึ วิญฺญาเณ จรตีติ วิญฺญาณจริยาติ วุตฺตํ โหติ. วิญฺญาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ วุตฺตปฺปการสฺส วิญฺญาณสฺส วุตฺตปฺปการา จริยา โหตีติ อตฺโถ. "วิญฺญาณสฺส จริยา"ติ จ โวหารวเสน วุจฺจติ, วิญฺญาณโต ปน วิสุํ จริยา นตฺถิ. ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเฐนาติ อิทํ วุตฺตปฺปการํ จิตฺตํ ราคาทิกิเลสาภาเวน ปกติยา เอว ปริสุทฺธํ. ตสฺมา วิชานนมตฺตเมว จริยาติ วิญฺญาณจริยาติ วุตฺตํ โหติ. นิเกฺลสฏฺเฐนาติปิ ปาโฐ. อญฺญาณจริยาย มนาปิเยสูติ มนสิ อปฺเปนฺติ ปสีทนฺติ, มนํ วา อปฺปายนฺติ วฑฺเฒนฺตีติ มนาปานิ, มนาปานิเยว มนาปิยานิ. เตสุ มนาปิเยสุ. ตานิ ปน อิฏฺฐานิ วา โหนฺตุ อนิฏฺฐานิ วา, คหณวเสน มนาปิยานิ. น หิ อิฏฺฐสฺมึเยว ราโค อนิฏฺฐสฺมึเยว โทโส อุปฺปชฺชติ. ราคสฺส ชวนตฺถายาติ สนฺตติวเสน ราคสฺส ชวนตฺถาย ปวตฺตา. อาวชฺชนกิริยาพฺยากตาติ จกฺขุทฺวาเร อโยนิโสมนสิการภูตา อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา มโนธาตุ. ราคสฺส ชวนาติ เยภุยฺเยน สตฺตกฺขตฺตุํ ราคสฺส ปวตฺติ, ปุนปฺปุนํ ปวตฺโต ราโคเยว. อญฺญาณจริยาติ อญฺญาเณน ราคสฺส สมฺภวโต อญฺญาเณน ราคสฺส จริยาติ วุตฺตํ โหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย ตทุภเยน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๐.

อสมเปกฺขนสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ ราคโทสวเสน สมเปกฺขนวิรหิเต รูปารมฺมณสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ. โมหสฺส ชวนตฺถายาติ วิจิกิจฺฉาอุทฺธจฺจวเสน โมหสฺส ชวนตฺถาย. อญฺญาณจริยาติ อญฺญาณสฺเสว จริยา, น อญฺญสฺส. วินิพนฺธสฺสาติอาทีนิ มานาทีนํ สภาววจนานิ. ตตฺถ วินิพนฺธสฺสาติ อุณฺณติวเสน วินิพนฺธิตฺวา ฐิตสฺส. ปรามฏฺฐายาติ รูปสฺส อนิจฺจภาวาทึ อติกฺกมิตฺวา ปรโต นิจฺจภาวาทึ อามฏฺฐาย คหิตาย. วิกฺเขปคตสฺสาติ รูปารมฺมเณ วิกฺขิตฺตภาวํ คตสฺส. อนิฏฺฐงฺคตายาติ อสนฺนิฏฺฐานภาวํ คตาย. ถามคตสฺสาติ พลปฺปตฺตาย. ธมฺเมสูติ รูปาทีสุ วา ธมฺมารมฺมณภูเตสุ วา ธมฺเมสุ. [๗๐] ยสฺมา ราคาทโย อญฺญาเณน โหนฺติ, ตสฺมา ราคาทิสมฺปโยเคน อญฺญาณํ วิเสเสนฺโต สราคา จรตีติอาทิมาห. ตตฺถ สราคา จรตีติ โมหมานทิฏฺฐิมานานุสยทิฏฺฐานุสยอวิชฺชานุสยชวนวเสน. จริยา เวทิตพฺพา. สโทสา จรตีติ โมหอวิชฺชานุสยชวนวเสน สโมหา จรตีติ ราคโทส- มานทิฏฺฐิอุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉานุสยชวนวเสน. สมานา จรตีติ ราคโทสโมหกามราคภว- ราคาวิชฺชานุสยชวนวเสน. สทิฏฺฐิ จรตีติ ราคโมหกามราคาวิชฺชานุสยชวนวเสน. สอุทฺธจฺจา จรติ สวิจิกิจฺฉา จรตีติ โมหอวิชฺชานุสยชวนวเสน. สานุสยา จรตีติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว เอเกกํ อนุสยํ มูลํ กตฺวา ตสฺมึ จิตฺเต ลพฺภมานกเสสานุสย- วเสน สานุสยตา โยเชตพฺพา. ราคสมฺปยุตฺตาติอาทิ สราคาทิเววจนเมว. สา เอว หิ จริยาสมฺปโยควเสน สห ราคาทีหิ วตฺตตีติ สราคาทิอาทีหิ นามานิ ลภติ. ราคาทีหิ สมํ เอกุปฺปาเทกนิโรเธกวตฺเถการมฺมณาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตาติ ราคสมฺปยุตฺตานีติอาทีนิ นามานิ ลภติ. สาเยว จ ยสฺมา กุสลาทีหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา, อกุสลาทีหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา, ตสฺมาปิ อญฺญาณจริยาติ ทสฺเสตุํ กุสเลหิ กมฺเมหีติอาทิมาห. ตตฺถ อญฺญาเตติ โมหสฺส อญฺญาณลกฺขณตฺตา ยถา สภาเวน อญฺญาเต อารมฺมเณ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๑.

[๗๑] ญาณจริยายํ ยสฺมา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทีนํ อนนฺตรปจฺจยภูตา อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา นตฺถิ, ตสฺมา เตสํ อตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตํ อวตฺวา วิวฏฺฏนานุปสฺสนาทโย วุตฺตา. อนุโลมญาณตฺถาย เอว หิ อาวชฺชนา โหติ, ตโต วิวฏฺฏนานุปสฺสนามคฺคผลานิ. ผลสมาปตฺตีติ เจตฺถ มคฺคานนฺตรชา วา โหตุ กาลนฺตรชา ^๑- วา, อุโภปิ อธิปฺเปตา. นีราคา จรตีติอาทีสุ ราคาทีนํ ปฏิกฺขิปน- วเสน นีราคาทิตา เวทิตพฺพา, วิญฺญาณจริยายํ ราคาทีนํ อภาวมตฺตฏฺเฐน. ญาเตติ ยถาสภาวโต ญาเต. อญฺญา วิญฺญาณจริยาติอาทีหิ ติสฺสนฺนํ จริยานํ อญฺญมญฺญมสมฺมิสฺสตํ ทสฺเสติ. วิญฺญาณกิจฺจมตฺตวเสน หิ อเหตุกจิตฺตุปฺปาทา วิญฺญาณจริยา, อญฺญาณกิจฺจวตํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วเสเนว อญฺญาณจริยา, วิเสเสน ญาณกิจฺจการีนํ วิปสฺสนามคฺคผลานํ วเสน ญาณจริยา. เอวมินา อญฺญมญฺญมสมฺมิสฺสา จ, วิปสฺสนํ ฐเปตฺวา สเหตุกกามาวจรกิริยากุสลา จ, สเหตุกกามาวจรวิปากา จ, รูปาวจรารูปาวจรกุสลาพฺยากตา จ ตีหิ จริยาหิ วินิมุตฺตาติ เวทิตพฺพา. นิพฺพานารมฺมณาย วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ญาณจริยาย นิทฺทิฏฺฐตฺตา นิพฺพานมคฺคผลปจฺจเวกฺขณภูตานิ เสกฺขาเสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ ญาณจริยาย สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิ. ตานิปิ หิ วิเสเสน ญาณกิจฺจกราเนวาติ. จริยานานตฺตญาณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา. -------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๗ หน้า ๓๐๗-๓๑๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=47&A=6862&modeTY=2&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=47&A=6862&modeTY=2&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=165 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=1912 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=2290 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=2290 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑ http://84000.org/tipitaka/read/?index_31