อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                         ๒. อิทฺธิกถาวณฺณนา
     [๙] อิทานิ ปญฺญากถาย อนนฺตรํ ปญฺญานุภาวํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย
อิทฺธิกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ ปุจฺฉาสุ ตาว กา อิทธีติ สภาวปุจฺฉา.
กติ อิทฺธิโยติ ปเภทปุจฺฉา. กติ ภูมิโยติ สมฺภารปุจฺฉา. กติ ปาทาติ
ปติฏฺฐปุจฺฉา. กติ ปทานีติ อาสนฺนการณปุจฺฉา. กติ มูลานีติ อาทิการณปุจฺฉา.
วิสฺสชฺชเนสุ อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ นิปฺผตฺติอตฺเถน ปฏิลาภฏฺเฐน จาติ อตฺโถ. ยํ
หิ นิปฺผชฺชติ ปฏิลพฺภติ จ, ตํ อิชฺฌตีติ วุจฺจติ. ยถาห "กามํ กามยมานสฺส,
ตสฺส เจ ตํ สมิชฺฌตี"ติ ๑-. "เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ
ปาฏิหาริยนฺ"ติอาทิ. ๒- อปโร นโย:- อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ, อุปายสมฺปทาเยตํ อธิวจนํ.
อุปายสมฺปทา หิ อิชฺฌติ อธิปฺเปตผลปฺปสวนโต. ยถาห "อยํ โข จิตฺโต คหปติ
สีลวา กลฺยาณธมฺโม, สเจ ปณิทหิสฺสติ `อนาคตมทฺธานํ ราชา อสฺสํ จกฺกวตฺตี'ติ.
อิชฺฌสฺสติ หิ สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา"ติ. ๓-  อปโร นโย:- เอตาย
สตฺตา อิชฺฌตีติ อิทฺธิ. อิชฺฌนฺตีติ อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ วุตฺตํ
โหติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๗๗๓/๔๘๖  ๒ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๓๑/๔๓๗  ๓ สํ.สฬา. ๑๘/๕๘๔/๓๗๓
     ทสสุ อิทฺธีสุ อธิฏฺฐานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺฐานา อิทฺธิ.
ปกติวณฺณวิชหนการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนา อิทฺธิ. สรีรพฺภนฺตเร อญฺญสฺส มโนมยสฺส
สรีรสฺส นิปฺผตฺติวเสน ปวตฺตตฺตา มโนมยา อิทฺธิ. ญาณปฺปวตฺติโต ปุพฺเพ วา
ปจฺฉา วา ตํขเณ วา ญาณานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ. สมาธิโต
ปุพฺเพ วา ปจฺฉา ตํขเณ วา สมถานุภาวนิพฺพตฺโต วิเสโส สมาธิวิปฺผารา
อิทฺธิ. เจโตวสิปฺปตฺตานํ อริยานํเยว สมฺภวโต อริยา อิทฺธิ. กมฺมวิปากวเสน ชาโต
วิเสโส กมฺมวิปากชา อิทฺธิ. ปุพฺเพ กตปุญฺญสฺส ชาโต วิเสโส ปุญฺญวโต
อิทฺธิ. วิชฺชาย ชาโต วิเสโส วิชฺชามยา อิทฺธิ. เตน เตน สมฺมาปโยเคน ตสฺส
ตสฺส กมฺมสฺส ๑- อิชฺฌนํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธิ.
     อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโยติ อวิเสเสตฺวา วุตฺเตปิ ยถาลาภวเสน
อธิฏฺฐานวิกุพฺพนมโนมยิทฺธิยา เอว ภูมิโย, น เสสานํ. วิเวกชา ภูมีติ วิเวกโต วา
วิเวเก วา ชาตา วิเวกชา ภูมิ. ปีติสุขภูมีติ ปีติสุขยุตฺตา ภูมิ.
อุเปกฺขาสุขภูมีติ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย จ สุเขน จ ยุตฺตา ภูมิ. อทุกฺขมสุขภูมีติ
อทุกฺขมสุขเวทนายุตฺตา ภูมิ. เตสุ ปฐมทุติยานิ ฌานานิ ปีติผรณตา, ตีณิ ฌานานิ
สุขผรณตา, จตุตฺถชฺฌานํ เจโตผรณตา. เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา
ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวา ลหุมุทุกมฺมญฺญกาโย
หุตฺวา อิทฺธึ ปาปุณาติ, ๒- ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต
สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิ. จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิเยว.
อิทฺธิลาภายาติ อตฺตโน สนฺตาเน ปาตุภาววเสน อิทฺธีนํ ลาภาย. อิทฺธิปฏิลาภายาติ
ปริหีนานํ วา อิทฺธีนํ วีริยารมฺภวเสน ปุน ลาภาย, อุปสคฺควเสน วา ปทํ
วฑฺฒิตํ. อิทฺธิวิกุพฺพนตายาติ ๓- อิทฺธิยา วิวิธกรณภาวาย. อิทฺธิวิสวิตายาติ
วิวิธํ วิเสสํ สวติ ชเนติ ปวตฺเตตีติ วิสวี, วิวิธํ ๔- สวนํ วา อสฺส อตฺถีติ
วิสวี, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ธมฺมสฺส  ๒ อิ. ลหุมุทิกมฺมญฺญตาโย หุตฺวา อิทฺธี ปาปุณนฺติ ๓ อิ.
@อิทฺธิวิกุพฺพนายาติ ๔ ม. วิวิธา
ภาโว วิสวิตา. ตสฺสา วิสวิตาย, อิทฺธิยา วิวิธวิเสสปวตฺตนภาวายาติ อตฺโถ.
อิทฺธิวสีภาวายาติ อิทฺธิยา อิสฺสรภาวาย. อิทฺธิเวสารชฺชายาติ
อิทฺธิวิสารทภาวาย. อิทฺธิปาทา ญาณกถายํ วุตฺตตฺถา.
     ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสายาติ ยทิ ภิกฺขุ ฉนฺทํ นิสฺสาย ฉนฺทํ อธิปตึ
กริตฺวา. ลภติ สมาธินฺติ สมาธึ ปฏิลภติ นิพฺพตฺเตติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
ตตฺถ ฉนฺทวีริยจิตฺตวีมํสา จตฺตาริ ปทานิ, ตํสมฺปยุตฺตา จตฺตาโร สมาธี จตฺตาริ
ปทานีติ เอวํ อฏฺฐ ปทานิ, ยสฺมา ปน อิทฺธิมุปฺปาเทตุกามตาฉนฺโท สมาธินา
เอกโต นิยุตฺโตว อิทฺธิลาภาย สํวตฺตติ, ตถา วีริยาทโย, ตสฺมา อิมานิ อฏฺฐ
ปทานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.
     ยํ ตํ ภควตา อภิญฺญา อุปฺปาเทตุกามสฺส โยคิโน กตฺตพฺพโยควิธึ ทสฺเสนฺเตน
"โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต ปริสุทฺเธ ปริโยทาเต อนงฺคเณ วิคตูปกฺกิเลเส มุทุภูเต
กมฺมนิเย ฐิเต อาเนญฺชปฺปตฺเต"ติ จิตฺตสฺส อาเนญฺชํ ๑- วุตฺตํ. ตํ เถโร โสฬสธา
ทสฺเสนฺโต โสฬส มูลานีติอาทิมาห. ตตฺถ อโนนตนฺติ โกสชฺชวเสน อโนนตํ,
อสลฺลีนนฺติ อตฺโถ. อนุนฺนตนฺติ อุทฺธจฺจวเสน อุทฺธํ น อารุฬฺหํ, อนุทฺธตนฺติ
อตฺโถ. อนภินตนฺติ โลภวเสน น อภินตํ, อนลฺลีนนฺติ อตฺโถ. อภิกามตาย นตํ
อภินตนฺติ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ราเคติ ๒- สงฺขารวตฺถุเกน โลเภน.
อนปนตนฺติ โทสวเสน น อปนตํ, น ฆฏฺฏนนฺติ อตฺโถ. "นตํ นตี"ติ อตฺถโต
เอกํ. อปคตนตนฺติ อปนตํ, อิทํ ตาทิสํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อนิสฺสิตนฺติ อนตฺตโต
ทิฏฺฐตฺตา ทิฏฺฐิวเสน "อตฺตา"ติ วา "อตฺตนิยนฺ"ติ วา กิญฺจิ น นิสฺสิตํ.
อปฺปฏิพทฺธนฺติ ปจฺจุปการาสาวเสน นปฺปฏิพทฺธํ. ฉนฺทราเคติ ๓- สตฺตวตฺถุเกน
โลเภน. วิปฺปมุตฺตนฺติ ๔- วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิปฺปมุตฺตํ. อถ วา
@เชิงอรรถ: ๑ วิ.มหาวิ. ๑/๑๒/๕, ที.สี. ๙/๒๓๔/๗๗  ๒ สี. ราเคน ๓ สี. ฉนฺทราเคนาติ ๔ สี.
@วิมุตฺตนฺติ
ปญฺจวิมุตฺติวเสน กามราคโต วิปฺปมุตฺตํ. อถ วา ปญฺจวิมุตฺติวเสน ตโต ตโต
ปฏิปกฺขโต วิปฺปมุตฺตํ. อิทํ ปุถุชฺชนเสขาเสขานมฺปิ อภิญฺญาย อุปฺปาทนโต
นิโรธสมาปตฺติญาเณ "โสฬสหิ ญาณจริยาหี"ติ ๑- วุตฺตนเยน อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน
วุตฺตํ, ยถาลาภวเสน ปน คเหตพฺพํ. กามราเคติ เมถุนราเคน. วิสญฺญุตฺตนฺติ
วิกฺขมฺภนโต เสสกิเลเสหิ วิสํยุตฺตํ, อุกฺกฏฺฐนเยน ๒- สมุจฺเฉทโต วา วิปฺปยุตฺตํ.
กิเลเสติ เสสกิเลเสน. วิมริยาทิกตนฺติ ๓- วิกฺขมฺภิตพฺพมริยาทวเสน
วิคตกิเลสมริยาทํ กตํ, เตน เตน มคฺเคน ปหาตพฺพมริยาทวเสน วา วิคตกิเลสมริยาทํ
กตํ. กิเลสมริยาเทติ เตน เตน ปหีเนน กิเลสมริยาเทน. ลิงฺควิปลฺลาโส เจตฺถ
ทฏฺฐพฺโพ. เอกตฺตคตนฺติ ๔- เอการมฺมณคตํ. นานตฺตกิเลเสหีติ นานารมฺมเณ
ปวตฺตมาเนหิ กิเลเสหิ. อิทํ อารมฺมณมเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ, "อโนนตนฺ"ติอาทิ ปน
กิเลเส เอว อเปกฺขิตฺวา. โอภาสคตนฺติ ปญฺญาย วิสทปฺปวตฺติวเสน ปญฺโญภาสํ คตํ.
อวิชฺชนฺธกาเรติ พลวอวิชฺชาย. จตสฺโส ภูมิโย โสฬส จ มูลานิ อิทฺธิยา
ปุพฺพภาควเสน วุตฺตานิ, จตฺตาโร จ ปาทา อฏฺฐ จ ปทานิ ปุพฺพภาควเสน จ
สมฺปโยควเสน จ วุตฺตานีติ.
     [๑๐] เอวํ อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภูเต ธมฺเม ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตา อิทฺธิโย
ทสฺเสนฺโต กตมา อธิฏฺฐานา อิทฺธีติอาทิมาห. ตตฺถ อุทฺเทสปทานํ อตฺโถ
อิทฺธิวิธญาณนิทฺเทเส วุตฺโตเยว. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขุ. เตน
สพฺพปการวเสน อิทฺธิวิธการกสฺส อญฺญตฺถ อภาวํ ทีเปติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปทานํ
นิทฺเทโส เหฏฺฐา วุตฺตตฺโถ. เตเนว จ อิทฺธิยา ภูมิปาทปทมูลภูเตหิ ธมฺเมหิ
สมนฺนาคโต วิสุทฺธิมคฺเค ๕- วุตฺเตหิ จุทฺทสหิ ปณฺณรสหิ วา อากาเรหิ
ปริทมิตจิตฺตตฺตา จ ฉนฺทาทิเอเกกาธิปติสมาปชฺชนวเสน อาวชฺชนาทิวสีภาววเสน จ
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ปฏิ. ๓๑/๘๔/๑๐๓  ๒ สี. อุกฺกฏฺฐวเสน
@๓ อิ. วิมริยาทกิตนฺติ  ๔ ก. เอกคฺคตนฺติ  ๕ วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๐ (สฺยา)
มุทุกมฺมญฺญกตจิตฺตตา จ วุตฺตา โหติ. พลวปุพฺพโยคสมฺปนฺโน ปุพฺพโยคสมฺปตฺติยา
อรหตฺตปฏิลาเภเนว ปฏิลทฺธาภิญฺญาทิคุโณ ภิกฺขุ ภูมิอาทีหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต
โหตีติ กตฺวา โสปิ วุตฺโตว โหติ.
     พหุกํ ๑- อาวชฺชตีติ ปฐวีกสิณารมฺมณํ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย สเจ สตํ อิจฺฉติ, "สตํ โหมิ, สตํ โหมี"ติ ปริกมฺมกรณวเสน
อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ เอวํ ปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญาญาเณน
อธิฏฺฐาติ. เอตฺถ ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนํ น วุตฺตํ. กิญฺจาปิ
น วุตฺตํ, อถ โข อฏฺฐกถายํ ๒- "อาวชฺชตีติ ปริกมฺมวเสเนว วุตฺตํ, อาวชฺชิตฺวา
ญาเณน อธิฏฺฐาตีติ อภิญฺญาญาณวเสน วุตฺตํ, ตสฺมา พหุกํ อาวชฺชติ, ตโต
เตสํ ปริกมฺมจิตฺตานํ อวสาเน สมาปชฺชติ, สมาปตฺติโต วุฏฺฐหิตฺวา ปุน `พหุโก
โหมี'ติ อาวชฺชิตฺวา ตโต ปรํ ปวตฺตานํ ติณฺณํ จตุนฺนํ วา ปุพฺพภาคจิตฺตานํ
อนนฺตรา อุปฺปนฺเนน สนฺนิฏฺฐาปนวเสน อธิฏฺฐานนฺติ ลทฺธนาเมน เอเกเนว
อภิญฺญาญาเณน อธิฏฺฐาตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ. ทฏฺฐพฺโพ"ติ วุตฺตตฺตา เอวเมว
ทฏฺฐพฺพํ. ยถา "ภุญฺชิตฺวา สยตี"ติ วุตฺเต ปานียํ อปิวิตฺวา หตฺถโธวนาทีนิ อกตฺวา
ภุตฺตานนฺตรเมว สยตีติ อตฺโถ น โหตีติ อนฺตรา สนฺเตสุปิ อญฺเญสุ กิจฺเจสุ
"ภุตฺวา สยตี"ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปีติ ทฏฺฐพฺพํ. ปฐมํ ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนมฺปิ
หิ ปาฬิยํ อวุตฺตเมวาติ. เตน ปน อธิฏฺฐานญาเณน สเหว สตํ โหติ. สหสฺเสปิ
สตสหสฺเสปิ เอเสว นโย. สเจ เอวํ น อิชฺฌติ, ปุน ปริกมฺมํ กตฺวา ทุติยมฺปิ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาตพฺพํ. สํยุตฺตฏฺฐกถาย ๓- หิ "เอกวารํ ทฺวิวารํ
สมาปชฺชิตุํ วฏฺฏตี"ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปาทกชฺฌานจิตฺตํ นิมิตฺตารมฺมณํ,
ปริกมฺมจิตฺตานิ สตารมฺมณานิ วา สหสฺสารมฺมณานิ วา. ตานิ จ โข วณฺณวเสน, น
ปณฺณตฺติวเสน. อธิฏฺฐาญานจิตฺตมฺปิ ตเถว สตารมฺมณํ วา สหสฺสารมฺมณํ วา ตํ ปุพฺเพ
วุตฺตอปฺปนาจิตฺตมิว โคตฺรภุอนนฺตรํ เอวเมว อุปฺปชฺชติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานิกํ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พหุลํ  ๒ วิสุทฺธิ. ๒/๒๑๙ (สฺยา)  ๓ มหาอฏฺฐกถํ สนฺธาย วุตฺตํ
     ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ พหุธาภาวสฺส
กายสกฺขิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วตฺตมานวจนํ ปเนตฺถ เถรสฺส ตถากรณปกติกตฺตา ตสฺส
ธรมานกาลตฺตา จ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอโก โหตีติ วาเรปิ เอเสว นโย.
     ตตฺริทํ ๑- วตฺถุ:- เต เทฺว ภาตโร กิร เถรา ปนฺเถ ชาตตฺตา "ปนฺถกา"ติ
นามํ ลภึสุ. เตสุ เชฏฺโฐ มหาปนฺถโก ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ
ปาปุณิ. โส อรหา หุตฺวา จูฬปนฺถกํ ปพฺพาเชตฺวา:-
                    "ปทุมํ ยถา โกกนทํ สุคนฺธํ
                    ปาโต สิยา ผุลฺลมวีตคนฺธํ
                    องฺคีรสํ ปสฺส วิโรจมานํ
                    ตปนฺตมาทิจฺจมิวนฺตลกฺเข"ติ ๒-
อิมํ คาถํ อทาสิ. โส ตํ จตูหิ มาเสหิ ปคุณํ กาตุํ นาสกฺขิ. อถ นํ เถโร
"อภพฺโพ ตฺวํ อิมสฺมึ สาสเน, นิกฺขม อิโต"ติ อาห. ตสฺมิญฺจ กาเล เถโร
ภตฺตุทฺเทสโก โหติ. ชีวโก โกมารภจฺโจ พหุํ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย อตฺตโน
อมฺพวนํ คนฺตฺวา สตฺถารํ ปูเชตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา เถรํ
อุปสงฺกมิตฺวา "เสฺว ภนฺเต พุทฺธปฺปมุขานิ ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย อมฺหากํ
นิเวสเน ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ อาห. เถโรปิ "ฐเปตฺวา จูฬปนฺถกํ เสสานํ อธิวาเสมี"ติ
อาห. ตํ สุตฺวา จูฬปนฺถโก ภิยฺโยโส มตฺตาย โทมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา ปุนทิวเส ปาโตว
วิหารา นิกฺขมิตฺวา สาสเน สาเปกฺขตาย วิหารทฺวารโกฏฺฐเก โรทมาโน อฏฺฐาสิ.
     ภควา ตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา "กสฺมา โรทสี"ติ อาห.
โส ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ. ภควา "น สชฺฌายํ กาตุํ อสกฺโกนฺโต มม สาสเน
อภพฺโพ นาม โหติ, มา โสจิ ปนฺถกา"ติ จกฺกจิตฺตตเลน ๓- ปาณินา ตสฺส สีสํ
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๒๒๐, องฺ.อ. ๑/๑๘๙
@๒ สํ.ส. ๑๕/๑๒๓/๙๗, องฺ.ปญฺจก. ๒๒/๑๙๕/๒๖๖ (สฺยา)  ๓ สี. จกฺกงฺติตตเลน
ปรามสิตฺวา ตํ พาหายํ คเหตฺวา วิหารํ ปวิสิตฺวา ๑- คนฺธกุฏิปมุเข นิสีทาเปตฺวา
อิทฺธิยา อภิสงฺขตํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑํ "อิมํ ปิโลติกํ `รโชหรณํ รโชหรณนฺ'ติ
หตฺเถน ปริมชฺชนฺโต นิสีท ปนฺถกา"ติ วตฺวา ตสฺส ปิโลติกขณฺฑํ ทตฺวา กาเล
อาโรจิเต ภิกฺขุสํฆปริวุโต ชีวกสฺส เคหํ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. ตสฺส
ตํ ปิโลติกขณฺฑํ ตถาปริมชฺชนฺตสฺส กิลิฏฺฐํ หุตฺวา กเมน กาฬวณฺณํ อโหสิ.
โส "อิทํ ปริสุทฺธํ ปิโลติกขณฺฑํ, นตฺเถตฺถ โทโส, อตฺตภาวํ นิสฺสาย ปนายํ
โทโส"ติ สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ปญฺจสุ ขนฺเธสุ ญาณํ โอตาเรตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒสิ.
อถสฺส ภควา โอภาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุรโต นิสนฺโน วิย ปญฺญายมานรูโป หุตฺวา
อิมา โอภาสคาถา อภาสิ:-
                    "ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจติ
                    ราคสฺเสตํ อธิวจนํ รโชติ
                    เอตํ รชํ วิปฺปชหิตฺว ๒- ภิกฺขโว
                    วิหรนฺติ เต วิคตรชสฺส สาสเน.
                    โทโส รโช ฯเปฯ สาสเน. ๓-
                    โมโห รโช ฯเปฯ สาสเน.
                    อธิเจตโส อปฺปมชฺชโต
                    มุนิโน โมนปเถสุ สิกฺขโต
                    โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน
                    อุปสนฺตสฺส สทา สตีมโต"ติ ๔-
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ปเวเสตฺวา  ๒ ม. วิปฺปชหิตฺวาน
@๓ ขุ.มหา. ๒๙/๙๘๐/๖๒๔ (สฺยา)  ๔ ขุ.อุ. ๒๕/๓๗/๑๕๒
     คาถาปริโยสาเน เถโร สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. โส
มโนมยชฺฌานลาภี หุตฺวา เอโก หุตฺวา พหุธา, พหุธา หุตฺวา เอโก ภวิตุํ
สมตฺโถ อโหสิ. อรหตฺตมคฺเคเนวสฺส ตีณิ ปิฏกานิ ฉ จ อภิญฺญา อาคมึสุ.
     ชีวโก โข ทสพลสฺส ทกฺขิโณทกํ อุปนาเมสิ. สตฺถา ปตฺตํ หตฺเถน ปิทหิตฺวา
"กึ ภนฺเต"ติ ปุฏฺโฐ "วิหาเร เอโก ภิกฺขุ อตฺถิ ชีวกา"ติ อาห. โส ปุริสํ
เปเสสิ "คจฺฉ อยฺยํ คเหตฺวา สีฆํ เอหี"ติ. จูฬปนฺถกตฺเถโร ตสฺส ปุริสสฺส ปุเร
อาคมนาเยว ภาตรํ อตฺตโน ปตฺตวิเสสํ ญาเปตุกาโม ภิกฺขุสหสฺสํ นิมฺมินิตฺวา
เอกมฺปิ เอเกน อสทิสํ, เอกสฺสาปิ จ จีวรวิจารณาทิสามณกกมฺมํ ๑- อญฺเญน อสทิสํ
อกาสิ. ปุริโส คนฺตฺวา วิหาเร พหู ภิกฺขู ทิสฺวา ปจฺจาคนฺตฺวา "พหู ภนฺเต
วิหาเร ภิกฺขู, ปกฺโกสิตพฺพํ อยฺยํ น ปสฺสามี"ติ ชีวกสฺส กเถสิ. ชีวโก สตฺถารํ
ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส นามํ วตฺวา ปุน ตํ เปเสสิ. โส คนฺตฺวา "จูฬปนฺถโก นาม
กตโร ภนฺเต"ติ ปุจฺฉิ. "อหํ จูฬปนฺถโก, อหํ จูฬปนฺถโก"ติ สกึเยว มุขสหสฺสํ
กเถสิ. โส ปุน คนฺตฺวา "สพฺเพปิ กิร จูฬปนฺถกา, อหํ ปกฺโกสิตพฺพํ น ชานามี"ติ
อาห. ชีวโก ปฏิวิทฺธสจฺจตาย "อิทฺธิมา ภิกฺขู"ติ นยโต อญฺญาสิ. ภควา อาห
"คจฺฉ, ยํ ปฐมํ ปสฺสสิ, ตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา `สตฺถา ตํ อามนฺเตตี'ติ วตฺวา
อาเนหี"ติ. โส คนฺตฺวา ตถา อกาสิ. ตาวเทว สพฺเพปิ นิมฺมิตา อนฺตรธายึสุ.
เถโร ตํ อุยฺโยเชตฺวา มุขโธวนาทิสรีรกิจฺจํ นิฏฺฐเปตฺวา ปฐมตรํ คนฺตฺวา
ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. ตสฺมึ ขเณ สตฺถา ทกฺขิโณทกํ คณฺหิตฺวา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา
จูฬปนฺถกตฺเถเรนว ภตฺตานุโมทนํ ธมฺมกถํ กถาเปสิ. เถโร ทีฆมชฺฌิมาคมปฺปมาณํ
ธมฺมกถํ กเถสีติ.
     อญฺเญ ภิกฺขู อธิฏฺฐาเนน มโนมยํ กายํ อภินิมฺมินิตฺวา ตโย วา จตฺตาโร
วา อภินิมฺมินนฺติ, พหุเก เอกสทิเสเยว จ กตฺวา นิมฺมินนฺติ เอกวิธเมว กมฺมํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. จีวรวิจารณาทิสาสนกมฺมํ
กุรุมาเน. จูฬปนฺถกตฺเถโร ปน เอกาวชฺชเนเนว ภิกฺขุสหสฺสํ มาเปสิ. เทฺวปิ ชเน
น เอกสทิเส อกาสิ, น เอกวิธํ กมฺมํ กุรุมาเน. ตสฺมา มโนมยํ กายํ
อภินิมฺมินนฺตานํ อคฺโค นาม ชาโต. อญฺเญ ปน พหู อนิยเมตฺวา นิมฺมิตา
อิทฺธิมตา สทิสา โหนฺติ. ฐานนิสชฺชาทีสุ จ ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ จ ยํ ยํ อิทฺธิมา
กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติ. สเจ ปน นานาวณฺณํ กาตุกาโม ๑- โหติ เกจิ ปฐมวเย
เกจิ มชฺฌิมวเย เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ทีฆเกเส อุปฑฺฒมุณฺเฑ มุณฺเฑ มิสฺสกเกเส
อุปฑฺฒรตฺตจีวเร ปณฺฑุกจีวเร ปทภาณธมฺมกถาสรภญฺญปญฺหาปุจฺฉนปญฺหาวิสชฺชน-
รชนปจนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม
โหติ, เต ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย "เอตฺตกา ภิกฺขู ปฐมวยา โหนฺตู"ติอาทินา
นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อธิฏฺฐาตพฺพํ, อธิฏฺฐานจิตฺเตน
สทฺธึ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺตีติ. เอเสว นโย พหุธาปิ หุตฺวา เอโก
โหตีติอาทีสุ.
     อยํ ปน วิเสโส:- ปกติยา พหุโกติ นิมฺมิตกาลพฺภนฺตเร นิมฺมิตปกติยา พหุโก.
อิมินา จ ภิกฺขุนา เอวํ พหุภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปุน "เอโกว หุตฺวา จงฺกมิสฺสามิ,
สชฺฌายํ กริสฺสามิ, ปญฺหํ ปุจฺฉิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา วา, "อยํ วิหาโร
อปฺปภิกฺขุโก, สเจ เกจิ อาคมิสฺสนฺติ `กุโต อิเม ๒- เอตฺตกา เอกสทิสา ภิกฺขู,
อทฺธา เถรสฺส เอส อานุภาโว'ติ ๓- มํ ชานิสฺสนฺตี"ติ อปฺปิจฺฉตาย วา อนฺตราว
"เอโก โหมี"ติ อิจฺฉนฺเตน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย "เอโก โหมี"ติ
ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย "เอโก โหมี"ติ อธิฏฺฐาตพฺพํ.
อธิฏฺฐานจิตฺเตน สทฺธึเยว เอโก โหติ. เอวํ อกโรนฺโต ปน ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน
สยเมว เอโก โหติ.
     [๑๑] อาวิภาวนฺติ ปทํ นิกฺขิปิตฺวา เกนจิ อนาวฏํ โหตีติ วุตฺตตฺตา
เกนจิ อนาวฏปเทน อาวิภาวปทสฺส ปากฏภาวตฺโถ วุตฺโต. "โหตี"ติ ปเทน
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. กตฺตุกาโม  ๒ อิ. ปน  ๓ ม. เอวํ พหุภาโวติ
"กโรตี"ติ ปาฐเสโส วุตฺโต โหติ. ปากฏํ โหนฺตํ หิ อาวิภาเว กเต
โหติ. เกนจิ อนาวฏนฺติ กุฏฺฏาทินา เยน เกนจิ อนาวฏํ อาวรณวิรหิตํ.
อปฺปฏิจฺฉนฺนนฺติ อุปริโต อจฺฉาทิตํ. ตเทว อนาวฏตฺตา วิวฏํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา
ปากฏํ. ติโรภาวนฺติ อนฺตริตภาวํ ๑- กโรติ. อาวฏํเยว เตน อาวรเณน ปิหิตํ.
ปฏิจฺฉนฺนํเยว เตน ปฏิจฺฉาทเนน ปฏิกุชฺชิตํ.
     อากาสกสิณสมาปตฺติยาติ ปริจฺเฉทากาสกสิเณ อุปฺปาทิตาย จตุตฺถชฺฌาน-
สมาปตฺติยา. ลาภีติ โส ลาโภ อสฺส อตฺถีติ ลาภี. อปริกฺขิตฺเตติ เกนจิ
สมนฺตโต อปริกฺขิตฺเต ปเทเส. อิธ อากาสกสิณสฺเสว วุตฺตตฺตา ตตฺถ ภาวิตเมว
ฌานํ อากาสกรณสฺส ๒- ปจฺจโย โหติ, น อญฺญนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อุปริอาโปกสิณาทีสุปิ
ตทารมฺมณเมว ฌานํ ทฏฺฐพฺพํ, น อญฺญํ. ปฐวึ อาวชฺชติ, อุทกํ อาวชฺชติ,
อากาสํ อาวชฺชตีติ ปกติปฐวีอุทกอากาเส อาวชฺชติ. อนฺตลิกฺเขติ ตสฺส
อากาสสฺส ปฐวิโต ทูรากาสภาวํ ทีเปติ.
     [๑๒] จนฺทิมสูริยปริมชฺชเน กสิณนิยมํ อกตฺวา "อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต"ติ
อวิเสเสน วุตฺตตฺตา นตฺเถตฺถ กสิณสมาปตฺตินิยโมติ เวทิตพฺพํ. นิสินฺนโก วา
นิปนฺนโก วาติ นิสินฺโน วา นิปนฺโน วา. อิเมหว อิตรอิริยาปถทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว
โหติ. หตฺถปาเส โหตูติ หตฺถสมีเป โหตุ. หตฺถปสฺเส โหตูติปิ ปาโฐ. อิทํ
ตถา กาตุกามสฺส วเสน วุตฺตํ. อยมฺปน ตตฺถ คนฺตฺวาปิ หตฺถํ วฑฺเฒตฺวาปิ
อามสติ. อามสตีติ อีสกํ ผุสติ. ปรามสตีติ พาฬฺหํ ผุสติ. ปริมชฺชตีติ
สมนฺตโน ผุสติ. รูปคตนฺติ หตฺถปาเส ฐิตรูปเมว.
     ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาตีติ ปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐาย ทูเร เทวโลกํ วา
พฺรหฺมโลกํ วา อาวชฺชติ "สนฺติเก โหตู"ติ. อาวชฺชิตฺวา ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน
@เชิงอรรถ: ๑ สี.อิ. อนฺตริกภาวํ  ๒ สี.อิ. อากาสกสิณสฺส
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฐาย ญาเณน อธิฏฺฐาติ "สนฺติเก โหตู"ติ. สนฺติเก โหติ.
เอส นโย เสสปเทสุปิ. พฺรหฺมโลกํ ปน คนฺตุกามสฺส ทูรสฺส สนฺติกกรณํ
วตฺวา พฺรหฺมโลกคมนสฺส อนุปการมฺปิ อิมาย อิทฺธิยา อิชฺฌมานวิเสสํ
ทสฺเสนฺโต สนฺติเกปีติอาทิมาห. ตตฺถ น เกวลํ โถกกรณพหุกรณเมว, "อมธุรํ
มธุรนฺ"ติอาทีสุปิ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ สพฺพํ อิทฺธิมโต อิชฺฌติ. อปโร นโย:-
ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺฐาตีติ ทูเร พฺรหฺมโลกํ วา มนุสฺสโลกสฺส สนฺติเก
อธิฏฺฐาติ. สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺฐาตีติ สนฺติเก มนุสฺสโลกํ วา ทูเร พฺรหฺมโลเก
อธิฏฺฐาติ. พหุกมฺปิ โถกํ อธิฏฺฐาตีติ สเจ พฺรหฺมาโน พหู สนฺนิปติตา
โหนฺติ, มหาอตฺตภาวตฺตา ทสฺสนูปจารํ สวนูปจารํ ปชหนฺติ, ทสฺสนูปจาเร จ
สวนูปจาเร จ เอกชฺฌํ สงฺขิปิตฺวา พหุกมฺปิ โถกมฺปิ อธิฏฺฐาติ. โถกมฺปิ พหุกํ
อธิฏฺฐาตีติ สเจ มหาปริวาเรน คนฺตุกาโม โหติ, เอกกตฺตา โถกํ อตฺตานํ พหุกํ
อธิฏฺฐหิตฺวา มหาปริวาโร คจฺฉตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ. เอวํ สติ
จตุพฺพิธมฺปิ ตํ พฺรหฺมโลกคมเน อุปกาโร โหติ.
     ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสตีติ อิธ ฐิโต อาโลกํ
วฑฺเฒตฺวา ยสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ทฏฺฐุกาโม, ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน
รูปํ ปสฺสติ. อิเธว ฐิโต ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน ภาสมานสฺส
สทฺทํ สุณาติ. เจโตปริยญาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ.
ทิสฺสมาเนนาติ จกฺขุนา เปกฺขิยมาเนน. กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตีติ
รูปกายสฺส วเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ. ปาทกชฺฌานจิตฺตํ คเหตฺวา กาเย อาโรเปติ,
กายานุคติกํ กโรติ ๑- ทนฺธคมนํ. กายคมนํ หิ ทนฺธํ โหติ. อธิฏฺฐาตีติ ตสฺเสว
เววจนํ, สนฺนิฏฺฐาเปตีติ อตฺโถ. สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ
ปาทกชฺฌานารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญญฺจ ลหุสญฺญญฺจ
@เชิงอรรถ: ๑ ก. ลหุสญฺญากายานุคติกํ
โอกฺกมิตฺวา ปวิสิตฺวา ผุสิตฺวา ปาปุณิตฺวา. สุขสญฺญา จ นาม อุเปกฺขาสมฺปยุตฺต-
สญฺญา. อุเปกฺขา หิ สนฺตํ สุขนฺติ วุตฺตา, สาเยว สญฺญา นีวรเณหิ เจว
วิตกฺกาทิปจฺจนีเกหิ จ วิมุตฺตตฺตา ลหุสญฺญาติปิ เวทิตพฺพา. ตํ โอกฺกนฺตสฺส ปนสฺส
กรชกาโยปิ ตูลปิจุ วิย สลฺลหุโก โหติ. โส เอวํ วาตกฺขิตฺตตูลปิจุนา วิย สลฺลหุเกน
ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฉติ. เอวํ คจฺฉนฺโต จ สเจ อิจฺฉติ,
ปฐวีกสิณวเสน อากาเส มคฺคํ นิมฺมินิตฺวา ปทสา คจฺฉติ. สเจ อิจฺฉติ, อากาเส
ปฐวีกสิณวเสเนว ปเท ปเท ปทุมํ นิมฺมินิตฺวา ปทุเม ปทุเม ปทํ นิกฺขิปนฺโต ปทสา
คจฺฉติ. สเจ อิจฺฉติ, วาโยกสิณวเสน วาตํ อธิฏฺฐหิตฺวา ตูลปิจุ วิย วายุนา
คจฺฉติ. อปิจ คนฺตุกามตาว เอตฺถ ปมาณํ. สติ หิ คนฺตุกามตาย
เอวํกตจิตฺตาธิฏฺฐาโน อธิฏฺฐานเวคกฺขิตฺโตว โส ชิยาเวคกฺขิตฺโต สโร วิย
ทิสฺสมาโน คจฺฉติ.
     จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตีติ กรชกายํ คเหตฺวา ปาทกชฺฌานจิตฺเต
อาโรเปติ, จิตฺตานุคติกํ กโรติ สีฆคมนํ. จิตฺตคมนํ หิ สีฆํ โหติ. สุขสญฺญญฺจ
ลหุสญฺญญฺจ โอกฺกมิตฺวาติ รูปกายารมฺมเณน อิทฺธิจิตฺเตน สหชาตํ สุขสญฺญญฺจ
ลหุสญฺญญฺจ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทมฺปน จิตฺตคมนเมว โหติ. เอวํ
อทิสฺสมาเนน กาเยน คจฺฉนฺโต ปนายํ กึ ตสฺสาธิฏฺฐานจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ
คจฺฉติ, อุทาหุ ฐิติกฺขเณ ภงฺคกฺขเณ วาติ วุตฺเต "ตีสุปิ ขเณสุ คจฺฉตี"ติ เถโร
อาห. กึ ปน โส สยํ คจฺฉติ, นิมฺมิตํ เปเสตีติ? ยถารุจิ กโรติ. อิธ ปนสฺส
สยํ คมนเมว อาคตํ.
     มโนมยนฺติ อธิฏฺฐานมเนน นิมฺมิตตฺตา มโนมยํ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคนฺติ
สพฺพองฺคปจฺจงฺควนฺตํ. อหีนินฺทฺริยนฺติ อิทํ จกฺขุโสตาทีนํ สณฺฐานวเสน วุตฺตํ,
นิมฺมิตรูเป ปน ปสาโท นาม นตฺถิ. สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ
จงฺกมตีติอาทิ สพฺพํ สาวกนิมฺมิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. พุทฺธนิมฺมิตา ปน ยํ ยํ
ภควา กโรติ ๑-, ตํ ตมฺปิ กโรนฺติ, ภควโต จิตฺตวเสน อญฺญมฺปิ กโรนฺตีติ ๒-.
ธูมายติ, ปชฺชลตีติ เตโชกสิณวเสน. ธมฺมํ ภาสตีติอาทีนิ ตีณิ อนิยเมตฺวา วุตฺตานิ.
สนฺติฏฺฐตีติ สงฺคมฺม ติฏฺฐติ. สลฺลปตีติ สงฺคมฺม ลปติ. สากจฺฉํ สมาปชฺชตีติ
อญฺญมญฺญสฺส อุตฺตรปจฺจุตฺตรทานวเสน สํกถํ ๓- กโรติ. เอตฺถ จ ยํ โส อิทฺธิมา
อิเธว ฐิโต ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสติ, ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ สุณาติ,
เจโตปริยญาเณน จิตฺตํ ปชานาติ, ยมฺปิ โส อิเธว ฐิโต เตน พฺรหฺมุนา
สทฺธึ สนฺติฏฺฐติ, สลฺลปติ, สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, ยมฺปิสฺส "ทูเรปิ สนฺติเก
อธิฏฺฐาตี"ติอาทิกํ อธิฏฺฐานํ, ยมฺปิ โส ทิสฺสมาเนน วา อทิสฺสมาเนน วา กาเยน
พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ, เอตฺตาวตา น กาเยน วสํ วตฺเตติ. ยญฺจ โข "โส ตสฺส
พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปึ อภินิมฺมินาตี"ติอาทินา นเยน วุตฺตวิธานํ อาปชฺชติ,
เอตฺตาวตา กาเยน วสํ วตฺเตติ นาม. เสสํ ปน กาเยน วสวตฺตนาย
ปุพฺพภาคทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ. อยํ ตาว อธิฏฺฐานา อิทฺธิ.
     [๑๓] วิกุพฺพนิทฺธินิทฺเทเส ลิขิสฺส ภควโต สาวกนิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิยา
กายสกฺขิปุคฺคลทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตมฺปิ ทสฺเสนฺโต ปฐมํ ตาว พฺรหฺมโลเก ฐิโต
สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปสีติ อติวิย อจฺฉริยอพฺภุตภูตํ สหสฺสิโลกธาตุยา
สทฺทสวนํ อธิฏฺฐานิทฺธึ ทสฺเสสิ. อิทานิ ตสฺส วตฺถุสฺส ปริทีปนตฺถํ อิทํ
วุจฺจติ:- อิมสฺมา หิ กปฺปา เอกตึเส กปฺเป สิขี ภควา อนนฺตรชาติยา
ตุสิตปุรโต จวิตฺวา อรุณวตีนคเร อรุณวโต รญฺโญ ปภาวติยา นาม มเหสิยา
กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติตฺวา ปริปกฺกญาโณ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา โพธิมณฺเฑ
สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อรุณวตึ นิสฺสาย วิหรนฺโต
เอกทิวสํ ปาโตว สรีรปฏิชคฺคนํ กตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร "อรุณวตึ ปิณฺฑาย
ปวิสิสฺสามี"ติ นิกฺขมิตฺวา วิหารทฺวารโกฏฺฐกสมีเป ฐิโต อภิภุํ นาม อคฺคสาวกํ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. พุทฺธนิมฺมิตํ ปน....กโรติ  ๒ อิ. กโรตีติ  ๓ อิ. กถํ
อามนฺเตสิ "อติปฺปโค โข ภิกฺขุ อรุณวตึ ปิณฺฑาย ปวิสิตุํ. นเยน อญฺญตโร
พฺรหฺมโลโก เตนุปสงฺกมิสฺสามา"ติ. ยถาห:-
              "อถ โข ภิกฺขเว สิขี ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ
         ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ `อายาม พฺราหฺมณ เยน อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก,
         เตนุปสงฺกมิสฺสาม ยาว ภตฺตสฺส กาโล ภวิสฺสตี'ติ. `เอวํ ภนฺเต'ติ
         โข ภิกฺขเว อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
         ปจฺจสฺโสสิ. อถ โข ภิกฺขเว สิขี จ ภควา อภิภู จ ภิกฺขุ เยน
         อญฺญตโร พฺรหฺมโลโก, เตนุปสงฺกมึสู"ติ. ๑-
     ตตฺถ มหาพฺรหฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธํ ทิสฺวา อตฺตมโน ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา
พฺรหฺมาสนํ ปญฺญาเปตฺวา อทาสิ. เถรสฺสาปิ อนุจฺฉวิกํ อาสนํ ปญฺญาปยึสุ.
นิสีทิ ภควา ปญฺญตฺเต อาสเน, เถโรปิ อตฺตโน ปตฺตาสเน นิสีทิ. มหาพฺรหฺมาปิ
ทสพลํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เตนาห:- อถ โข ภิกฺขเว สิขี ภควา
อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อภิภุํ ภิกฺขุํ อามนฺเตสิ "ปฏิภาตุ พฺราหฺมณ ตํ พฺรหฺมุโน
จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมี กถา"ติ. "เอวํ ภนฺเต"ติ โข
ภิกฺขเว อภิภู ภิกฺขุ สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปฏิสฺสุณิตฺวา
พฺรหฺมุโน จ พฺรหฺมปริสาย จ พฺรหฺมปาริสชฺชานญฺจ ธมฺมกถํ กเถสิ. เถเร ธมฺมกถํ
กเถนฺเต พฺรหฺมคณา ๒- อุชฺฌายึสุ "จิรสฺสญฺจ มยํ สตฺถุ พฺรหฺมโลกาคมนํ ลภิมฺหา,
อยญฺจ ภิกฺขุ ฐเปตฺวา สตฺถารํ สยํ ธมฺมกถํ อารภี"ติ. สตฺถา เตสํ อนตฺตมนภาวํ
ญตฺวา อภิภุํ ภิกฺขุํ เอตทโวจ "อุชฺฌายนฺติ โข เต พฺราหฺมณ พฺรหฺมา จ
พฺรหฺมปริสา จ พฺรหฺมปาริสชฺชา จ. เตน หิ ตฺวํ พฺราหฺมณ ภิยฺโยโส มตฺตาย
สํเวเชหี"ติ. เถโร สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ กตฺวา
สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปนฺโต:-
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๗  ๒ ฉ.ม. พฺรหฺมาโน
              "อารมฺภถ นิกฺขมถ     ยุญฺชถ พุทฺธสาสเน
              ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ    นฬาคารํว กุญฺชโร.
              โย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย   อปฺปมตฺโต วิหสฺสติ
              ปหาย ชาติสํสารํ      ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตี"ติ ๑-
อิมํ คาถาทฺวยํ อภาสิ.
     กึ ปน กตฺวา เถโร สหสฺสิโลกธาตุํ สเรน วิญฺญาเปสีติ? นีลกสิณํ
ตาว สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อภิญฺญาญาเณน จกฺกวาฬสหสฺเส สพฺพตฺถ
อนฺธการํ ผริ. ตโต "กิมิทํ อนฺธการนฺ"ติ สตฺตานํ อาโภเค อุปฺปนฺเน อาโลกกสิณํ
สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อาโลกํ ทสฺเสสิ. "กึ อาโลโก อยนฺ"ติ วิจินนฺตานํ อตฺตานํ
ทสฺเสสิ. จกฺกวาฬสหสฺเส จ เทวมนุสฺสา อญฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวา เถรํเยว นมสฺสมานา
อฏฺฐํสุ. เถโร "มหาชโน มยฺหํ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส สทฺทํ สุณาตู"ติ อิมา คาถา
อภาสิ. สพฺเพ โอสฏาย ปริสาย มชฺเฌ นีสีทิตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส วิย สทฺทํ
อสฺโสสุํ. อตฺโถปิ เตสํ ปากโฏ อโหสิ. ตํ วิญฺญาปนํ สนฺธาย "สเรน วิญฺญาเปสี"ติ
วุตฺตํ. เตน กตํ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ สนฺธาย ปุน โส ทิสฺสมาเนนปีติอาทิ
วุตฺตํ. ตตฺถ ธมฺมํ เทเสสีติ ปฐมํ วุตฺตปฺปการํ อิทฺธิวิกุพฺพนํ ทสฺเสนฺโต ธมฺมํ
เทเสสิ, ตโต ยถาวุตฺตกฺกเมน เทฺว คาถา ภาสนฺโต สเรน วิญฺญาเปสีติ
เวทิตพฺพํ. ทิสฺสมาเนนปิ กาเยนาติอาทีสุ จ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ,
เอวํภูตกาโย หุตฺวาติ อตฺโถ.
     อิทานิ ตํ วตฺถุํ ทสฺเสตฺวา ๒- อญฺญสฺสาปิ อิทฺธิมโต วิกุพฺพนิทฺธิกรณวิธานํ
ทสฺเสนฺโต โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวาติอาทิมาห. ตตฺถ โสติ เหฏฺฐา วุตฺตวิธาเนน
มุทุกมฺมญฺญกตจิตฺโต โส อิทฺธิมา ภิกฺขุ. สเจ วิกุพฺพนิทฺธึ กาตุกาโม โหติ,
@เชิงอรรถ: ๑ สํ.ส. ๑๕/๑๘๕/๑๘๘  ๒ อิ. ทสฺเสนฺโต
อตฺตโน ปกติวณฺณํ ปกติสณฺฐานํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ. กถํ?
ปฐวีกสิณารมฺมณาภิญฺญาปาทกจตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺฐาย "เอวรูโป กุมารโก โหมี"ติ ๑-
นิมฺมินิตพฺพํ กุมารกวณฺณํ อาวชฺชิตฺวา กตปริกมฺมาวสาเน ปุน สมาปชฺชิตฺวา
วุฏฺฐาย "เอวรูโป นาม กุมารโก โหมี"ติ อภิญฺญาญาเณน อธิฏฺฐาติ, ๒- สห
อธิฏฺฐาเนน กุมารโก โหตีติ. วิสุทฺธิมคฺเค ๓- กสิณนิทฺเทเส "ปฐวีกสิณวเสน เอโกปิ
หุตฺวา พหุธา โหตีติอาทิภาโว ฯเปฯ เอวมาทีนิ อิชฺฌนฺตี"ติ วจเนน อิธ
ปฐวีกสิณารมฺมณํ ปาทกชฺฌานํ ยุชฺชติ. ตตฺเถว ปน อภิญฺญานิทฺเทเส ๔-
วิกุพฺพนิทฺธิยา "ปฐวีกสิณาทีสุ อญฺญตรารมฺมณโต อภิญฺญาปาทกชฺฌานโต วุฏฺฐายา"ติ
วุตฺตํ, ตตฺเถว จ "อตฺตโน กุมารกวณฺโณ อาวชฺชิตพฺโพ"ติ วุตฺตํ, ตํ นาคาทินิมฺมาเน
น ยุชฺชติ วิย. นาควณฺณาทินิมฺมาเนปิ เอเสว นโย.
     ตตฺถ นาควณฺณนฺติ สปฺปสณฺฐานํ. สุปณฺณวณฺณนฺติ ๕- ครุฬสณฺฐานํ.
อินฺทวณฺณนฺติ สกฺกสณฺฐานํ. เทววณฺณนฺติ เสสเทวสณฺฐานํ. สมุทฺทวณฺณํ ปน
อาโปกสิณวเสน อิชฺฌติ. ปตฺตินฺติ ปทาตึ. วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหนฺติ หตฺถิอาทีนํ
วเสน อเนกวิหิตํ เสนาสมูหํ. วิสุทฺธิมคฺเค ๖- ปน "หตฺถิมฺปิ ทสฺเสตีติอาทิ ปเนตฺถ
พหิทฺธาปิ หตฺถิอาทิทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ `หตฺถี โหมี'ติ อนธิฏฺฐหิตฺวา `หตฺถี
โหตู'ติ อธิฏฺฐาตพฺพํ. อสฺสาทีสุปิ เอเสว นโย"ติ วุตฺตํ, ตํ "ปกติวณฺณํ
วิชหิตฺวา"ติ วุตฺตมูลปเทน จ วิกุพฺพนิทฺธิภาเวน จ วิรุชฺฌติ. ปาฬิยํ วุตฺตกฺกเมน
หิ ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา อธิฏฺฐานวเสน อญฺญสฺส ทสฺสนํ อธิฏฺฐานิทฺธิ นาม,
ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา อธิฏฺฐานวเสน อตฺตโน อญฺญถา ทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. โหตูติ  ๒ ก. () เอตฺถนฺตเร สห อธิฏฺฐาตีติ ปาฐา ทิสฺสนฺติ
@๓ วิสุทฺธิ. ๑/๒๒๔  ๔ วิสุทฺธิ. ๒/๑๔๗
@๕ ปุ.ปาฬิยํ. อนฺตรา จ สุปณฺณวณฺณปทํ อนฺตรา อินฺทวณฺณปทํ ยกฺขวณฺญฺจ
@อสุรวณฺณญฺจ ทิสฺสนฺติ  ๖ วิสุทฺธิ. ๒/๓๕
     [๑๔] มโนมยิทฺธิญาณนิทฺเทเส อิมมฺหา กายา อญฺญํ กายํ อภินิมฺมินาตีติ-
อาทีสุ อิทฺธิมา ภิกฺขุ มโนมยิทฺธึ กาตุกาโม อากาสกสิณารมฺมณปาทกชฺฌานโต
วุฏฺฐาย อตฺตโน รูปกายํ ตาว อาวชฺชิตฺวา วุตฺตนเยเนว "สุสิโร โหตู"ติ อธิฏฺฐาติ,
สุสิโร โหติ. อถ ตสฺส อพฺภนฺตเร ปฐวีกสิณวเสน อญฺญํ กายํ อาวชฺชิตฺวา
ปริกมฺมํ กตฺวา วุตฺตนเยเนว อธิฏฺฐาติ, ตสฺส อพฺภนฺตเร อญฺโญ กาโย โหติ.
โส ตํ มุขโต อพฺพูหิตฺวา ๑- พหิ ฐเปติ. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาหิ ปกาเสนฺโต
เสยฺยถาปีติอาทิมาห. ตตฺถ มุญฺชมฺหาติ มุญฺชติณมฺหา อีสิกํ ปวาเหยฺยาติ กฬีรํ
ลุญฺเจยฺย. โกสิยาติ โกสกโต. กรณฺฑาติ กรณฺฑาย, ปุราณตจกญฺจุกโตติ อตฺโถ.
ตตฺถ จ อุทฺธเรยฺยาติ จิตฺเตเนวสฺส อุทฺธรณํ เวทิตพฺพํ. อยํ หิ อหิ นาม สชาติยํ
ฐิโต, กฏฺฐนฺตรํ วา รุกฺขนฺตรํ วา นิสฺสาย, ตจโต สรีรํ นิกฺกฑฺฒนปโยคสงฺขาเตน
ถาเมน, สรีรํ ขาทยมานํ ๒- วิย ปุราณตจํ ชิคุจฺฉนฺโต อิเมหิ จตูหิ การเณหิ
สยเมว กญฺจุกํ ปชหาติ.
     เอตฺถ จ ยถา อีสิกาทโย มุญฺชาทีหิ สทิสา โหนฺติ, เอวมิทํ มโนมยํ
รูปํ อิทฺธิมตา ๓- สพฺพากาเรหิ สทิสเมว โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อิมา อุปมา วุตฺตาติ.
"มโนมเยน กาเยน, อิทฺธิยา อุปสงฺกมี"ติ ๔- เอตฺถ อภิญฺญามเนน กตกาโย
มโนมยกาโย นาม. "อญฺญตรํ มโนมยํ กายํ อุปปชฺชตี"ติ ๕- เอตฺถ ฌานมเนน
นิพฺพตฺติตกาโย เตน มเนน กตตฺตา มโนมยกาโย นาม. อิธ ปน อภิญฺญามเนน
อุปฺปาทิตกาโย เตน มเนน กตตฺตา มโนมยกาโย นาม. เอวํ สติ อธิฏฺฐานิทฺธิยา
วิกุพฺพนิทฺธิยา จ กโต มโนมยกาโย นาม โหตีติ เจ? โหติเยว. อิธ
ปน ตาสํ วิสุํ วิสุํ วิเสเสน วิเสเสตฺวา อธิฏฺฐานิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธีติ จ วุตฺตตฺตา
อพฺภนฺตรโต นิมฺมานเมว มโนมยิทฺธิ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อพฺพหิตฺวา, ก. อพฺภาหิตฺวา  ๒ อิ. สงฺขาทมานํ  ๓ อิ. อิทฺธิมโต
@๔ ขุ.เถร. ๒๖/๙๐๑/๓๘๗  ๕ อุปปนฺโนติ (วิ.จูฬ. ๗/๓๓๓/๑๑๘)
     [๑๕] ญาณวิปฺผาริทฺธินิทฺเทเส ญาณสฺส วิปฺผาโร เวโค อสฺสา อตฺถีติ
ญาณวิปฺผารา. เอตฺถ จ สตฺตอนุปสฺสนาวเสเนว อิทฺธึ ทสฺเสตฺวา เสสา ยาว
อรหตฺตมคฺคา สงฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
     อายสฺมโต พากุลสฺส ๑- ญาณวิปฺผารา อิทฺธีติอาทีสุ พากุลตฺเถโร ตาว ทฺวีสุ
กุเลสุ วฑฺฒิตตฺตา เอวํ ลทฺธนาโม ปุพฺพพุทฺเธสุ กตาธิกาโร ปุญฺญสมฺปทาย
สมฺปนฺโน เถโร. โส หิ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมาโน เทวมนุสฺเสสุ สํสรนฺโต อมฺหากํ
ทสพลสฺส นิพฺพตฺติโต ปุเรตรเมว โกสมฺพิยํ เสฏฺฐิกุเล นิพฺพตฺติ. ตํ ชาตกาเล
มงฺคลตฺถาย มหาปริวาเรน ยมุนํ เนตฺวา สปริวารา ธาตี นิมุชฺชนุมฺมุชฺชนวเสน
กีฬาเปนฺตี นฺหาเปติ. เอโก มหามจฺโฉ "ภกฺโข  เม อยนฺ"ติ มญฺญมาโน มุขํ
วิวริตฺวา อุปคโต. ธาตี ทารกํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลาตา. มหามจฺโฉ ตํ คิลิ. ปุญฺญวา
สตฺโต สยนคพฺภํ ปวิสิตฺวา นิปนฺโน วิย น กิญฺจิ ทุกฺขํ ปาปุณิ. มจฺโฉ ทารกสฺส
เตเชน ตตฺตกปาลํ ๒- คิลิตฺวา ๓- วิย ฑยฺหมาโน เวเคน ตึสโยชนํ คนฺตฺวา
พาราณสิวาสิโน มจฺฉพนฺธสฺส ชาลํ ปาวิสิ. โส ทารกสฺส เตเชน ชาลโต นีหฏมตฺโตว
มโต. มจฺฉพนฺธา ตํ สกลเมว อนฺตรกาเชน อาทาย "สหสฺเสน เทมา"ติ นคเร
จรนฺตา อสีติโกฏิธนสฺส อปุตฺตกสฺส เสฏฺฐิสฺส ฆรทฺวารํ คนฺตฺวา เสฏฺฐิภริยาย
เอเกน กหาปเณน อทํสุ. สา ตํ สยเมว ผลเก ฐเปตฺวา ปิฏฺฐิโต ผาเลนฺตี
มจฺฉกุจฺฉิยํ สุวณฺณวณฺณํ ทารกํ ทิสฺวา "มจฺฉกุจฺฉิยํ เม ปุตฺโต ลทฺโธ"ติ นาทํ
นทิตฺวา ทารกํ อาทาย สามิกํ อุปคจฺฉิ. เสฏฺฐิ ตาวเทว เภรํ จราเปตฺวา ทารกํ
อาทาย รญฺโญ สนฺติกํ อาเนตฺวา ตมตฺถํ อาโรเจสิ. ราชา "ปุญฺญวา ทารโก,
โปเสหิ นนฺ"ติ อาห. อิตรมฺปิ เสฏฺฐิกุลํ ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา "อมฺหากํ
ปุตฺโต"ติ ตํ ทารกํ คณฺหิตุํ วิวทิ. อุโภปิ ราชกุลํ อคมํสุ. ราชา "ทฺวินฺนมฺปิ
อปุตฺตกํ ๔- กาตุํ น สกฺกา, ทฺวินฺนมฺปิ ทายาโท โหตู"ติ อาห. ตโต ปฏฺฐาย
@เชิงอรรถ: ๑ สี. พกฺกุลสฺส, พากฺกุลสฺส, วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๘ (สฺยา), ม.อ. ๔/๑๓๘, องฺ.อ. ๑/๒๗๐
@๒ ฉ.ม. ตตฺตกํ ผาลํ, ม.อ. ๔/๑๓๘  ๓ ม. คิลิโต  ๔ อิ. อปุตฺตตํ
เทฺวปิ กุลานิ ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตานิ อเหสุํ. ตสฺส ทฺวีหิ กุเลหิ วฑฺฒิตตฺตา
"พากุลกุมาโร"ติ นามมกํสุ. ตสฺส วิญฺญุตํ ปตฺตสฺส ทฺวีสุปิ นคเรสุ ตโย ตโย ปาสาเท
กาเรตฺวา นาฏกานิ ปจฺจุปฏฺฐเปสุํ. เอเกกสฺมึ นคเร จตฺตาโร จตฺตาโร มาเส
วสิ. ๑- ตหึ เอกสฺมึ นคเร จตฺตาโร มาเส วุฏฺฐสฺส ๒- สงฺฆาฏนาวาสุ มณฺฑปํ
กาเรตฺวา ตตฺถ นํ นาฏเกหิ สทฺธึ อาโรเปตฺวา มหาสมฺปตฺตึ อนุภวมานํ ทฺวีหิ มาเสหิ
อิตรํ นครํ อุปฑฺฒปถํ เนนฺติ. อิตรนครวาสิโน นาฏกาปิ "ทฺวีหิ มาเสหิ อุปฑฺฒปถํ
อาคโต ภวิสฺสตี"ติ ตเถว ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ทฺวีหิ มาเสหิ อตฺตโน นครํ อาเนนฺติ.
อิตรนาฏกา มชฺเฌ นิวตฺติตฺวา อตฺตโน นครเมว คจฺฉนฺติ. ตตฺถ จตฺตาโร มาเส
วสิตฺวา เตเนว นิยาเมน ปุน อิตรนครํ คจฺฉติ. เอวมสฺส สมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส
อสีติ วสฺสานิ ปริปุณฺณานิ.
     ตสฺมึ สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก
อนุกฺกเมน จาริกํ จรนฺโต โกสมฺพึ ปาปุณิ. "พาราณสินฺ"ติ มชฺฌิมภาณกา.
พากุลเสฏฺฐิปิ โข "ทสพโล อาคโต"ติ  สุตฺวา พหุํ คนฺธมาลํ อาทาย สตฺถุ
สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปฏิลทฺธสทฺโธ ปพฺพชิ. โส สตฺตาหเมว ปุถุชฺชโน
หุตฺวา อฏฺฐเม อรุเณ สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. อถสฺส ทฺวีสุ นคเรสุ
ปริจิตมาตุคามา อตฺตโน กุลฆรานิ อาคนฺตฺวา ตตฺเถว วสมานา จีวรานิ กริตฺวา ๓-
ปหิณึสุ. เถโร เอกํ อฑฺฒมาสํ โกสมฺพิวาสีหิ ปหิตจีวรํ ปริภุญฺชติ, เอกํ อฑฺฒมาสํ
พาราณสิวาสีหีติ เอเตเนว นิยาเมน ทฺวีสุปิ ๔- นคเรสุ ยํ ยํ อุตฺตมํ, ตํ ตํ
เถรสฺเสว อาหรียติ. ปพฺพชิตสฺสาปิสฺส สุเขเนว อสีติ วสฺสานิ อคมํสุ.
อุภยตฺถาปิสฺส มุหุตฺตมตฺตมฺปิ อปฺปมตฺตโกปิ อาพาโธ น อุปฺปนฺนปุพฺโพ. โส ปจฺฉิเม
กาเล พากุลสุตฺตํ ๕- กเถตฺวา ปรินิพฺพายีติ. เอวํ มจฺฉกุจฺฉิยํ อโรคภาโว อายสฺมโต
พากุลสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส เตน อตฺตภาเวน ปฏิลภิตพฺพอรหตฺตญาณานุภาเวน
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วสติ  ๒ ม. วุตฺถตฺถํ  ๓ ก. การาเปตฺวา
@๔ ฉ.ม. ทฺวีสุ  ๕ อิ. พกฺกุลสุตฺตนฺตํ, ม.อุ. ๑๔/๒๐๙/๑๗๔
นิพฺพตฺตตฺตา ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม. สุจริตกมฺมผลปฺปตฺตสฺส
ปฏิสมฺภิทาญาณสฺส อานุภาเวนาติปิ วทนฺติ.
     สงฺกิจฺจตฺเถโรปิ ๑- ปุพฺเพ กตปุญฺโญ ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส อุปฏฺฐากสฺส
สาวตฺถิยํ อฑฺฒกุลสฺส ธีตุ กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ. สา ตสฺมึ กุจฺฉิเต เอเกน
พฺยาธินา ตํขณํเยว กาลมกาสิ, ตสฺสา สรีเร ฌาปิยมาเน ฐเปตฺวา คพฺภมํสํ เสสมํสํ
ฌาปยิ. อถสฺสา คพฺภมํสํ จิตกโต โอตาเรตฺวา ทฺวีสุ ตีสุ ฐาเนสุ สูเลหิ วิชฺฌึสุ.
สูลโกฏิ ทารกสฺส อกฺขิโกฏึ ผุสิ. เอวํ คพฺภมํสํ วิชฺฌิตฺวา องฺคารราสิมฺหิ
ปกฺขิปิตฺวา องฺคาเรเหว ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปกฺกมึสุ. คพฺภมํสํ ฌายิ, องฺคารมตฺถเก
ปน สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก ปทุมคพฺเภ นิปนฺโน วิย อโหสิ. ปจฺฉิมภวิกสตฺตสฺส หิ
สิเนรุนา โอตฺถริยมานสฺสาปิ อรหตฺตํ อปฺปตฺวา ชีวิตกฺขโย นาม นตฺถิ. ปุนทิวเส
"จิตกํ นิพฺพาเปสฺสามา"ติ อาคตา ตถา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา
อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ทารกํ อาทาย นครํ คนฺตฺวา เนมิตฺตเก ปุจฺฉึสุ. เนมิตฺตกา
"สเจ อยํ ทารโก อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ ๒-, ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ญาตกา ทุคฺคตา
ภวิสฺสนฺติ. สเจ ปพฺพชิสฺสติ, ปญฺจหิ สมณสเตหิ ปริวุโต จริสฺสตี"ติ อาหํสุ.
อยฺยกา ตํ ทารกํ วฑฺเฒสิ. ญาตกาปิ วฑฺฒิตกาเล "อมฺหากํ อยฺยสฺส สนฺติเก
ปพฺพาเชสฺสามา"ติ โปสยึสุ. โส สตฺตวสฺสิกกาเล "ตว กุจฺฉิยา วสนกาเล มาตา
เต กาลมกาสิ, ตสฺสา สรีเร ฌาปิยมาเนปิ ตฺวํ น ฌายี"ติ กุมารกานํ กถํ
สุตฺวา "อหํ กิร เอวรูปา ภยา มุตฺโต, กึ เม ฆราวาเสน, ปพฺพชิสฺสามี"ติ
ญาตกานํ อาโรเจสิ. เต "สาธุ ตาตา"ติ ตํ ธมฺมเสนาปติตฺเถรสฺส สนฺติกํ เนตฺวา
"ภนฺเต อิมํ ปพฺพาเชถา"ติ อทํสุ. เถโร ตจปญฺจกกมฺมฏฺฐานํ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ.
โส ขุรคฺเคเยว สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. ปริปุณฺณวสฺโส จ
อุปสมฺปทํ ลภิตฺวา ทสวสฺโส หุตฺวา ปญฺจสตภิกฺขุปริวาโร วิจรีติ. เอวํ วุตฺตนเยเนว
ทารุจิตกาย อโรคภาโว อายสฺมโต สงฺกิจฺจสฺส ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม.
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ. ๒/๒๐๙ (สฺยา)  ๒ อิ. อชฺฌาวสติ
     ภูตปาลตฺเถโรปิ ๑- ปุพฺพเหตุสมฺปนฺโน. ตสฺส ปิตา ราชคเห ทลิทฺทมนุสฺโส.
โส ตํ ทารกํ คเหตฺวา ทารูนํ อตฺถาย สกเฏน อฏวึ คนฺตฺวา ทารุภารํ กตฺวา
สายํ นครทฺวารสมีปํ ปตฺโต. อถสฺส โคณา ยุคํ โอสฺสชิตฺวา นครํ ปวิสึสุ.
โส สกฏมูเล ปุตฺตกํ นิสีทาเปตฺวา โคณานํ อนุปทํ คจฺฉนฺโต นครเมว ปาวิสิ.
ตสฺส อนิกฺขนฺตสฺเสว ทฺวารํ ปิทหิ. ทารโก สกลรตฺตึ สกฏสฺส เหฏฺฐา นิปชฺชิตฺวา
นิทฺทํ โอกฺกมิ. ราชคหํ ปกติยาปิ อมนุสฺสพหุลํ, อิทํ ปน สุสานสมีปฏฺฐานํ ๒-.
น จ โกจิ ยกฺโข ตสฺส ปจฺฉิมภวิกสฺส ทารกสฺส อุปทฺทวํ กาตุมสกฺขิ. โส
อปเรน สมเยน ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิตฺวา ภูตปาลตฺเถโร นาม อโหสีติ.
เอวํ วาฬยกฺขานุจริเตปิ ปเทเส วุตฺตนเยเนว อโรคภาโว อายสฺมโต ภูตปาลสฺส
ญาณวิปฺผารา อิทฺธิ นาม.
     [๑๖] สมาธิวิปฺผาริทฺธินิทฺเทเส อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา
อิทฺธีติอาทีสุ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรน สทฺธึ กโปตกนฺทรายํ
วิหรโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อชฺโฌกาเส นิสินฺนสฺส เอโก
ทุฏฺฐยกฺโข สหายเกน ยกฺเขน วาริยมาโนปิ สีเส ปหารํ อทาสิ. ยสฺส เมฆสฺส
วิย คชฺชโต ๓- สทฺโท อโหสิ, เถโร ตสฺส ปหรณสมเย สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสินฺโน
โหติ. อถสฺส เตน ปหาเรน น โกจิ อาพาโธ อโหสิ. อยํ ตสฺส อายสฺมโต
สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. ยถาห:-
              เอวํ เม สุตํ ๔-:- เอกํ สมยํ ภควา ราชคเห วิหรติ เวฬุวเน
         กลนฺทกนิวาเป. เตน โข ปน สมเยน อายสฺมา จ สาริปุตฺโต อายสฺมา
         จ มหาโมคฺคลฺลาโน กโปตกนฺทรายํ วิหรนฺติ. เตน โข ปน สมเยน
@เชิงอรรถ: ๑ วิสุทฺธิ ๒/๒๐๙ (สฺยา)  ๒ อิ. สุสานฏฺฐานสมีปฏฺฐานํ
@๓ ม. คชฺชิโต  ๔  ขุ.อุ. ๒๕/๓๔/๑๔๖
         อายสฺมา สาริปุตฺโต ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อพฺโภกาเส
         นิสินฺโน โหติ อญฺญตรํ สมาธึ สมาปชฺชิตฺวา.
              เตน โข ปน สมเยน เทฺว ยกฺขา สหายกา อุตฺตราย ทิสาย
         ทกฺขิณํ ทิสํ คจฺฉนฺติ เกนจิเทว กรณีเยน. อทฺทสํสุ โข เต ยกฺขา
         อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ ชุณฺหาย รตฺติยา นโวโรปิเตหิ เกเสหิ อพฺโภกาเส
         นิสินฺนํ, ทิสฺวาน เอโก ยกฺโข ทุติยํ ยกฺขํ เอตทโวจ "ปฏิภาติ มํ
         สมฺม อิมสฺส สมณสฺส สีเส ปหารํ ทาตุนฺ"ติ. เอวํ วุตฺเต โส
         ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ "อลํ สมฺม มา สมณํ อาสาเทสิ, อุฬาโร
         โส สมฺม สมโณ มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ.
              ทุติยมฺปิ โข ฯเปฯ ตติยมฺปิ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ
         "ปฏิภาติ มํ สมฺม อิมสฺส สมณสฺส สีเส ปหารํ ทาตุนฺ"ติ. ตติยมฺปิ
         โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ เอตทโวจ "อลํ สมฺม มา สมณํ อาสาเทสิ,
         อุฬาโร โส สมฺม สมโณ มหิทฺธิโก มหานุภาโว"ติ.
              อถ โข โส ยกฺโข ตํ ยกฺขํ อนาทิยิตฺวา อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
         สีเส ปหารํ อทาสิ. ตาว มหาปหาโร อโหสิ, อปิ เตน ปหาเรน
         สตฺตรตนํ วา อฑฺฒฏฺฐมรตนํ วา นาคํ โอสาเรยฺย, มหนฺตํ วา
         ปพฺพตกูฏํ ปทาเลยฺย. อถ จ ปน โส ยกฺโข "ฑยฺหามิ ฑยฺหามี"ติ
         ตตฺเถว มหานิรยํ อปตาสิ. ๑-
              อทฺทสา โข อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ทิพฺเพน จกฺขุนา
         วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน เตน ยกฺเขน อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส
         สีเส ปหารํ ทียมานํ, ทิสฺวา เยนายสฺมา สาริปุตฺโต เตนุปสงฺกมิ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม.,สี. อวตฺถาสิ
         อุปสงฺกมิตฺวา อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ เอตทโวจ "กจฺจิ เต อาวุโส
         สาริปุตฺต ขมนียํ, กจฺจิ ยาปนียํ, กจฺจิ น กิญฺจิ ทุกฺขนฺ"ติ. ขมนียํ
         เม อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาปนียํ เม อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อปิจ
         เม สีสํ โถกํ ทุกฺขนฺติ.
              อจฺฉริยํ อาวุโส สาริปุตฺต, อพฺภุตํ อาวุโส สาริปุตฺต, ยาว
         มหิทฺธิโก อายสฺมา สาริปุตฺโต มหานุภาโว, อิธ เต อาวุโส สาริปุตฺต
         อญฺญตโร ยกฺโข สีเส ปหารํ อทาสิ. ตาว มหา ปหาโร อโหสิ,
         อปิ เตน ปหาเรน สตฺตรตนํ วา อฑฺฒฏฺฐมรตนํ วา นาคํ โอสาเรยฺย,
         มหนฺตํ วา ปพฺพตกูฏํ ปทาเลยฺย. อถ จ ปนายสฺมา สาริปุตฺโต
         เอวมาห "ขมนียํ เม อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยาปนียํ เม อาวุโส
         โมคฺคลฺลาน, อปิจ เม สีสํ ๑- โถกํ ทุกฺขนฺ"ติ.
              อจฺฉริยํ อาวุโส โมคฺคลฺลาน, อพฺภุตํ อาวุโส โมคฺคลฺลาน, ยํ ๒-
         มหิทฺธิโก อายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน มหานุภาโว, ยตฺร หิ นาม
         ยกฺขมฺปิ ปสฺสิสฺสติ, มยํ ปเนตรหิ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามาติ.
              อสฺโสสิ โข ภควา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺต-
         มานุสิกาย เตสํ อุภินฺนํ มหานาคานํ อิมํ เอวรูปํ กถาสลฺลาปํ.
     อถ โข ภควา เอตมตฺถํ วิทิตฺวา ตายํ เวลายํ อิมํ อุทานํ
อุทาเนสิ:-
              "ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ    ฐิตํ นานุปกมฺมปติ
              วิรตฺตํ รชนีเยสุ       โกปนีเย น กุปฺปติ
              ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ    กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี"ติ ๓-.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สีเส  ๒ ฉ.ม. ยาว  ๓ ขุ.อุ. ๒๕/๓๔/๑๔๗
     เอตฺถ จ "กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี"ติ ภควตา วุตฺตวจเนน "เตน ปหาเรน
น โกจิ อาพาโธ อโหสี"ติ อฏฺฐกถาวจนํ อติวิย สเมติ. ตสฺมา "อปิจ เม
สีสํ โถกํ ทุกฺขนฺ"ติ วจเนน ทุกฺขเวทนา น โหติ, สีสสฺส ปน อกมฺมญฺญภาวํ
สนฺธาย "ทุกฺขนฺ"ติ วุตฺตํ. โลเกปิ หิ อกิจฺเฉน ปริหริตุํ สกฺกุเณยฺโย สุขสีโล,
กิจฺเฉน ปริหริตุํ สกฺกุเณยฺโย ทุกฺขสีโลติ วุจฺจติ. ตมฺปิ โข อกมฺมญฺญตํ
สมาปตฺติโต วุฏฺฐิตสมยตฺตา อโหสีติ เวทิตพฺโพ. สมาปตฺติอปฺปิตสมเย หิ ตมฺปิ น
ภเวยฺยาติ. "เอตรหิ ปํสุปิสาจกมฺปิ น ปสฺสามา"ติ ทฏฺฐุํ อสมตฺถตาย น วุตฺตํ,
อภิญฺญาสุ พฺยาปาราภาเวน วุตฺตํ. เถโร กิร "ปจฺฉิมา ชนตา โปถุชฺชนิกาย อิทฺธิยา
สารสญฺญา มาเหสุนฺ"ติ ปจฺฉิมํ ชนตํ อนุกมฺปมาโน เยภุยฺเยน อิทฺธึ น วลญฺเชสิ.
เถรคาถาย จ:-
              "เนว ปุพฺเพนิวาสาย   นปิ ทิพฺพสฺส จกฺขุโน
              เจโตปริยาย อิทฺธิยา   จุติยา อุปปตฺติยา
              โสตธาตุวิสุทฺธิยา      ปณิธี เม น วิชฺชตี"ติ ๑-
เถเรน สยเมว อภิญฺญาสุ ปตฺถนาภาโว วุตฺโต. เถโร ปน สตฺตสฏฺฐิยา
สาวกปารมีญาเณสุ ปารมิปฺปตฺโตติ.
     สญฺชีวตฺเถรํ ปน กกุสนฺธสฺส ภควโต ทุติยอคฺคสาวกํ นิโรธสมาปนฺนํ
"กาลงฺกโต"ติ สลฺลกฺเขตฺวา โคปาลกาทโย ติณกฏฺฐาทีนิ สงฺกฑฺฒิตฺวา อคฺคึ อทํสุ.
เถรสฺส จีวเร อํสุมตฺตมฺปิ น ฌายิตฺถ. อยมสฺสายสฺมโต อนุปุพฺพสมาปตฺติวเสน
ปวตฺตสมถานุภาวนิพฺพตฺตตฺตา สมาธิวิปฺผารา ๒- อิทฺธิ. ยถาห:-
              เตน โข ปน สมเยน กกุสนฺโธ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ
         โลเก อุปฺปนฺโน โหติ. กกุสนฺธสฺส โข ปน ปาปิม ภควโต อรหโต
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.เถร. ๒๖/๙๙๖/๓๙๖  ๒ อิ. สมาธิวิปฺผาโร
         สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส วิธุรสญฺชีวํ นาม สาวกยุคํ อโหสิ อคฺคํ ภทฺทยุคํ.
         ยาวตา ปน ปาปิม กกุสนฺธสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
         สาวกา. เตสุ น จ โกจิ อายสฺมตา วิธุเรน สมสโม โหติ ยทิทํ
         ธมฺมเทสนาย. อิมินา โข เอตํ ปาปิม ปริยาเยน อายสฺมโต วิธุรสฺส
         วิธุโรเตฺวว ๑- สมญฺญา อุทปาทิ. อายสฺมา ปน ปาปิม สญฺชีโว
         อรญฺญคโตปิ รุกฺขมูลคโตปิ สุญฺญาคารคโตปิ อปฺปกสิเรเนว สญฺญา-
         เวทยิตนิโรธํ สมาปชฺชติ.
              ภูตปุพฺพํ ปาปิม อายสฺมา สญฺชีโว อญฺญตรสฺมึ รุกฺขมูเล
         สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺโน นิสินฺโน โหติ. อทฺทสํสุ โข ปาปิม
         โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน อายสฺมนฺตํ สญฺชีวํ
         อญฺญตรสฺมึ รุกฺขมูเล สญฺญาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนํ. ทิสฺวาน เตสํ
         เอตทโหสิ "อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วต โภ, อยํ สมโณ นิสินฺนโก
         กาลงฺกโต, หนท นํ ทหามา"ติ.
              อถ โข เต ปาปิม โคปาลกา ปสุปาลกา กสฺสกา ปถาวิโน
         ติณญฺจ กฏฺฐญฺจ โคมยญฺจ สงฺกฑฺฒิตวา อายสฺมโต สญฺชีวสฺส กาเย
         อุปจินิตฺวา อคฺคึ ทตฺวา ปกฺกมึสุ. อถ โข ปาปิม อายสฺมา สญฺชีโว
         ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน ตาย สมาปตฺติยา วุฏฺฐหิตฺวา จีวรานิ
         ปปฺโผเฏตฺวา ปุพฺพณฺหสมยํ นิวาเสตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย คามํ
         ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อทฺทสํสุ โข เต ปาปิม โคปาลกา ปสุปาลกา
         กสฺสกา ปถาวิโน อายสฺมนฺตํ สญฺชีวํ ปิณฺฑาย จรนฺตํ, ทิสฺวาน
         เนสํ เอตทโหสิ "อจฺฉริยํ วต โภ, อพฺภุตํ วา โภ, อยํ สมโณ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. วิธุโรเตว
         นิสินฺนโกว กาลงฺกโต, สฺวายํ ปฏิสญฺชีวิโต"ติ. อิมินา โข เอวํ ปาปิม
         ปริยาเยน อายสฺมโต สญฺชีวสฺส สญฺชีโวเตฺวว ๑- สมญฺญา อุทปาทีติ ๒-.
     ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถโร ปน ปกติยาว สมาปตฺติพหุโล, โส อญฺญตรสฺมึ
อรญฺเญ รตฺตึ สมาปตฺตึ อปฺเปตฺวา นิสีทิ, ปญฺจสตา โจรา ภณฺฑกํ เถเนตฺวา
คจฺฉนฺตา "อิทานิ อมฺหากํ อนุปทํ คจฺฉนฺตา นตฺถี"ติ วิสฺสมิตุกามา ภณฺฑกํ
โอโรปยมานา ๓- "ขานุโก อยนฺ"ติ มญฺญมานา เถรสฺเสว อุปริ สพฺพภณฺฑกานิ
ฐเปสุํ. เตสํ วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตานํ ปฐมํ ฐปิตภณฺฑกสฺส คหณกาเล กาลปริจฺเฉทวเสน
เถโร วุฏฺฐาสิ. เต เถรสฺส จลนาการํ ทิสฺวา ภีตา วิรวึสุ. เถโร "มา
ภายถ อุปาสกา, ภิกฺขุ อหนฺ"ติ อาห. เต อาคนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เถรคเตน
ปสาเทน ปพฺพชิตฺวา สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตโต ปภุติ จ เถโร
ขาณุโกณฺฑญฺญตฺเถโร นาม อโหสิ. อยเมตฺถ ปญฺจหิ ภณฺฑกสเตหิ อชฺโฌตฺถฏสฺส
ตสฺสายสฺมโต อาพาธาภาโว สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
     อุตฺตรา ๔- ปน อุปาสิกา ราชคเห มหาธนสฺส ปุณฺณเสฏฺฐิโน ธีตา,
กุมาริกกาเลเยว สทฺธึ มาตาปิตูหิ โสตาปตฺติผลํ ปตฺตา, สา วยปฺปตฺตา ราชคหเสฏฺฐิโน
มหตา นิพนฺเธน ตสฺส ปุตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺฐิกสฺส ทินฺนา. สา พุทฺธทสฺสนาย
ธมฺมสฺสวนาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทานญฺจ ทาตุํ ธมฺมญฺจ โสตุํ โอกาสํ
อลภมานา อุปทฺทุตา หุตฺวา ตสฺมึเยว นคเร สิริมํ นาม คณิกํ ปกฺโกสาเปตฺวา
โอกาสกรณตฺถเมว ปิตุ ฆราว อานีตานิ ปญฺจทสกหาปณสหสฺสานิ ตสฺสา ทตฺวา
"อิเม กหาปเณ คเหตฺวา อิมํ อฑฺฒมาสํ เสฏฺฐิปุตฺตํ ปริจราหี"ติ ตํ สามิกสฺส
อปฺเปตฺวา สยุํ อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย "อิมํ อฑฺฒมาสํ พุทฺธทสฺสนาทีนิ
ลภิสฺสามี"ติ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สญฺชีโวเตว  ๒ ม.มู. ๑๒/๕๐๗/๔๕๑
@๓ อิ. โอโรปยมานํ  ๔ องฺ.อ. ๑/๓๙๐
ตุฏฺฐมานสา ยาว ปวารณาย พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺตาเปตฺวา อฑฺฒมาสํ
มหาทานํ อทาสิ, ปจฺฉาภตฺตํ มหานเส ขชฺชโภชฺชาทีนิ สํวิทหาเปติ. ตสฺส
สามิโก จ "เสฺว ปวารณา"ติ สิริมาย สห วาตปาเน ฐตฺวา พหิ โอโลเกนฺโต
ตํ ตถาวิจรนฺตึ เสทกิลินฺนํ ฉาริกาย โอกิณฺณํ องฺคารมสิมกฺขิตํ ทิสฺวา "อตฺตโน
สมฺปตฺตึ อภุญฺชิตฺวา กุสลํ นาม กโรติ พาลา"ติ หสิ. อุตฺตราปิ ตํ โอโลเกตฺวา
"สมฺปรายตฺถํ กุสลํ น กโรติ พาโล"ติ หสิ.
     สิริมา อภินฺนมฺปิ ตํ กิริยํ ทิสฺวา "อหํ ฆรสามินี"ติ มญฺญมานา อิสฺสาปกตา
อุตฺตราย กุชฺฌิตฺวา "ทุกฺขํ อุปฺปาเทสฺสามี"ติ ปาสาทา โอตรติ. อุตฺตรา ตํ ญตฺวา
ปีฐเก นิสีทิตฺวา ตํ เมตฺเตน จิตฺเตน ผริ. สิริมา ปาสาทา โอรุยฺห มหานสํ
ปวิสิตฺวา ปูวปจนโต อุฬุงฺกปูรํ ปกฺกุตฺถิตํ ๑- สปฺปึ คเหตฺวา ตสฺสา มตฺถเก
โอกิริ. ตํ ปทุมินิปณฺเณ สีตูทกํ วิย วินิวฏฺเฏตฺวา อคมาสิ. ทาสิโย สิริมํ
หตฺเถหิ จ ปาเทหิ จ โปเถตฺวา ภูมิยํ ปาเตสุํ. อุตฺตรา เมตฺตาฌานโต วุฏฺฐาย ทาสิโย
วาเรสิ. สิริมา อุตฺตรํ ขมาเปสิ. อุตฺตรา "เสฺว สตฺถุ ปุรโต ขมาเปหี"ติ วตฺวา
ตาย กายเวยฺยาวฏิกํ ยาจิตาย พฺยญฺชนสมฺปาทนํ อาจิกฺขิ. สา ตํ สมฺปาเทตฺวา
อตฺตโน ปริวารา ปญฺจสตา คณิกาโย สสํฆํ สตฺถารํ ปริวิสิตฺวา "ขมาปนสหายิกา
โหถา"ติ วตฺวา ปุนทิวเส ตถา ตาหิ คณิกาหิ สทฺธึ สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน
สตฺถารํ วนฺทิตฺวา "อหํ ภควา อุตฺตราย อปรชฺฌึ, ขมตุ เม อุตฺตรา"ติ อาห.
สตฺถา "ขม อุตฺตเร"ติ วตฺวา "ขมามิ ภควา"ติ วุตฺเต "อกฺโกเธน ชิเน โกธนฺ"ติ-
อาทิกํ ๒- ธมฺมํ เทเสสิ. อุตฺตรา ปุเรตรเมว สามิกญฺจ สสฺสุเร ๓- จ สตฺถุ สนฺติเก
อุปเนสิ. เทสนาวสาเน เต จ ตโย ชนา, สพฺพา จ คณิกาโย โสตาปตฺติผเล
ปติฏฺฐหึสูติ. เอวํ อุตฺตราย อุปาสิกาย ปกฺกุตฺถิตสปฺปินา ปีฬาภาโว
สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ปกฺกุถิตํ เอวมุปริปิ  ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๒๒๓/๕๖  ๓ ฉ.ม. สสฺสุสสุเร
     สามาวตี อุปาสิกา นาม โกสมฺพิยํ อุเทนสฺส รญฺโญ อคฺคมเหสี. ตสฺส
หิ รญฺโญ ปญฺจสตปญฺจสตอิตฺถิปริวารา ติสฺโส อคฺคมเหสิโย อเหสุํ. ตาสํ สามาวตี
ภทฺทิยนคเร ภทฺทิยเสฏฺฐิโน ธีตา. ปิตริ กาลงฺกเต ปิตุ สหายสฺส โกสมฺพิยํ
โฆสิตเสฏฺฐิโน ฆเร ปญฺจสตอิตฺถิปริวาราวฑฺฒิตํ ๑- วยปฺปตฺตํ ตํ ๒- ราชา ทิสฺวา
สญฺชาตสิเนโห สปริวารํ อตฺตโน ฆรํ เนตฺวา อภิเสกฏฺฐานํ อทาสิ.
จณฺฑปชฺโชตสฺส รญฺโญ ธีตา วาสุลทตฺตา นาม เอกา มเหสี. มาคนฺทิยพฺราหฺมณสฺส
ธีตา ภควโต ปาทปริจาริกํ กตฺวา ปิตรา ทียมานา:-
                    ทิสฺวาน ตณฺหํ อรติญฺจ ราคํ ๓-
                    นาโหสิ ฉนฺโท อปิ เมถุนสฺมึ
                    กิเมวิทํ มุตฺตกรีสปุณฺณํ
                    ปาทาปิ นํ สมฺผุสิตุํ น อิจฺเฉติ ๔-
ภควตา ภาสิตํ คาถํ สุตฺวา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิ. ตสฺสา มาตาปิตโร
มาคนฺทิยสุตฺตเทสนาวสาเน อนาคามิผลํ ปตฺวา ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตสฺสา
จูฬปิตา มาคนฺทิโย ตํ โกสมฺพึ เนตฺวา รญฺโญ อทาสิ. สา รญฺโญ เอกา มเหสี.
     อถ โข โฆสิตเสฏฺฐี กุกฺกุฏเสฏฺฐี ปาวาริกเสฏฺฐีติ ตโย เสฏฺฐิโน โลเก
ตถาคตุปฺปาทํ สุตฺวา เชตวนํ สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผลํ
ปตฺวา อฑฺฒมาสํ พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สตฺถุ โกสมฺพิคมนํ
อายาจิตฺวา โกสมฺพึ คนฺตฺวา โฆสิตาราโม กุกฺกุฏาราโม ปาวาริการาโมติ ตโย
ชนา ตโย อาราเม การาเปตฺวา อนุปุพฺเพน ตตฺถ อาคตํ สตฺถารํ ปฏิปาฏิยา
เอเกกสฺมึ ทิวเส เอเกกสฺมึ วิหาเร วสาเปตฺวา เอเกโก สสํฆสฺส ภควโต
มหาทานมทาสิ. อเถกทิวสํ เตสํ อุปฏฺฐาโก สุมโน นาม มาลากาโร เสฏฺฐิโน
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปญฺจสตอิตฺถิปริวาราว วฑฺฒิตา  ๒ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ
@๓ ฉ.ม. อรตึ รคญฺจ  ๔ ขุ.สุ. ๒๕/๘๔๒/๔๙๘
อายาจิตฺวา สสํฆํ สตฺถารํ โภเชตุํ อตฺตโน ฆเร นิสีทาเปสิ. ตสฺมึ ขเณ สามาวติยา
ปริจาริยา ขุชฺชุตฺตรา นาม ทาสี อฏฺฐ กหาปเณ คเหตฺวา ตสฺส ฆรํ อคมาสิ.
โส "สสํฆสฺส ตาว สตฺถุโน ปริเวสนสหายา โหหี"ติ อาห. สา ตถา กตฺวา
สตฺถุ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โสตาปนฺนา หุตฺวา อญฺญทา จตฺตาโร
กหาปเณ อตฺตโน อาทิยนฺตี อทินฺนํ อาทิยิตุํ ๑- อภพฺพตฺตา อฏฺฐหิ กหาปเณหิ
ปุปฺผานิ อาทาย สามาวติยา อุปนาเมสิ. ตาย ปุปฺผานํ พหุภาวการณํ ปุฏฺฐา
มุสา ภณิตุํ อภพฺพตฺตา ยถาสภาวํ อาห. "อชฺช กสฺมา น คณฺหี"ติ วุตฺตา
"สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ธมฺมํ สุตฺวา อมตํ สจฺฉากาสินฺ"ติ อาห. อมฺม อุตฺตเร ตํ
ธมฺมํ อมฺหากมฺปิ กเถหีติ. "เตน หิ มํ นฺหาเปตฺวา สุทฺธํ วตฺถยุคํ ทตฺวา
อุจฺเจ อาสเน นิสีทาเปตฺวา สพฺพา นีจาสเนสุ นิสีทถา"ติ อาห. ตา สพฺพาปิ
ตถา กรึสุ. สา เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา อริยสาวิกา เอกํ วตฺถํ นิวาเสตฺวา เอกํ
อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา วีชนึ คเหตฺวา ตาสํ ธมฺมํ เทเสสิ. สามาวตี จ ปญฺจสตา
จ อิตฺถิโย โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. ตา สพฺพาปิ ขุชฺชุตฺตรํ วนฺทิตฺวา "อมฺม
อชฺชโต ปฏฺฐาย เวยฺยาวจฺจํ อกตฺวา อมฺหากํ มาตุฏฺฐาเน อาจริยฏฺฐาเน จ ฐตฺวา
สตฺถารา เทสิตเทสิตํ ธมฺมํ สุตฺวา อมฺหากํ กเถหี"ติ อาหํสุ. สา ตถา กโรนฺตี
อปรภาเค ติปิฏกธรา หุตฺวา สตฺถารา พหุสฺสุตานํ อุปาสิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิตา
อคฺคฏฺฐานํ ลภิ. สามาวติมิสฺสิกา พุทฺธสฺส ทสฺสนํ ปิเหนฺติ, ทสพเล อนฺตรวีถึ
ปฏิปนฺเน วาตปาเนสุ อปฺปโหนฺเตสุ ภิตฺตึ ภินฺทิตฺวา สตฺถารํ โอโลเกนฺติ,
วนฺทนปูชนญฺจ กโรนฺติ.
     มาคนฺทิยา ตตฺถ คตา ตานิ ฉิทฺทานิ ทิสฺวา ตตฺถ การณํ ปุจฺฉนฺตี สตฺถุ
อาคตภาวํ ญตฺวา ภควติ อาฆาเตน ตาสมฺปิ กุชฺฌิตฺวา "มหาราช สามาวติมิสฺสิกานํ
พหิทฺธา ปตฺถนา อตฺถิ, ภิตฺตึ ภินฺทิตฺวา สมณํ โคตมํ โอโลเกนฺติ,
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาทาตุํ
กติปาเหน ตํ มาเรสฺสนฺตี"ติ ราชานํ อาห. ราชา ฉิทฺทานิ ทิสฺวาปิ ตสฺสา
วจนํ น สทฺทหิ, อุทฺธจฺฉิทฺทกวาตปานานิ การาเปสิ. ปุน มาคนฺทิยา ราชานํ
ตาสุ ภินฺทิตุกามา อฏฺฐ สชีวกุกฺกุเฏ อาหราเปตฺวา "มหาราช ตาสํ วีมํสนตฺถํ
อิเม กุกฺกุเฏ มาเรตฺวา มมตฺถาย ปจาหีติ เปเสหี"ติ อาห. ราชา ตถา เปเสสิ.
ตาย "ปาณาติปาตํ น กโรมา"ติ วุตฺเต ปุน "ตสฺส สมณสฺส โคตมสฺส ปจิตฺวา
เปเสหี"ติ อาห. รญฺญา ตถา เปสิเต มาคนฺทิยา อฏฺฐ มาริตกุกฺกุเฏ ตถา
วตฺวา เปเสสิ. สามาวตี ปจิตฺวา ทสพลสฺส ปาเหสิ. มาคนฺทิยา เตนปิ ราชานํ
โกเปตุํ นาสกฺขิ.
     ราชา ปน ตีสุ มเหสีสุ เอเกกิสฺสา วสนฏฺฐาเน สตฺต สตฺต ทิวสานิ
วสติ. ราชา อตฺตโน คมนฏฺฐานํ หตฺถิกนฺตวีณํ อาทาย คจฺฉติ. มาคนฺทิยา รญฺโญ
สามาวติยา ปาสาทคมนกาเล ทาฐา อคเทน โธวาเปตฺวา เวฬุปุพฺเพ ปกฺขิปาเปตฺวา
เอกํ กณฺหสปฺปโปตกํ อาหราเปตฺวา อนฺโตวีณาย ปกฺขิปิตฺวา มาลคุฬเกน ฉิทฺทํ
ปิทหิ. ตํ รญฺโญ ตตฺถ คตกาเล อปราปรํ วิจรนฺตี วิย หุตฺวา วีณาฉิทฺทโต
มาลาคุฬกํ อปเนสิ. สปฺโป นิกฺขมิตฺวา ปสฺสสนฺโต ผณํ กตฺวา สยนปิฏฺเฐ นิปชฺชิ.
สา อาห ๑- "ธี สปฺโป"ติ มหาสทฺทมกาสิ. ราชา สปฺปํ ทิสฺวา กุชฺฌิ. สามาวตี
รญฺโญ กุทฺธภาวํ ญตฺวา ปญฺจนฺนํ อิตฺถิสตานํ สญฺญมทาสิ "อชฺช โอธิสกเมตฺตาผรเณน
ราชานํ ผรถา"ติ. สยมฺปิ ตถา อกาสิ. ราชา สหสฺสถามธนุํ อาทาย
ชิยํ โปเฐตฺวา สามาวตึ ธุเร กตฺวา สพฺพา ตา อิตฺถิโย ปฏิปาฏิยา ฐปาเปตฺวา ๒-
วิสปีตํ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา ธนุํ ปูเรตฺวา อฏฺฐาสิ. ขุรปฺปํ เนว ขิปิตุํ, น
โอโรปิตุํ สกฺโกติ, คตฺเตหิ เสทา มุจฺจนฺติ, สรีรํ เวธติ, มุขโต เขโฬ ปตติ,
คณฺหิตพฺพคฺคหณํ น ปสฺสติ. อถ นํ สามาวตี "กึ มหาราช กิลมสี"ติ อาห.
อาม เทวิ ๓- กิลมามิ, อวสฺสโย เม โหหีติ. สาธุ มหาราช ขุรปฺปํ ปฐวีมุขํ กโรหีติ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. หนฺต  ๒ ม. วสาเปตฺวา  ๓ ม. อาม ภทฺเท เทวิ
ราชา ตถา อกาสิ. สา "รญฺโญ หตฺถโต ขุรปฺปํ มุจฺจตู"ติ อธิฏฺฐาสิ. ตสฺมึ
ขเณ ขุรปฺปํ มุจฺจิ. ราชา ตํขณญฺเญว อุทเก นิมุชฺชิตฺวา อลฺลวตฺโถ อลฺลเกโส
สามาวติยา ปาเทสุ นิปติตฺวา "ขม เทวิ มยฺหํ:-
              "สมฺมุยฺหามิ ปมุยฺหามิ   สพฺพา มุยฺหนฺติ เม ทิสา
              สามาวตี มํ ตายสฺสุ    ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา"ติ ๑-
อาห.
     สามาวตี:-
              "มา มํ ตฺวํ สรณํ คจฺฉ  ยมหํ สรณํ คตา
              สรณํ คจฺฉ ตํ พุทฺธํ     ตฺวญฺจ เม สรณํ ภวา"ติ ๑-
อาห. ราชา "เตน หิ ตญฺจ ๒- สรณํ คจฺฉามิ สตฺถารญฺจ, วรญฺจ เต ทมฺมี"ติ
อาห. สา "วโร คหิโต โหตุ มหาราชา"ติ อาห. ราชา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา
สรณํ คนฺตฺวา นิมนฺเตตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส สตฺตาหํ มหาทานํ ทตฺวา
"สามาวตึ วรํ คณฺหาหี"ติ อาห. "สาธุ มหาราช อิมํ เม วรํ เทหิ, สตฺถา
ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ อิธาคจฺฉตุ, ธมฺมํ โสสฺสามี"ติ อาห. ราชา สตฺถารํ
วนฺทิตฺวา "ภนฺเต ปญฺจหิ ภิกฺขุสเตหิ สทฺธึ นิพทฺธํ อิธาคจฺฉถ, สามาวติมิสฺสิกา
ธมฺมํ โสสฺสามาติ วทนฺตี"ติ อาห. สตฺถา "มหาราช พุทฺธานํ นาม เอกฏฺฐานํ
นิพทฺธํ คนฺตุํ น วฏฺฏติ, มหาชโนปิ ปจฺจาสึสตี"ติ อาห. เตน หิ ภนฺเต ภิกฺขู
อาณาเปถาติ. สตฺถา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ. เถโร ปญฺจ ภิกฺขุสตานิ อาทาย
นิพทฺธํ ราชกุลํ คจฺฉติ. ตาปิ เทวีปมุขา อิตฺถิโย เถรํ โภเชตฺวา ธมฺมํ สุณึสุ.
สามาวติญฺจ สตฺถา เมตฺตาวิหารีนํ อุปาสิกานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐเปสีติ. เอวํ รญฺโญ
ขุรปฺปํ มุญฺจิตุํ อวิสหนภาโว สามาวติยา อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธีติ. เอตฺถ
@เชิงอรรถ: ๑ ธมฺม.อ. ๒/๕๔  ๒ ฉ.ม. จ-สทฺโท น ทิสฺสติ
จ อเวจฺจปฺปสาเทน วา โอกปฺปนปสาเทน วา รตนตฺตยสรณคมเนน วา รตนตฺตยํ
อุปาสตีติ อุปาสิกาติ วุจฺจตีติ.
     [๑๗] อริยิทฺธินิทฺเทเส อริยา อิทฺธีติ เจโตวสิปฺปตฺตานํ ขีณาสวอริยานํเยว
สมฺภวโต อริยา อิทฺธีติ วุจฺจตีติ. อิธ ภิกฺขูติ อิมสฺมึ สาสเน ขีณาสโว
ภิกฺขุ. อนิฏฺฐสฺมึ ๑- วตฺถุสฺมินฺติ อารมฺมณปกติยา อมนาเป วตฺถุสฺมึ สตฺเต วา
สงฺขาเร วา. เมตฺตาย วา ผรตีติ สตฺโต เจ โหติ, เมตฺตาภาวนาย ผรติ.
ธาตุโต วา อุปสํหรตีติ สงฺขาโร เจ โหติ, "ธาตุมตฺตนฺ"ติ ธาตุมนสิการํ
อุปสํหรติ. สตฺเตปิ ธาตูปสํหาโร วฏฺฏติ. อสุภาย วา ผรตีติ สตฺโต เจ,
อสุภภาวนาย ผรติ. อนิจฺจโต วา อุปสํหรตีติ สงฺขาโร เจ, "อนิจฺจนฺ"ติ
มนสิการํ อุปสํหรติ. ตทุภยนฺติ ตํ อุภยํ. อุเปกฺขโกติ ฉฬงฺคุเปกฺขาย อุเปกฺขโก.
สโตติ สติเวปุลฺลปฺปตฺตตฺตา. สมฺปชาโนติ ปญฺญาย สมฺปชานการิตฺตา. จกฺขุนา รูปํ
ทิสฺวาติ การณวเสน จกฺขูติ ลทฺธโวหาเรน รูปทสฺสนสมตฺเถน จกฺขุวิญฺญาเณน
รูปํ ทิสฺวา. โปราณา ปนาหุ "จกฺขุ รูปํ น ปสฺสติ อจิตฺตกตฺตา, จิตฺตํ น
ปสฺสติ อจกฺขุกตฺตา, ทฺวารารมฺมณสํฆฏฺฏเน ปน ปสาทวตฺถุเกน จิตฺเตน ปสฺสติ.
อีทิสี ปเนสา `ธนุนา วิชฺฌตี'ติอาทีสุ วิย สสมฺภารกถา นาม โหติ. ตสฺมา
จกฺขุวิญฺญาเณน รูปํ ทิสฺวาติ อยเมตฺถ อตฺโถ"ติ. ๒- อถ วา จกฺขุนา การณตฺเตน ๓-
รูปํ ทิสฺวาติ อตฺโถ. เนว สุมโน โหตีติ เคหสิตโสมนสฺสปฏิกฺเขโป, น
กิริยภูตาย โสมนสฺสเวทนาย. น ทุมฺมโนติ สพฺพโทมนสฺสปฏิกฺเขโป. อุเปกฺขโก
วิหรตีติ อิฏฺฐานิฏฺฐารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตาย ฉสุ ทฺวาเรสุ
ปวตฺตนโต "ฉฬงฺคุเปกฺขา"ติ ลทฺธนามาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย อุเปกฺขโก
วิหรติ. โสเตน สทฺทํ สุตฺวาติอาทีสุปิ อเสว นโย.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อนิฏฺเฐ  ๒ อภิ.อ. ๑/๔๕๖  ๓ ม. การณภูเตน
     [๑๘] กมฺมวิปากชิทฺธินิทฺเทเส สพฺเพสํ ปกฺขีนนฺติ สพฺเพสํ ปกฺขิชาตานํ
ฌานาภิญฺญา วินาเยว อากาเสน คมนํ. ตถา สพฺเพสํ เทวานํ อากาสคมนํ
ทสฺสนาทีนิ. เอกจฺจานํ มนุสฺสานนฺติ ปฐมกปฺปิกานํ มนุสฺสานํ. เอกจฺจานํ
วินิปาติกานนฺติ ปิยงฺกรมาตา ปุนพฺพสุมาตา ผุสฺสมิตฺตา ธมฺมคุตฺตาติเอวมาทีนํ
สุขสมุสฺสยโต วินิปติตตฺตา วินิปาติกานํ อญฺเญสญฺจ เปตานํ นาคสุปณฺณานญฺจ
อากาสคมนาทิกํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ.
     ปุญฺญวโต อิทฺธินิทฺเทเส ราชาติ ธมฺเมน ปเรสํ รญฺชนโต ราชา. รตนจกฺกํ
วตฺเตตีติ จกฺกวตฺตี. เวหาสํ คจฺฉตีติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ.
จตุรงฺคินิยาติ หตฺถิอสฺสรถปตฺติสงฺขาตจตุองฺควติยา. เสนาติ เตสํ สมูหมตฺตเมว.
อนฺตมโสติ เหฏฺฐิมนฺตโต. อสฺสพนฺธา นาม อสฺสานํ รกฺขกา. โคปุริสา นาม คุนฺนํ
รกฺขกา. อุปาทายาติ อวิสฺสชฺเชตฺวา เอวํ เตสํ เวหาสคมนญฺจ ปุญฺญวโต
อิทฺธีติ อตฺโถ.
     โชติกสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ โชติโก นาม ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺเธสุ
กตาธิกาโร ราชคหนคเร เสฏฺฐี. ตสฺส กิร ชาตทิวเส สกลนคเร สพฺพาวุธานิ
ชลึสุ, สพฺเพสํ กายารุฬฺหานิ อาภรณานิปิ ปชฺชลิตานิ วิย โอภาสํ มุญฺจึสุ,
นครํ เอกปชฺโชตํ อโหสิ. อถสฺส นามคฺคหณทิวเส สกลนครสฺส เอกโชติภูตตฺตา
โชติโกติ นามํ กรึสุ. อถสฺส วยปฺปตฺตกาเล เคหกรณตฺถาย ภูมิตเล โสธิยมาเน สกฺโก
เทวราชา อาคนฺตฺวา โสฬสกรีสมตฺเต ฐาเน ปฐวึ ภินฺทิตฺวา สตฺตรตนมยํ สตฺตภูมิกํ
ปาสาทํ อุฏฺฐาเปสิ, ปาสาทํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตรตนมเย สตฺตทฺวารโกฏฺฐกยุตฺเต
สตฺต ปากาเร อุฏฺฐาเปสิ, ปาการปริยนฺเต จตุสฏฺฐิ กปฺปรุกฺเข อุฏฺฐาเปสิ,
ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ โยชนิกติคาวุติกทฺวิคาวุติกเอกคาวุติกา จตสฺโส
นิธิกุมฺภิโย อุฏฺฐาเปสิ. ปาสาทสฺส จตูสุ กณฺเณสุ ตรุณตาลกฺขนฺธปฺปมาณา
จตสฺโส สุวณฺณมยา อุจฺฉุยฏฺฐิโย นิพฺพตฺตึสุ. ตาสํ มณิมยานิ ปตฺตานิ
สุวณฺณมยานิ ปพฺพานิ อเหสุํ. สตฺตสุ ทฺวารโกฏฺฐเกสุ เอเกกสมึ
เอกทฺวิติจตุปญฺจฉสตฺตยกฺขสหสฺสปริวารา สตฺต ยกฺขา อารกฺขํ คณฺหึสุ.
     พิมฺพิสารมหาราชา ปาสาทาทีนํ อุฏฺฐานํ สุตฺวา เสฏฺฐิฉตฺตํ ปหิณิ. โส
โชติกเสฏฺฐีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ หุตฺวา อุตฺตรกุรุโต เทวตาหิ อาเนตฺวา
สิริคพฺเภ นิสีทาปิตาย เอกญฺจ ตณฺฑุลนาฬึ ตโย จ โชติปาสาเณ คเหตฺวา อาคตาย
ภริยาย สทฺธึ ตสฺมึ ปาสาเท มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต วสิ. เตสํ ยาวชีวํ ตาย
เอกตณฺฑุลนาฬิยา ภตฺตํ ปโหสิ. สเจ กิร เต สกฏสตมฺปิ ตณฺฑุลานํ ปูเรตุกามา
โหนฺติ. สา ตณฺฑุลนาฬิเยว หุตฺวา ติฏฺฐติ. ภตฺตปจนกาเล ตณฺฑุเล อุกฺขลิยํ
ปกฺขิปิตฺวา เตสํ ปาสาณานํ อุปริ ฐเปนฺติ. ปาสาณา ตาวเทว ปชฺชลิตฺวา ภตฺเต
ปกฺกมตฺเต นิพฺพายนฺติ. เตเนว สญฺญาเณน ภตฺตสฺส ปกฺกภาวํ ชานนฺติ.
สูเปยฺยาทิปจนกาเลปิ เอเสว นโย. เอวํ เตสํ โชติปาสาเณหิ อาหาโร ปจฺจติ,
มณิอาโลเกน วสนฺติ. อคฺคิสฺส วา ทีปสฺส วา โอภาสเมว น ชานึสุ. โชติกสฺส
กิร เอวรูปา สมฺปตฺตีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ ๑- อโหสิ. มหาชโน ยานาทีหิ
ทสฺสนตฺถาย อาคจฺฉติ. โชติกเสฏฺฐี อาคตาคตานํ อุตฺตรกุรุตณฺฑุลานํ ภตฺตํ ทาเปติ,
"กปฺปรุกฺเขหิ วตฺถาภรณานิ คณฺหนฺตู"ติ อาณาเปติ, "คาวุติกนิธิกุมฺภิยา มุขํ
วิวราเปตฺวา ยาปนมตฺตํ คณฺหนฺตู"ติ อาณาเปติ. สกลชมฺพุทีปวาสิเกสุ ธนํ คเหตฺวา
คจฺฉนฺเตสุ นิธิกุมฺภิยา องฺคุลมตฺตมฺปิ อูนํ นาโหสีติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ.
     ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ ชฏิโล นาม กสฺสปสฺส ภควโต
ธาตุเจติเย กตาธิกาโร ตกฺกสิลายํ เสฏฺฐี. ตสฺส กิร มาตา พาราณสิยํ เสฏฺฐิธีตา
อภิรูปา อโหสิ. ตํ ปณฺณรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกกาเล อารกฺขณตฺถาย สตฺตภูมิกสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. เอวรูโป "สมฺปตฺตีติ สกลชมฺพุทีเป ปากโฏ, ฉ.ม. เอวรูปา สมฺปตฺตีติ
@สกลชมฺพุทีเป ปาโฏ
ปาสาทสฺส อุปริตเล วาสยึสุ. ตํ เอกทิวสํ วาตปานํ วิวริตฺวา พหิ โอโลกิยมานํ
อากาเสน คจฺฉนฺโต วิชฺชาธโร ทิสฺวา อุปฺปนฺนสิเนโห วาตปาเนน ปวิสิตฺวา
ตาย สทฺธึ สนฺถวมกาสิ. สา เตน คพฺภํ คณฺหิ. อถ นํ ทาสี ทิสฺวา "อมฺม
กึ อิทนฺ"ติ วตฺวา "โหตุ, กสฺสจิ มา อาจิกฺขี"ติ วุตฺตา ภเยน ตุณฺหี อโหสิ.
สาปิ ทสเม มาเส ปุตฺตํ วิชายิตฺวา นวภาชนํ อาหราเปตฺวา ตตฺถ ตํ ทารกํ
นิปชฺชาเปตฺวา ตํ ภาชนํ ปิทหิตฺวา อุปริ ปุปฺผทามานิ ฐเปตฺวา "อิมํ สีเสน
อุกฺขิปิตฺวา คนฺตฺวา คงฺคาย วิสฺสชฺเชหิ, `กึ อิทนฺ'ติ จ ปุฏฺฐา `อยฺยาย เม
พลิกมฺมนฺ'ติ วเทยฺยาสี"ติ ทาสึ อาณาเปสิ. สา ตถา อกาสิ. เหฏฺฐาคงฺคายปิ
เทฺว อิตฺถิโย นฺหายมานา ตํ ภาชนํ อุทเกน อาหริยมานํ ทิสฺวา เอกา "มยฺเหตํ
ภาชนนฺ"ติ อาห. เอกา "ยํ เอตสฺส อนฺโต. ตํ มยฺหนฺ"ติ วตฺวา ภาชเน สมฺปตฺเต
ตํ อาทาย ถเล ฐเปตฺวา วิวริตฺวา ทารกํ ทิสฺวา เอกา "มม ภาชนนฺ"ติ
วุตฺตตฺตา "ทารโก มเมว ๑- โหตี"ติ อาห.   เอกา "ยํ ภาชนสฺส อนฺโต, ตํ
มมา"ติ วุตฺตตฺตา "มม ทารโก"ติ อาห. ตา วิวทมานา วินิจฺฉยํ คนฺตฺวา
อมจฺเจสุ วินิจฺฉิตุํ อสกฺโกนฺเตสุ รญฺโญ สนฺติกํ อคมํสุ. ราชา ตาสํ วจนํ
สุตฺวา "ตฺวํ ทารกํ คณฺห, ตฺวํ ภาชนนฺ"ติ อาห. ยาย ปน ทารโก ลทฺโธ,
สา มหากจฺจายนตฺเถรสฺส อุปฏฺฐายิกา โหติ. สา ตํ ทารกํ "เถรสฺส สนฺติเก
ปพฺพาเชสฺสามี"ติ โปเสสิ. ตสฺส ชาตทิวเส คพฺภมลสฺส โธวิตฺวา อนปนีตตฺตา
เกสา ชฏิตา หุตฺวา อฏฺฐํสุ. เตนสฺส ชฏิโลเตฺวว ๒- นาม อกํสุ.
     ตสฺส ปทสา วิจรณกาเล เถโร ตํ เคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. อุปาสิกา
เถรํ นิสีทาเปตฺวา อาหารมทาสิ. เถโร ทารกํ ทิสฺวา "อุปาสิเก ทารโก เต
ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิ. "อาม ภนฺเต อิมาหํ ตุมฺหากํ สนฺติเก ปพฺพาเชสฺสนฺติ โปเสสินฺ"ติ
อาห. เถโร "สาธู"ติ ตํ อาทาย คจฺฉนฺโต "อตฺถิ นุ โข อิมสฺส คิหิสมฺปตฺติมนุภวิตุํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. มม เคหสฺส  ๒ ฉ.ม. ชฏิโลเตว
ปุญฺญกมฺมนฺ"ติ โอโลเกนฺโต "มหาปุญฺโญ สตฺโต มหาสมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสติ,
ทหโร เอว จ ตาว, ญาณมฺปิ ตาวสฺส ปริปากํ น คจฺฉตี"ติ จินฺเตตฺวา ตํ
อาทาย ตกฺกสิลายํ เอกสฺส อุปฏฺฐากสฺส เคหํ อคมาสิ. โส เถรํ วนฺทิตฺวา
ฐิโต ทารกํ ทิสฺวา "ทารโก ภนฺเต ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิ. อาม อุปาสก ปพฺพชิสฺสติ,
ทหโร ตาว ตว สนฺติเก โหตู"ติ. โส "สาธุ ภนฺเต"ติ ตํ ปุตฺตฏฺฐาเน ฐเปตฺวา
ปฏิชคฺคิ. ตสฺส ปน เคเห ทฺวาทส วสฺสานิ ภณฺฑกํ อุสฺสนฺนํ โหติ. โส คามนฺตรํ
คจฺฉนฺโต สพฺพมฺปิ ตํ ภนฺฑกํ อาปณํ อาหริตฺวา ตสฺส ตสฺส ภณฺฑกสฺส มูลํ
อาจิกฺขิตฺวา "อิทญฺจิทญฺจ เอตฺตกํ นาม ธนํ คเหตฺวา ทเทยฺยาสี"ติ วตฺวา ปกฺกามิ.
     ตํ ทิวสํ นครปริคฺคาหิกา เทวตา อนฺตมโส ชีรกมริจมตฺตเกนาปิ อตฺถิเก
ตสฺเสว อาปณาภิมุเข กรึสุ. โส ทฺวาทส วสฺสานิ อุสฺสนฺนภณฺฑกํ เอกทิวเสเนว
วิกฺกิณิ. กุฏมฺพิโก อาคนฺตฺวา อาปเณ กิญฺจิ อทิสฺวา "สพฺพํ เต ตาต ภณฺฑํ
นาสิตนฺ"ติ อาห. "น นาสิตํ ตาต, สพฺพํ ตุเมฺหหิ วุตฺตนเยน วิกฺกิณิตํ, อิทํ
อสุกสฺส มูลํ, อิทํ อสุกสฺส มูลนฺ"ติ สพฺพมูลํ ตสฺส ๑- อปฺเปสิ. กุฏมฺพิโก
ปสีทิตฺวา "อนคฺโฆ ปุริโส ยตฺถ กตฺถจิ ชีวิตุํ สมตฺโถ"ติ อตฺตโน วยปฺปตฺตํ ธีตรํ
ตสฺส ทตฺวา "เคหมสฺส กโรถา"ติ ปุริเส อาณาเปตฺวา นิฏฺฐิเต เคเห "คจฺฉถ ตุเมฺห,
อตฺตโน เคเห วสถา"ติ อาห. อถสฺส เคหปวิสนกาเล เอเกน ปาเทน อุมฺมาเร ๒-
อกฺกนฺตมตฺเต เคหสฺส ปจฺฉิมภาเค ภูมิฏฺฐาเน อสีติหตฺโถ สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐหิ.
ราชา กิร "ชฏิลสฺส เคเห ภูมึ ภินฺทิตฺวา สุวณฺณปพฺพโต อุฏฺฐิโต"ติ สุตฺวา
ตสฺส เสฏฺฐิฉตฺตํ เปเสสิ. โส ชฏิลเสฏฺฐี นาม อโหสีติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ.
     เมณฺฑกสฺส เสฏฺฐิสฺส ๓- ปุญฺญวโต อิทฺธีติ เมณฺฑโก ๔- นาม วิปสฺสิมฺหิ
ภควติ กตาธิกาโร มคธรฏฺเฐ ภทฺทิยนคเร เสฏฺฐี. ตสฺส กิร ปจฺฉิมเคเห
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตสฺเสว  ๒ อิ. อุมฺมารํ
@๓ ก. คหปติสฺส  ๔ วิ.มหา. ๕/๑๙๖/๗๖, ธมฺม.อ. ๘/๑๗๔ (สฺยา)
อฏฺฐกรีสมตฺตฏฺฐาเน หตฺถิอสฺสอุสภปฺปมาณา สุวณฺณเมณฺฑกา ปฐวึ ภินฺทิตฺวา
ปิฏฺฐิยา ปิฏฺฐึ ปหรมานา อุฏฺฐหึสุ, เตสํ มุเขสุ ปญฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ เคณฺฑุกา
ปกฺขิตฺตา โหนฺติ. สปฺปิเตลมธุผาณิตาทีหิ จ ๑- วตฺถจฺฉาทนหิรญฺญสุวณฺณาทีหิ จ
อตฺเถ สติ เตสํ มุขโต เคณฺฑุกํ อปเนนฺติ. เอกสฺสปิ เมณฺฑกสฺส มุขโต
สกลชมฺพุทีปวาสีนํ ปโหนกํ สปฺปิเตลมธุผาณิตวตฺถจฺฉาทนหิรญฺญสุวณฺณํ นิกฺขมติ. ตโต
ปฏฺฐาเยส เมณฺฑกเสฏฺฐีติ ปญฺญายีติ อยมสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธิ.
     โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปุญฺญวโต อิทฺธีติ โฆสิโต ๒- นาม ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ
กตาธิกาโร สกฺกรฏฺเฐ โกสมฺพิยํ เสฏฺฐี. โส กิร เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ
นครโสภินิยา กุจฺฉิสฺมึ นิพฺพตฺติ. สา ตํ วิชาตทิวเส สุปฺเป สยาเปตฺวา สงฺการกูเฏ
ฉฑฺฑาเปสิ. ทารกํ กากสุนขา ปริวาเรตฺวา นิสีทึสุ. เอโก ปุริโส ตํ ทิสฺวาว
ปุตฺตสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ เคหํ เนสิ. ตทา โกสมฺพิกเสฏฺฐี
ปุโรหิตํ ทิสฺวา "กึ อาจริย อชฺช เต ติถิกรณนกฺขตฺตาทโย โอโลกิตา"ติ ปุจฺฉิตฺวา
"อาม มหาเสฏฺฐี"ติ วุตฺเต "ชนปทสฺส กึ ภวิสฺสตี"ติ ปุจฺฉิ. "อิมสฺมึ นคเร อชฺช
ชาตทารโก เชฏฺฐเสฏฺฐี ภวิสฺสตี"ติ อาห. ตทา เสฏฺฐิโน ภริยา ครุคพฺภา โหติ,
ตสฺมา โส สีฆํ เคหํ เปเสสิ "คจฺฉ, ชานาหิ นํ วิชาตา วา, น วา"ติ.
"น วิชาตา"ติ สุตฺวา เคหํ คนฺตฺวา กาฬึ นาม ทาสึ ปกฺโกสิตฺวา สหสฺสํ
ทตฺวา "คจฺฉ, อิมสฺมึ นคเร อุปธาเรตฺวา อชฺช ชาตทารกํ คณฺหิตฺวา เอหี"ติ
อาห. สา อุปธาเรนฺตี ตํ เคหํ คนฺตฺวา ตํ ทารกํ ตํ ทิวสํ ชาตภาวํ ๓- ญตฺวา
สหสฺสํ ทตฺวา อาเนตฺวา เสฏฺฐิโน ทสฺเสสิ. เสฏฺฐี "สเจ เม ธีตา ชายิสฺสติ,
ตาย นํ สทฺธึ นิวาเสตฺวา เสฏฺฐิฏฺฐานสฺส สามิกํ กริสฺสามิ. สเจ ปุตฺโต ชายิสฺสติ,
ฆาเตสฺสามิ นนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ตํ เคเห วฑฺฒาเปสิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. วา  ๒ องฺ.อ. ๑/๓๖๘  ๓ ฉ.ม. ชาตํ
     อถสฺส ภริยา กติปาหจฺจเยน ปุตฺตํ วิชายิ. เสฏฺฐี "อิมสฺมึ อสติ มม
ปุตฺโต เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิสฺสติ. "อิทาเนว นํ มาเรตุํ วฏฺฏตี"ติ กาฬึ อามนฺเตตฺวา
"คจฺฉ เช, วชโต คุนฺนํ นิกฺขมนเวลาย วชทฺวารมชฺเฌ อิมํ ติริยํ นิปชฺชาเปหิ,
คาวิโย นํ มทฺทิตฺวา มาเรสฺสนฺติ, มทฺทิตามทฺทิตภาวํ ปนสฺส ญตฺวา เอหี"ติ
อาห. สา คนฺตฺวา โคปาลเกน วชทฺวาเร วิวฏมตฺเตเยว ตํ ตถา นิปชฺชาเปสิ.
โคคณเชฏฺฐโก อุสโภ อญฺญสฺมึ กาเล สพฺพปจฺฉา นิกฺขมนฺโตปิ ตํทิวสํ สพฺพปฐมํ
นิกฺขมิตฺวา ทารกํ จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กตฺวา อฏฺฐาสิ. อเนกสตา คาโว
อุสภสฺส เทฺว ปสฺสานิ ฆํสนฺติโย นิกฺขมึสุ. โคปาลโกปิ "อยํ อุสโภ ปุพฺเพ
สพฺพปจฺฉา นิกฺขมติ, อชฺช ปน ปฐมํ นิกฺขมิตฺวา ทฺวารมชฺเฌ นิจฺจโลว ฐิโต,
กินฺนุ โข เอตนฺ"ติ จินฺเตตฺวา คนฺตฺวา ตสฺส เหฏฺฐา นิปนฺนํ ทารกํ ทิสฺวา
ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ เคหํ เนสิ.
     กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา "คจฺฉ, นํ ปุน
อิมํ สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ปุน อาเนตฺวา อทาสิ. อถ นํ เสฏฺฐี
อาห "อมฺม กาฬิ อิมสฺมึ นคเร ปญฺจ สกฏสตานิ ปจฺจูสกาเล อุฏฺฐาย วาณิชฺชาย
คจฺฉนฺติ, ตฺวํ อิมํ เนตฺวา จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปหิ, โคณา วา นํ มทฺทิสฺสนฺติ,
จกฺกํ วา ฉินฺทิสฺสติ ๑-, ปวตฺติญฺจสฺส ญตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ. สา คนฺตฺวา
จกฺกมคฺเค นิปชฺชาเปสิ. สากฏิกเชฏฺฐโก ปุรโต อโหสิ. อถสฺส โคณา ตํ ฐานํ ปตฺวา
ธุรํ ฉฑฺเฑสุํ, ปุนปฺปุนํ อาโรเปตฺวา ปาชิยมานาปิ ปุรโต น คจฺฉึสุ. เอวํ ตสฺส
เตหิ สทฺธึ วายมนฺตสฺเสว อรุณํ อุฏฺฐหิ. โส "กินฺนาม โคณา กรึสู"ติ มคฺคํ
โอโลเกนฺโต ทารกํ ทิสฺวา "ภาริยํ วต กมฺมนฺ"ติ จินฺเตตฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ
ตุฏฺฐมานโส ตํ เคหํ เนสิ.
     กาฬีปิ คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "คจฺฉ, นํ
ปุน สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ตถา อกาสิ. อถ นํ เสฏฺฐี อาห "อิทานิ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. ภินฺทิสฺสติ
นํ อามกสุสานํ เนตฺวา คจฺฉนฺตเร นิปชฺชาเปหิ, ตตฺถ สุนขาทีหิ ขาทิโต,
อมนุสฺเสน วา ปหโฏ มริสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ชานิตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ.
สา ตํ เนตฺวา ตตฺถ นิปชฺชาเปตฺวา เอกมนฺเต อฏฺฐาสิ. ตํ สุนขาทโย วา
อมนุสฺโส วา อุปสงฺกมิตุํ นาสกฺขึสุ. อเถโก อชปาโล อชา โคจรํ เนนฺโต
สุสานปสฺเสน คจฺฉติ. เอกา อชา ปณฺณานิ ขาทมานา คจฺฉนฺตรํ ปวิสิตฺวา
ทารกํ ทิสฺวา ชณฺณุเกหิ ฐตฺวา ทารกสฺส ถนํ อทาสิ. อชปาลเกน "เห เห"ติ
สทฺเท กเตปิ น นิกฺขมิ. โส "ยฏฺฐิยา นํ ปหริตฺวา นีหริสฺสามี"ติ คจฺฉนฺตรํ
ปวิฏฺโฐ ชณฺณุเกหิ ฐตฺวา ทารกํ ขีรํ ปายนฺตึ ทิสฺวา ทารเก ปุตฺตสิเนหํ ปฏิลภิตฺวา
"ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ อาทาย ปกฺกามิ.
     กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "คจฺฉ, นํ ปุน
สหสฺสํ ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ตถา อกาสิ. อถ นํ เสฏฺฐี อาห "อมฺม
อิมํ อาทาย โจรปปาตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา ปปาเต ขิป, ปพฺพตกุจฺฉิยํ ปฏิหญฺญมาโน
ขณฺฑาขณฺฑิโก หุตฺวา ภูมิยํ ปติสฺสติ, มตามตภาวญฺจสฺส ญตฺวา อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ.
สา ตํ ตถา เนตฺวา ปพฺพตมตฺถเก ฐตฺวา ขิปิ. ตํ โข ปน ปพฺพตกุจฺฉึ
นิสฺสาย มหาเวฬุคุมฺโพ ปพฺพตานุสาเรเนว วฑฺฒิ. ตสฺส มตฺถกํ ฆนชาโต
ชิญฺชุกคุมฺโพ อวตฺถริ. ทารโก ปตนฺโต โกชเว วิย ตสฺมึ ปติ. ตํ ทิวสญฺจ
นฬการเชฏฺฐกสฺส เวณุพลิ ปตฺโต โหติ. โส ปุตฺเตน สทฺธึ คนฺตฺวา ตํ เวฬุคุมฺพํ
ฉินฺทิตุํ อารภิ. ตสฺมึ จลิเต ทารโก สทฺทมกาสิ. โส ทารกสทฺโท วิยาติ เอเกน
ปสฺเสน อภิรุหิตฺวา ตํ ทิสฺวา "ปุตฺโต เม ลทฺโธ"ติ ตุฏฺฐจิตฺโต อาทาย คโต.
กาฬี คนฺตฺวา เสฏฺฐินา ปุจฺฉิตา ตํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิตฺวา "คจฺฉ, นํ ปุน สหสฺสํ
ทตฺวา อาเนหี"ติ วุตฺตา ตถา อกาสิ.
     เสฏฺฐิโน อิทญฺจิทญฺจ กโรนฺตสฺเสว ทารโก วฑฺฒิโต. มหาโฆสวจนตฺตา จสฺส
โฆสิโตเตฺวว ๑- นามํ อโหสิ. โส เสฏฺฐิโน อกฺขิมฺหิ กณฺฏโก วิย ขายิ, อุชุกํ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. โฆสิโตเตว
โอโลเกตุมฺปิ น วิสหิ. อถสฺส มรณูปายํ จินฺเตนฺโต อตฺตโน กุมฺภการสฺส สนฺติกํ
คนฺตฺวา ตสฺส "กทา อาวาปํ ๑- อาลิมฺเปสฺสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "เสฺว"ติ วุตฺเต "เตน
หิ อิทํ สหสฺสํ คณฺหิตฺวา มเมกํ กมฺมํ กโรหี"ติ อาห. กึ สามีติ. เอโก เม
อวชาตปุตฺโต อตฺถิ, ตํ ตว สนฺติกํ เปสิสฺสามิ, อถ นํ คพฺภํ ปเวเสตฺวา ติณฺหาย
วาสิยา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺทิตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปิตฺวา อาวาเป ๒- ปเวเสยฺยาสีติ.
อิทํ เต สหสฺสํ สจฺจการสทิสํ, อุตฺตรํ ปน เต กตฺตพฺพยุตฺตกํ ปจฺฉา กริสฺสามีติ.
กุมฺภกาโร "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิ.
     เสฏฺฐี ปุนทิวเส โฆสิตํ ปกฺโกสิตฺวา "หิยฺโย มยา กุมฺภกาโร เอกํ กมฺมํ
อาณตฺโต, เอหิ ตฺวํ ตาต ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ วเทหิ `หิยฺโย กิร เม
ปิตรา อาณตฺตํ กมฺมํ นิปฺผาเทหี"ติ ปหิณิ. โส "สาธู"ติ อคมาสิ. ตํ ตตฺถ
คจฺฉนฺตํ อิตโร เสฏฺฐิโน ปุตฺโต ทารเกหิ สทฺธึ คุฬกกีฬํ กีฬนฺโต ทิสฺวา
ปกฺโกสิตฺวา "กุหึ คจฺฉสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา ปิตุ สาสนํ คเหตฺวา "กุมฺภการกสฺส
สนฺติกนฺ"ติ วุตฺเต "อหํ ตตฺถ คมิสฺสามิ, อิเม มํ ทารกา พหุลกฺขํ ชินึสุ, ตํ
เม ปฏิชินิตฺวา เทหี"ติ อาห. "อหํ ปิตุ ภายามี"ติ. "มา ภายิ ภาติก, อหํ
ตํ สาสนํ หริสฺสามี"ติ. พหูหิ ชิโต ยาวาหํ อาคจฺฉามิ, ตาว เม ลกฺขํ ปฏิชินาหีติ.
โฆสิโต กิร คุฬกกีฬายํ ๓- เฉโก, เตน นํ เอวํ นิพนฺธิ. โสปิ ตํ "เตน หิ
คนฺตฺวา กุมฺภการํ วเทหิ `ปิตรา กิร เม หิยฺโย เอกํ กมฺมํ อาณตฺตํ, ตํ
นิปฺผาเทหี'ติ อุยฺโยเชสิ. โส  ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตถา อวจ. อถ นํ ภุมฺภกาโร
เสฏฺฐินา วุตฺตนิยาเมน มาเรตฺวา อาวาเป ขิปิ. โฆสิโตปิ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา
สายนฺหสมเยว เคหํ คนฺตฺวา "กึ ตาต น คโตสี"ติ วุตฺเต อตฺตโน อคตการณญฺจ
กนิฏฺฐสฺส คตการณญฺจ อาโรเจสิ. เสฏฺฐี "ธี ธี"ติ ๔- มหาวิรวํ วิรวิตฺวา สกลสรีเร
ปกฺกุถิตโลหิโต วิย หุตฺวา "อมฺโภ กุมฺภการ มา นาสยิ, มา นาสยี"ติ พาหา
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาวาฏํ, องฺ.อ. ๑/๓๗๒  ๒ ม. อาวาเฏ  ๓ ฉ.ม. คุฬกกีฬายํ  ๔ สี. หนฺธีติ
ปคฺคยฺห กนฺทนฺโต ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. กุมฺภกาโร ตํ ตถา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา
"สามิ มา สทฺทํ กริ, กมฺมํ นิปฺผนฺนนฺ"ติ อาห. โส ปพฺพเตน วิย มหนฺเตน
โสเกน อวตฺถโฏ หุตฺวา อนปฺปกํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทสิ.
     เอวํ สนฺเตปิ ปน เสฏฺฐี ตํ อุชุกํ โอโลเกตุํ น สกฺโกติ. "กินฺติ
น มาเรยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต "มม คามสเต อายุตฺตกสฺส สนฺติกํ เปเสตฺวา
มาราเปสฺสามี"ติ อุปายํ ทิสฺวา "อยํ เม อวชาตปุตฺโต, อิมํ มาเรตฺวา วจฺจกูเป
ขิปตุ, เอวญฺจ กเต อหํ มาตุลสฺส กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี"ติ ตสฺส ปณฺณํ
ลิขิตฺวา "ตาต โฆสิต อมฺหากํ คามสเต อายุตฺตโก อตฺถิ, อิมํ ปณฺณํ หริตฺวา
ตสฺส เทหี"ติ วตฺวา ปณฺณํ ตสฺส ทุสฺสนฺเต ๑- พนฺธิ. โส ปน อกฺขรสมยํ น
ชานาติ. ทหรกาลโต ปฏฺฐาย หิ ตํ มาราเปนฺโตว เสฏฺฐี มาเรตุํ นาสกฺขิ,
กึ อกฺขรสมยํ สิกฺขาเปสฺสติ. โส อตฺตโน มรณปณฺณเมว ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา
นิกฺขมนฺโต อาห "ปาเถยฺยํ เม ตาต นตฺถี"ติ. ปาเถยฺเยน กมฺมํ นตฺถิ,
อนฺตรามคฺเค อสุกคาเม นาม มม สหายโก เสฏฺฐี อตฺถิ, ตสฺส ฆเร ปาตราสํ
กตฺวา ปุรโต ๒- คจฺฉาติ. โส "สาธู"ติ ปิตรํ วนฺทิตฺวา นิกฺขนฺโต ตํ คามํ ปตฺวา
เสฏฺฐิฆรํ ปุจฺฉิตฺวา คนฺตฺวา เสฏฺฐิชายํ ปสฺสิ. "กุโต อาคโตสี"ติ จ วุตฺเต
"อนฺโตนครโต"ติ อาห. "กสฺส ปุตฺโตสี"ติ. "ตุมฺหากํ สหายกเสฏฺฐิโน ๓- อมฺมา"ติ
"ตฺวํสิ โฆสิโต นามา"ติ. "อาม อมฺมา"ติ. ตสฺสา สห ทสฺสเนเนว ตสฺมึ ปุตฺตสิเนโห
อุปฺปชฺชิ. เสฏฺฐิโน ปเนกา ธีตา อตฺถิ ปณฺณรสโสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา
ปาสาทิกา, ตํ รกฺขิตุํ เอกเมว เปสนการิกํ ทาสึ ทตฺวา สตฺตภูมิกสฺส ปาสาทสฺส
อุปริมตเล สิริคพฺเภ วสาเปนฺติ. เสฏฺฐิธีตา ตสฺมึ ขเณ ตํ ทาสึ อนฺตราปณํ
เปเสสิ. อถ นํ เสฏฺฐิชายา ทิสฺวา "กุหึ คจฺฉสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "อยฺยธีตาย
เปสเนนา"ติ วุตฺเต "อิโต ตาว เอหิ, ติฏฺฐตุ เปสนํ, ปุตฺตสฺส เม ปีฐกํ อตฺถริตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ทสนฺเต เอวมุปริปิ  ๒ อิ. ปรโต  ๓ ฉ.ม. สหายเสฏฺฐิโน
อุทกํ อาหริตฺวา ปาเท โธวิตฺวา เตลํ มกฺขิตฺวา สยนํ อตฺถริตฺวา เทหิ, ปจฺฉา
เปสนํ กริสฺสสี"ติ อาห. สา ตถา อกาสิ.
     อถ นํ จิเรนาคตํ เสฏฺฐิธีตา สนฺตชฺเชสิ. อถ นํ สา อาห "มา เม
กุชฺฌิ, เสฏฺฐิปุตฺโต โฆสิโต อาคโต, ตสฺส อิทญฺจิทญฺจ กตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา
อาคตามฺหี"ติ. เสฏฺฐิธีตาย "เสฏฺฐิปุตฺโต โฆสิโต"ติ นามํ สุตฺวาว ปุพฺพสนฺนิวาส-
วเสน เปมํ ฉวิอาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐิตํ. อถ นํ ปุจฺฉิ "กุหึ
โส อมฺมา"ติ. "สยเน นิปนฺโน นิทฺทายตี"ติ. "อตฺถิ ปนสฺส หตฺเถ กิญฺจี"ติ.
"ทุสฺสนฺเต ปณฺณํ อตฺถี"ติ. สา "กึ ปณฺณํ นุ โข เอตนฺ"ติ. ตสฺมึ นิทฺทายนฺเต
มาตาปิตูนํ อญฺญวิหิตตาย อปสฺสนฺตานํ โอตริตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ
ปณฺณํ โมเจตฺวา อาทาย อตฺตโน คพฺภํ ปวิสิตฺวา ทฺวารํ ปิธาย วาตปานํ
วิวริตฺวา อกฺขรสมเย กุสลตาย ตํ ปณฺณํ วาเจตฺวา "อโห วต พาโล อตฺตโน
มรณปณฺณํ ทุสฺสนฺเต พนฺธิตฺวา วิจรติ, สเจ มยา น ทิฏฺฐํ อสฺส, นตฺถิ ตสฺส
ชีวิตนฺ"ติ ตํ ปณฺณํ ผาเลตฺวา นาเสตฺวา เสฏฺฐิสฺส วจเนน อปรํ ปณฺณํ ลิขิ
"อยํ มม ปุตฺโต โฆสิโต นาม, คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา อิมสฺส
ชนปทเสฏฺฐิโน ธีตรา สทฺธึ มงฺคลํ กตฺวา อตฺตโน วสนคามสฺส มชฺเฌ ทฺวิภูมิกํ
เคหํ กาเรตฺวา ปาการปริกฺเขเปน เจว ปุริสคุตฺตีหิ จ สุสํวิหิตารกฺขํ กาเรเตุ ๑-,
มยฺหํ อิทญฺจิทญฺจ มยา กตนฺติ สาสนํ เปเสตุ. เอวํ กเต อหํ มาตุลสฺส
กตฺตพฺพยุตฺตกํ ชานิสฺสามี"ติ ลิขิตฺวา จ ปณฺณํ สํหริตฺวา ๒-
ทุสฺสนฺเตเยวสฺส พนฺธิ.
     โส ทิวสภาคํ นิทฺทายิตฺวา อุฏฺฐาย ภุญฺชิตฺวา ปกฺกามิ, ปุนทิวเส ปาโตว
คามํ คนฺตฺวา อายุตฺตกํ คามกิจฺจํ กโรนฺตเมว ปสฺสิ. โส ตํ ทิสฺวา "กึ ตาตา"ติ
ปุจฺฉิตฺวา "ปิตรา เม ตุมฺหากํ ปณฺณํ เปสิตนฺ"ติ วุตฺเต ปณฺณํ คเหตฺวา วาเจตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. กโรตุ,  ๒ ฉ.ม. สํฆริตฺวา
ตุฏฺฐมานโส "ปสฺสถ โภ, มม สามิโน มยิ สิเนหํ กตฺวา เชฏฺฐปุตฺตสฺส มงฺคลํ
กโรตู"ติ มม สนฺติกํ ปหิณิ. "สีฆํ ทารุอาทีนิ อาหรถา"ติ คหปติเก อาณาเปตฺวา
คามมชฺเฌ วุตฺตปฺปการํ เคหํ กาเรตฺวา ๑- คามสตโต ปณฺณาการํ อาหราเปตฺวา
ชนปทเสฏฺฐิโน ธีตรํ อาเนตฺวา มงคลํ กตฺวา เสฏฺฐิสฺส สาสนํ ปหิณิ "อิทญฺจิทญฺจ
มยา กตนฺ"ติ.
     ตํ สุตฺวา เสฏฺฐิโน "ยํ กาเรมิ, ตํ น โหติ. ยํ น กาเรมิ, ตํ โหตี"ติ
มหนฺตํ โทมนสฺสํ อุปฺปชฺชิ. ปุตฺตโสเกน สทฺธึ โส โสโก เอกโต หุตฺวา กุจฺฉิฑาหํ
อุปฺปาเทตฺวา อติสารํ ชเนสิ. เสฏฺฐิธีตาปิ "สเจ โกจิ เสฏฺฐิโน สนฺติกา อาคจฺฉติ,
มม อกเถตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตสฺส ปฐมตรํ มา กเถถา"ติ อาณาเปสิ. เสฏฺฐีปิ โข
"น ทานิ ทุฏฺฐปุตฺตํ มม สาปเตยฺยสฺส สามิกํ กริสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา เอกํ
อายุตฺตกํ อาห "มาตุล ปุตฺตํ เม ทฏฺฐุกาโมมฺหิ, เอกํ ปาทมูลิกํ เปเสตฺวา เอกํ
ปณฺณํ ลิขิตฺวา เปเสตฺวา มม ปุตฺตํ ปกฺโกสาเปหี"ติ. โส "สาธู"ติ ปณฺณํ
ทตฺวา เอกํ ปุริสํ เปเสสิ. เสฏฺฐิธีตา เสฏฺฐิสฺส พลวคิลานกาเล โฆสิตกุมารํ
อาทาย อคมาสิ. เสฏฺฐี กาลมกาสิ. ราชา ปิตริ กาลงฺกเต ปิตรา ภุตฺตโภคํ
ทตฺวา สพฺพสเตน เสฏฺฐิฏฺฐานํ อทาสิ. โฆสิตเสฏฺฐี นาม หุตฺวา มหาสมฺปตฺติยํ
ฐิโต เสฏฺฐิธีตาย กาฬิยา จ วจเนน อาทิโต ปฏฺฐาย สตฺตสุ ฐาเนสุ อตฺตโน
มรณมุตฺตภาวํ ญตฺวา เทวสิกํ สหสฺสํ ๒- วิสฺสชฺเชตฺวา ทานํ ปฏฺฐเปสีติ. เอวมสฺส
สตฺตสุ ฐาเนสุ อโรคภาโว ปุญฺญวโต อิทฺธิ. ตตฺถ คหนฺติ เคหํ วุจฺจติ, คเห
ปติ คหปติ. มหาสาลกุเล อธิปติสฺเสตํ นามํ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ โฆสิตานนฺตรํ
เมณฺฑโก ลิขิโต.
     ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ ปุญฺญวโต อิทฺธีติ เอตฺถ ปุญฺญิทฺธิ ปญฺจนฺนํ
มหาปุญฺญานํ ทฏฺฐพฺพาติ อตฺโถ. ปญฺจ มหาปุญฺญา นาม เมณฺฑกเสฏฺฐี, ตสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. การาเปตฺวา  ๒ ฉ.ม. สตสหสฺสํ
ภริยา จนฺทปทุมา, ปุตฺโต ธนญฺชยเสฏฺฐี, สุณิสา สุมนเทวี, ๑- ทาโส ปุณฺโณ
นามาติ อิเม ปญฺจ ชนา ปจฺเจกพุทฺเธ ๒- กตาธิการา. เตสุ เมณฺฑกเสฏฺฐี
อฑฺฒเตรสานิ โกฏฺฐสตานิ โสธาเปตฺวา สีสํ นฺหาโน ๓- ทฺวาเร นิสีทิตฺวา อุทฺธํ
อุลฺโลเกติ, ๔- อากาสโต รตฺตสาลิธารา โอปติตฺวา สพฺพโกฏฺเฐสุ ๕- ปูเรติ. ตสฺส
ภริยา ตณฺฑุลํ เอกนาฬิมตฺตํ คเหตฺวา ภตฺตํ ๖- ปจาเปตฺวา เอกสฺมึ สูปพฺยญฺชนเก
สูปํ กาเรตฺวา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ทฺวารโกฏฺฐเก ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิตฺวา "สพฺเพ
ภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉตู"ติ โฆสาเปตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา สุวณฺณกฏจฺฉุํ อาทาย
อาคตาคตานํ อุปนีตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติ, สกลทิวสมฺปิ เทนฺติยา กฏจฺฉุนา
สกึ คหิตฏฺฐานมตฺตเมว ปญฺญายติ. ตสฺส ปุตฺโต สีสํ นฺหาโต สหสฺสตฺถวิกํ อาทาย
"กหาปเณหิ อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู"ติ โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ
ปูเรตฺวา เทติ. ถวิกาย กหาปณสหสฺสเมว โหติ. สุณิสา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา
จตุโทณิกํ วีหิปิฏกํ อาทาย อาสเน นิสินฺนา "พีชภตฺเตน อตฺถิกา อาคจฺฉนฺตู"ติ
โฆสาเปตฺวา อาคตาคตานํ คหิตภาชนานิ ปูเรตฺวา เทติ, ปิฏกํ ยถาปูริตเมว
โหติ. ตสฺส ทาโส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิโต สุวณฺณยุเค สุวณฺณโยตฺเตหิ โคเณ
โยเชตฺวา สุวณฺณปโตทยฏฺฐึ ๗- อาทาย โคณานํ คนฺธปญฺจงฺคุลิกานิ ทตฺวา วิสาเณสุ
สุวณฺณโกสเก ปฏิมุญฺจิตฺวา เขตฺตํ คนฺตฺวา ปาเชติ, อิโต ติสฺโส, อิโต ติสฺโส,
มชฺเฌ เอกาติ สตฺต สีตาโย ภิชฺชิตฺวา คจฺฉติ ๘-. ชมฺพุทีปวาสิโน
ภตฺตพีชหิรญฺญสุวณฺณาทีสุ ยถารุจิตํ เสฏฺฐิเคหโตเยว คณฺหึสุ. อนุกฺกเมน ปน
ภทฺทิยนครํ อนุปฺปตฺเต ภควติ ภควโต ธมฺมเทสนาย ปญฺจ มหาปุญฺญา จ ธนญฺชยเสฏฺฐิสฺส
ธีตา วิสาขา จ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณึสุ. อยํ ปน เสนํ ปญฺจนฺนํ มหาปุญฺญานํ
ปุญฺญวโต อิทฺธิ. สงฺเขเปน ปน ปริปากคเต ปุญฺญสมฺภาเร อิชฺฌนกวิเสโส
ปุญฺญวโต อิทฺธิ.
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. สมนาเทวี  ๒ ฉ.ม. ปจฺเจกสมฺพุทฺเธ  ๓ ฉ.ม. นฺหาโต  ๔ อิ. โอโลเกติ
@๕ ฉ.ม. สพฺพโกฏฺเฐ  ๖ ม. เตหิ ภตฺตํ  ๗ สี. สุวณฺณปโตทลฏฺฐึ  ๘ ฉ.ม. คจฺฉนฺติ
      วิชฺชามยิทฺธินิทฺเทเส อิชฺฌนาการํ คนฺธาริวิชฺชํ วา อุปจารสิทฺธึ
ปตฺถิตสิทฺธํ ๑- อญฺญํ วา วิชฺชํ ธาเรนฺตีติ วิชฺชาธรา. วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวาติ
ยโถปจารํ วิชฺชํ มุเขน ปริวตฺเตตฺวา. เสสํ วุตฺตตฺถเมวาติ.
     สมฺมาปโยคิทฺธินิทฺเทเส อิชฺฌนาการํ ๒- ปุจฺฉิตฺวา อญฺญสฺส วิเสสสฺส อภาวโต
"กตมา"ติ อปุจฺฉิตฺวา ปการมตฺตเมว ปุจฺฉนฺเตน "กถนฺ"ติ ปุจฺฉา กตา ๓-, ตเถว
"เอวนฺ"ติ นิคมนํ กตํ. เอตฺถ จ ปฏิปตฺติสงฺขาตสฺเสว สมฺมาปโยคสฺส ทีปนวเสน
ปุริมปาฬิสทิสาว ปาฬิ อาคตา. อฏฺฐกถายํ ๔- ปน สกฏพฺยูหาทิกรณวเสน ยํ กิญฺจิ
สํวิทหนํ ยํ กิญฺจิ สิปฺปกมฺมํ ยํ กิญฺจิ เวชฺชกมฺมํ ติณฺณํ เวทานํ อุคฺคหณํ
ติณฺณํ ปิฏกานํ อุคฺคหณํ, อนฺตมโส กสนวปนาทีนิ อุปาทาย ตํ ตํ กมฺมํ กตฺวา
นิพฺพตฺตวิเสโส ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเฐน อิทฺธีติ อาคตาติ.
                       อิทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๓๐๘-๓๕๒.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=6954&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=6954&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=679
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=10090
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=11835
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=11835
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31