อรรถกถาเล่มที่ ๔๘ ภาษาบาลีอักษรไทย
 ปฏิสํ.อ.๒ (สทฺธมฺม.๒)

                        ๓. อภิสมยกถาวณฺณนา
     [๑๙] อิทานิ อิทฺธิกถานนฺตรํ ปรมิทฺธิภูตํ อภิสมยํ ทสฺเสนฺเตน กถิตาย
อภิสมยกถาย อปุพฺพตฺถานุวณฺณนา. ตตฺถ อภิสมโยติ สจฺจานํ อภิมุเขน สมาคโม,
ปฏิเวโธติ อตฺโถ. ๕- อตฺถาภิสมโยติ เกจิ ๕-. เกน อภิสเมตีติ กึ วุตฺตํ โหติ?
"เอวํ มหตฺถิโย โข ภิกฺขเว ธมฺมาภิสมโยติ"ติอาทีสุ ๖- สุตฺตปเทสุ โย โส รโส ๕-
อภิสมโยติ วุตฺโต, ตสฺมึ อภิสมเย วตฺตมาเน อภิสเมตา ๗- ปุคฺคโล เกน ธมฺเมน
สจฺจานิ อภิสเมติ, อภิมุโข หุตฺวา สมาคจฺฉติ, ปฏิวิชฺฌตีติ วุตฺตํ โหตีติ. อยํ
@เชิงอรรถ: ๑ สี. ปณฺฑิตสิทฺธํ  ๒ ฉ.ม. อิชฺฌนาการมตฺตํ  ๓ ม. ปุจฺฉํ กตฺวา  ๔ ฉ.ม.
@มหาอฏฺฐกถํ สนฺธาย วุตฺตํ  ๕ ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ  ๖ สํ.นิ. ๑๖/๗๔/๑๒๙  ๗ ม.
@อภิสเมโต
ตาว โจทกสฺส ปุจฺฉา. จิตฺเตน อภิสเมตีติ จิตฺตํ วินา อภิสมยาภาวโต ตถา
วิสฺสชฺชนํ. หญฺจีติอาทิ ปุน โจทนา. หญฺจิ ยทีติ อตฺโถ. "จิตฺเตนา"ติ วุตฺตตฺตา
เตน หิ อญฺญาณี อภิสเมตีติ อาห. น อญฺญาณี อภิสเมตีติ จิตฺตมตฺเตน ๑-
อภิสมยาภาวโต ปฏิกฺเขโป. ญาเณน อภิสเมตีติ ปฏิญฺญา. ปุน หญฺจีติอาทิ
"ญาเณนา"ติ วุตฺตตฺตา อญฺญาณี อจิตฺตโกติ ๒- โจทนา. น อจิตฺตโก อภิสเมตีติ
อจิตฺตสฺส อภิสมยาภาวโต ปฏิกฺเขโป. จิตฺเตน จาติอาทิ ปฏิญฺญา. ปุน หญฺจีติอาทิ
สพฺพจิตฺตญาณสาธารณวเสน โจทนา. เสสโจทนาวิสฺสชฺชเนสุปิ เอเสว นโย.
     ปรโต ปน กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ ญาเณน จาติ "กมฺมสฺสกา สตฺตา"ติ
เอวํ กมฺมสฺสกตาย ปวตฺตจิตฺเตน จ ญาเณน จ. สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ
ญาเณน จาติ สจฺจปฏิเวธสฺส อนุกูลตฺตา สจฺจานุโลมิกสงฺขาเตน วิปสฺสนา-
สมฺปยุตฺตจิตฺเตน จ วิปสฺสนาญาเณน จ. กถนฺติ ยถา อภิสมโย โหติ, ตถา
กเถตุกมฺยตา ปุจฺฉา. อุปฺปาทาธิปเตยฺยนฺติ ยสฺมา จิตฺตสฺส อุปฺปาเท อสติ
เจตสิกานํ อุปฺปาโท นตฺถิ. อารมฺมณคฺคหณํ หิ จิตฺตํ เตน สห อุปฺปชฺชมานา
เจตสิกา กถํ อารมฺมเณ อคฺคหิเต อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ. อภิธมฺเมปิ จิตฺตุปฺปาเทเนว
เจตสิกา วิภตฺตา, ตสฺมา มคฺคญาณสฺส อุปฺปาเท อธิปติภูตํ จิตฺตนฺติ
อตฺโถ. ญาณสฺสาติ มคฺคญาณสฺส เหตุ ปจฺจโย จาติ ชนโก จ อุปตฺถมฺภโก จ.
ตํสมฺปยุตฺตนฺติ เตน ญาเณน สมฺปยุตฺตํ. นิโรธโคจรนฺติ นิพฺพานารมฺมณํ.
ทสฺสนาธิปเตยฺยนฺติ เสสานํ ทสฺสนกิจฺจาภาวา นิพฺพานทสฺสเน อธิปติภูตํ.
จิตฺตสฺสาติ มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตสฺส. ตํสมฺปยุตฺตนฺติ เตน จิตฺเตน สมฺปยุตฺตํ.
     [๒๐] ยสฺมา เอตมฺปิ ปริยายํ, น เกวลํ จิตฺตญาเณหิเยว อภิสมโย, อถ
โข สพฺเพปิ มคฺคสมฺปยุตฺตจิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สจฺจาภิสมยกิจฺจสาธนวเสน อภิสมโย
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. จิตฺตมตฺเตเนว  ๒ ก. อจิตฺตเกนาติ
นาม โหนฺติ. ตสฺมา ตมฺปิ ปริยายํ ทสฺเสตุกาโม กึ นุ เอตฺตโกเยว
อภิสมโยติ ปุจฺฉิตฺวา น หีติ ตํ วจนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณติอาทิมาห.
ทสฺสนาภิสมโยติ ทสฺสนภูโต อภิสมโย. เอส นโย เสเสสุปิ.
สจฺจาติ สจฺจญาณานิ. มคฺคญาณเมว นิพฺพานานุปสฺสนฏฺเฐน วิปสฺสนา.
วิโมกฺโขติ มคฺควิโมกฺโข. วิชฺชาติ มคฺคญาณเมว. วิมุตฺตีติ สมุจฺเฉทวิมุตฺติ.
นิพฺพานํ อภิสมียตีติ อภิสมโย. เสสา อภิสเมนฺติ เอเตหีติ อภิสมยา ๑-.
     [๒๑] ปุน มคฺคผลวเสน อภิสมยํ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ กินฺนูติอาทิมาห.
ผลกฺขเณ ปเนตฺถ ยสฺมา สมุจฺเฉทนฏฺเฐน ขเย ญาณํ น ลพฺภติ, ตสฺมา
ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเฐน อนุปฺปาเท ญาณนฺติ วุตฺตํ. เสสํ ปน ยถานุรูปํ เวทิตพฺพนฺติ.
อิทานิ ยสฺมา กิเลสปฺปหาเน สติ อภิสมโย โหติ, อภิสมเย จ สติ กิเลสปฺปหานํ
โหติ, ตสฺมา โจทนาปุพฺพงฺคมํ กิเลสปฺปหานํ ทสฺเสตุกาโม ยฺวายนฺติอาทิมาห.
ตตฺถ ยฺวายนฺติ โย อยํ มคฺคฏฺโฐ อริยปุคฺคโล. เอวมาทิกานิ ปเนตฺถ จตฺตาริ
วจนานิ โจทกสฺส ปุจฺฉา. ปุน อตีเต กิเลเส ปชหตีติ อิทํ โจทนาย
โอกาสทานตฺถํ วิสฺสชฺชนํ. ขีณนฺติ ภงฺควเสน ขีณํ. นิรุทฺธนฺติ สนฺตานวเสน
ปุนปฺปุนํ อนุปฺปตฺติยา นิรุทฺธํ. วิคตนฺติ วตฺตมานกฺขณโต อปคตํ. วิคเมตีติ
อปคมยติ. อตฺถงฺคตนฺติ อภาวํ คตํ. อตฺถงฺคเมตีติ อภาวํ คมยติ. ตตฺถ โทสํ
ทสฺเสตฺวา น อตีเต กิเลเส ปชหตีติ ปฏิกฺขิตฺตํ. อนาคตโจทนาย อชาตนฺติ ชาตึ
อปฺปตฺตํ. อนิพฺพตฺตนฺติ สภาวํ อปฺปตฺตํ. อนุปฺปนฺนนฺติ อุปฺปาทโต ปภุติ อุทฺธํ
๒- น ปฏิปนฺนํ. อปาตุภูตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภาเวน จิตฺตสฺส อปาตุภูตํ. อตีตานาคเต
ปชหโต ปหาตพฺพานํ นตฺถิตาย อผโล วายาโม อาปชฺชตีติ ตทุภยมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํ.
รตฺโต ราคํ ปชหตีติ วตฺตมาเนน ราเคน รตฺโต ตเมว ราคํ ปชหติ.
วตฺตมานกิเลเสสุปิ เอเสว นโย. ถามคโตติ ถิรสภาวํ คโต. กณฺหสุกฺกาติ อกุสลา จ
@เชิงอรรถ: ๑ อิ. อภิสมโย  ๒ อิ. ลทฺธํ
กุสลา จ ธมฺมา ยุคนทฺธา สมเมว วตฺตนฺตีติ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. สงฺกิเลสิกาติ
เอวํ สงฺกิเลสานํ สมฺปยุตฺตภาเว สติ สงฺกิเลเส นิยุตฺตา มคฺคภาวนา โหตีติ
อาปชฺชตีติ อตฺโถ. เอวํ ปจฺจุปนฺเน ปชหโต วายาเมน สทฺธึ ปหาตพฺพานํ อตฺถิตาย
สงฺกิเลสิกา จ มคฺคภาวนา โหติ, วายาโม จ อผโล โหติ. น หิ ปจฺจุปฺปนฺนานํ
กิเลสานํ จิตฺตวิปฺปยุตฺตา นาม อตฺถีติ.
     น หีติ จตุธา วุตฺตสฺส วจนสฺส ปฏิกฺเขโป. อตฺถีติ ปฏิชานนํ. ยถา กถํ
วิยาติ อตฺถิภาวสฺส อุทาหรณทสฺสนตฺถํ ปุจฺฉา. ยถา อตฺถิ, ตํ เกน ปกาเรน
วิย อตฺถิ, กึ วิย อตฺถีติ อตฺโถ. ยถาปีติ ๑- ยถา นาม. ตรุโณ รุกฺโขติ
ผลทายกภาวทีปนตฺถํ ตรุณคฺคหณํ. อชาตผโลติ ผลทายกตฺเตปิ สติ ผลคฺคหณโต
ปุเรกาลคฺคหณํ. ตเมนนฺติ ตํ รุกฺขํ. เอนนฺติ นิปาตมตฺตํ. ตํ เอตนฺติ วา อตฺโถ.
มูลํ ฉินฺเทยฺยาติ มูลโต ฉินฺเทยฺย. อชาตผลาติ อชาตานิ ผลานิ. เอวเมวนฺติ
เอวํ เอวํ. อุปฺปาโท ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนาติ จตูหิปิ ปจฺจุปฺปนฺนขนฺธสนฺตานเมว
วุตฺตํ. ยสฺมึ หิ ขนฺธสนฺตาเน ยํ ยํ มคฺคญาณํ อุปฺปชฺชติ, เตน เตน มคฺคญาเณน
ปหาตพฺพานํ กิเลสานํ ตํ ขนฺธสนฺตานํ อพีชํ โหติ. ตสฺส อพีชภูตตฺตา ตปฺปจฺจยา
เต เต กิเลสา อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ. อาทีนวํ ทิสฺวาติ อนิจฺจาทิโต
อาทีนวํ ทิสฺวา. อนุปฺปาโทติอาทีหิ จตูหิ นิพฺพานเมว วุตฺตํ. จิตฺตํ
ปกฺขนฺทตีติ มคฺคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ กิเลสานํ
พีชภูตสฺส สนฺตานสฺส อนุปฺปาทนิโรธา อนาคตกฺขนฺธภูตสฺส ทุกฺขสฺส เหตุภูตานํ
กิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ. เอวํ ทุกฺขสฺส เหตุภูตกิเลสานํ อนุปฺปาทนิโรธา
ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรโธ โหติ. เอวํ กิเลสปฺปหานยุตฺติสพฺภาวโต เอว อตฺถิ
มคฺคภาวนาติอาทิมาห. อฏฺฐกถายํ ๒- ปน "เอเตน กึ ทีปิตํ โหติ? ภูมิลทฺธานํ
กิเลสานํ ปหานํ ทีปิตํ โหติ. ภูมิลทฺธา ปน กึ อตีตานาคตา, อุทาหุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. เสยฺยถาปิ  ๒ วิสุทฺธิ. ๓/๓๔๐
ปจฺจุปฺปนฺนาติ? ภูมิลทฺธุปฺปนฺนาเยว นามา"ติ วตฺวา กถิตกิเลสปฺปหานสฺส
วิตฺถารกถา สุตมยญาณกถาย มคฺคสจฺจนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา,
อิธ ปน มคฺคญาเณน ปหาตพฺพา กิเลสาเยว อธิปฺเปตาติ.
                      อภิสมยกถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๘ หน้า ๓๕๒-๓๕๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=48&A=7967&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=48&A=7967&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=31&i=695
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=31&A=10321
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=31&A=12098
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=31&A=12098
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๑
http://84000.org/tipitaka/read/?index_31