อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

หน้าที่ ๔๗.
                            ๒. ทิฏฺฐิกถา
                      ๑. อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๒๒] อิทานิ ญาณกถานนฺตรํ กถิตาย ทิฏฺฐิกถาย อนุปุพฺพอนุวณฺณนา ๑-
อนุปฺปตฺตา. อยํ หิ ทิฏฺฐิกถา ญาณกถาย กตญาณปริจยสฺส สมธิคตสมฺมาทิฏฺฐิสฺส
มิจฺฉาทิฏฺฐิมลวิโสธนา สุกรา โหติ, สมฺมาทิฏฺฐิ จ สุปริสุทฺธา โหตีติ
ญาณกถานนฺตรํ กถิตา. ตตฺถ กา ทิฏฺฐีติอาทิกา ปุจฺฉา, กา ทิฏฺฐีติ
อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติอาทิกํ ปุจฺฉิตปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ, กถํ อภินิเวสปรามาโส
ทิฏฺฐีติอาทิโก วิสฺสชฺชิตวิสฺสชฺชนสฺส วิตฺถารนิทฺเทโส, สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย
อสฺสาททิฏฺฐิโยติอาทิกา ทิฏฺฐิสุตฺตสํสนฺทนาติ เอวมิเม จตฺตาโร ปริจฺเฉทา.
ตตฺถ ปุจฺฉาปริจฺเฉเท ตาว กา ทิฏฺฐีติ ธมฺมปุจฺฉา สภาวปุจฺฉา. กติ
ทิฏฺฐิฏฺฐานานีติ เหตุปุจฺฉา ปจฺจยปุจฺฉา, กิตฺตกานิ ทิฏฺฐีนํ การณานีติ อตฺโถ.
กติ ทิฏฺฐีปริยุฏฺฐานานีติ สมุทาจารปุจฺฉา วิการปุจฺฉา. ทิฏฺฐิโย เอว หิ
สมุทาจารวเสน จิตฺตํ ปริโยนนฺธนฺติโย อุฏฺฐหนฺตีติ ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานิ นาม
โหนฺติ. กติ ทิฏฺฐิโยติ ทิฏฺฐีนํ สงฺขฺยาปุจฺฉา คณนาปุจฺฉา. กติ ทิฏฺฐาภินิเวสาติ
วตฺถุปฺปเภทวเสน อารมฺมณนานตฺตวเสน ทิฏฺฐิปฺปเภทปุจฺฉา. ทิฏฺฐิโย เอว หิ ตํ ตํ
วตฺถุํ ตํ ตํ อารมฺมณํ อภินิวิสนฺติ ปรามสนฺตีติ ทิฏฺฐิปรามาสาติ วุจฺจนฺติ. กตโม
ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ ทิฏฺฐีนํ ปฏิปกฺขปุจฺฉา ปหานูปายปุจฺฉา ๒-.
ทิฏฺฐิการณานิ หิ ขนฺธาทีนิ ทิฏฺฐิสมุคฺฆาเตน ตาสํ การณานิ น โหนฺตีติ ตานิ จ
การณานิ สมุคฺฆาติตานิ นาม โหนฺติ. ตสฺมา ทิฏฺฐิฏฺฐานานิ สมฺมา ภุสํ หญฺญนฺติ
เอเตนาติ ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ วุจฺจติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อนุปุพฺพตฺถานุวณฺณนา  ๒ ม. ปหีนูปายปุจฺฉา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๘.
     อิทานิ เอตาสํ ฉนฺนํ ปุจฺฉานํ กา ทิฏฺฐีติอาทีนิ ฉ วิสฺสชฺชนานิ. ตตฺถ
กา ทิฏฺฐีติ วิสฺสชฺเชตพฺพปุจฺฉา. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ วิสฺสชฺชนํ. สา ๑- ปน
อนิจฺจาทิเก วตฺถุสฺมึ นิจฺจาทิวเสน อภินิวิสติ ปติฏฺฐหติ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ
อภินิเวโส. อนิจฺจาทิอาการํ อติกฺกมิตฺวา นิจฺจนฺติอาทิวเสน วตฺตมาโน ปรโต อามสติ
คณฺหาตีติ ปรามาโส. อถ วา นิจฺจนฺติอาทิกํ ปรํ อุตฺตมํ สจฺจนฺติ อามสติ คณฺหาตีติ
ปรามาโส, อภินิเวโส จ โส ปรามาโส จาติ อภินิเวสปรามาโส. เอวํปกาโร ทิฏฺฐีติ
กิจฺจโต ทิฏฺฐิสภาวํ วิสฺสชฺเชติ. ตีณิ สตนฺติ ตีณิ สตานิ, วจนวิปลฺลาโส กโต.
กตโม ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ ปุจฺฉํ อนุทฺธริตฺวาว โสตาปตฺติมคฺโค
ทิฏฺฐิฏฺฐานสมุคฺฆาโตติ วิสฺสชฺชนํ กตํ.
     [๑๒๓] อิทานิ กถํ อภินิเวสปรามาโสติอาทิ วิตฺถารนิทฺเทโส. ตตฺถ รูปนฺติ
อุปโยควจนํ. รูปํ อภินิเวสปรามาโสติ สมฺพนฺโธ. รูปนฺติ เจตฺถ รูปูปาทานกฺขนฺโธ
กสิณรูปญฺจ. "เอตํ มมา"ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ, "เอโสหมสฺมี"ติ
อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐิ, "เอโส เม อตฺตา"ติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ ปจฺเจกํ
โยเชตพฺพํ. เอตนฺติ สามญฺญวจนํ. เตเนว "เวทนํ เอตํ มม, สงฺขาเร เอตํ มมา"ติ
นปุํสกวจนํ เอกวจนญฺจ กตํ. เอโสติ ปน วตฺตพฺพํ อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺเคกวจนํ ๒-
กตํ. เอตํ มมาติ ตณฺหามญฺญนามูลิกา ทิฏฺฐิ. เอโสหมสฺมีติ มานมญฺญนามูลิกา ทิฏฺฐิ.
     เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิมญฺญนา เอว. เกจิ ปน "เอตํ มมาติ มมํการกปฺปนา,
เอโสหมสฺมีติ อหํการกปฺปนา, เอโส เม อตฺตาติ อหํการมมํการกปฺปิโต
อตฺตาภินิเวโสติ จ, ตถา ยถากฺกเมเนว ตณฺหามูลนิเวโส มานปคฺคาโห,
ตณฺหามูลนิวิฏฺโฐ มานปคฺคหิโต, อตฺตาภินิเวโสติ จ, สงฺขารานํ ทุกฺขลกฺขณาทสฺสนํ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โส  ๒ อิ. ปุลฺลิงฺควจนํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๔๙.
สงฺขารานํ อนิจฺจลกฺขณาทสฺสนํ, สงฺขารานํ ติลกฺขณาทสฺสนเหตุโก
อตฺตาภินิเวโสติ จ, ทุกฺเข อสุเภ จ สุขํ สุภนฺติ วิปลฺลาสคตสฺส, อนิจฺเจ
นิจฺจนฺติ วิปลฺลาสคตสฺส, จตุพฺพิธวิปลฺลาสคตสฺส จ อตฺตาภินิเวโสติ จ,
ปุพฺเพนิวาสญาณสฺส อาการกปฺปนา, ทิพฺพจกฺขุญาณสฺส อนาคตปฏิลาภกปฺปนา,
ปุพฺพนฺตาปรนฺตอิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ กปฺปนิสฺสิตสฺส
อตฺตาภินิเวโสติ จ, นนฺทิยา อตีตมนฺวาคเมติ, นนฺทิยา อนาคตํ ปฏิกงฺขติ,
ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ อตฺตาภินิเวโสติ จ, ปุพฺพนฺเต อญฺญาณเหตุกา
ทิฏฺฐิ, อปรนฺเต อญฺญาณเหตุกา ทิฏฺฐิ, ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจ-
สมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อญฺญาณเหตุโก อตฺตาภินิเวโส"ติ จ เอเตสํ ติณฺณํ
วจนานํ อตฺถํ วณฺณยนฺติ.
     ทิฏฺฐิโย ปเนตฺถ ปฐมํ ปญฺจกฺขนฺธวตฺถุกา, ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตน-
วิญฺญาณกายสมฺผสฺสกายเวทนากายสญฺญากายเจตนากายตณฺหากายวิตกฺกวิจารธาตุ-
ทสกสิณทฺวตฺตึสาการวตฺถุกา ทิฏฺฐิโย วุตฺตา. ทฺวตฺตึสากาเรสุ จ ยตฺถ วิสุํ
อภินิเวโส น ยุชฺชติ, ตตฺถ สกลสรีราภินิเวสวเสเนว วิสุํ อภินิเวโส วิย กโตติ
เวทิตพฺพํ. ตโต ทฺวาทสายตนอฏฺฐารสธาตุเอกูนวีสติอินฺทฺริยวเสน โยชนา กตา. ตีณิ
เอกนฺตโลกุตฺตรินฺทฺริยานิ น โยชิตานิ. น หิ โลกุตฺตรวตฺถุกา ทิฏฺฐิโย โหนฺติ.
สพฺพตฺถาปิ จ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺเสสุ ธมฺเมสุ โลกุตฺตเร ฐเปตฺวา โลกิยา เอว
คเหตพฺพา. อนินฺทฺริยพทฺธรูปญฺจ น คเหตพฺพเมว. ตโต เตธาตุกวเสน
นววิธภววเสน ฌานพฺรหฺมวิหารสมาปตฺติวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺควเสน จ โยชนา กตา.
ชาติชรามรณานํ วิสุํ คหเณ ปริหาโร วุตฺตนโย เอว. สพฺพานิ เจตานิ
รูปาทิกานิ ชรามรณนฺตานิ อฏฺฐนวุติสตํ ปทานิ ภวนฺติ.
     [๑๒๔] ทิฏฺฐิฏฺฐาเนสุ ขนฺธาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ วีสติวตฺถุกายปิ
สกฺกายทิฏฺฐิยา ปญฺจนฺนํ ขนฺธานํเยว วตฺถุตฺตา "เย หิ เกจิ ภิกฺขเว สมณา วา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๐.
พฺราหฺมณา วา อตฺตานํ สมนุปสฺสมานา สมนุปสฺสนฺติ, สพฺเพ เต
ปญฺจุปาทานกฺขนฺเธสุเยว สมนุปสฺสนฺติ, เอเตสํ วา อญฺญตรนฺ"ติ ๑- วุตฺตตฺตา จ
ปญฺจุปาทานกฺขนฺธา ทิฏฺฐีนํ การณํ. อวิชฺชาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อวิชฺชาย
อนฺธีกตานํ ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต "ยายํ ภนฺเต ทิฏฺฐิ `อสมฺมาสมฺพุทฺเธสุ
สมฺมาสมฺพุทฺธา'ติ, อยํ นุ โข ภนฺเต ทิฏฺฐิ กึ ปฏิจฺจ ปญฺญายตีติ.
มหตี โข เอสา กจฺจาน ธาตุ, ยทิทํ อวิชฺชาธาตุ. หีนํ กจฺจาน
ธาตุํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ หีนา สญฺญา หีนา ทิฏฺฐี"ติ ๒- วจนโต
จ อวิชฺชา ทิฏฺฐีนํ การณํ. ผสฺโสปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ เตน ผสฺเสน ผุฏฺฐสฺส
ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต "เย เต ภิกฺขเว สมณพฺราหฺมณา ปุพฺพนฺตกปฺปิกา
ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิโน ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ อเนกวิหิตานิ อธิวุตฺติปทานิ ๓- อภิวทนฺติ,
ตทปิ ผสฺสปจฺจยา"ติ ๔- วจนโต จ ผสฺโส ทิฏฺฐีนํ การณํ. สญฺญาปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ
อาการมตฺตคฺคหเณน อยาถาวสภาวคาหเหตุตฺตา สญฺญาย:-
                 "ยานิ จ ตีณิ ยานิ จ สฏฺฐิ
                 สมณปฺปวาทสิตานิ ภูริปญฺญ
                 สญฺญกฺขรสญฺญนิสฺสิตานิ
                 โอสรณานิ วิเนยฺย ๕- โอฆตม'คา"ติ ๖-
วจนโต "สญฺญานิทานา หิ ปปญฺจสงฺขา"ติ ๗- วจนโต จ สญฺญา ทิฏฺฐีนํ การณํ.
วิตกฺโกปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อาการปริวิตกฺเกน ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต:-
                 "นเหว สจฺจานิ พหูนิ นานา
                 อญฺญตฺร สญฺญาย นิจฺจานิ ๘- โลเก
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ข. ๑๗/๔๗/๓๘  ๒ สํ.นิ. ๑๖/๙๗/๑๔๗  ๓ สี. อธิมุตฺติปทานิ
@๔ ที.สี. ๙/๑๒๓/๔๒  ๕ สี. วิเจยฺย  ๖ ขุ.สุ. ๒๕/๕๔๔/๔๔๐
@๗ ขุ.สุ. ๒๕/๘๘๑/๕๐๖, ขุ.มหา. ๒๙/๕๐๑/๓๓๖ (สฺยา)  ๘ สี. สจฺจานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๑.
                 ตกฺกญฺจ ทิฏฺฐีสุ ปกปฺปยิตฺวา
                 สจฺจํ มุสาติ ทฺวยธมฺมมาหู"ติ ๑-
วจนโต จ วิตกฺโก ทิฏฺฐีนํ การณํ. อโยนิโสมสิกาโรปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ อโยนิโส
มนสิการสฺส อกุสลานํ อสาธารณเหตุตฺตา "ตสฺเสวํ อโยนิโส มนสิกโรโต ฉนฺนํ
ทิฏฺฐีนํ อญฺญตรา ทิฏฺฐิ อุปฺปชฺชตี"ติ ๒- วจนโต จ อโยนิโส มนสิกาโร ทิฏฺฐีนํ
การณํ. ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ปาปมิตฺตสฺส ทิฏฺฐานุคติอาปชฺชเนน
ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต "พาหิรํ ภิกฺขเว องฺคนฺติ กริตฺวา นาญฺญํ เอกงฺคมฺปิ
สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหโต อนตฺถาย สํวตฺตติ. ยถยิทํ ภิกฺขเว ปาปมิตฺตตา"ติ ๓-
วจนโต จ ปาปมิตฺโต ทิฏฺฐีนํ การณํ. ปรโตปิ โฆโส ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ
ทุรกฺขาตธมฺมสฺสวเนน ทิฏฺฐิอุปฺปตฺติโต "เทฺวเม ภิกฺขเว เหตู เทฺว ปจฺจยา
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา อุปฺปาทาย ปรโต จ โฆโส อโยนิโส จ มนสิกาโร"ติ ๔-
วจนโต จ ปรโต โฆโส มิจฺฉาทิฏฺฐิกโต มิจฺฉาทิฏฺฐิปฏิสญฺญุตฺตกถา ทิฏฺฐีนํ การณํ.
     อิทานิ ทิฏฺฐิฏฺฐานนฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ขนฺธา เหตุ ขนฺธา
ปจฺจโยติอาทิมาห. ขนฺธา เอว ทิฏฺฐีนํ อุปาทาย, ชนกเหตุ เจว อุปตฺถมฺภกปจฺจโย จาติ
อตฺโถ. สมุฏฺฐานฏฺเฐนาติ สมุฏฺฐหนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺฐานํ, การณนฺติ
อตฺโถ. เตน สมุฏฺฐานฏฺเฐน, ทิฏฺฐิการณภาเวนาติ ๕- อตฺโถ.
      [๑๒๕] อิทานิ กิจฺจเภเทน ทิฏฺฐิเภทํ ทสฺเสนฺโต กตมานิ อฏฺฐารส
ทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานานีติอาทิมาห. ตตฺถ  ยา ทิฏฺฐีติ อิทานิ วุจฺจมานานํ อฏฺฐารสนฺนํ
ปทานํ สาธารณํ มูลปทํ. ยา ทิฏฺฐิ, ตเทว ทิฏฺฐิคตํ, ยา ทิฏฺฐิ, ตเทว ทิฏฺฐิคหนนฺติ
สพฺเพหิ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. อยาถาวทสฺสนฏฺเฐน ทิฏฺฐิ, ตเทว ทิฏฺฐีสุ คตํ ทสฺสนํ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๘๙๓/๕๐๘, ขุ.มหา. ๒๙/๕๕๙/๓๕๔  ๒ ม.มู. ๑๒/๑๙/๑๒
@๓ องฺ.เอกก. ๒๐/๑๑๑/๑๗  ๔ องฺ.ทุก. ๒๐/๑๒๗/๘๓  ๕ อิ. ฐิติการณภาเวนาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๒.
ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิอนฺโตคธตฺตาติ ทิฏฺฐิคตํ. เหฏฺฐาปิสฺส อตฺโถ วุตฺโตเยว. ทฺวินฺนํ
อนฺตานํ เอกนฺตคตตฺตาปิ ทิฏฺฐิคตํ.
     สา เอว ทิฏฺฐิ ทุรติกฺกมนฏฺเฐน ทิฏฺฐิคหนํ ติณคหนวนคหนปพฺพตคหนานิ
วิย. สาสงฺกสปฺปฏิภยฏฺเฐน ทิฏฺฐิกนฺตารํ โจรกนฺตารวาฬกนฺตารนิรุทกกนฺตาร-
ทุพฺภิกฺขกนฺตารา วิย. ธมฺมสงฺคณิยํ ๑- "ทิฏฺฐิกนฺตาโร"ติ สกลิงฺเคเนว อาคตํ.
สมฺมาทิฏฺฐิยา วินิวิชฺฌนฏฺเฐน ปฏิโลมฏฺเฐน ๒- จ ทิฏฺฐิวิสูกํ. มิจฺฉาทสฺสนํ หิ
อุปฺปชฺชมานํ สมฺมาทสฺสนํ วินิวิชฺฌติ เจว วิโลเมติ จ. ธมฺมสงฺคณิยํ ๑-
"ทิฏฺฐิวิสูกายิกนฺ"ติ อาคตํ. กทาจิ สสฺสตสฺส, กทาจิ อุจฺเฉทสฺส คหณโต ทิฏฺฐิยา
วิรูปํ ผนฺทิตนฺติ ทิฏฺฐิวิปฺผนฺทิตํ. ทิฏฺฐิคติโก หิ เอกสฺมึ ปติฏฺฐาตุํ น
สกฺโกติ, กทาจิ สสฺสตํ อนุสฺสรติ, กทาจิ อุจฺเฉทํ. ทิฏฺฐิเยว อนตฺเถ สํโยเชตีติ
ทิฏฺฐิสญฺโญชนํ. ทิฏฺฐิเยว อนุโตตุทนฏฺเฐน ทุนฺนีหรณียฏฺเฐน จ สลฺลนฺติ
ทิฏฺฐิสลฺลํ. ทิฏฺฐิเยว ปีฬากรณฏฺเฐน สมฺพาโธติ ๓- ทิฏฺฐิสมฺพาโธ. ทิฏฺฐิเยว
โมกฺขาวรณฏฺเฐน ปลิโพโธติ ทิฏฺฐิปลิโพโธ. ทิฏฺฐิเยว ทุมฺโมจนียฏฺเฐน พนฺธนนฺติ
ทิฏฺฐิพนฺธนํ. ทิฏฺฐิเยว ทุรุตฺตรฏฺเฐน ปปาโตติ ทิฏฺฐิปปาโต. ทิฏฺฐิเยว
ถามคตฏฺเฐน อนุสโยติ ทิฏฺฐานุสโย. ทิฏฺฐิเยว อตฺตานํ สนฺตาเปตีติ
ทิฏฺฐิสนฺตาโป. ทิฏฺฐิเยว อตฺตานํ อนุทหตีติ ทิฏฺฐิปริฬาโห. ทิฏฺฐิเยว
กิเลสกายํ คนฺเถตีติ ทิฏฺฐิคนฺโถ. ทิฏฺฐิเยว ภุสํ อาทิยตีติ ทิฏฺฐุปาทานํ.
ทิฏฺฐิเยว "สจฺจนฺ"ติอาทิวเสน อภินิวิสตีติ ทิฏฺฐาภินิเวโส. ทิฏฺฐิเยว
อิทํ ปรนฺติ อามสติ, ปรโต วา อามสตีติ ทิฏฺฐิปรามาโส.
     [๑๒๖] อิทานิ ราสิวเสน โสฬส ทิฏฺฐิโย อุทฺทิสนฺโต กตมา โสฬส
ทิฏฺฐิโยติอาทิมาห. ตตฺถ สุขโสมนสฺสสงฺขาเต อสฺสาเท ทิฏฺฐิ อสฺสาททิฏฺฐิ.
อตฺตานํ อนุคตา ทิฏฺฐิ อตฺตานุทิฏฺฐิ. นตฺถีติ ปวตฺตตฺตา วิปรีตา ทิฏฺฐิ
มิจฺฉาทิฏฺฐิ. สติ กาเย ทิฏฺฐิ, สนฺตี วา กาเย ทิฏฺฐิ สกฺกายทิฏฺฐิ. กาโยติ
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สงฺ. ๓๔/๓๘๑,๑๑๐๕/๑๐๗,๒๕๘  ๒ ม. ปฏิโลมนฏฺเฐน ๓ สี. ถามคตฏฺเฐน
@อนุสมฺพาโธติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๓.
เจตฺถ ขนฺธปญฺจกํ, ขนฺธปญฺจกสงฺขาโต สกฺกาโย วตฺถุ ปติฏฺฐา เอติสฺสาติ
สกฺกายวตฺถุกา. สสฺสตนฺติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ สสฺสตทิฏฺฐิ. อุจฺเฉโทติ ปวตฺตา ทิฏฺฐิ
อุจฺเฉททิฏฺฐิ. สสฺสตาทิอนฺตํ คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกา, อนฺตคฺคาโห วา อสฺสา
อตฺถีติ อนฺตคฺคาหิกา. อตีตสงฺขาตํ ปุพฺพนฺตํ อนุคตา ทิฏฺฐิ ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ.
อนาคตสงฺขาตํ อปรนฺตํ อนุคตา ทิฏฺฐิ อปรนฺตานุทิฏฺฐิ. อนตฺเถ สํโยเชตีติ
สญฺโญชนิกา. อหํการวเสน อหนฺติ อุปฺปนฺเนน มาเนน ทิฏฺฐิยา มูลภูเตน วินิพนฺธา
ฆฏิตา อุปฺปาทิตา ทิฏฺฐิ อหนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ. ตถา มมํการวเสน มมนฺติ
อุปฺปนฺเนน มาเนน วินิพนฺธา ทิฏฺฐิ มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺฐิ. อตฺตโน วทนํ
กถนํ อตฺตวาโท, เตน ปฏิสญฺญุตฺตา พทฺธา ทิฏฺฐิ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ.
อตฺตานํ โลโกติ วทนํ กถนํ โลกวาโท, เตน ปฏิสญฺญุตฺตา ทิฏฺฐิ โลกวาทปฏิสํยุตฺตา
ทิฏฺฐิ. ภโว วุจฺจติ สสฺสตํ, สสฺสตวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ ภวทิฏฺฐิ. วิภโว
วุจฺจติ อุจฺเฉโท, อุจฺเฉทวเสน อุปฺปชฺชนทิฏฺฐิ วิภวทิฏฺฐิ.
     [๑๒๗-๑๒๘] อิทานิ ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวเส นิทฺทิสิตุกาโม กตเม
ตีณิ สตํ ทิฏฺฐาภินิเวสาติ ปุจฺฉิตฺวา เต อวิสฺสชฺเชตฺวาว วิสุํ วิสุํ
อภินิเวสวิสฺสชฺชเนเนว เต วิสฺสชฺเชตุกาโม อสฺสาททิฏฺฐิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส
โหตีติอาทินา นเยน โสฬสนฺนํ ทิฏฺฐีนํ อภินิเวสาการคณนํ ๑- ปุจฺฉิตฺวา ปุน
อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติ ตาสํ โสฬสนฺนํ ทิฏฺฐีนํ
อภินิเวสาการคณนํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ตานิ คณนานิ วิสฺสชฺเชนฺโต
อสฺสาททิฏฺฐิยา กตเมหิ ปญฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหตีติอาทิมาห. ตตฺถ รูปํ
ปฏิจฺจาติ รูปกฺขนฺธํ ปฏิจฺจ. อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสนฺติ "อยํ เม กาโย
อีทิโส"ติ รูปสมฺปทํ นิสฺสาย เคหสฺสิตํ ราคสมฺปยุตฺตํ สุขํ โสมนสฺสํ
อุปฺปชฺชติ. เหฏฺฐา วุตฺเตนฏฺเฐน สุขญฺจ โสมนสฺสญฺจ. ตํเยว รูปสฺส อสฺสาโทติ
@เชิงอรรถ: ๑ สี...คหณํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๔.
รูปนิสฺสโย อสฺสาโท. ตํ หิ สุขํ ตณฺหาวเสน อสฺสาทียติ อุปภุญฺชียตีติ อสฺสาโท.
อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺฐีติ โส อสฺสาโท สสฺสโตติ วา อุจฺฉิชฺชิสฺสตีติ วา สสฺสตํ
วา อุจฺฉิชฺชมานํ วา อตฺตานํ สุขิตํ กโรตีติ วา อภินิเวสปรามาโส โหติ. ตสฺมา
ยา จ ทิฏฺฐิ โย จ อสฺสาโทติ อสฺสาทสฺส ทิฏฺฐิภาวาภาเวปิ อสฺสาทํ วินา
สา ทิฏฺฐิ น โหตีติ กตฺวา อุภยมฺปิ สมุจฺจิตํ. อสฺสาททิฏฺฐีติ อสฺสาเท
ปวตฺตา ทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติ.
     อิทานิ นานาสุตฺเตหิ สํสนฺเทตฺวา มิจฺฉาทิฏฺฐึ มิจฺฉาทิฏฺฐิกญฺจ ครหิตุกาโม
อสฺสาททิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐีติอาทิมาห. ตตฺถ ทิฏฺฐิวิปตฺตีติ
สมฺมาทิฏฺฐิวินาสกมิจฺฉาทิฏฺฐิสงฺขาตทิฏฺฐิยา วิปตฺติ. ทิฏฺฐิวิปนฺโนติ วิปนฺนา
วินฏฺฐา สมฺมาทิฏฺฐิ อสฺสาติ ทิฏฺฐิวิปนฺโน, วิปนฺนทิฏฺฐีติ วุตฺตํ โหติ.
มิจฺฉาทิฏฺฐิยา วา วิปนฺโน วินฏฺโฐติ ทิฏฺฐิวิปนฺโน. น เสวิตพฺโพ
อุปสงฺกมเนน. น ภชิตพฺโพ จิตฺเตน. น ปยิรุปาสิตพฺโพ อุปสงฺกมิตฺวา
นิสีทเนน. ตํ กิสฺส เหตูติ "ตํ เสวนาทิกํ เกน การเณน น
กาตพฺพนฺ"ติ ตสฺส การณปุจฺฉา. ทิฏฺฐิ หิสฺส ปาปิกาติ การณวิสฺสชฺชนํ.
ยสฺมา อสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา, ตสฺมา ตํ เสวนาทิกํ น กาตพฺพนฺติ
อตฺโถ. ทิฏฺฐิ โย ราโคติ ๑- "สุนฺทรา เม ทิฏฺฐี"ติ ทิฏฺฐึ อารพฺภ ทิฏฺฐิยา
อุปฺปชฺชนราโค. ทิฏฺฐิราครตฺโตติ ๒- เตน ทิฏฺฐิราเคน รงฺเคน รตฺตํ
วตฺถํ วิย รตฺโต. น มหปฺผลนฺติ วิปากผเลน. น มหานิสํสนฺติ นิสฺสนฺทผเลน.
     ปุริสปุคฺคลสฺสาติ ปุริสสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส. โลกิยโวหาเรน หิ ปุริ วุจฺจติ
สรีรํ, ตสฺมึ ปุริสฺมึ เสติ ปวตฺตตีติ ปุริโส, ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ ปุํ คลติ
คจฺฉตีติ ปุคฺคโล. เยภุยฺเยน หิ สตฺตา สุคติโต จุตา ทุคฺคติยํเยว นิพฺพตฺตนฺติ.
ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ น มหปฺผลตฺตํ เกน การเณน โหติ. ทิฏฺฐิ หิสฺส
ปาปิกาติ ยสฺมา อสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา, ตสฺมา น มหปฺผลํ โหตีติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ทิฏฺฐิยา ราโคติ  ๒ ก. ทิฏฺฐิราคโต
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๕.
อตฺโถ. เทฺวว คติโยติ ปญฺจสุ คตีสุ เทฺวว คติโย. วิปชฺชมานาย ทิฏฺฐิยา นิรโย.
สมฺปชฺชมานาย ติรจฺฉานโยนิ. ยญฺเจว กายกมฺมนฺติ สกลิงฺคธารณปฏิปทานุ-
โยคอภิวาทนปจฺจุปฏฺฐานอญฺชลิกมฺมาทิ กายกมฺมํ. ยญฺจ วจีกมฺมนฺติ
สกสมยปริยาปุณนสชฺฌายนเทสนาสมาทปนาทิ วจีกมฺมํ. ยญฺจ มโนกมฺมนฺติ
อิธโลกจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ ปรโลกจินฺตาปฏิสํยุตตญฺจ กตากตจินฺตาปฏิสํยุตฺตญฺจ
มโนกมฺมํ ติณกฏฺฐธญฺญพีเชสุ สตฺตทิฏฺฐิสฺส ๑- ทานานุปฺปทานปฏิคฺคหณปริโภเคสุ จ
กายวจีมโนกมฺมานิ. ยถาทิฏฺฐีติ ยา อยํ ทิฏฺฐิ, ตสฺสานุรูปํ. สมตฺตนฺติ
ปริปุณฺณํ. สมาทินฺนนฺติ คหิตํ.
     อฏฺฐกถายํ ปน วุตฺตํ:- ตเทตํ ยถาทิฏฺฐิยํ ฐิตกายกมฺมํ ทิฏฺฐิสหชาตกายกมฺมํ
ทิฏฺฐานุโลมิกกายกมฺมนฺติ ติวิธํ โหติ. ตตฺถ "ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต
มิจฺฉาจรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม"ติ ยํ เอวํ ทิฏฺฐิกสฺส
สโต ปาณาติปาตอทินฺนาทานมิจฺฉาจารสงฺขาตํ กายกมฺมํ, อิทํ ยถาทิฏฺฐิยํ
ฐิตกายกมฺมํ นาม. "ปาณํ หนโต อทินฺนํ อาทิยโต มิจฺฉาจรโต นตฺถิ ตโตนิทานํ
ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส อาคโม"ติ ยํ อิมาย ทิฏฺฐิยา อิมินา ทสฺสเนน สหชาตํ
กายกมฺมํ, อิทํ ทิฏฺฐิสหชาตกายกมฺมํ นาม. ตเทว ปน สมตฺตํ สมาทินฺนํ คหิตํ
ปรามฏฺฐํ ทิฏฺฐานุโลมิกกายกมฺมํ นาม. วจีกมฺมมโนกมฺเมสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ
ปน มุสา ภณโต ปิสุณํ ภณโต ผรุสํ ภณโต สมฺผํ ปลปโต อภิชฺฌาลุโน
พฺยาปนฺนจิตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส สโต นตฺถิ ตโตนิทานํ ปาปํ, นตฺถิ ปาปสฺส
อาคโมติ โยชนา กาตพฺพา. ลิงฺคธารณาทิปริยาปุณนาทิโลกจินฺตาทิวเสน วุตฺตนโย
เจตฺถ สุนฺทโร.
     เจตนาทีสุ ทิฏฺฐิสหชาตา ๒- เจตนา เจตนา นาม. ทิฏฺฐิสหชาตา ปตฺถนา
ปตฺถนา นาม. เจตนาปตฺถนานํ วเสน จิตฺตฏฺฐปนา ปณิธิ นาม. เตหิ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สตฺตทิฏฺฐิ  ๒ ม. ทิฏฺฐิสหคตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๖.
เจตนาทีหิ สมฺปยุตฺตา ผสฺสาทโย สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมา สงฺขารา นาม.
อนิฏฺฐายาติอาทีหิ ทุกฺขเมว วุตฺตํ. ทุกฺขํ หิ สุขกาเมหิ สตฺเตหิ น เอสิตตฺตา
อนิฏฺฐํ. อปฺปิยตฺตา อกนฺตํ. มนโส ๑- อวฑฺฒนโต, มนสิ อวิสปฺปนโต จ
อมนาปํ. อายตึ อภทฺทตาย อหิตํ. ปีฬนโต ทุกฺขนฺติ. ตํ กิสฺส เหตูติ ตํ เอวํ
สํวตฺตนํ เกน การเณน โหตีติ อตฺโถ. อิทานิสฺส การณํ ทิฏฺฐิ หิสฺส
ปาปิกาติ. ยสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ทิฏฺฐิ ปาปิกา ลามกา, ตสฺมา เอวํ สํวตฺตตีติ
อตฺโถ. อลฺลาย ปฐวิยา นิกฺขิตฺตนฺติ อุทเกน ตินฺตาย ภูมิยา โรปิตํ. ปฐวีรสํ
อาโปรสนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเน ปฐวิยา จ สมฺปทํ อาปสฺส จ สมฺปทํ.
พีชนิกฺขิตฺตฏฺฐาเน หิ น สพฺพา ปฐวี น สพฺโพ อาโป จ พีชํ ผลํ คณฺหาเปติ. โย
ปน เตสํ ปเทโส พีชํ ผุสติ, โสเยว พีชํ ผลํ คณฺหาเปติ. ตสฺมา พีชโปสนาย
ปจฺจยภูโตเยว โส ปเทโส ปฐวีรโส อาโปรโสติ เวทิตพฺโพ. รสสทฺทสฺส หิ สมฺปตฺติ
จ อตฺโถ. ยถาห "กิจฺจสมฺปตฺติอตฺเถน รโส นาม ปวุจฺจตี"ติ. โลเก จ "สุรโส
คนฺธพฺโพ"ติ วุตฺเต สุสมฺปนฺโน คนฺธพฺโพติ อตฺโถ ญายติ. อุปาทิยตีติ
คณฺหาติ. โย หิ ปเทโส ปจฺจโย โหติ, ตํ ปจฺจยํ ลภมานํ พีชํ ตํ คณฺหาติ
นาม. สพฺพํ ตนฺติ สพฺพํ ตํ รสชาตํ. ติตฺตกตฺตายาติ โส ปฐวีรโส อาโปรโส
จ อติตฺตโก สมาโนปิ ติตฺตกํ พีชํ นิสฺสาย นิมฺพรุกฺขาทีนํ เตสํ ผลานญฺจ
ติตฺตกภาวาย สํวตฺตติ. กฏุกตฺตายาติ อิทํ ปุริมสฺเสว เววจนํ.
        "วณฺณคนฺธรสูเปโต                  อมฺโพ'ยํ อหุวา ปุเร
        ตเมว ปูชํ ลภมาโน                 เกนมฺโพ กฏุกปฺผโล"ติ ๒-
อาคตฏฺฐาเน วิย หิ อิธาปิ ติตฺตกเมว อปฺปิยฏฺเฐน กฏุกนฺติ เวทิตพฺพํ.
อสาตตฺตายาติ อมธุรภาวาย. อสาทุตฺตายาติปิ ปาโฐ. อสาทุภาวายาติ อตฺโถ.
สาทูติ หิ มธุรํ. พีชํ หิสฺสาติ อสฺส นิมฺพาทิกสฺส พีชํ. เอวเมวนฺติ เอวํ เอวํ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มนสฺส  ๒ ขุ.ชา. ๒๗/๗๑/๕๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๗.
ยสฺมา สุขา เวทนา ปรโม อสฺสาโท, ตสฺมา มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ทุกฺขเวทนาวเสน
อาทีนโว ทสฺสิโตติ. ปุน อฏฺฐารสเภเทน ทิฏฺฐิยา อาทีนวํ ทสฺเสตุํ อสฺสาททิฏฺฐิ
มิจฺฉาทิฏฺฐีติอาทิมาห. ตํ วุตฺตตฺถเมว. อิเมหิ อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ
ปริยุฏฺฐิตจิตฺตสฺส สญฺโญโคติ ทิฏฺฐิยา เอว สํสาเร พนฺธนํ ทสฺเสติ.
     [๑๒๙] ยสฺมา ปน ทิฏฺฐิภูตานิปิ สญฺโญชนานิ อตฺถิ อทิฏฺฐิภูตานิ, ตสฺมา
ตํ ปเภทํ ทสฺเสนฺโต อตฺถิ สญฺโญชนานิ เจวาติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา
กามราคสญฺโญชนสฺเสว อนุนยสญฺโญชนนฺติ อาคตฏฺฐานมฺปิ อตฺถิ, ตสฺมา
อนุนยสญฺโญชนนฺติ วุตฺตํ. กามราคภาวํ อปฺปตฺวา ปวตฺตํ โลกํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ
เวทิตพฺพํ. เสสขนฺธายตนาทิมูลเกสุปิ วาเรสุ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เวทนาปรมตฺตา จ อสฺสาทสฺส เวทนาปริโยสานา เอว เทสนา กตา. สญฺญาทโย
น คหิตา. อิเมหิ ปญฺจตึสาย อากาเรหีติ ปญฺจกฺขนฺธา อชฺฌตฺติกายตนาทีนิ ปญฺจ
ฉกฺกานิ จาติ อิมานิ ปญฺจตึส วตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนอสฺสาทารมฺมณวเสน
ปญฺจตึสาย อากาเรหิ.
                    อสฺสาททิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                     ----------------------
                      ๒. อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๐] อตฺตานุทิฏฺฐิยํ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโนติ อาคมาธิคมาภาวา เญยฺโย
อสฺสุตวา อิติ. ยสฺส หิ ขนฺธธาตุอายตนสจฺจปจฺจยาการสติปฏฺฐานาทีสุ
อุคฺคหปริปุจฺฉาวินิจฺฉยวิรหิตตฺตา อตฺตานุทิฏฺฐิปฏิเสธกโร เนว อาคโม, ปฏิปตฺติยา
อธิคนฺตพฺพสฺส อนธิคตตฺตา น จ อธิคโม อตฺถิ, โส อาคมาธิคมานํ อภาวา
เญยฺโย อสฺสุตวา อิติ. สุตนฺติ หิ พุทฺธวจนาคโม จ สุตผลตฺตา เหตุโวหารวเสน
อธิคโม จ, ตํ สุตํ อสฺส อตฺถีติ สุตวา, น สุตวา อสฺสุตวา. สฺวายํ:-
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๘.
        ปุถูนํ ชนนาทีหิ                     การเณหิ ปุถุชฺชโน
        ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา                  ปุถุวายํ ชโน อิติ.
     โส หิ ปุถูนํ นานปฺปการานํ กิเลสาทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน.
ยถาห:- "ปุถุ กิเลเส ชเนนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ อวิหตสกฺกายทิฏฺฐิกาติ ปุถุชฺชนา,
ปุถุ สตฺถารานํ มุขุลฺโลกิกาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ สพฺพคตีหิ ๑- อาวุฏฺฐิตาติ
ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาภิสงฺขาเร อภิสงฺขโรนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาโอเฆหิ
วุยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ นานาสนฺตาเปหิ สนฺตปฺเปนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ
นานาปริฬาเหหิ ปริทยฺหนฺตีติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจสุ กามคุเณสุ รตฺตา คิทฺธา
คธิตา มุจฺฉิตา อชฺโฌสนฺนา ๒- ลคฺคา ลคฺคิตา ปลิพุทฺธาติ ปุถุชฺชนา, ปุถุ ปญฺจหิ
นีวรเณหิ อาวุตา นิวุตา โอผุตา ปิหิตา ปฏิจฺฉนฺนา ปฏิกุชฺชิตาติ ปุถุชฺชนา"ติ ๓-.
ปุถูนํ วา คณนปฐมตีตานํ อริยธมฺมปรมฺมุขานํ นีจธมฺมสมุทาจารานํ ชนานํ
อนฺโตคธตฺตาปิ ปุถุชฺชนา, ปุถุ วา อยํ วิสุํเยว สงฺขํ คโต วิสํสฏฺโฐ
สีลสุตาทิคุณยุตฺเตหิ อริเยหิ ชโนติปิ ปุถุชฺชโน. เอวเมเตหิ "อสฺสุตวา
ปุถุชฺชโน"ติ ทฺวีหิ ปเทหิ ๔- เย เต:-
        "ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา               พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
        อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก               กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน"ติ
เทฺว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, เตสุ อนฺธปุถุชฺชโน วุตฺโต โหตีติ เวทิตพฺโพ.
     อริยานํ อทสฺสาวีติอาทีสุ อริยาติ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต.
อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียโต พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา
จ พุทฺธสาวกา จ วุจฺจนฺติ, พุทฺธา เอว วา อิธ อริยา. ยถาห:- "สเทวเก
ภิกฺขเว โลเก ฯเปฯ ตถาคโต อริโยติ วุจฺจตี"ติ ๕-. สปฺปุริสาติ เอตฺถ ปน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. นานาคตีหิ  ๒ สี. อชฺโฌปนฺนา
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๔๓๐/๒๙๘ (สฺยา)  ๔ อิ. ปกาเรหิ  ๕ สํ.มหา. ๑๙/๑๐๙๘/๓๘๐
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๕๙.
ปจฺเจกพุทฺธา ตถาคตสาวกา จ "สปฺปุริสา"ติ เวทิตพฺพา. เต หิ โลกุตฺตรคุณโยเคน
โสภนา ปุริสาติ สปฺปุริสา. สพฺเพเยว วา เอเต เทฺวธาปิ วุตฺตา. พุทฺธาปิ
หิ อริยา จ สปฺปุริสา จ ปจฺเจกพุทฺธา พุทฺธสาวกาปิ. ยถาห:-
                 "โย เว กตญฺญู กตเวทิ ธีโร
                 กลฺยาณมิตฺโต ทฬฺหภตฺติ จ โหติ
                 ทุกฺขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจํ
                 ตถาวิธํ สปฺปุริสํ วทนฺตี"ติ ๑-.
     เอตฺถ หิ "กตญฺญู กตเวทิ ธีโร"ติ ปจฺเจกพุทฺโธ วุตฺโต, "กลฺยาณมิตโต
ทฬฺหภตฺติ จา"ติ พุทฺธสาวโก, "ทุขิตสฺส สกฺกจฺจ กโรติ กิจฺจนฺ"ติ
สมฺมาสมฺพุทฺโธติ. อิทานิ โย เตสํ อริยานํ อทสฺสนสีโล, น จ ทสฺสเน สาธุการี, โส
"อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ. โส จ จกฺขุนา อทสฺสาวี ญาเณน อทสฺสาวีติ ทุวิโธ.
เตสุ ญาเณน อทสฺสาวี อิธาธิปฺเปโต. มํสจกฺขุนา หิ ทิพฺพจกฺขุนา วา อริยา
ทิฏฺฐาปิ อทิฏฺฐาว โหนฺติ เตสํ จกฺขูนํ วณฺณมตฺตคหณโต น อริยภาวโคจรโต.
โสณสิงฺคาลาทโยปิ หิ จกฺขุนา อริเย ปสฺสนฺติ, น จ เต อริยานํ ทสฺสาวิโน,
ตสฺมา จกฺขุนา ทสฺสนํ น ทสฺสนํ, ญาเณน ทสฺสนเมว ทสฺสนํ. ยถาห:-
"กึ เต วกฺกลิ อิมินา ปูติกาเยน ทิฏฺเฐน, โย โข วกฺกลิ ธมฺมํ ปสฺสติ, โส
มํ ปสฺสตี"ติ ๒-. ตสฺมา จกฺขุนา ปสฺสนฺโตปิ ญาเณน อริเยหิ ทิฏฺฐํ อนิจฺจาทิลกฺขณํ
อปสฺสนฺโต อริยาธิคตญฺจ ธมฺมํ อนธิคจฺฉนฺโต  อริยกรธมฺมานํ อริยภาวสฺส จ
อทิฏฺฐตฺตา "อริยานํ อทสฺสาวี"ติ เวทิตพฺโพ.
     อริยธมฺมสฺส อโกวิโทติ สติปฏฺฐานาทิเภเท อริยธมฺเม อกุสโล. อริยธมฺเม
อวินีโตติ เอตฺถ ปน:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๗/๗๘/๔๓๖  ๒ สํ.ข. ๑๗/๘๗/๙๖
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๐.
        ทุวิโธ วินโย นาม                  เอกเมเกตฺถ ปญฺจธา
        อภาวโต ตสฺส อยํ                  "อวินีโต"ติ วุจฺจติ.
อยํ หิ สํวรวินโย ปหานวินโยติ ทุวิโธ วินโย. เอตฺถ จ ทุวิเธปิ วินเย เอกเมโก
วินโย ปญฺจธา ภิชฺชติ. สํวรวินโยปิ หิ สีลสํวโร สติสํวโร ญาณสํวโร
ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปญฺจวิโธ. ปหานวินโยปิ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ
สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปญฺจวิโธ.
     ตตฺถ "อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต"ติ ๑- อยํ สีลสํวโร.
"รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี"ติ ๒- อยํ สติสํวโร.
        "ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ (อชิตาติ ภควา)  สติ เตสํ นิวารณํ
        โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ                  ปญฺญาเยเต ปิธียเร"ติ ๓-
อยํ ญาณสํวโร. "ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา"ติ ๔- อยํ ขนฺติสํวโร. "อุปฺปนฺนํ
กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี"ติ ๕- อยํ วีริยสํวโร. สพฺโพปิ จายํ สํวโร ยถาสกํ
สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานญฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต "สํวโร "วินยนโต
"วินโย"ติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว สํวรวินโย ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     ตถา ยํ นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ วิปสฺสนาญาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกน
วิย ตมสฺส เตน เตน วิปสฺสนาญาเณน ตสฺส ตสฺส อนตฺถสฺส ๖- ปหานํ,
เสยฺยถิทํ:- "นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺฐิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน
อเหตุวิสมเหตุทิฏฺฐีนํ, กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน "อหํ มมา"ติ
คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสญฺญาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺฐิยา,
วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺฐิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสญฺญาย, อาทีนวทสฺสเนน
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.วิ. ๓๕/๕๑๑/๒๙๖  ๒ ที.สี. ๙/๒๑๓/๗๐, ม.มู. ๑๒/๒๙๗/๒๕๙, องฺ.ติก. ๒๐/๑๖/๑๐๘
@๓ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๒/๕๓๒  ๔ ม.มู. ๑๒/๒๔,๒๖/๑๔,๑๕  ๕ ม.มู. ๑๒/๒๖/๑๕  ๖ สี. องฺคสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๑.
อสฺสาทสญฺญาย, นิพฺพิทานุปสฺสเนน อภิรติสญฺญาย, มุญฺจิตุกมฺยตาญาเณน
อมุญฺจิตุกมฺยตาย, อุเปกฺขาญาเณน อนุเปกฺขาย, อนุโลมญาเณน ธมฺมฏฺฐิติยํ
นิพฺพาเน จ ปฏิโลมภาวสฺส, โคตฺรภุนา สงฺขารนิมิตฺตคฺคาหสฺส ปหานํ, เอตํ
ตทงฺคปฺปหานํ นาม.
     ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺติภาวนิวารณโต ฆฏปฺปหาเรน
วิย อุทกปิฏฺเฐ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ. อิทํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ
นาม. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต อตฺตโน สนฺตาเน
"ทิฏฺฐิคตานํ ปหานายา"ติอาทินา ๑- นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิกสฺส กิเลสคฺคณสฺส
อจฺจนฺตอปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ
ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ กิเลสานํ, อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ
สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ๒- ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, อิทํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม.
สพฺพมฺปิ เจตํ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเฐน ปหานํ, วินยฏฺเฐน วินโย, ตสฺมา "ปหานวินโย"ติ
วุจฺจติ. ตํตํปหานวโต วา ตสฺส ตสฺส วินยสฺส สมฺภวโตเปตํ "ปหานวินโย"ติ
วุจฺจติ เอวํ ปหานวินโยปิ ปญฺจธา ภิชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
     เอวมยํ สงฺเขปโต ทุวิโธ, ปเภโท จ ทสวิโธ วินโย ภินฺนสํวรตฺตา
ปหาตพฺพสฺส จ อปฺปหีนตฺตา ยสฺมา เอตสฺส อสฺสุตวโต ปุถุชฺชนสฺส นตฺถิ, ตสฺมา
อภาวโต ตสฺส อยํ "อวินีโต"ติ วุจฺจตีติ. เอส นโย สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี
สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโตติ เอตฺถาปิ. นินฺนานาการณญฺหิ
เอตํ อตฺถโต. ยถาห:- "เยว เต อริยา, เตว เต. สปฺปุริสา. เยว เต สปฺปุริสา,
เตว เต อริยา. โยว โส อริยานํ ธมฺโม. โสว โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม. โยว
โส สปฺปุริสานํ ธมฺโม, โสว โส อริยานํ ธมฺโม. เยว เต อริยวินยา, เตว
@เชิงอรรถ: ๑ อภิ.สํ. ๓๔/๒๗๗/๘๔, อภิ.วิ. ๓๕/๖๓๔/๓๒๕  ๒ ก. สพฺพสงฺขตสฺสฏตฺตา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๒.
เต สปฺปุริสวินยา. เยว เต สปฺปุริสวินยา. เตว เต อริยวินยา. อริเยติ วา
สปฺปุริเสติ วา, อริยธมฺเมติ วา สปฺปุริสธมฺเมติ วา, อริยวินเยติ วา
สปฺปุริสวินเยติ วา เอเสเส เอเก เอกฏฺเฐ ๑- สเม สมภาเค ตชฺชาเต ตญฺเญวา"ติ.
     กสฺมา ปน เถโร อตฺตานุทิฏฺฐิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส
โหตีติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว "อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน"ติ เอวํ ปุถุชฺชนํ
นิทฺทิสีติ? ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย เทสนาย ตํ อตฺถํ อาวิกาตุํ ปฐมํ ปุถุชฺชนํ
นิทฺทิสีติ เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๑] เอวํ ปุถุชฺชนํ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ อภินิเวสุทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต รูปํ
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติอาทิมาห. ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ รูปกฺขนฺธํ
กสิณรูปญฺจ "อตฺตา"ติ ทิฏฺฐิปสฺสนาย สมนุปสฺสติ. นิทฺเทเส ปนสฺส รูปกฺขนฺเธ
อภินิเวโส ปญฺจกฺขนฺธาธิการตฺตา ปากโฏติ ตํ อวตฺวา กสิณรูปเมว "รูปนฺ"ติ
สามญฺญวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. รูปวนฺตํ วา อตฺตานนฺติ อรูปํ "อตฺตา"ติ
คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ รูปวนฺตํ สมนุปสฺสติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อรูปเมว
"อตฺตา"ติ คเหตฺวา ตสฺมึ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. รูปสฺมึ วา อตฺตานนฺติ อรูปเมว
"อตฺตา"ติ คเหตฺวา ตํ อตฺตานํ รูปสฺมึ สมนุปสฺสติ.
     ตตฺถ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ สุทฺธรูปเมว "อตฺตา"ติ กถิตํ. รูปวนฺตํ
วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ, เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ,
สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ อิเมสุ สตฺตสุ ฐาเนสุ อรูปํ
"อตฺตา"ติ กถิตํ. เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา เวทนํ, เวทนาย วา
อตฺตานนฺติ เอวํ จตูสุ ขนฺเธสุ ติณฺณํ ติณฺณํ วเสน ทฺวาทสสุ ฐาเนสุ
รูปารูปมิสฺสโก อตฺตา กถิโต. ตา ปน วีสติปิ ทิฏฺฐิโย มคฺคาวรณา, น สคฺคาวรณา,
โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. เอเสเส เอเกกฏฺเฐ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๓.
     อิทานิ ตํ นิทฺทิสนฺโต กถํ รูปนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปฐวีกสิณนฺติ ปฐวีมณฺฑลํ
นิสฺสาย ๑- อุปฺปาทิตํ ปฏิภาคนิมิตฺตสงฺขาตํ สกลผรณวเสน ปฐวีกสิณํ. อหนฺติ
อตฺตานเมว สนฺธาย คณฺหาติ. อตฺตนฺติ อตฺตานํ. อทฺวยนฺติ เอกเมว.
เตลปฺปทีปสฺสาติ เตลยุตฺตสฺส ปทีปสฺส. ฌายโตติ ชลโต. ยา อจฺจิ, โส วณฺโณติอาทิ
อจฺจึ มุญฺจิตฺวา วณฺณสฺส อภาวโต วุตฺตํ. ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถูติ
ตทุภยํ เอกโต กตฺวา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
     อาโปกสิณาทีนิ อาปาทีนิ นิสฺสาย ๒- อุปฺปาทิตกสิณนิมิตฺตาเนว.
ปริจฺฉินฺนากาสกสิณํ ปน รูปชฺฌานสฺส อารมฺมณํ โหนฺตมฺปิ อากาสกสิณนฺติ วุจฺจมาเน
อรูปชฺฌานารมฺมเณน กสิณุคฺฆาฏิมากาเสน สงฺกิณฺณํ โหตีติ น คหิตนฺติ
เวทิตพฺพํ. รูปาธิการตฺตา วิญฺญาณกสิณํ น คเหตพฺพเมวาติ.
     อิเธกจฺโจ เวทนํ สญฺญํ สงฺขาเร วิญฺญาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ
จตฺตาโร ขนฺเธ อภินฺทิตฺวา เอกโต คหณวเสน วุตฺตํ. โส หิ จิตฺตเจตสิกานํ
วิสุํ วิสุํ กรเณ อสมตฺถตฺตา สพฺเพ เอกโต กตฺวา "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. อิมินา
รูเปน รูปวาติ เอตฺถ สรีรรูปมฺปิ กสิณรูปมฺปิ ลพฺภติ. ฉายาสมฺปนฺโนติ ฉายาย
สมฺปนฺโน อวิรโฬ ๓-. ตเมนาติ เอตฺถ เอนสทฺโท นิปาตมตฺตํ, ตเมตนฺติ ๔- วา
อตฺโถ. ฉายาวาติ วิชฺชมานจฺฉาโย. รูปํ อตฺตาติ อคฺคหิเตปิ รูปํ อมุญฺจิตฺวา
ทิฏฺฐิยา อุปฺปนฺนตฺตา รูปวตฺถุกาติ วุตฺตํ.
     อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสตีติ สรีรรูปสฺส กสิณรูปสฺส จ จิตฺตนิสฺสิตตฺตา ตสฺมึ
อรูปสมุทาเย อตฺตนิ ตํ รูปํ สมนุปสฺสติ. อยํ คนฺโธติ ฆายิตคนฺธํ อาห. อิมสฺมึ
ปุปฺเผติ ปุปฺผนิสฺสิตตฺตา คนฺธสฺส เอวมาห.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปถวีมณฺฑลํ, ตํ นิสฺสาย  ๒ อิ. อาโลกกสิณาทีนิ นิสฺสาย
@๓ สี.,อิ. อวิรุโฬ  ๔ สี. ตนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๔.
     รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสตีติ ยตฺถ รูปํ คจฺฉติ, ตตฺถ จิตฺตํ คจฺฉติ.
ตสฺมา รูปนิสฺสิตํ จิตฺตํ คเหตฺวา ตํ อรูปสมุทายํ อตฺตานํ ตสฺมึ รูเป สมนุปสฺสติ.
โอฬาริกตฺตา รูปสฺส โอฬาริกาธารํ กรณฺฑกมาห.
     [๑๓๒] อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนนฺติอาทีสุ วิสุํ วิสุํ เวทนาย
ทิฏฺฐิคฺคหเณ อสติปิ เวทนาติ เอกคฺคหเณน คหิเต สพฺพาสํ เวทนานํ อนฺตโคธตฺตา
วิสุํ วิสุํ คหิตา เอว โหนฺตีติ วิสุํ วิสุํ โยชนา กตาติ เวทิตพฺพา. โส หิ
อนุภวนวเสน เวทนาย โอฬาริกตฺตา เวทนํเยว "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. สญฺญํ สงฺขาเร
วิญฺญาณํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ สญฺญาทโย อรูปธมฺเม รูปญฺจ เอกโต
กตฺวา "อตฺตา"ติ สมนุปสฺสติ. อุมฺมตฺตโก วิย หิ ปุถุชฺชโน ยถา ยถา อุปฏฺฐาติ,
ตถา ตถา คณฺหาติ.
     [๑๓๓] จกฺขุสมฺผสฺสชํ สญฺญนฺติอาทีสุ สญฺชานนวเสน สญฺญาย ปากฏตฺตา
สญฺญํ "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. เสสํ เวทนาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
     [๑๓๔] จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนนฺติอาทีสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺเนสุ ธมฺเมสุ
เจตนาย ปธานตฺตา ปากฏตฺตา จ เจตนา เอว นิทฺทิฏฺฐา. ตาย อิตเรปิ นิทฺทิฏฺฐาว
โหนฺติ. โส ปน เจตสิกภาววเสน ปากฏตฺตา เจตนํ "อตฺตา"ติ คณฺหาติ. เสสํ
วุตฺตนยเมว.
     [๑๓๕] จกฺขุวิญฺญาณนฺติอาทีสุ วิชานนวเสน จิตฺตสฺส ปากฏตฺตา จิตฺตํ
"อตฺตา"ติ คณฺหาติ. เสสเมตฺถาปิ วุตฺตนยเมว.
                    อตฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                      --------------------
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๕.
                      ๓. มิจฺฉาทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๖] มิจฺฉาทิฏฺฐิ เหฏฺฐา วุตฺตตฺถาเยว. อยํ ปน อปโร นโย:- นตฺถิ
ทินฺนนฺติ อุจฺเฉททิฏฺฐิกตฺตา ทานผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ ยิฏฺฐนฺติ เอตฺถ
ยิฏฺฐนฺติ ขุทฺทกยญฺโญ. หุตนฺติ มหายญฺโญ. ทฺวินฺนมฺปิ ผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ
สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโกติ ทานผลสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา สีลาทีนํ
ปุญฺญกมฺมานํ, ปาณาติปาตาทีนํ ปาปกมฺมานํ ผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ อยํ โลโกติ ปุเร
กเตน กมฺมุนา. นตฺถิ ปโร โลโกติ อิธ กเตน กมฺมุนา. นตฺถิ มาตา,
นตฺถิ ปิตาติ เตสุ กตกมฺมานํ ผลํ ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกาติ กมฺมเหตุกํ
อุปปตฺตึ ๑- ปฏิกฺขิปติ. นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา ฯเปฯ ปเวเทนฺตีติ อิธโลกปรโลเก
ปสฺสิตุํ อภิญฺญาปฏิลาภาย ปฏิปทํ ปฏิกฺขิปติ. อิธ ปาฬิยํ ปน นตฺถิ ทินฺนนฺติ
วตฺถูติ นตฺถิ ทินฺนนฺติ วุจฺจมานํ ทานํ, ตสฺสา ทิฏฺฐิยา วตฺถูติ อตฺโถ.
เอวํวาโท มิจฺฉาติ เอวํ นตฺถิ ทินฺนนฺติ วาโท วจนํ มิจฺฉา วิปรีโตติ อตฺโถ.
                      ๔. สกฺกายทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๗] สกฺกายทิฏฺฐีติ ๒- ปน อตฺตานุทิฏฺฐิเยว, อญฺญตฺถ อาคตปริยายวจน-
ทสฺสนตฺถํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.
                      ๕. สสฺสตทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๘] สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยาติ กมฺมธารยสมาโส. รูปวนฺตํ วา
อตฺตานนฺติอาทีนํ ปณฺณรสนฺนํ วจนานํ อนฺเต สมนุปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ,
ปาโฐ วา. อญฺญถา หิ น ฆฏียตีติ. เอวํ "รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ สมนุปสฺสตี"ติ
เอกเมว ทสฺเสตฺวา เสสา จุทฺทส สงฺขิตฺตา.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. อุปฺปตฺตึ  ๒ ฉ.ม. สกฺกายทิฏฺฐิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๖.
                      ๖. อุจฺเฉททิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๓๙] สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยาติ ๑- เอวํ "รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี"ติ
เอกเมว ทสฺเสตฺวา เสสา จตสฺโส สงฺขิตฺตา.
                    ๗. อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๐] อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปฐมวาเร อาการปุจฺฉา. ทุติเย อาการคหณํ.
ตติเย อาการวิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ โลโกติ อตฺตา. โส อนฺโตติ อญฺญมญฺญปฏิปกฺเขสุ
สสฺสตุจฺเฉทนฺเตสุ สสฺสตคฺคาเห สสฺสตนฺโต, อสสฺสตคฺคาเห อุจฺเฉทนฺโต. ปริตฺตํ
โอกาสนฺติ สุปฺปมตฺตํ วา สราวมตฺตํ วา ขุทฺทกํ ฐานํ. นีลกโต ผรตีติ นีลนฺติ
อารมฺมณํ กโรติ. อยํ โลโกติ อตฺตานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริวฏุโมติ สมนฺตโต
ปริจฺเฉทวา. อนฺตสญฺญีติ อนฺตวาติสญฺญี. อนฺโต อสฺส อตฺถีติ อนฺโตติ คเหตพฺพํ.
ยํ ผรตีติ ยํ กสิณรูปํ ผรติ. ตํ วตฺถุ เจว โลโก จาติ ตํ กสิณรูปํ อารมฺมณญฺเจว
อาโลกิยฏฺเฐน โลโก จ. เยน ผรตีติ เยน จิตฺเตน ผรติ. โส อตฺตา เจว โลโก
จาติ อตฺตานมเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺคํ กตํ, ตํ จิตฺตํ อตฺตา เจว อาโลกนฏฺเฐน โลโก
จาติ วุตฺตํ โหติ. อนฺตวาติ อนฺโต. โอภาสกโต ผรตีติ อาโลกกสิณวเสน
เตโชกสิณวเสน โอทาตกสิณวเสน วา โอภาโสติ ผรติ. นีลาทีนํ ปญฺจนฺนํ
ปภสฺสรกสิณานํเยว คหิตตฺตา ปฐวีอาโปวาโยกสิณวเสน อตฺตาภินิเวโส น โหตีติ
คเหตพฺพํ.
     วิปุลํ โอกาสนฺติ ขลมณฺฑลมตฺตาทิวเสน มหนฺตํ ฐานํ. อนนฺตวาติ
วุทฺธอนนฺตวา. อปริยนฺโตติ วุทฺธอปริยนฺโต. อนนฺตสญฺญีติ อนนฺโตติสญฺญี. ตํ
ชีวนฺติ โส ชีโว. ลิงฺควิปลฺลาโส กโต. ชีโวติ จ อตฺตา เอว. รูปาทีนิ ปญฺจปิ
ปริวฏุมฏฺเฐน สรีรํ. ชีวํ น สรีรนฺติ อตฺตสงฺขาโต ชีโว รูปสงฺขาตํ สรีรํ น
โหติ. เอส นโย เวทนาทีสุ. ตถาคโตติ สตฺโต. อรหนฺติ ๒- เอเก. ปรํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อุจฺเฉททิฏฺฐิยา  ๒ สี. อรหาติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๗.
มรณาติ มรณโต อุทฺธํ, ปรโลเกติ อตฺโถ. รูปํ อิเธว มรณธมฺมนฺติ อตฺตโน
ปากฏกฺขนฺธสีเสน ปญฺจกฺขนฺธคฺคหณํ, ตํ อิมสฺมึเยว โลเก นสฺสนปกติกนฺติ อตฺโถ.
เสสกฺขนฺเธสุปิ เอเสว นโย. กายสฺส เภทาติ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตสฺส กายสฺส
เภทโต ปรํ. อิมินา วจเนน "ปรํ มรณา"ติ เอตสฺส อุทฺเทสสฺส อตฺโถ
วุตฺโต. โหติปีติอาทีสุ โหตีติ มูลปทํ. จตูสุปิ อปิสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. ติฏฺฐตีติ
สสฺสตตฺตา ติฏฺฐติ, น จวตีติ อตฺโถ. "โหตี"ติ ปทสฺส วา อตฺถวิเสสนตฺถํ
"ติฏฺฐตี"ติ ปทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุปฺปชฺชตีติ อณฺฑชชลาพุชโยนิปเวสวเสน
อุปฺปชฺชติ นาม. นิพฺพตฺตตีติ สํเสทชโอปปาติกาโยนิปเวสวเสน นิพฺพตฺตติ นามาติ
อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. อุจฺฉิชฺชตีติ ปพนฺธาภาววเสน. วินสฺสตีติ ภงฺควเสน. น โหติ
ปรํ มรณาติ ปุริมปทานํ อตฺถวิวรณํ, จุติโต อุทฺธํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ. โหติ จ
น จ โหตีติ เอกจฺจสสฺสติกานํ ทิฏฺฐิ, เอเกน ปริยาเยน โหติ, เอเกน ปริยาเยน
น โหตีติ อตฺโถ. ชีวภาเวน โหติ, ปุพฺพชีวสฺส อภาเวน น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
เนว โหติ น น โหตีติ อมราวิกฺเขปิกานํ ทิฏฺฐิ, โหตีติ จ เนว โหติ,
น โหตีติ จ น โหตีติ อตฺโถ. อนุวาทภยา มุสาวาทภยา จ มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา
จ ปุพฺพวุตฺตนยสฺส ๑- ปฏิกฺเขปมตฺตํ กโรติ. อิเมหิ ปญฺญาสาย อากาเรหีติ
ยถาวุตฺตานํ ทสนฺนํ ปญฺจกานํ วเสน ปญฺญาสาย อากาเรหีติ.
                     ๘. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๑] ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุทิฏฺฐีสุ สสฺสตํ วทนฺตีติ สสฺสตวาทา. อถ วา
วทนฺติ เอเตนาติ วาโท, ทิฏฺฐิคตสฺเสตํ อธิวจนํ. สสฺสตนฺติ วาโทปิ สสฺสตโยเคน
สสฺสโต, สสฺสโต วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทา. ตถา เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ วาโท
เอกจฺจสสฺสโต, โส เอเตสํ อตฺถีติ เอกจฺจสสฺสติกา. ตถา อนฺตวา, อนนฺตวา,
อนฺตวา จ อนนฺตวา จ, เนวนฺตวา นานนฺตวาติ ปวตฺโต วาโท อนฺตานนฺโต,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุพฺพวุตฺตทฺวยสฺส
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๘.
โส เอเตสํ อตฺถีติ อนฺตานนฺติกา. น มรตีติ อมรา. กา สา? "เอวมฺปิ เม
โน"ติอาทินา ๑- นเยน ปริยนฺตรหิตสฺส ทิฏฺฐิคติกสฺส ทิฏฺฐิ เจว วาจา จ. วิวิโธ
เขโป วิกฺเขโป, อมราย ทิฏฺฐิยา, วาจาย วา วิกฺเขโป อมราวิกฺเขโป, โส เอเตสํ
อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อปโร นโย:- อมรา นาม มจฺฉชาติ, สา
อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนาทิวเสน อุทเก สนฺธาวมานา คเหตุํ น สกฺกา โหติ, เอวเมวํ อยมฺปิ
วาโท อิโต จิโต จ สนฺธาวติ, คาหํ น อุปคจฺฉตีติ อมราวีกฺเขโปติ วุจฺจติ,
โส เอเตสํ อตฺถีติ อมราวิกฺเขปิกา. อธิจฺจสมุปฺปนฺโนติ อการณสมุปฺปนฺโน อตฺตา
จ โลโก จาติ ทสฺสนํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, ตํ เอเตสํ อตฺถีติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา.
                     ๙. อปรนฺตานุทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๒] สญฺญึ วทนฺตีติ สญฺญีวาทา. อสญฺญึ วทนฺตีติ อสญฺญีวาทา.
เนวสญฺญีนาสญฺญึ วทนฺตีติ เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา. อถ วา สญฺญีติ ปวตฺโต
วาโท สญฺญีวาโท, โส เยสํ อตฺถีติ เต สญฺญีวาทา, ตถา อสญฺญีวาทา,
เนวสญฺญีนาสญฺญีวาทา จ. อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทา. ทิฏฺฐธมฺโมติ
ปจฺจกฺขธมฺโม, ตตฺถ ตตฺถ ปฏิลทฺธอตฺตภาวสฺเสตํ อธิวจนํ. ทิฏฺฐธมฺเม นิพฺพานํ
ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานํ, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺขวูปสโมติ อตฺโถ, ตํ วทนฺตีติ
ทิฏฺฐธมฺมนิพฺพานวาทา. อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน สาฏฺฐกถํ สกลํ
พฺรหฺมชาลสุตฺตํ วตฺตพฺพํ โหติ. เอวญฺจ สติ อติปปญฺโจ โหตีติ น
วิตฺถาริโต. ตทตฺถิเกหิ ตํ อเปกฺขิตฺวา คเหตพฺโพ.
                  ๑๐-๑๒. สญฺโญชนิกาทิทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๓] ยสฺมา สญฺโญชนิกา ทิฏฺฐิ สพฺพทิฏฺฐิสาธารณา, ตสฺมา ตสฺสา
สพฺพทิฏฺฐิสญฺโญชนตฺตา สพฺพทิฏฺฐิสาธารโณ อตฺโถ นิทฺทิฏฺโฐ. โส เหฏฺฐา
วุตฺตทิฏฺฐิปริยุฏฺฐานาเนว เวทิตพฺโพ ๒-.
@เชิงอรรถ: ๑ ที.สี. ๙/๖๑/๒๖  ๒ ฉ.ม. เวทิตพฺโพติ ปทํ นตฺถิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๖๙.
     [๑๔๔] มานวินิพนฺธทิฏฺฐีสุ จกฺขุ อหนฺติ อภินิเวสปรามาโสติ มานปุพฺพโก
อภินิเวสปรามาโส. น หิ ทิฏฺฐิ มานสมฺปยุตฺตา โหติ. เตเนว จ มานวินิพนฺธาติ
วุตฺตํ, มานปฏิพนฺธา มานมูลกาติ อตฺโถ.
     [๑๔๕] จกฺขุํ มมนฺติ อภินิเวสปรามาโสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เอตฺถ
ปน "มมา"ติ อนุนาสิกาคโม เวทิตพฺโพ. "อหนฺ"ติ มานวินิพนฺธาย รูปาทีนิปิ
อชฺฌตฺติกาเนว. น หิ กสิณรูปํ วินา พาหิรานิ "อหนฺ"ติ คณฺหาติ. "มมนฺ"ติ
มานวินิพนฺธาย ปน พาหิรานิปิ ลพฺภนฺติ. พาหิรานิปิ หิ "มมนฺ"ติ คณฺหาติ.
ยสฺมา ปน ทุกฺขา เวทนา อนิฏฺฐตฺตา มานวตฺถุ น โหติ, ตสฺมา ฉ เวทนา
ตาสํ มูลปจฺจยา ฉ ผสฺสา จ น คหิตา. สญฺญาทโย ปน อิธ ปจฺฉินฺนตฺตา
น คหิตาติ เวทิตพฺพา.
                  ๑๓. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๖] อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ อตฺตานุทิฏฺฐิเยว. อตฺตาติ วาเทน
ปฏิสํยุตฺตตฺตา ปุน เอวํ วุตฺตา.
                  ๑๔. โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๗] อตฺตา จ โลโก จาติ โส เอว อตฺตา จ อาโลกนฏฺเฐน โลโก
จาติ อตฺโถ. สสฺสโตติ สสฺสตวาทานํ ทิฏฺฐิ. อสสฺสโตติ อุจฺเฉทวาทานํ. สสฺสโต
จ อสสฺสโต จาติ เอกจฺจสสฺสติกานํ. เนว สสฺสโต นาสสฺสโตติ
อมราวิกฺเขปิกานํ. อนฺตวาติ ปริตฺตกสิณลาภีนํ ตกฺกิกานญฺจ นิคณฺฐาชีวิกานญฺจ. อถ
วา อุจฺเฉทวาทิโน "สตฺโต ชาติยา ปุพฺพนฺตวา, มรเณน อปรนฺตวา"ติ วทนฺติ.
อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา "สตฺโต ชาติยา ปุพฺพนฺตวา"ติ วทนฺติ. อนนฺตวาติ
อปฺปมาณกสิณลาภีนํ. สสฺสตวาทิโน ปน "ปุพฺพนฺตาปรนฺตา นตฺถิ, เตน
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๐.
อนนฺตวา"ติ วทนฺติ. อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา "อปรนฺเตน อนนฺตวา"ติ วทนฺติ. อนฺตวา
จ อนนฺตวา จาติ อุทฺธมโธ อวฑฺฒิตฺวา ติริยํ วฑฺฒิตกสิณานํ. เนว อนฺตวา
น อนนฺตวาติ อมราวิกฺเขปิกานํ ๑-.
                      ---------------------
                    ๑๕-๑๖. ภววิภวทิฏฺฐินิทฺเทสวณฺณนา
     [๑๔๘] ภววิภวทิฏฺฐีนํ ยถาวุตฺตทิฏฺฐิโต วิสุํ อภินิเวสาภาวโต วิสุํ นิทฺเทสํ
อกตฺวา ยถาวุตฺตทิฏฺฐีนํเยว วเสน "โอลียนํ อติธาวนนฺ"ติ เอเกกํ อาการํ นิทฺทิสิตุํ
ปุจฺฉํ อกตฺวา จ โอลียนาภินิเวโส ภวทิฏฺฐิ, อติธาวนาภินิเวโส วิภวทิฏฺฐีติ อาห.
ตตฺถ "ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทตี"ติ ๒-
วุตฺตโอลียนาภินิเวโส ๓-, สสฺสตสญฺญาย นิพฺพานโต สงฺโกจนาภินิเวโสติ อตฺโถ.
"ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺตี"ติ ๒-
วุตฺตอติธาวนาภินิเวโส ๓-, อุจฺเฉทสญฺญาย นิโรธคามินิปฏิปทาติกฺกมนาภินิเวโสติ
อตฺโถ.
     อิทานิ ตาว ภววิภวทิฏฺฐิโย สพฺพทิฏฺฐีสุ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ
อสฺสาททิฏฺฐิยาติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺมา อสฺสาททิฏฺฐิกา สสฺสตํ วา อุจฺเฉทํ วา
นิสฺสาย "นตฺถิ กาเมสุ โทโส"ติ คณฺหนฺติ, ตสฺมา ปญฺจตฺตึสาการาปิ อสฺสาททิฏฺฐิโย
สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยติ วุตฺตา. ตตฺถ ยสฺมา เอเกกาปิ ทิฏฺฐิโย
สสฺสตคฺคาหวเสน ภวทิฏฺฐิโย ภเวยฺยุํ, อุจฺเฉทคฺคาหวเสน วิภวทิฏฺฐิโย ภเวยฺยุนฺติ
อตฺโถ. อตฺตานุทิฏฺฐิยา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ, สญฺญํ, สงฺขาเร, วิญฺญาณํ
อตฺตโต สมนุปสฺสตีติ ปญฺจสุ รูปาทิโต อตฺตโน อนญฺญตฺตา เตสุ อุจฺฉินฺเนสุ
อตฺตา อุจฺฉินฺโนติ คหณโต ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยติ วุตฺตํ. เสเสสุ ปญฺจทสสุ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. เนวนฺตวานานนฺตวาติ อมราวิกฺเขปิกานํ เอตํ  ๒ ขุ.อิติ. ๒๕/๔๙/๒๗๐  ๓ สี.
@วุตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๑.
ฐาเนสุ รูปาทิโต อตฺตโน อญฺญตฺตา เตสุ อุจฺฉินฺเนสุปิ "อตฺตา สสฺสโต"ติ
คหณโต ปณฺณรส ภวทิฏฺฐิโยติ วุตฺตํ.
     มิจฺฉาทิฏฺฐิยา "สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโย"ติ. อุจฺเฉทวเสน ปวตฺตตฺตา
อนฺตวานนฺตวาทิฏฺฐีสุ ปริตฺตารมฺมณอปฺปมาณารมฺมณชฺฌานลาภิโน ทิพฺพจกฺขุนา ๑-
รูปธาตุยา จวิตฺวา สตฺเต อญฺญตฺถ อุปฺปนฺเน ปสฺสิตฺวา ภวทิฏฺฐึ อปสฺสิตฺวา
วิภวทิฏฺฐึ คณฺหนฺติ. ตสฺมา ตตฺถ สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยติ วุตฺตํ.
โหติ จ น จ โหตีติ เอตฺถ โหติ จาติ ภวทิฏฺฐิ, น จ โหตีติ วิภวทิฏฺฐิ.
เนว โหติ น น โหตีติ เอตฺถ เนว โหตีติ วิภวทิฏฺฐิ. น น โหตีติ ภวทิฏฺฐิ.
ตสฺมา ตตฺถ "สิยา"ติ วุตฺตํ.
     ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา เอกจฺจสสฺสติกา สสฺสตญฺจ ปญฺญเปนฺติ, อสสฺสตญฺจ
ปญฺญเปนฺติ. ตสฺมา สา ภวทิฏฺฐิ จ วิภวทิฏฺฐิ จ โหติ. จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา
อนฺตานนฺตํ อตฺตานํ ปญฺญเปนฺติ. ตสฺมา สา อตฺตานุทิฏฺฐิสทิสา ภวทิฏฺฐิ
จ วิภวทิฏฺฐิ จ. จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา ภวทิฏฺฐึ วา วิภวทิฏฺฐึ วา นิสฺสาย
วาจาวิกฺเขปํ อาปชฺชนฺติ, อวเสสา ปน ภวทิฏฺฐิโยว. ตสฺมา เต เต สนฺธาย
"สิยา"ติ วุตฺตํ. อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา สตฺต อุจฺเฉทวาทา วิภวทิฏฺฐิโย, อวเสสา
ภวทิฏฺฐิโย. ตสฺมา เต เต สนฺธาย "สิยา"ติ วุตฺตํ. สญฺโญชนิกทิฏฺฐิยา สพฺพทิฏฺฐีนํ
วเสน "สิยา"ติ วุตฺตํ. อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา จกฺขาทีนํ อหนฺติ คหิตตฺตา
เตสํ วินาเส อตฺตา วินฏฺโฐ โหตีติ สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยติ วุตฺตํ.
อตฺตานุทิฏฺฐิโย วิย มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา จกฺขาทิโต อตฺตโน อญฺญตฺตา
เตสํ วินาเสปิ อตฺตา น วินสฺสตีติ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโยติ วุตฺตํ.
โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา "สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จา"ติอาทินา ๒- นเยน
วุตฺตตฺตา ภววิภวทิฏฺฐิ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ทิพฺพจกฺขุกา  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๔๗/๑๖๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๒.
ปากฏาเยว. เอตฺตาวตา อสฺสาททิฏฺฐาทิกา วิภวทิฏฺฐิปริโยสานา โสฬส ทิฏฺฐิโย
ตีณิ สตญฺจ ทิฏฺฐาภินิเวสา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. อตฺตานุทิฏฺฐิ จ สกฺกายทิฏฺฐิ จ
อตฺตวาทปฏิสญฺญุตฺตา ทิฏฺฐิ จ อตฺถโต เอกา ปริยาเยน ติวิธา วุตฺตา. สญฺโญชนิกา
ปน ทิฏฺฐิ อวตฺถาเภเทน สพฺพาปิ ทิฏฺฐิโย โหนฺติ.
     อิทานิ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อสฺสาททิฏฺฐิโยติอาทิ อญฺเญน ปริยาเยน
ยถาโยคํ ทิฏฺฐิสํสนฺทนา. ตตฺถ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโยติ ยถาวุตฺตา อนวเสสา
ทิฏฺฐิโย. ทิฏฺฐิราครตฺตตฺตา ตณฺหาสฺสาทนิสฺสิตตฺตา จ อสฺสาททิฏฺฐิโย,
อตฺตสิเนหานุคตตฺตา อตฺตานุทิฏฺฐิโย, วิปรีตทสฺสนตฺตา มิจฺฉาทิฏฺฐิโย,
ขนฺธวตฺถุกตฺตา สกฺกายทิฏฺฐิโย, เอเกกสฺส อนฺตสฺส คหิตตฺตา อนฺตคฺคาหิกา
ทิฏฺฐิโย, อนตฺถสํโยชนิกตฺตา ๑- สํโยชนิกา ทิฏฺฐิโย, อตฺตวาเทน ยุตฺตตฺตา
อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิโยติ อิมา สตฺต ทิฏฺฐิโย สพฺพทิฏฺฐิสงฺคาหิกา, เสสา ปน
นวทิฏฺฐิโย น สพฺพทิฏฺฐิสงฺคาหิกา.
     อิทานิ วิตฺถารโต วุตฺตา สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย ทฺวีสุเยว ทิฏฺฐีสุ สงฺขิปิตฺวา
สตฺตานํ ทิฏฺฐิทฺวยนิสฺสยํ ทสฺเสนฺโต ภวญฺจ ทิฏฺฐินฺติคาถมาห. สพฺพาปิ หิ ตา
ทิฏฺฐิโย ภวทิฏฺฐี วา โหนฺติ วิภวทิฏฺฐี วา. ภวญฺจ ทิฏฺฐึ วิภวญฺจ ทิฏฺฐินฺติ
เอตฺถ ปน จสทฺโท ทิฏฺฐเมว สมุจฺจิโนติ, น นิสฺสยํ น หิ เอโก
ภววิภวทิฏฺฐิทฺวยํ นิสฺสยติ. ยถาห:- "อิติ ภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ
วิภวทิฏฺฐิสนฺนิสฺสิตา วา"ติ ๒-. ตกฺกิกาติ ตกฺเกน วทนฺตีติ ตกฺกิกา. เต หิ
ทิฏฺฐิคติกา สภาวปฏิเวธปญฺญาย อภาวา เกวลํ ตกฺเกน วตฺตนฺติ. เยปิ จ ฌานลาภิโน
อภิญฺญาลาภิโน วา ทิฏฺฐึ คณฺหนฺติ, เตปิ ตกฺเกตฺวา คหณโต ตกฺกิกา เอว.
นิสฺสิตา เสติ นิสฺสิตาติ อตฺโถ. เอกเมว ปทํ "เส"ติ นิปาตมตฺตํ วา. เตสํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อนตฺตสํโยชนิกตฺตา  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๑๓/๑๒๗
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๓.
นิโรธมฺหิ น ห'ตฺถิ ญาณนฺติ ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส การณวจนเมตํ. สกฺกายทิฏฺฐินิโรเธ
นิพฺพาเน ยสฺมา เตสํ ญาณํ นตฺถิ, ตสฺมา เอตํ ทิฏฺฐิทฺวยํ นิสฺสิตาติ อตฺโถ.
"น หิ อตฺถิ ญาณนฺ"ติ เอตฺถ หิกาโร การโณปเทเส นิปาโต. ยตฺถายํ โลโก
วิปรีตสญฺญีติ ยตฺถ สุเข นิโรธมฺหิ อยํ สเทวโก โลโก "ทุกฺข"มิติ วิปรีตสญฺญี
โหติ, ตสฺมึ นิโรธมฺหิ น ห'ตฺถิ ญาณนฺติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขมิติ วิปรีตสญฺญิตาย
อิทํ วุตฺตํ:-
             "รูปา สทฺทา รสา คนฺธา  ผสฺสา ธมฺมา จ เกวลา
             อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา จ   ยาวตตฺ'ถีติ วุจฺจติ.
             สเทวกสฺส โลกสฺส       เอเต โว สุขสมฺมตา
             ยตฺถ เจเต นิรุชฺฌนฺติ     ตํ เนสํ ทุกฺขสมฺมตํ.
             สุขนฺติ ทิฏฺฐมริเยหิ       สกฺกายสฺสุ'ปโรธนํ
             ปจฺจนีกมิทํ โหติ         สพฺพโลเกน ปสฺสตํ.
             ยํ ปเร สุขโต อาหุ      ตทริยา อาหุ ทุกฺขโต
             ยํ ปเร ทุกฺขโต อาหุ     ตทริยา สุขโต วิทู.
             ปสฺส ธมฺมํ ทุราชานํ      สมฺปมูเฬฺหตฺถ'วิทฺทสุ ๑-
             นิวุตานํ ตโม โหติ       อนฺธกาโร อปสฺสตํ.
             สตญฺจ วิวฏํ โหติ        อาโลโก ปสฺสตามิว ๒-
             สนฺติเก น วิชานนฺติ      มคา ธมฺมสฺส'โกวิทา.
             ภวราคปเรเตหิ         ภวโสตานุสาริภิ
             มารเธยฺยานุปนฺเนหิ      นายํ ธมฺโม สุสมฺพุโธ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. สมฺมูฬฺเหตฺถ อวิทฺทสุ  ๒ สี. ปสฺสตามิธ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๔.
             โก นุ อญฺญตฺร อริเยภิ    ปทํ สมฺพุทฺธุมรหติ
             ยํ ปทํ สมฺมทญฺญาย       ปรินิพฺพนฺติ อนาสวา"ติ ๑-.
     [๑๔๙] อิทานิ สพฺพาสํ ทิฏฺฐีนํ ทิฏฺฐิทฺวยภาวํ ทิฏฺฐิสมุคฺฆาตญฺจ สมฺมาทิฏฺฐึ
สุตฺตโต ทสฺเสตุกาโม ทฺวีหิ ภิกฺขเวติ สุตฺตํ อาหริ. ตตฺถ เทวาติ พฺรหฺมาโนปิ
วุจฺจนฺติ. โอลียนฺตีติ สงฺกุจนฺติ. อติธาวนฺตีติ อติกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺติ.
จกฺขุมนฺโตติ ปญฺญวนฺโต. จสทฺโท อติเรกตฺโถ. ภวารามาติ ภโว อาราโม อภิรมฏฺฐานํ
เอเตสนฺติ ภวารามา. ภวรตาติ ภเว อภิรตา. ภวสมฺมุทิตาติ ภเวน สนฺตุฏฺฐา.
เทสิยมาเนติ ตถาคเตน วา ตถาคตสาวเกน วา เทสิยมาเน. น ปกฺขนฺทตีติ
ธมฺมเทสนํ วา ภวนิโรธํ วา น ปวิสติ. น ปสีทตีติ ตตฺถ ปสาทํ น ปาปุณาติ.
น สนฺติฏฺฐตีติ ตตฺถ น ปติฏฺฐาติ. นาธิมุจฺจตีติ ตตฺถ ฆนภาวํ น ปาปุณาติ
เอตฺตาวตา สสฺสตทิฏฺฐิ วุตฺตา.
     อฏฺฏียมานาติ ทุกฺขํ ปาปุณมานา. หรายมานาติ ลชฺชํ ปาปุณมานา.
ชิคุจฺฉมานาติ ชิคุจฺฉํ ปาปุณมานา. วิภวํ อภินนฺทนฺตีติ อุจฺเฉทํ ปฏิจฺจ
ตุสฺสนฺติ, อุจฺเฉทํ ปตฺถยนฺตีติ วา อตฺโถ. กิราติ อนุสฺสวนตฺเถ นิปาโต. โภติ
อาลปนเมตํ ๒-. สนฺตนฺติ นิพฺพุตํ. ปณีตนฺติ ทุกฺขภาวโต ปณีตํ, ปธานภาวํ นีตนฺติ
วา ปณีตํ. ยาถาวนฺติ ยถาสภาวํ. เอตฺตาวตา อุจฺเฉททิฏฺฐิ วุตฺตา.
     อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ภูตนฺติ เหตุโต สญฺชาตํ ขนฺธปญฺจกสงฺขาตํ
ทุกฺขํ. ภูตโต ปสฺสตีติ อิทํ ภูตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ. นิพฺพิทายาติ วิปสฺสนตฺถาย.
วิราคายาติ อริยมคฺคตฺถาย. นิโรธายาติ นิพฺพานตฺถาย. ปฏิปนฺโน โหตีติ
ตทนุรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ ปสฺสนฺตีติ อิมินา ปกาเรน ปุพฺพภาเค
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.สฬา. ๑๘/๑๓๖/๑๒๐, ขุ.สุ. ๒๕/๗๖๕-๗๗๒/๔๘๔-๕  ๒ สี. อาลปนมตฺตํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๕.
โลกิยญาเณน, ปฏิเวธกาเล โลกุตฺตรญาเณน ปสฺสนฺติ. เอตฺตาวตา สมฺมาทิฏฺฐิ
วุตฺตา.
     อิทานิ ทฺวีหิ คาถาหิ ตสฺสา สมฺมาทิฏฺฐิยา อานิสํสํ ทสฺเสติ. ตตฺถ
โย ภูตํ ภูตโต ทิสฺวาติ ทุกฺขํ ปริญฺญาภิสมเยน อภิสเมตฺวาติ อตฺโถ. ภูตสฺส
จ อติกฺกมนฺติ นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมตฺวาติ อตฺโถ. ยถาภูเต'-
ธิมุจฺจตีติ มคฺคภาวนาภิสมยวเสน ยถาสภาเว นิโรเธ "เอตํ สนฺตํ, เอตํ ปณีตนฺ"ติ
อธิมุจฺจติ. ภวตณฺหา ปริกฺขยาติ สมุทยสฺส ปหาเนนาติ อตฺโถ. อสติปิ เจตฺถ
สจฺจานํ นานาภิสมยตฺเต "ทิสฺวา"ติ ปุพฺพกาลิกวจนํ สทฺธึ ปุพฺพภาคปฏิปทาย
โวหารวเสน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ ปุพฺพํ ปสฺสิตฺวา ปจฺฉา อธิมุจฺจติ.
จตุสจฺจาภิสมโย สมานกาลเมว โหติ. สมานกาเลปิ วา ปุพฺพกาลิกานิ ปทานิ ภวนฺตีติ
น โทโส. ส เวติ เอกํเสน โส อรหํ. ภูตปริญฺญาโตติ ทุกฺขํ ปริญฺญาตวา.
วีตตโณฺหติ วิคตตโณฺห. ภวาภเวติ  ขุทฺทเก จ มหนฺเต จ ภเว. วุทฺธิอตฺเถปิ
หิ อการสฺส สมฺภวโต อภโวติ มหาภโว. โส ปน ขุทฺทกมหนฺตภาโว
อุปาทายุปาทาย เวทิตพฺโพ. อถ วา ภเวติ สสฺสเต. อภเวติ อุจฺเฉเท. ตทุภเยปิ
ทิฏฺฐิราคาภาเวน วีตตโณฺห. ภูตสฺส วิภวาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส สมุจฺเฉทา. นาคจฺฉติ
ปุนพฺภวนฺติ อรหโต ปรินิพฺพานํ วุตฺตํ.
     [๑๕๐] ตโย ปุคฺคลาติอาทิ มิจฺฉาทิฏฺฐิกครหณตฺถํ สมฺมาทิฏฺฐิกปสํสนตฺถํ
วุตฺตํ. ตตฺถ วิรูปภาวํ ปนฺนา คตา ทิฏฺฐิ เอเตสนฺติ วิปนฺนทิฏฺฐี. สุนฺทรภาวํ
ปนฺนา คตา ทิฏฺฐิ เอเตสนฺติ สมฺปนฺนทิฏฺฐี. ติตฺถิโยติ ติตฺถํ วุจฺจติ ทิฏฺฐิ, ตํ
ปฏิปนฺนตฺตา ติตฺเถ สาธุ, ติตฺถํ ยสฺส อตฺถีติ วา ติตฺถิโย. อิโต พหิทฺธา
ปพฺพชฺชูปคโต. ติตฺถิยสาวโกติ เตสํ ทิฏฺฐานุคติมาปนฺโน คหฏฺโฐ. โย จ
มิจฺฉาทิฏฺฐิโกติ ตทุภยภาวํ อนุปคนฺตฺวา ยาย กายจิ ทิฏฺฐิยา มิจฺฉาทิฏฺฐิโก.
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๖.
     ตถาคโตติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ เอตฺเถว สงฺคหิโต.
ตถาคตสาวโกติ มคฺคปฺปตฺโต ผลปฺปตฺโต จ. โย จ สมฺมาทิฏฺฐิโกติ ตทุภยวินิมุตฺโต
โลกิยสมฺมาทิฏฺฐิยา สมฺมาทิฏฺฐิโก.
     คาถาสุ โกธโนติ โย อภิณฺหํ กุชฺฌติ, โส. อุปนาหีติ ตเมว โกธํ
วฑฺเฒตฺวา อุปนนฺธนสีโล. ปาปมกฺขีติ ลามกภูตมกฺขวา. มายาวีติ
กตปาปปฏิจฺฉาทนวา. วสโลติ หีนชจฺโจ. วิสุทฺโธติ ญาณทสฺสนวิสุทธิยา วิสุทฺโธ.
สุทฺธตํ คโตติ มคฺคผลสงฺขาตํ สุทฺธภาวํ คโต. เมธาวีติ ปญฺญวา. อิมาย คาถาย
โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺฐิสมฺปนฺโน เอว โถมิโต.
     วิปนฺนทิฏฺฐิโย สมฺปนฺนทิฏฺฐิโยติ ปุคฺคลโวหารํ ปหาย ธมฺมเมว ครหนฺโต
โถเมนฺโต จ อาห. เอตํ มมาติ ตณฺหามญฺญนวเสน ทิฏฺฐิ. เอโสหมสฺมีติ
มานมญฺญนมูลิกา ทิฏฺฐิ. เอโส เม อตฺตาติ ทิฏฺฐิมญฺญนเมว.
     เอตํ มมาติ กา ทิฏฺฐีติอาทีหิ ติสฺสนฺนํ วิปนฺนทิฏฺฐีนํ วิภาคญฺจ คณนญฺจ
กาลสงฺคหญฺจ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตตฺถ กา ทิฏฺฐีติ อเนกาสุ ทิฏฺฐีสุ กตมา
ทิฏฺฐีติ อตฺโถ. กตมนฺตานุคฺคหิตาติ ปุพฺพนฺตาปรนฺตสงฺขาตกาลทฺวเย กตเมน
กาเลน อนุคฺคหิตา. อนุพทฺธาติ อตฺโถ. ยสฺมา "เอตํ มมา"ติ ปรามสนฺโต "เอตํ
มม อโหสิ, เอวํ มม อโหสิ, เอตฺตกํ มม อโหสี"ติ อตีตํ วตฺถุํ อปทิสิตฺวา
ปรามสติ, ตสฺมา ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิ โหติ. ปุพฺพนฺตานุคฺคหิตา จ ตา ทิฏฺฐิโย
โหนฺติ. ยสฺมา "เอโสหมสฺมี"ติ ปรามสนฺโต "อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา
ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เอโสสฺมิ วิสุชฺฌิสฺสามี"ติ อนาคตผลํ อุปาทาย
ปรามสติ, ตสฺมา อปรนฺตานุทิฏฺฐิ โหติ. อปรนฺตานุคฺคหิตา จ ตา ทิฏฺฐิโย
โหนฺติ. ยสฺมา "เอโส เม อตฺตา"ติ ปรามสนฺโต อตีตานาคตํ อุปาทินฺนสนฺตตึ
อุปาทาย "เอโส เม อตฺตา"ติ ปรามสติ, สกฺกายทิฏฺฐิวเสน จ ปรามสติ, ตสฺมา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๗.
สกฺกายทิฏฺฐิ โหติ, ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุคฺคหิตา จ ตา ทิฏฺฐิโย โหนฺติ. ยสฺมา ปน
สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขาเยว ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย โหนฺติ, สกฺกายทิฏฺฐิสมุคฺฆาเตเนว จ
ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิโย สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุเขน ทฺวาสฏฺฐิ
ทิฏฺฐิคตานีติ วุตฺตา, สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุเขน สกฺกายทิฏฺฐิทฺวาเรน ทฺวาสฏฺฐิ
ทิฏฺฐิคตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขานีติ ปาโฐ สุนฺทรตโร.
สกฺกายทิฏฺฐิ ปมุขา อาทิ เอเตสนฺติ สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขานิ. กานิ ตานิ?
ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ.
     "กา ทิฏฺฐี"ติ ปุจฺฉาย วีสติวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิ, วีสติวตฺถุกา
สกฺกายทิฏฺฐีติ วิสฺสชฺชนํ. "กติ ทิฏฺฐิโย"ติ ปุจฺฉาย สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขานิ
ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐคตานีติ วิสฺสชฺชนํ. สาเยว ปน สกฺกายทิฏฺฐิ "เอโส มม อตฺตา"ติ
วจนสามญฺเญน อตฺตานุทิฏฺฐีติ วุตฺตา. ตสฺสา วุตฺตาย อตฺตวาทปฏิสญฺญุตฺตา ๑-
ทิฏฺฐิปิ วุตฺตาเยว โหติ.
     [๑๕๑] เย เกจิ ภิกฺขเวติอาทิสุตฺตาหรณํ สมฺปนฺนทิฏฺฐิปุคฺคลสมฺพนฺเธน
สมฺปนฺนทิฏฺฐิปุคฺคลวิภาคทสฺสนตฺถํ ๒- กตํ. ตตฺถ นิฏฺฐํ คตาติ มคฺคญาณวเสน
สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภควาติ นิจฺฉยํ คตา. นิพฺเพมติกาติ อตฺโถ. นิฏฺฐาคตาติ ปาโฐ ๓-
สมาสปทํ โหติ, อตฺโถ ปน โสเยว. ทิฏฺฐิสมฺปนฺนาติ ทิฏฺฐิยา สุนฺทรภาวํ
คตา. อิธ นิฏฺฐาติ อิมิสฺสา กามธาตุยา ปรินิพฺพานํ. อิธ วิหาย นิฏฺฐาติ อิมํ
กามภวํ วิชหิตฺวา สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก ปรินิพฺพานํ. สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺสาติ
สตฺตกฺขตฺตุปรมา สตฺตวารปรมา ภวูปปตฺติ อตฺตภาวคฺคหณํ อสฺส, ตโต ปรํ
อฏฺฐมํ ภวํ นาทิยตีติ สตฺตกฺขตฺตุปรโม. ตสฺส สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส โสตาปนฺนสฺส.
โกลํโกลสฺสาติ กุลโต กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยโต หิ ปฏฺฐาย
นีเจ กุเล อุปปตฺติ นาม นตฺถิ, มหาโภคกุเลสุเยว นิพฺพตฺตตีติ อตฺโถ. ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ก....ปฏิสํยุตฺตา  ๒ อิ. สมฺมปนฺนทิฏฺฐิปุคฺคลวิเสสทสฺสนตฺถํ  ๓ ม. ปาเฐ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๘.
โกลํโกลสฺส โสตาปนฺนสฺส. เอกพีชิสฺสาติ ขนฺธพีชํ นาม กถิตํ. ยสฺส หิ
โสตาปนฺนสฺส เอกํเยว ขนฺธพีชํ อตฺถิ, เอกํ อตฺตภาวคฺคหณํ, โส เอกพีชี นาม.
ตสฺส เอกพีชิสฺส โสตาปนฺนสฺส. ภควตา คหิตนามวเสเนเวตานิ ๑- เอเตสํ นามานิ.
เอตฺตกํ หิ ฐานํ คโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม โหติ, เอตฺตกํ โกลํโกโล, เอตฺตกํ
เอกพีชีติ ภควตา เอเตสํ นามํ คหิตํ. ภควา หิ "อยํ เอตฺตกํ ฐานํ คมิสฺสติ,
อยํ เอตฺตกํ ฐานํ คมิสฺสตี"ติ ญตฺวา เตสํ ตานิ ตานิ นามานิ อคฺคเหสิ. มุทุปญฺโญ
หิ โสตาปนฺโน สตฺต ภเว นิพฺพตฺเตนฺโต สตฺตกฺขตฺตุปรโม นาม, มชฺฌิมปญฺโญ
ปรํ ฉฏฺฐํ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺโต โกลํโกโล นาม, ติกฺขปญฺโญ เอกํ ภวํ นิพฺพตฺเตนฺโต
เอกพีชี นาม. ตํ ปเนตํ เตสํ มุทุมชฺฌิมติกฺขปญฺญตํ ปุพฺพเหตุ นิยเมติ. อิเม
ตโยปิ โสตาปนฺนา กามภววเสน วุตฺตา, รูปารูปภเว ปน พหุกาปิ ปฏิสนฺธิโย
คณฺหนฺติ. สกทาคามิสฺสาติ ปฏิสนฺธิวเสน สกึ กามภวํ อาคจฺฉตีติ สกทาคามี.
ตสฺส สกาทาคามิสฺส. ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหาติ อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว อรหา.
อรหนฺติปิ ปาโฐ. อิธ นิฏฺฐาติ กามภวํ สํสรนฺเตเยว สนฺธาย วุตฺตํ. รุปารูปภเว
อุปฺปนฺนา ปน อริยา กามภเว น อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺเถว ปรินิพฺพายนฺติ.
     อนฺตราปรินิพฺพายิสฺสาติ อายุเวมชฺฌสฺส อนฺตราเยว กิเลสปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายนโต อนฺตราปรินิพฺพายี. โส ปน  อุปฺปนฺนสมนนฺตรา ปรินิพฺพายี,
อายุเวมชฺฌํ อปฺปตฺวา ปรินิพฺพายี, อายุเวมชฺฌํ ปตฺวา ปรินิพฺพายีติ ติวิโธ โหติ.
ตสฺส อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส อนาคามิโน. อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺสาติ อายุเวมชฺฌํ
อติกฺกมิตฺวา วา กาลกิริยํ อุปคนฺตฺวา วา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพาเนน
ปรินิพฺพายนฺตสฺส อนาคามิโน. อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺสาติ อสงฺขาเรน อปฺปโยเคน
อธิมตฺตปฺปโยคํ อกตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺมสฺส อนาคามิโน.
สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺสาติ สสงฺขาเรน ทุกฺเขน กสิเรน อธิมตฺตปฺปโยคํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. คหิตนามวเสเนว ตานิ, อิ. คหิตนามวเสน เจตานิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๗๙.
กตฺวาว กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนธมฺมสฺส อนาคามิโน. อุทฺธํโสตสฺส
อกนิฏฺฐคามิโนติ อุทฺธํวาหิภาเวน อุทฺธมสฺส ตณฺหาโสตํ วฏฺฏโสตํ วาติ
อุทฺธํโสโต, อุทฺธํ วา คนฺตฺวา ปฏิลภิตพฺพโต อุทฺธมสฺส มคฺคโสตนฺติ อุทฺธํโสโต,
อกนิฏฺฐํ คจฺฉตีติ อกนิฏฺฐคามี. ตสฺส อุทฺธํโสตสฺส อกนิฏฺฐคามิโน อนาคามิสฺส.
อยมฺปน อนาคามี จตุปฺปเภโท:- โย อวิหโต ปฏฺฐาย จตฺตาโร พฺรหฺมโลเก
โสเธตฺวา อกนิฏฺฐํ คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ, อยํ อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นาม.
โย เหฏฺฐา ตโย พฺรหฺมโลเก โสเธตฺวา สุทสฺสีพฺรหฺมโลเก ฐตฺวา ปรินิพฺพายติ,
อยํ อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นาม. โย อิโต อกนิฏฺฐเมว คนฺตฺวา ปรินิพฺพายติ,
อยํ น อุทฺธํโสโต อกนิฏฺฐคามี นาม. โย เหฏฺฐา จตูสุ พฺรหฺมโลเกสุ ตตฺถ
ตตฺเถว ปรินิพฺพายติ, อยํ น อุทฺธํโสโต น อกนิฏฺฐคามี นามาติ. อิเม ปญฺจ
อนาคามิโน สุทฺธาวาสํ คเหตฺวา วุตฺตา อนาคามิโน ปน รูปราคารูปราคานํ
อปฺปหีนตฺตา อากงฺขมานา เสสรูปารูปภเวสุปิ นิพฺพตฺตนฺติ. สุทฺธาวาเส
นิพฺพตฺตา ปน อญฺญตฺถ น นิพฺพตฺตนฺติ. อเวจฺจปฺปสนฺนาติ อริยมคฺควเสน
ชานิตฺวา พุชฺฌิตฺวา อจลปฺปสาเทน ปสนฺนา. โสตาปนฺนาติ อริยมคฺคโสตํ
อาปนฺนา. อิมินา สพฺเพปิ อริยผลฏฺฐา ปุคฺคลา คหิตาติ ๑-.
                 สทฺธมฺมปฺปกาสินิยา ปฏิสมฺภิทามคฺคฏฺฐกถาย
                       ทิฏฺฐิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สงฺคหิตาติ

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๔๗-๗๙.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=1047&modeTY=2&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=1047&modeTY=2&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=294
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=3332
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=3907
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=3907
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31