|
| บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ |
ขุทฺทกนิกาย อปทานฏฺฐกถา (ปฐโม ภาโค) --------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา วนฺทิตฺวา สิรสา เสฏฺฐํ พุทฺธมปฺปฏิปุคฺคลํ เญยฺยสาครมุตฺติณฺณํ ติณฺณํ สํสารสาครํ. ๑- ตเถว ปรมํ สนฺตํ คมฺภีรํ ทุทฺทสํ อณุํ ภวาภวกรํ สุทฺธํ ธมฺมํ สมฺพุทฺธปูชิตํ. ตเถว อนฆํ สํฆํ อสงฺคํ สํฆมุตฺตมํ อุตฺตมํ ทกฺขิเณยฺยานํ สนฺตินฺทฺริยมนาสวํ. กเตน ตสฺส เอตสฺส ปณาเมน วิเสสโต รตนตฺตเย วิเสเสน วิเสสสฺสาทเรน เม. เถเรหิ ธีรธีเรหิ ๒- อาคมญฺญูหิ วิญฺญุภิ "อปทานฏฺฐกถา ภนฺเต กาตพฺพา"ติ วิเสสโต. ปุนปฺปุนาทเรเนว ยาจิโตหํ ยสสฺสิภิ ตสฺมาหํ สาปทานสฺส อปทานสฺสเสสโต. วิเสสนยทีปสฺส ทีปิสฺสํ ปิฏกตฺตเย ยถา ปาฬินเยเนว อตฺถสํวณฺณนํ สุภํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ติณฺณสํสารสาครํ. ๒ สี. ธีราติวีรธีเรหิ, อิ. เถเรหิ ฐิรวีเรหิ. เกน กตฺถ กทา เจตํ ภาสิตํ ธมฺมมุตฺตมํ กิมตฺถํ ภาสิตญฺเจตํ เอตํ วตฺวา วิธึ ตโต. นิทาเนสุ โกสลฺลตฺถํ ๑- สุขุคฺคหณธารณํ ๒- ตสฺมา ตํ ตํ วิธึ วตฺวา ๓- ปุพฺพาปรวิเสสิตํ. ปุรา สีหฬภาสาย โปราณฏฺฐกถาย จ ฐปิตํ ตํ น สาเธติ สาธูนํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ. ตสฺมา ตมุปนิสฺสาย โปราณฏฺฐกถานยํ วิวชฺเชตฺวา วิรุทฺธตฺถํ วิเสสตฺถํ ปกาสยํ วิเสสวณฺณนํ เสฏฺฐํ กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ. ------------- นิทานกถา "เกน กตฺถ กทา เจตํ, ภาสิตํ ธมฺมมุตฺตมนฺ"ติ จ, "กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺ"ติ จ ปฏิญฺญาตตฺตา สา ปนายํ อปทานสฺสตฺถวณฺณนา ทูเรนิทานํ อวิทูเรนิทานํ สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วณฺณิยมานา เย นํ สุณนฺติ, เตหิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย วิญฺญาตตฺตา ยสฺมา สุฏฺฐุ วิญฺญาตา นาม โหติ, ตสฺมา นํ ตานิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวาว วณฺณยิสฺสาม. ตตฺถ อาทิโต ตาว เตสํ นิทานานํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ทีปงฺกรปาทมูลสฺมึ หิ กตาภินีหารสฺส มหาสตฺตสฺส ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา จวิตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต ปน จวิตฺวา ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ นาม. สนฺติเกนิทานํ ปน เตสุ เตสุ ฐาเนสุ วิหรโต ตสฺมึ ตสฺมึเยว ฐาเน ลพฺภตีติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. นิทานโกสลฺลตฺถญฺจ. ๒ อิ. สุขคฺคหณธารณํ. ๓. สี. ฐตฺวา. ๑. ทูเรนิทานกถา ตตฺริทํ ทูเรนิทานํ นาม:- อิโต กิร กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ ๑- มตฺถเก อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ, สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา, อกฺขิตฺโต อนุปกุฏฺโฐ ชาติวาเทน, อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต, โส อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก ๒- อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต คพฺเภ วิวริตฺวา "เอตฺตกํ เต กุมาร มาตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ ปิตุ สนฺตกํ, เอตฺตกํ อยฺยกปยฺยกานนฺ"ติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา "เอตํ ปฏิปชฺชาหี"ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ "อิมํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ ปิตุปิตามหาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ, โส รญฺโญ อาโรเจตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ อิมสฺมึ ฐาเน สุเมธกถา กเถตพฺพา. สา ปเนสา กิญฺจาปิ พุทฺธวํเส นิรนฺตรํ อาคตาเยว, คาถาพนฺเธน ปน อาคตตฺตา น สุฏฺฐุ ปากฏา, ตสฺมา ตํ อนฺตรนฺตรา คาถาสมฺพนฺธทีปเกหิ วจเนหิ สทฺธึ กเถสฺสาม. -------------- สุเมธกถา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ หิ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ "อมรวตี"ติ จ "อมรนฺ"ติ จ ลทฺธนามํ นครํ อโหสิ, ยํ สนฺธาย พุทฺธวํเส ๓- วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ ก., อิ. อสงฺเขยฺยานํ. ๒ อิ. ธนราสิวฑฺฒโก. ๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑,๒/๔๔๗. "กปฺเป จ สตสหสฺเส จตุโร จ อสงฺขิเย อมรํ นาม นครํ ทสฺสเนยฺยํ มโนรมํ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อนฺนปานสมายุตนฺ"ติ. ตตฺถ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตนฺติ หตฺถิสทฺเทน อสฺสสทฺเทน รถสทฺเทน เภริสทฺเทน มุทิงฺคสทฺเทน ๑- วีณาสทฺเทน คีตสทฺเทน สงฺขสทฺเทน สมฺมสทฺเทน ตาฬสทฺเทน ๒- "อสฺนาถ ๓- ปิวถ ขาทถา"ติ ทสเมน สทฺเทนาติ อิเมหิ ทสหิ สทฺเทหิ อวิวิตฺตํ อโหสิ. เตสํ ปน สทฺทานํ เอกเทสเมว คเหตฺวา:- "หตฺถิสทฺทํ อสฺสสทฺทํ เภริสงฺขรถานิ จ ขาทถ ปิวถ เจว อนฺนปาเนน โฆสิตนฺ"ติ พุทฺธวํเส ๔- อิมํ คาถํ วตฺวา:- "นครํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนํ สพฺพกมฺมมุปาคตํ สตฺตรตนสมฺปนฺนํ นานาชนสมากุลํ สมิทฺธํ เทวนครํว อาวาสํ ปุญฺญกมฺมินํ. นคเร อมรวติยา สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ อเนกโกฏิสนฺนิจโย ปหูตธนธญฺญวา. อชฺฌายโก มนฺตธโร ติณฺณํ เวทาน ปารคู ลกฺขเณ อิติหาเส จ สธมฺเม ปารมึ คโต"ติ วุตฺตํ. อเถกทิวสํ โส สุเมธปณฺฑิโต อุปริปาสาทวรตเล รโหคโต หุตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน เอวํ จินฺเตสิ "ปุนพฺภเว ปณฺฑิต ปฏิสนฺธิคฺคหณํ นาม ทุกฺขํ, ตถา นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเน สรีรสฺส เภทนํ, อหญฺจ ชาติธมฺโม, ชราธมฺโม, พฺยาธิธมฺโม, มรณธมฺโม, เอวํ ภูเตน มยา อชาตึ อชรํ อพฺยาธึ อมรณํ อทุกฺขํ สุขํ สีตลํ อมตมหานิพฺพานํ ปริเยสิตุํ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. มุติงฺคสทฺเทน. ๒ สี.,อิ. ปณวสทฺเทน. @๓ สี. อสฺนาถ ภุญฺชถ, อิ.อสถ, ที.มหา. ๑๐/๒๑๐/๑๒๙. ๔ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๒/๔๔๗. วฏฺฏติ, อวสฺสํ ภวโต มุจฺจิตฺวา นิพฺพานคามินา เอเกน มคฺเคน ภวิตพฺพนฺ"ติ. เตน วุตฺตํ:- "รโหคโต นิสีทิตฺวา เอวํ จินฺเตสหํ ตทา ทุกฺโข ปุนพฺภโว นาม สรีรสฺส จ เภทนํ. ชาติธมฺโม ชราธมฺโม พฺยาธิธมฺโม สหํ ๑- ตทา อชรํ อมรํ เขมํ ปริเยสิสฺสามิ นิพฺพุตึ. ยนฺนูนิมํ ปูติกายํ นานากุณปปูริตํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ อนเปกฺโข อนตฺถิโก. อตฺถิ เหหิติ โส มคฺโค น โส สกฺกา น เหตุเย ปริเยสิสฺสามิ ตํ มคฺคํ ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ. ตโต อุตฺตริปิ เอวํ จินฺเตสิ "ยถา หิ โลเก ทุกฺขสฺส ปฏิปกฺขภูตํ สุขํ นาม อตฺถิ, เอวํ ภเว สติ ตปฺปฏิปกฺเขน วิภเวนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา จ อุเณฺห สติ ตสฺส วูปสมภูตํ สีตลมฺปิ อตฺถิ, เอวํ ราคคฺคิอาทีนํ วูปสเมน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพํ. ยถา นาม ปาปสฺส ลามกสฺส ธมฺมสฺส ปฏิปกฺขภูโต กลฺยาโณ อนวชฺชภูโต ธมฺโมปิ ๒- อตฺถิเยว, เอวเมว ปาปิกาย ชาติยา สติ สพฺพชาติเขปนโต ๓- อชาติสงฺขาเตน นิพฺพาเนนาปิ ภวิตพฺพเมวา"ติ. เตน วุตฺตํ:- "ยถาปิ ทุกฺเข วิชฺชนฺเต สุขํ นามปิ วิชฺชติ เอวํ ภเว วิชฺชมาเน วิภโวปิจฺฉิตพฺพโก. ยถาปิ อุเณฺห วิชฺชนฺเต อปรํ วิชฺชติ สีตลํ เอวํ ติวิธคฺคิ วิชฺชนฺเต นิพฺพานมฺปิจฺฉิตพฺพกํ. ยถาปิ ปาเป วิชฺชนฺเต กลฺยาณมปิ วิชฺชติ เอวเมว ชาติ วิชฺชนฺเต อชาติปิจฺฉิตพฺพกนฺ"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. จหํ. ๒ สี., ม. อนวชฺชธมฺโมปิ. ๓ อิ. ตปฺปฏิปกฺเขน. อปรมฺปิ จินฺเตสิ "ยถา นาม คูถราสิมฺหิ นิมุคฺเคน ปุริเสน ทูรโตว ปญฺจวณฺณปทุมสญฺฉนฺนํ มหาตฬากํ ทิสฺวา `กตเรน นุ โข มคฺเคน เอตฺถ คนฺตพฺพนฺ'ติ ตํ ตฬากํ คเวสิตุํ ยุตฺตํ. ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส ตฬากสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวํ กิเลสมลโธวเน อมตมหานิพฺพานตฬาเก ๑- วิชฺชนฺเต ยํ ตสฺส อคเวสนํ, น โส อมตมหานิพฺพานตฬากสฺส ๒- โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา จ โจเรหิ สมฺปริวาริโต ปุริโส ปลายนมคฺเค วิชฺชมาเนปิ สเจ น ปลายติ, น โส มคฺคสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว กิเลเสหิ ปริวาเรตฺวา คหิตสสฺ ปุริสสฺส วิชฺชมาเนเยว นิพฺพานคามิมฺหิ สิเว มคฺเค มคฺคสฺส อคเวสนํ นาม ๓- น มคฺคสฺส โทโส. ปุริสสฺเสว โทโส. ยถา จ พฺยาธิปีฬิโต ปุริโส วิชฺชมาเน พฺยาธิติกิจฺฉเก เวชฺเช สเจ ตํ เวชฺชํ คเวสิตฺวา พฺยาธึ น ติกิจฺฉาเปติ, น โส เวชฺชสฺส โทโส, ปุริสสฺเสว โทโส. เอวเมว โย กิเลสพฺยาธิปีฬิโต กิเลสวูปสมมคฺคโกวิทํ วิชฺชมานเมว อาจริยํ น คเวสติ, ตสฺเสว โทโส, น กิเลสวินาสกสฺส อาจริยสฺส โทโส"ติ. เตน วุตฺตํ:- "ยถา คูถคโต ปุริโส ตฬากํ ทิสฺวาน ปูริตํ น คเวสติ ตํ ตฬากํ น โทโส ตฬากสฺส โส. เอวํ กิเลสมลโธเว วิชฺชนฺเต อมตนฺตเฬ น คเวสติ ตํ ตฬากํ น โทโส อมตนฺตเฬ. ยถา อรีหิ ปริรุทฺโธ วิชฺชนฺเต คมนมฺปเถ ๔- น ปลายติ โส ปุริโส น โทโส อญฺชสสฺส โส. เอวํ กิเลสปริรุทฺโธ วิชฺชมาเน สิเว ปเถ น คเวสติ ตํ มคฺคํ น โทโส สิวมญฺชเส. ยถาปิ พฺยาธิโต ปุริโส วิชฺชมาเน ติกิจฺฉเก น ติกิจฺฉาเปติ ตํ พฺยาธึ น โทโส โส ติกิจฺฉเก. @เชิงอรรถ: ๑ ม. อมตมหาตฬาเก. ๒ ม. อมตมหาตฬากสฺส. @๓ สี. อยํ สทฺโท น ทิสฺสติ. ๔ คมเน ปเถ (สพฺพตฺถ). เอวํ กิเลสพฺยาธีหิ ทุกฺขิโต ปริปีฬิโต น คเวสติ ตํ อาจริยํ น โทโส โส วินายเก"ติ. อปรมฺปิ จินฺเตสิ "ยถา มณฺฑนกชาติโก ปุริโส กณฺเฐ อาสตฺตํ กุณปํ ฉฑฺเฑตฺวา สุขํ คจฺเฉยฺย, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺเขน นิพฺพานนครํ ปวิสิตพฺพํ. ยถา จ นรนาริโย อุกฺการภูมิยํ อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา น ตํ อุจฺฉงฺเคน วา อาทาย, ทุสฺสนฺเตน ๑- วา เวเฐตฺวา คจฺฉนฺติ, ชิคุจฺฉมานา ปน อนเปกฺขาว, ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ มยาปิ อิมํ ปูติกายํ อนเปกฺเขน ฉฑฺเฑตฺวา อมตนิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. ยถา จ นาวิกา นาม ชชฺชรํ นาวํ อนเปกฺขาว ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวํ อหมฺปิ อิมํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆรนฺตํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อนเปกฺโข นิพฺพานปุรํ ปวิสิสฺสามิ. ยถา จ ปุริโส นานารตนานิ อาทาย โจเรหิ สทฺธึ มคฺคํ คจฺฉนฺโต อตฺตโน รตนนาสภเยน ๒- เต ฉฑฺเฑตฺวา เขมํ มคฺคํ คณฺหาติ, เอวํ อยมฺปิ ๓- กรชกาโย รตนวิโลปกโจรสทิโส. สจาหํ เอตฺถ ตณฺหํ กริสฺสามิ, อริยมคฺคกุสลธมฺมรตนํ เม นสฺสิสฺสติ, ตสฺมา มยา อิมํ โจรสทิสํ กายํ ฉฑฺเฑตฺวา อมตมหานิพฺพานนครํ ปวิสิตุํ วฏฺฏตี"ติ. เตน วุตฺตํ:- "ยถาปิ กุณปํ ปุริโส กณฺเฐ พทฺธํ ชิคุจฺฉิย ๔- โมจยิตฺวาน คจฺเฉยฺย สุขี เสรี สยํ วสี. ตเถวิมํ ปูติกายํ นานากุณปสญฺจยํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺเฉยฺยํ อนเปกฺโข อนตฺถิโก. ยถา อุจฺจารฏฺฐานมฺหิ กรีสํ นรนาริโย ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉนฺติ อนเปกฺขา อนตฺถิกา. เอวเมวาหํ อิมํ กายํ นานากุณปปูริตํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ วจฺจํ กตฺวา ยถา กุฏึ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ทสนฺเตน. ๒ อิ. รตนนสฺสนภเยน. ๓ อิ. มยฺหมฺปิ. ๔ อิ. ชิคุจฺฉิยํ. ยถาปิ ชชฺชรํ นาวํ ปลุคฺคํ อุทคาหินึ ๑- สามี ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ อนเปกฺขา อนตฺถิกา. เอวเมวาหํ อิมํ กายํ นวจฺฉิทฺทํ ธุวสฺสวํ ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉิสฺสํ ชิณฺณนาวํว สามิกา. ยถาปิ ปุริโส โจเรหิ คจฺฉนฺโต ภณฺฑมาทิย ภณฺฑจฺเฉทภยํ ทิสฺวา ฉฑฺฑยิตฺวาน คจฺฉติ. เอวเมว อยํ กาโย มหาโจรสโม วิย ปหายิมํ คมิสฺสามิ กุสลจฺเฉทนา ภยา"ติ. เอวํ สุเมธปณฺฑิโต นานาวิธาหิ อุปมาหิ อิมํ เนกฺขมฺมูปสํหิตํ อตฺถํ จินฺเตตฺวา สกนิเวสเน อปริมิตโภคกฺขนฺธํ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน กปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา วตฺถุกาเม จ กิเลสกาเม จ ปหาย อมรนครโต นิกฺขมิตฺวา เอกโกว หิมวนฺเต ธมฺมิกํ นาม ปพฺพตํ นิสฺสาย อสฺสมํ กตฺวา ตตฺถ ปณฺณสาลญฺจ จงฺกมญฺจ มาเปตฺวา ปญฺจหิ นีวรณโทเสหิ วชฺชิตํ "เอวํ สมาหิเต จิตฺเต"ติอาทินา นเยน วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ การณคุเณหิ สมุเปตํ อภิญฺญาสงฺขาตํ พลํ อาหริตุํ ตสฺมึ อสฺสมปเท นวโทสสมนฺนาคตํ สาฏกํ ปชหิตฺวา ทฺวาทสคุณสมนฺนาคตํ วากจีรํ นิวาเสตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิ. เอวํ ปพฺพชิโต อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ ตํ ปณฺณสาลํ ปหาย ทสคุณสมนฺนาคตํ รุกฺขมูลํ อุปคนฺตฺวา สพฺพํ ธญฺญวิกตึ ปหาย ปวตฺตผลโภชโน หุตฺวา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกมนวเสเนว ปธานํ ปทหนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺฐนฺนํ สมาปตฺตีนํ ปญฺจนฺนญฺจ อภิญฺญานํ ลาภี อโหสิ. เอวํ ตํ ยถาปตฺถิตํ อภิญฺญาพลํ ปาปุณิ. เตน วุตฺตํ:- "เอวาหํ จินฺตยิตฺวาน เนกโกฏิสตํ ธนํ นาถานาถานํ ทตฺวาน หิมวนฺตมุปาคมึ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ.,ม. อุทกคาหินึ. หิมวนฺตสฺสาวิทูเร ธมฺมิโก นาม ปพฺพโต อสฺสโม สุกโต มยฺหํ ปณฺณสาลา สุมาปิตา. จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ ปญฺจโทสวิวชฺชิตํ อฏฺฐคุณสมุเปตํ อภิญฺญาพลมาหรึ. สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ นวโทสมุปาคตํ วากจีรํ นิวาเสสึ ทฺวาทสคุณมุปาคตํ. อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ ปชหึ ปณฺณสาลกํ อุปาคมึ รุกฺขมูลํ คุเณ ทสหุปาคตํ. วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ ปชหึ นิรวเสสโต อเนกคุณสมฺปนฺนํ ปวตฺตผลมาทิยึ. ตตฺถปฺปธานํ ปทหึ นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห อภิญฺญาพล ปาปุณินฺ"ติ. ๑- ตตฺถ "อสฺสโม สุกโต มยฺหํ, ปณฺณสาลา สุมาปิตา"ติ อิมาย ปน ปาฬิยา สุเมธปณฺฑิเตน อสฺสมปณฺณสาลจงฺกมา สหตฺถา มาปิตา วิย วุตฺตา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ:- มหาสตฺตญฺหิ "หิมวนฺตํ อชฺโฌคาเหตฺวา อชฺช ธมฺมิกปพฺพตํ ปวิสิสฺสตี"ติ ทิสฺวา สกฺโก วิสฺสกมฺมเทวปุตฺตํ ๒- อามนฺเตสิ "ตาต อยํ สุเมธปณฺฑิโต `ปพฺพชิสฺสามี'ติ นิกฺขนฺโต, เอตสฺส วสนฏฺฐานํ มาเปหี"ติ. โส ตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา รมณียํ อสฺสมํ, สุคุตฺตํ ปณฺณสาลํ, มโนรมํ จงฺกมญฺจ มาเปสิ. ภควา ปน ตทา อตฺตโน ปุญฺญานุภาเวน นิปฺผนฺนํ ตํ อสฺสมปทํ สนฺธาย ๓- "สาริปุตฺต ตสฺมึ ธมฺมิกปพฺพเต:- อสฺสโม สุกโต มยฺหํ ปณฺณสาลา สุมาปิตา จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ อาห. ตตฺถ สุกโต มยฺหนฺติ สุฏฺฐุ กโต มยา. ปณฺณสาลา สุมาปิตาติ ปณฺณจฺฉทนสาลาปิ เม สุมาปิตา อโหสิ. @เชิงอรรถ: ๑. สี.,อิ. อภิญฺญาพลมปาปุณินฺติ, เอวมุปริปิ. ๒ ม. วิสุกมฺมเทวปุตฺตํ, @เอวมุปริปิ. ๓ สี.,อิ. นิสฺสาย. ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺติ ปญฺจิเม จงฺกมโทสา นาม ถทฺธวิสมตา อนฺโต รุกฺขตา คหนจฺฉนฺนตา อติสมฺพาธตา อติวิสาลตาติ. ถทฺธวิสมภูมิภาคสฺมึ หิ จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส ปาทา รุชฺชนฺติ, โผฏา อุฏฺฐหนฺติ, จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลภติ, กมฺมฏฺฐานํ วิปชฺชติ. มุทุสมตเล ปน ผาสุวิหารํ อาคมฺม กมฺมฏฺฐานํ สมฺปชฺชติ. ตสฺมา ถทฺธวิสมภูมิภาคตา เอโก โทโสติ เวทิตพฺโพ. จงฺกมสฺส อนฺโต วา มชฺเฌ วา โกฏิยํ วา รุกฺเข สติ ปมาทมาคมฺม จงฺกมนฺตสฺส นลาฏํ วา สีสํ วา ปฏิหญฺญตีติ อนฺโตรุกฺขตา ทุติโย โทโส. ติณลตาทิคหนจฺฉนฺเน จงฺกเม จงฺกมนฺโต อนฺธการเวลายํ อุรคาทิเก ปาเณ อกฺกมิตฺวา วา มาเรติ, เตหิ วา ทฏฺโฐ ทุกฺขํ อาปชฺชตีติ คหนจฺฉนฺนตา ตติโย โทโส. อติสมฺพาเธ จงฺกเม วิตฺถารโต รตนิเก วา อฑฺฒรตนิเก จงฺกมนฺตสฺส ปริจฺเฉเท ปกฺขลิตฺวา นขาปิ องฺคุลิโยปิ ภิชฺชนฺตีติ อติสมฺพาธตา จตุตฺโถ โทโส. อติวิสาเล จงฺกเม จงฺกมนฺตสฺส จิตฺตํ วิธาวติ, เอกคฺคตํ น ลภตีติ อติวิสาลตา ปญฺจโม โทโส. ปุถุลโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ ทฺวีสุ ปสฺเสสุ รตนมตฺตํ อนุจงฺกมํ ทีฆโต สฏฺฐิหตฺถํ มุทุตลํ สมวิปฺปกิณฺณวาลุกํ จงฺกมํ วฏฺฏติ เจติยคิริมฺหิ ทีปปสาทกมหามหินฺทตฺเถรสฺส จงฺกมํ วิย, ตาทิสํ ตํ อโหสิ. เตนาห "จงฺกมํ ตตฺถ มาเปสึ. ปญฺจโทสวิวชฺชิตนฺ"ติ. อฏฺฐคุณสมุเปตนฺติ อฏฺฐหิ สมณสุเขหิ อุเปตํ. อฏฺฐิมานิ สมณสุขานิ นาม ธนธญฺญปริคฺคหาภาโว, อนวชฺชปิณฺฑปาตปริเยสนภาโว, นิพฺพุตปิณฺฑปาตภุญฺชนภาโว, รฏฺฐํ ปีเฬตฺวา ธนสารํ วา สีสกหาปณาทีนิ วา คณฺหนฺเตสุ ราชกุเลสุ รฏฺฐปีฬนกิเลสาภาโว, อุปกรเณสุ นิจฺฉนฺทราคภาโว, ๑- โจรวิโลเป นิพฺภยภาโว, ราชราชมหามตฺเตหิ อสํสฏฺฐภาโว, จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตภาโวติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ "ยถา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺเตน สกฺกา โหนฺติ อิมานิ อฏฺฐ สุขานิ วินฺทิตุํ, อิทํ ๒- อฏฺฐคุณสมุเปตํ ตํ อสฺสมํ มาเปสินฺ"ติ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. นิจฺฉนฺทกิเลสภาโว. ๒ ฉ.ม. เอวํ. อภิญฺญาพลมาหรินฺติ ปจฺฉา ตสฺมึ อสฺสเม วสนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา อภิญฺญานญฺจ สมาปตฺตีนญฺจ อุปฺปาทนตฺถาย อนิจฺจโต จ ทุกฺขโต จ วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ถามปตฺตํ วิปสฺสนาพลํ อาหรึ. ยถา ตสฺมึ วสนฺโต ตํ พลํ อาหริตุํ สกฺโกมิ, เอวํ ตํ อสฺสมํ อภิญฺญตฺถาย วิปสฺสนาพลสฺส อนุจฺฉวิกํ กตฺวา มาเปสินฺติ อตฺโถ. สาฏกํ ปชหึ ตตฺถ, นวโทสมุปาคตนฺติ เอตฺถายํ อนุปุพฺพิกถา. ตทา กิร กุฏิเลณจงฺกมาทิปฏิมณฺฑิตํ ปุปฺผูปคพลูปครุกฺขสญฺฉนฺนํ รมณียํ มธุรสสิลาสยํ อปคตวาฬมิคภึสนกสกุณํ ปวิเวกกฺขมํ อสฺสมํ มาเปตฺวา อลงฺกตจงฺกมสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ อาลมฺพนผลกํ สํวิธาย นิสีทนตฺถาย จงฺกมเวมชฺเฌ สมตลํ มุคฺควณฺณสิลํ มาเปตฺวา อนฺโต ปณฺณสาลาย ชฏามณฺฑลวากจีรติทณฺฑกุณฺฑิกาทิเก ตาปสปริกฺขาเร มณฺฑเป ปานียฆฏปานียสงฺขปานียสราวานิ, อคฺคิสาลายํ องฺคารกปลฺลทารุอาทีนีติ เอวํ ยํ ยํ ปพฺพชิตานํ อุปการาย สํวตฺตติ, ตํ สพฺพํ มาเปตฺวา ปณฺณสาลาย ภิตฺติยํ "เย เกจิ ปพฺพชิตุกามา อิเม ปริกฺขาเร คเหตฺวา ปพฺพชนฺตู"ติ อกฺขรานิ ฉินฺทิตฺวา เทวโลกเมว คเต วิสฺสกมฺมเทวปุตฺเต สุเมธปณฺฑิโต หิมวนฺตปาเท ๑- คิริกนฺทรานุสาเรน อตฺตโน นิวาสานุรูปํ ผาสุกฏฺฐานํ โอโลเกนฺโต นทีนิวตฺตเน วิสฺสกมฺมนิมฺมิตํ สกฺกทตฺติยํ รมณียํ อสฺสมํ ทิสฺวา จงฺกมนโกฏึ คนฺตฺวา ปทวลญฺชํ อปสฺสนฺโต "ธุวํ ปพฺพชิตา ธุรคาเม ภิกฺขํ ปริเยสิตฺวา กิลนฺตรูปา อาคนฺตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสินฺนา ภวิสฺสนฺตี"ติ จินฺเตตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา "อติวิย จิรายนฺติ, ชานิสฺสามี"ติ ปณฺณสาลทฺวารํ วิวริตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต มหาภิตฺติยํ อกฺขรานิ วาเจตฺวา "มยฺหํ กปฺปิยปริกฺขารา เอเต, อิเม คเหตฺวา ปพฺพชิสฺสามี"ติ อตฺตนา นิวตฺถปารุตํ สาฏกยุคํ ปชหิ. เตนาห "สาฏกํ ปชหึ ตตฺถา"ติ. เอวํ ปวิฏฺโฐ อหํ สาริปุตฺเต ตสฺสํ ปณฺณสาลายํ สาฏกํ ปชหึ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. หิมวนฺต. นวโทสมุปาคตนฺติ สาฏกํ ปชหนฺโต นว โทเส ทิสฺวา ปชหินฺติ ทีเปติ. ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตานํ หิ สาฏกสฺมึ นว โทสา อุปฏฺฐหนฺติ. (๑)- มหคฺฆภาโว เอโก โทโส, ปรปฏิพทฺธตาย อุปฺปชฺชนภาโว เอโก, ปริโภเคน ลหุํ กิลิสฺสนภาโว เอโก. กิลิฏฺโฐ หิ ๒- โธวิตพฺโพ จ รชิตพฺโพ จ โหติ. ปริโภเคน ขีรณภาโว เอโก. ชิณฺณสฺส หิ ตุณฺณํ วา อคฺคฬทานํ วา กาตพฺพํ โหติ. ปุน ปริเยสนาย ทุรภิสมฺภวภาโว เอโก, ตาปสปพฺพชฺชาย อสารุปฺปภาโว เอโก, ปจฺจตฺถิกานํ สาธารณภาโว เอโก. ยถา หิ นํ ปจฺจตฺถิกา น คณฺหนฺติ, เอวํ โคเปตพฺโพ โหติ. ปริภุญฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺฐานภาโว เอโก, คเหตฺวา วิจรนฺตสฺส ขนฺธภารมหิจฺฉภาโว เอโกติ. วากจีรํ นิวาเสสินฺติ ตทาหํ สาริปุตฺต อิเม นว โทเส ทิสฺวา สาฏกํ ปหาย วากจีรํ นิวาเสสึ, มุญฺชติณํ ๓- หีรํ หีรํ กตฺวา คนฺเถตฺวา กตํ วากจีรํ นิวาสนปารุปนตฺถาย อาทิยินฺติ อตฺโถ. ทฺวาทสคุณมุปาคตนฺติ ทฺวาทสหิ อานิสํเสหิ สมนฺนาคตํ. วากจีรสฺมึ หิ ทฺวาทส อานิสํสา:- อปฺปคฺฆํ สุนฺทรํ กปฺปิยนฺติ อยํ ตาว เอโก อานิสํโส, สหตฺถา กาตุํ สกฺกาติ อยํ ทุติโย, ปริโภเคน สณิกํ กิลิสฺสติ, โธวิยมาเนปิ ปปญฺโจ นตฺถีติ อยํ ตติโย, ปริโภเคน ชิณฺเณปิ สิพฺพิตพฺพาภาโว จตุตฺโถ, ปุน ปริเยสนฺตสฺส สุเขน กรณภาโว ปญฺจโม, ตาปสปพฺพชฺชาย สารุปฺปภาโว ฉฏฺโฐ, ปจฺจตฺถิกานํ นิรุปโภคภาโว ๔- สตฺตโม, ปริภุญฺชนฺตสฺส วิภูสนฏฺฐานาภาโว อฏฺฐโม, ธารเณ สลฺลหุกภาโว นวโม, จีวรปจฺจเย อปฺปิจฺฉภาโว ทสโม, วากุปฺปตฺติยา ธมฺมิกอนวชฺชภาโว เอกาทสโม, วากจีเร นฏฺเฐปิ อนเปกฺขภาโว ทฺวาทสโมติ. อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺติ กถํ ปชหึ? โส กิร วรสาฏกยุคํ โอมุญฺจนฺโต จีวรวํเส ลคฺคิตํ อโนชปุปฺผทามสทิสํ รตฺตํ วากจีรํ คเหตฺวา นิวาเสตฺวา ตสฺสูปริ อปรํ สุวณฺณวณฺณํ วากจีรํ ปริทหิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ (เตสุ ตสฺส) อภิ. อ.๑/๔๐. ๒ จ(สพฺพตฺถ). ๓ อิ.,ม. อุสิรมุญฺชติณํ. @๔ สี. ปฏิรูปโภคาภาโว. ปุนฺนาคปุปฺผสนฺถรสทิสํ สขุรํ อชินจมฺมํ เอกํสํ กตฺวา ชฏามณฺฑลํ ปฏิมุญฺจิตฺวา จูฬาย สทฺธึ นิจฺจลภาวกรณตฺถํ สารสูจึ ปเวเสตฺวา มุตฺตาชาลสทิสาย สิกฺกาย ปวาฬวณฺณํ กุณฺฑิกํ โอทหิตฺวา ตีสุ ฐาเนสุ วงฺกํ กาชํ อาทาย เอกิสฺสา กาชโกฏิยา กุณฺฑิกํ, เอกิสฺสา องฺกุสปจฺฉิติทณฺฑกาทีนิ โอลคฺเคตฺวา ขาริกาชํ ๑- อํเส กตฺวา ทกฺขิเณน หตฺเถน กตฺตรทณฺฑํ คเหตฺวา ปณฺณสาลโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺฐิหตฺเถ มหาจงฺกเม อปราปรํ จงฺกมนฺโต อตฺตโน เวสํ โอโลเกตฺวา "มยฺหํ มโนรโถ มตฺถกํ ปตฺโต, โสภติ วต เม ปพฺพชฺชา, พุทฺธปจฺเจกพุทฺธาทีหิ สพฺเพหิ ธีรปุริเสหิ ๒- วณฺณิตา โถมิตา อยํ ปพฺพชฺชา นาม, ปหีนํ เม คิหิพนฺธนํ, นิกฺขนฺโตสฺมิ เนกฺขมฺมํ, ลทฺธา อุตฺตมปพฺพชฺชา, กริสฺสามิ สมณธมฺมํ, ลภิสฺสามิ มคฺคผลสุขนฺ"ติ อุสฺสาหชาโต ขาริกาชํ โอตาเรตฺวา จงฺกมเวมชฺเฌ มุคฺควณฺณสิลาปฏฺเฏ สุวณฺณปฏิมา วิย นิสินฺโน ทิวสภาคํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมยํ ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา พิทลมญฺจกปสฺเส ๓- กฏฺฐตฺถริกาย นิปนฺโน สรีรํ อุตุํ คาหาเปตฺวา พลวปจฺจูเส ปพุชฺฌิตฺวา อตฺตโน อาคมนํ อาวชฺเชสิ "อหํ ฆราวาเส อาทีนวํ ทิสฺวา อมิตโภคํ อนนฺตยสํ ปหาย อรญฺญํ ปวิสิตฺวา เนกฺขมฺมคเวสโก หุตฺวา ปพฺพชิโต. อิโต ทานิ ปฏฺฐาย ปมาทจารํ ๔- จริตุํ น วฏฺฏติ, ปวิเวกญฺหิ ปหาย วิจรนฺตํ มิจฺฉาวิตกฺกมกฺขิกา ขาทนฺติ, อิทานิ มยา วิเวกมนุพฺรูเหตุํ วฏฺฏติ, อหญฺหิ ฆราวาสํ ปลิโพธโต ทิสฺวา นิกฺขนฺโต, อยญฺจ มนาปา ปณฺณสาลา, เพลุวปกฺกวณฺณา ปริภณฺฑกตา ๕- ภูมิ, รชตวณฺณา เสตภิตฺติโย, กโปตปาทวณฺณํ ปณฺณจฺฉทนํ, วิจิตฺตตฺถรณวณฺโณ พิทลมญฺจโก, นิวาสผาสุกํ วสนฏฺฐานํ, น เอตฺโต อติเรกตรา วิย เม เคหสมฺปทา ปญฺญายตี"ติ ปณฺณสาลาย โทเส วิจินนฺโต อฏฺฐ โทเส ปสฺสิ. ปณฺณสาลปริโภคสฺมึ หิ อฏฺฐ อาทีนวา:- มหาสมารมฺเภน ทพฺพสมฺภาเร สโมธาเนตฺวา กรณปริเยสนภาโว เอโก อาทีนโว, ติณปณฺณมตฺติเกสุ ปติตาสุ ตาสํ ปุนปฺปุนํ ฐเปตพฺพตาย นิพทฺธชคฺคนภาโว ทุติโย, เสนาสนํ นาม @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. ขาริภารํ. ๒ สี.,ก.,อิ. วีรปุริเสหิ. ๓ ม. นิสีทนมญฺจกปสฺเส, @วิรฬมญฺจกปสฺเส. ๔ สี. ปมาทาจารํ. ๕ สี.,อิ. เพลุวปกฺกวณฺณปริภณฺฑิกตา. มหลฺลกสฺส ปาปุณาติ, อเวลาย วุฏฺฐาปิยมานสฺส จิตฺเตกคฺคตา น โหตีติ อุฏฺฐาปนียภาโว ตติโย, สีตุณฺหาทิปฏิฆาเตน กายสฺส สุขุมาลกรณภาโว จตุตฺโถ, เคหํ ปวิฏฺเฐน ยํ กิญฺจิ ปาปํ สกฺกา กาตุนฺติ ครหาปฏิจฺฉาทนภาโว ปญฺจโม, "มยฺหนฺ"ติ ปริคฺคหกรณภาโว ฉฏฺโฐ, เคหสฺส อตฺถิภาโว นาเมส สทุติยกวาโส วิยาติ สตฺตโม, อูกามงฺคุลฆรโคฬิกาทีนํ ๑- สาธารณตาย พหุสธารณภาโว อฏฺฐโม. อิติ อิเม อฏฺฐ อาทีนเว ทิสฺวา มหาสตฺโต ปณฺณสาลํ ปชหิ. เตนาห "อฏฺฐโทสสมากิณฺณํ, ปชหึ ปณฺณสาลกนฺ"ติ. อุปาคมึ รุกฺขมูลํ, คุเณ ทสหุปาคตนฺติ ฉนฺนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสหิ คุเณหิ อุเปตํ รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. ตตฺริเม ทส คุณา:- อปฺปสมารมฺภตา เอโก คุโณ, อุปคมนมตฺตกเมว หิ ตตฺถ โหตีติ. อปฺปฏิชคฺคนตา ทุติโย, ตํ หิ สมฺมฏฺฐมฺปิ อสมฺมฏฺฐมฺปิ ปริโภคผาสุกํ โหติเยว. อนุฏฺฐาปนียภาโว ตติโย. ครหํ นปฺปฏิจฺฉาเทติ, ตตฺถ หิ ปาปํ กโรนฺโต ลชฺชตีติ ครหาย อปฺปฏิจฺฉนฺนภาโว จตุตฺโถ. อพฺโภกาสวาโส วิย กายํ น สนฺถมฺเภตีติ กายสฺส อสนฺถมฺภนภาโว ปญฺจโม, ปริคฺคหกรณาภาโว ฉฏฺโฐ, เคหาลยปฏิกฺเขโป สตฺตโม. พหุสาธารเณ เคเห วิย "ปฏิชคฺคิสฺสามิ นํ, นิกฺขมถา"ติ นีหรณกาภาโว อฏฺฐโม, วสนฺตสฺส สปฺปีติกภาโว นวโม, รุกฺขมูลเสนาสนสฺส คตคตฏฺฐาเน สุลภตาย อนเปกฺขภาโว ทสโมติ อิเม ทส คุเณ ทิสฺวา รุกฺขมูลํ อุปคโตสฺมีติ วทติ. อิมานิ หิ เอตฺตกานิ การณานิ สลฺลกฺเขตฺวา มหาสตฺโต ปุนทิวเส ภิกฺขาย คามํ ปาวิสิ. อถสฺส สมฺปตฺตคาเม มนุสฺสา มหนฺเตน อุสฺสาเหน ภิกฺขํ อทํสุ. โส ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา อสฺสมํ อาคมฺม นิสีทิตฺวา จินฺเตสิ "นาหํ `อาหารํ ลภามี'ติ ๒- ปพฺพชิโต, สินิทฺธาหาโร นาเมส มานมทปุริสมเท วฑฺเฒติ, อาหารมูลกสฺส จ ทุกฺขสฺส อนฺโต นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ วาปิตโรปิตญฺญนิพฺพตฺตกํ อาหารํ ปชหิตฺวา ปวตฺตผลโภชโน ภเวยฺยนฺ"ติ. โส @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อูกามงฺกุณ..... ๒ ม. อาหารํ น ลภามีติ. ตโต ปฏฺฐาย ตถา กตฺวา ฆเฏนฺโต วายมนฺโต สตฺตาหพฺภนฺตเรเยว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิ. เตน วุตฺตํ:- "วาปิตํ โรปิตํ ธญฺญํ ปชหึ นิรวเสสโต อเนกคุณสมฺปนฺนํ ปวตฺตผลมาทิยึ. ตถปฺปธานํ ปทหึ นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม อพฺภนฺตรมฺหิ สตฺตาเห อภิญฺญาพล ปาปุณินฺ"ติ. เอวํ อภิญฺญาพลํ ปตฺวา สุเมธตาปเส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺเต ทีปงฺกโร นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺส ปฏิสนฺธิชาติโพธิธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนสุ ๑- สกลาปิ ทสสหสฺสิโลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, มหาวิรวํ รวิ, ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ๒- สุเมธตาปโส สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมนฺโต เนว ตํ สทฺทมสฺโสสิ, น จ ตานิ นิมิตฺตานิ อทฺทส. เตน วุตฺตํ:- "เอวํ เม สิทฺธิปฺปตฺตสฺส วสีภูตสฺส สาสเน ทีปงฺกโร นาม ชิโน อุปฺปชฺชิ โลกนายโก. อุปฺปชฺชนฺเต จ ชายนฺเต พุชฺฌนฺเต ธมฺมเทสเน จตุโร นิมิตฺเต นาทฺทสํ ฌานรติสมปฺปิโต"ติ. ตสฺมึ กาเล ๓- ทีปงฺกรทสพโล จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน ธมฺมํ นาม นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ, รมฺมนครวาสิโน "ทีปงฺกโร กิร สมณิสฺสโร ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ รมฺมนครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี"ติ สุตฺวา สปฺปินวนีตาทีนิ เจว เภสชฺชานิ วตฺถจฺฉาทนานิ จ คาหาเปตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา เยน พุทฺโธ, เยน ธมฺโม, เยน สํโฆ, ตนฺนินฺนา ตปฺโปณา ตปฺปพฺภารา หุตฺวา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมึสุ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. ปฏิสนฺธิชาติโพธิปฺปตฺต..... ๒ สี. ปาตุรหํสุ. ๓ สี. ตสฺมึ ขเณ. เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรนฺตา อุทกภินฺนฏฺฐาเนสุ ปํสุํ ปกฺขิปิตฺวา สมํ ภูมิตลํ กตฺวา รชตปฏฺฏวณฺณํ วาลุกํ อากิรนฺติ, ลาเช เจว ปุปฺผานิ จ วิกิรนฺติ, นานาวิราเคหิ วตฺเถหิ ธชปฏาเก อุสฺสาเปนฺติ, กทลิโย เจว ปุณฺณฆฏปนฺติโย จ ปติฏฺฐาเปนฺติ. ตสฺมึ กาเล สุเมธตาปโส อตฺตโน อสฺสมปทา อากาสํ อุคฺคนฺตฺวา เตสํ มนุสฺสานํ อุปริภาเคน อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺฐตุฏฺเฐ มนุสฺเส ทิสฺวา "กึ นุ โข การณนฺ"ติ อากาสโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ ฐิโต มนุสฺเส ปุจฺฉิ "อมฺโภ กสฺส ตุเมฺห อิธ วิสมํ มคฺคํ ๑- อลงฺกโรถา"ติ. เตน วุตฺตํ:- "ปจฺจนฺตเทสวิสเย นิมนฺเตตฺวา ตถาคตํ ตสฺส อาคมนํ มคฺคํ โสเธนฺติ ตุฏฺฐมานสา. อหํ เตน สมเยน นิกฺขมิตฺวา สกสฺสมา ธุนนฺโต วากจีรานิ คจฺฉามิ อมฺพเร ตทา. เวทชาตํ ชนํ ทิสฺวา ตุฏฺฐหฏฺฐํ ปโมทิตํ โอโรหิตฺวาน คคนา มนุสฺเส ปุจฺฉิ ตาวเท. `ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปมุทิโต เวทชาโต มหาชโน กสฺส โสธียติ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนนฺ'ติ. " มนุสฺสา อาหํสุ "ภนฺเต สุเมธ น ตฺวํ ชานาสิ, ทีปงฺกโร ทสพโล สมฺมาสมฺพุทฺโธ สมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก จาริกํ จรมาโน อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ, มยํ ตํ ภควนฺตํ นิมนฺตยิมฺห, ตสฺเสตํ พุทฺธสฺส ภควโต อาคมนมคฺคํ อลงฺกโรมา"ติ. อถ สุเมธตาปโส จินฺเตสิ "พุทฺโธติ โข โฆสมตฺตกมฺปิ โลเก ทุลฺลภํ, ปเคว พุทฺธุปฺปาโท, มยาปิ อิเมหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ทสพลสฺส มคฺคํ อลงฺกริตุํ วฏฺฏตี"ติ. โส เต มนุสฺเส อาห "สเจ โภ ตุเมฺห เอตํ มคฺคํ พุทฺธสฺส อลงฺกโรถ, มยฺหมฺปิ เอกํ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ ตุเมฺหหิ สทฺธึ มคฺคํ อลงฺกริสฺสามี"ติ. เต "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อิมํ มคฺคํ. "สุเมธตาปโส อิทฺธิมา"ติ ชานนฺตา อุทกภินฺโนกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา "ตฺวํ อิมํ ฐานํ อลงฺกโรหี"ติ อทํสุ. สุเมโธ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ คเหตฺวา จินฺเตสิ "อหํ อิมํ โอกาสํ อิทฺธิยา อลงฺกริตุํ ปโหมิ, เอวํ อลงฺกโต ๑- น มํ ปริโตเสสฺสติ, อชฺช ๒- มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ ปํสุํ อาหริตฺวา ตสฺมึ ปเทเส ปกฺขิปิ. ตสฺส ตสฺมึ ปเทเส อนิฏฺฐิเตเยว ทีปงฺกรทสพโล มหานุภาวานํ ฉฬภิญฺญานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต เทวตาสุ ทิพฺพคนฺธมาลาทีหิ ปูชยนฺตาสุ ทิพฺพตุริเยหิ วชฺชนฺตาสุ ทิพฺพสงฺคีเตสุ ปวตฺเตนฺเตสุ มนุสฺเสสุ มานุสเกหิ คนฺธมาลาทีหิ เจว ตุริเยหิ จ ปูชยนฺเตสุ อโนปมาย ๓- พุทฺธลีลาย ๔- มโนสิลาตเล วิชมฺภมาโน สีโห วิย ตํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สุเมธตาปโส อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา อลงฺกตมคฺเคน อาคจฺฉนฺตสฺส ทสพลสฺส ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตํ อสีติยา อนุพฺยญฺชเนหิ อนุรญฺชิตํ พฺยามปฺปภาย สมฺปริวาริตํ มณิวณฺณคคนตเล นานปฺปการา วิชฺชุลตา วิย อาเวฬาเวฬภูตา เจว ยุคลยุคลภูตา จ ฉพฺพณฺณฆนพุทฺธรสฺมิโย วิสฺสชฺเชนฺตํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ โอโลเกตฺวา "อชฺช มยา ทสพลสฺส ชีวิตปริจฺจาคํ `กาตุํ วฏฺฏติ, มา ภควา กลลํ อกฺกมิ, มณิผลกเสตุํ ปน อกฺกมนฺโต วิย สทฺธึ จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ มม ปิฏฺฐึ มทฺทมาโน คจฺฉตุ, ตํ เม ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา"ติ เกเส โมเจตฺวา อชินจมฺมชฏามณฺฑลวากจีรานิ กาฬวณฺเณ กลเล ปตฺถริตฺวา มณิผลกเสตุ วิย กลลปิฏฺเฐ นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ:- "เต เม ปุฏฺฐา วิยากํสุ `พุทฺโธ โลเก อนุตฺตโร ทีปงฺกโร นาม ชิโน อุปฺปชฺชิ โลกนายโก ตสฺส โสธียติ มคฺโค อญฺชสํ วฏุมายนํ'. พุทฺโธติ วจนํ ๕- สุตฺวาน ปีติ อุปฺปชฺชิ ตาวเท พุทฺโธ พุทฺโธติ กถยนฺโต โสมนสฺสํ ปเวทยึ. @เชิงอรรถ: ๑ ม.,อิ. อลงฺกโตปิ. ๒ สี. เอตฺถ, อิ. อชฺช เอตฺถ. ๓ ม. อนนฺตาย. @๔ สี.,อิ. พุทฺธลีฬาย. ๕ สี.,อิ. พุทฺโธติ มม. ตตฺถ ฐตฺวา วิจินฺเตสึ ตุฏฺโฐ สํวิคฺคมานโส `อิธ พีชานิ โรปิสฺสํ ขโณ เว มา อุปจฺจคา'. ยทิ พุทฺธสฺส โสเธถ เอโกกาสํ ททาถ เม อหมฺปิ โสธยิสฺสามิ อญฺชสํ วฏุมายนํ. อทํสุ เต มโมกาสํ โสเธตุํ อญฺชสํ ตทา พุทฺโธ พุทฺโธติ จินฺเตนฺโต มคฺคํ โสเธมหํ ตทา. อนิฏฺฐิเต มโมกาเส ทีปงฺกโร มหามุนิ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ฉฬภิญฺเญหิ ตาทิหิ ขีณาสเวหิ วิมเลหิ ปฏิปชฺชิ อญฺชสํ ชิโน. ปจฺจุคฺคมนา วตฺตนฺติ วชฺชนฺติ เภริโย พหู อาโมทิตา นรมรู สาธุการํ ปวตฺตยุํ. เทวา มนุสฺเส ปสฺสนฺติ มนุสฺสาปิ จ เทวตา อุโภปิ เต ปญฺชลิกา อนุยนฺติ ตถาคตํ. เทวา ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ มนุสฺสา มานุเสหิ จ อุโภปิ เต วชฺชยนฺตา อนุยนฺติ ตถาคตํ. ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ อากาสนภคตา ๑- มรู. ทิพฺพํ จนฺทนจุณฺณญฺจ วรคนฺธญฺจ เกวลํ ทิโสทิสํ โอกิรนฺติ อากาสนภคตา มรู. จมฺปกํ สลลํ นีปํ นาคปุนฺนาคเกตกํ ทิโสทิสํ อุกฺขิปนฺติ ภูมิตลคตา นรา. เกเส มุญฺจิตฺวาหํ ตตฺถ วากจีรญฺจ จมฺมกํ กลเล ปตฺถริตฺวาน อวกุชฺโช นิปชฺชหํ. @เชิงอรรถ: ๑ อิ. อากาเสน คตา. อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ มา นํ กลเล อกฺกมิตฺถ หิตาย เม ภวิสฺสตี"ติ. โส ปน กลลปิฏฺเฐ นิปนฺนโกว ปุน อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ทีปงฺกรทสพลสฺส พุทฺธสิรึ สมฺปสฺสมาโน เอวํ จินฺเตสิ "สเจ อหํ อิจฺเฉยฺยํ, สพฺพกิเลเส ฌาเปตฺวา สํฆนวโก หุตฺวา รมฺมนครํ ปวิเสยฺยํ, อญฺญาตกเวเสน ปน เม กิเลเส ฌาเปตฺวา นิพฺพานปฺปตฺติยา กิจฺจํ นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ทีปงฺกรทสพโล วิย ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ธมฺมนาวํ อาโรเปตฺวา มหาชนํ สํสารสาครา อุตฺตาเรตฺวา ปจฺฉา ปรินิพฺพาเยยฺยํ, อิทํ มยฺหํ ปติรูปนฺ"ติ. ตโต อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. เตน วุตฺตํ:- "ปฐวิยํ นิปนฺนสฺส เอวํ เม อาสิ เจตโส `อิจฺฉมาโน อหํ อชฺช กิเลเส ฌาปเย มม. ๑- กึ เม อญฺญาตเวเสน ธมฺมํ สจฺฉิกเตนิธ สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา พุทฺโธ เหสฺสํ สเทวเก. กึ เม เอเกน ติณฺเณน ปุริเสน ถามทสฺสินา สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา สนฺตาเรสฺสํ สเทวกํ. อิมินา เม อธิกาเรน กเตน ปุริสุตฺตเม สพฺพญฺญุตํ ปาปุณิตฺวา ตาเรมิ ชนตํ พหุํ. สํสารโสตํ ฉินฺทิตฺวา วิทฺธํเสตฺวา ตโย ภเว ธมฺมนาวํ สมารุยฺห สนฺตาเรสฺสํ สเทวกนฺ'ติ. " ยสฺมา ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส:- มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺฐธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌตีติ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. โสธเย มม. มนุสฺสตฺตภาวสฺมึเยว หิ ฐตฺวา พุทฺธตฺตํ ปตฺเถนฺตสฺส ๑- ปตฺถนา สมิชฺฌติ, นาคสฺส วา สุปณฺณสฺส วา เทวตาย วา สกฺกสฺส วา ปตฺถนา โน สมิชฺฌติ. มนุสฺสตฺตภาเวปิ ปุริสลิงฺเค ฐิตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, อิตฺถิยา วา ปณฺฑกนปุํสกอุภโตพฺยญฺชนกานํ วา โน สมิชฺฌติ. ปุริสสฺสปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตปฺปตฺติยา เหตุสมฺปนฺนสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส. เหตุสมฺปนฺนสฺสาปิ ชีวมานพุทฺธสฺเสว สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, ปรินิพฺพุเต พุทฺเธ เจติยสนฺติเก วา โพธิมูเล วา ปตฺเถนฺตสฺส น สมิชฺฌติ. พุทฺธานํ สนฺติเก ปตฺเถนฺตสฺสปิ ปพฺพชฺชาลิงฺเค ฐิตสฺเสว สมิชฺฌติ, โน คิหิลิงฺเค ฐิตสฺส. ปพฺพชิตสฺสปิ ปญฺจาภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺติลาภิโนเยว สมิชฺฌติ, น อิมาย คุณสมฺปตฺติยา วิรหิตสฺส. คุณสมฺปนฺเนนปิ เยน อตฺตโน ชีวิตํ พุทฺธานํ ปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺเสว อิมินา อธิกาเรน อธิการสมฺปนฺนสฺส สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. อธิการสมฺปนฺนสฺสาปิ ยสฺส พุทฺธการกธมฺมานํ อตฺถาย มหนฺโต ฉนฺโท จ อุสฺสาโห จ วายาโม จ ปริเยฏฺฐิ จ, ตสฺเสว สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ตตฺริทํ ฉนฺทมหนฺตตาย โอปมฺมํ:- สเจ หิ เอวมสฺส โย สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เอโกทกีภูตํ อตฺตโน พาหุพเลน อุตฺตริตฺวา ๒- ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ เวฬุคุมฺพสญฺฉนฺนํ วิยูหิตฺวา ๓- มทฺทิตฺวา ปทสา คจฺฉนฺโต ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ สตฺติโย อาโกเฏตฺวา นิรนฺตรํ สตฺติผลสมากิณฺณํ ปทสา อกฺกมมาโน ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาติ. โย วา ปน สกลจกฺกวาฬคพฺภํ วีตจฺจิตงฺคารภริตํ ปาเทหิ มทฺทมาโน ๔- ปารํ คนฺตุํ สมตฺโถ, โส พุทฺธตฺตํ ปาปุณาตีติ. โย เอเตสุ เอกมฺปิ อตฺตโน ทุกฺกรํ น มญฺญติ, "อหํ เอตมฺปิ ตริตฺวา วา คนฺตฺวา วา ปารํ คมิสฺสามี"ติ ๕- เอวํ มหนฺเตน ฉนฺเทน จ อุสฺสาเหน จ วายาเมน จ ปริเยฏฺฐิยา จ สมนฺนาคโต โหติ, เอตสฺเสว ปตฺถนา สมิชฺฌติ, น อิตรสฺส. ตสฺมา @เชิงอรรถ: ๑ ก. ปกาเสนฺตสฺส. ๒ สี. ปตริตฺวา. ๓ ม. พฺยูหิตฺวา. @๔ สี. อกฺกมมาโน. ๕ สี. คเหสฺสามีติ. สุเมธตาปโส ๑- อิเม อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวาว พุทฺธภาวาย อภินีหารํ กตฺวา นิปชฺชิ. ทีปงฺกโรปิ ภควา อาคนฺตฺวา สุเมธตาปสสฺส สีสภาเค ฐตฺวา มณิสีหปญฺชรํ อุคฺฆาเฏนฺโต วิย ปญฺจวณฺณปสาทสมฺปนฺนานิ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา กลลปิฏฺเฐ นิปนฺนํ สุเมธตาปสํ ทิสฺวา "อยํ ตาปโส พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ นุ โข เอตสฺส ปตฺถนา, อุทาหุ โน"ติ อนาคตํสญาณํ เปเสตฺวา อุปธาเรนฺโต "อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อติกฺกมิตฺวา อยํ โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา ฐิตโกว ปริสมชฺเฌ พฺยากาสิ "ปสฺสถ โน ตุเมฺห อุคฺคตปํ ตาปสํ กลลปิฏฺเฐ นิปนฺนนฺ"ติ. เอวํ ภนฺเตติ. อยํ พุทฺธตฺตาย อภินีหารํ กตฺวา นิปนฺโน, สมิชฺฌิสฺสติ อิมสฺส ปตฺถนา, อยํ หิ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสติ. ตสฺมึ ปนสฺส อตฺตภาเว กปิลวตฺถุ นาม นครํ นิวาโส ภวิสฺสติ, มายา นาม เทวี มาตา, สุทฺโธทโน นาม ราชา ปิตา, อคฺคสาวโก อุปติสฺโส นาม เถโร, ๒- ทุติยสาวโก ๓- โกลิโต นาม, พุทฺธุปฏฺฐาโก อานนฺโท นาม, อคฺคสาวิกา เขมา นาม เถรี, ทุติยสาวิกา อุปฺปลวณฺณา นาม เถรี ภวิสฺสติ, อยํ ปริปกฺกญาโณ มหาภินิกฺขมนํ กตฺวา มหาปธานํ ปทหิตฺวา นิโคฺรธรุกฺขมูเล ปายาสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เนรญฺชราย ตีเร ปริภุญฺชิตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห อสฺสตฺถรุกฺขมูเล อภิสมฺพุชฺฌิสฺสตีติ. เตน วุตฺตํ:- "ทีปงฺกโร โลกวิทู อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห อุสฺสีสเก มํ ฐตฺวาน อิทํ วจนมพฺรวิ. `ปสฺสถ อิมํ ตาปสํ ชฏิลํ อุคฺคตาปนํ อปริเมยฺเย อิโต กปฺเป พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ. อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต ปธานํ ปทหิตฺวาน กตฺวา ทุกฺกรการิกํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. สุเมธตาปโส ปน ๒ สี. อุปติสฺโส นาม เถโร อคฺคสาวโก ๓ สี. ทุติยอคฺคสาวโก อชปาลรุกฺขมูเล นิสีทิตฺวา ตถาคโต ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห เนรญฺชรมุเปหิติ. เนรญฺชราย ตีรมฺหิ ปายาสํ อท โส ชิโน ปฏิยตฺตวรมคฺเคน โพธิมูลมุเปหิติ. ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา โพธิมณฺฑํ อนุตฺตโร อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ พุชฺฌิสฺสติ มหายโส. อิมสฺส ชนิกา มาตา มายา นาม ภวิสฺสติ ปิตา สุทฺโธทโน นาม อยํ เหสฺสติ โคตโม. อนาสวา วีตราคา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา โกลิโต อุปติสฺโส จ อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา อานนฺโท นามุปฏฺฐาโก อุปฏฺฐิสฺสติ ตํ ๑- ชินํ. เขมา อุปฺปลวณฺณา จ อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา อนาสวา วีตราคา สนฺตจิตฺตา สมาหิตา โพธิ ตสฺส ภควโต อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจตี'ติ. "๒- ตํ สุตฺวา สุเมธตาปโส "มยฺหํ กิร ปตฺถนา สมิชฺฌิสฺสตี"ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต อโหสิ. มหาชโน ทีปงฺกรทสพลสฺส วจนํ สุตฺวา "สุเมธตาปโส กิร พุทฺธพีชํ พุทฺธงฺกุโร"ติ หฏฺฐตุฏฺโฐ อโหสิ. เอวญฺจสฺส อโหสิ "ยถา นาม มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา อุชุเกน ติตฺเถน อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺตา เหฏฺฐาติตฺเถน อุตฺตรนฺติ, เอวเมว มยมฺปิ ทีปงฺกรทสพลสฺส สาสเน มคฺคผลํ อลภมานา อนาคเต ยทา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, ตทา ตว สมฺมุขา มคฺคผลํ สจฺฉิกาตุํ สมตฺถา ภเวยฺยามา"ติ ปตฺถนํ ฐปยึสุ. ทีปงฺกรทสพโลปิ โพธิสตฺตํ ปสํสิตฺวา อฏฺฐปุปฺผมุฏฺฐีหิ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ, เตปิ จตุสตสหสฺสสงฺขา ขีณาสวา โพธิสตฺตํ คนฺเธหิ จ มาลาหิ ๓- จ ปูเชตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกมึสุ. เทวมนุสฺสา ปน ตเถว ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปกฺกนฺตา. @เชิงอรรถ: ๑ ม. อุปฏฺฐิสฺสติมํ. ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๖๐-๖๙/๔๕๓-๔. ๓ ม. มาลาทีหิ. โพธิสตฺโต สพฺเพสํ ปฏิกฺกนฺตกาเล สยนา วุฏฺฐาย "ปารมิโย วิจินิสฺสามี"ติ ปุปฺผราสิมตฺถเก ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. เอวํ นิสินฺเน โพธิสตฺเต สกลทสสหสฺสจกฺกวาเฬ เทวตา สาธุการํ ทตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส โปราณกโพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา, `ปารมิโย วิจินิสฺสามา'ติ นิสินฺนกาเล ยานิ ปุพฺพนิมิตฺตานิ นาม ปญฺญายนฺติ ตานิ สพฺพานิปิ อชฺช นิมิตฺตานิ ปาตุภูตานิ, นิสฺสํสเยน ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, มยเมตํ ชานาม `ยสฺเสตานิ นิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติ, เอกนฺเตน โส พุทฺโธ โหติ,' ตฺวํ อตฺตโน วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา ปคฺคณฺหา"ติ โพธิสตฺตํ นานปฺปการาหิ ถุตีหิ อภิตฺถวึสุ. เตน วุตฺตํ:- "อิทํ สุตฺวาน วจนํ อสมสฺส มเหสิโน อาโมทิตา นรมรู พุทฺธพีชํ กิร อยํ. อุกฺกุฏฺฐิสทฺทา วตฺตนฺติ อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ กตญฺชลี นมสฺสนฺติ ทสสหสฺสี สเทวกา. ยทิมสฺส โลกนาถสฺส วิรชฺฌิสฺสาม สาสนํ อนาคตมฺหิ อทฺธาเน เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย เหฏฺฐา ติตฺเถ คเหตฺวาน อุตฺตรนฺติ มหานทึ. เอวเมว มยํ สพฺเพ ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ อนาคตมฺหิ อทฺธาเน เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. ทีปงฺกโร โลกวิทู อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ. เย ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา สพฺเพ ๑- ปทกฺขิณมกํสุ มํ นรา นาคา จ คนฺธพฺพา ๒- อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุํ. ทสฺสนํ เม อติกฺกนฺเต สสํเฆ โลกนายเก หฏฺฐตุฏฺเฐน ๓- จิตฺเตน อาสนา วุฏฺฐหึ ตทา. ๓- @เชิงอรรถ: ๑ อิทํ ปทํ พุทฺธวํเส นตฺถิ. ๒ เทวา มนุสฺสา อสุรา จ (พุทฺธวํเส). @ ๓-๓ สยนา วุฏฺฐหิตฺวาน ปลฺลงฺกํ อาภุชึ ตทา (พุทฺธวํเส). สุเขน สุขิโต โหมิ ปาโมชฺเชน ปโมทิโต ปีติยา จ อภิสฺสนฺโน ปลฺลงฺกํ อาภุชี ตทา. ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา เอวํ จินฺเตสหํ ตทา `วสีภูโต อหํ ฌาเน อภิญฺญาปารมึ คโต. ทสสหสฺสิโลกมฺหิ ๑- อิสโย นตฺถิ เม สมา อสโม อิทฺธิธมฺเมสุ อลภึ อีทิสํ สุขํ.' ปลฺลงฺกาภุชเน มยฺหํ ทสสหสฺสาธิวาสิโน มหานาทํ ปวตฺเตสุํ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ยา ปุพฺเพ โพธิสตฺตานํ ปลฺลงฺกวรมาภุเช นิมิตฺตานิ ปทิสฺสนฺติ ตานิ อชฺช ปทิสฺสเร. สีตํ พฺยปคตํ โหติ อุณฺหญฺจ อุปสมฺมติ ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ทสสหสฺสี โลกธาตู นิสฺสทฺทา โหนฺติ นิรากุลา ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. มหาวาตา น วายนฺติ น สนฺทนฺติ สวนฺติโย ตานิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ถลชา ทกชา ปุปฺผา สพฺเพ ปุปฺผนฺติ ตาวเท เตปชฺช ปุปฺผิตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ลตา วา ยทิ วา รุกฺขา ผลภารา โหนฺติ ตาวเท เตปชฺช ผลิตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. อากาสฏฺฐา จ ภูมฏฺฐา รตนา โชตนฺติ ตาวเท เตปชฺช รตนา โชตนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. สหสฺสิยมฺหิ โลกมฺหิ. มานุสกา จ ทิพฺพา จ ตุริยา วชฺชนฺติ ตาวเท เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. วิจิตฺตปุปฺผา คคนา อภิวสฺสนฺติ ตาวเท เตปิ อชฺช ปวสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. มหาสมุทฺโท อาภุชติ ทสสหสฺสี ปกมฺปติ เตปชฺชุโภ อภิรวนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. นิรเยปิ ทสสหสฺเส อคฺคี นิพฺพนฺติ ตาวเท เตปชฺช นิพฺพุตา อคฺคี ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. วิมโล โหติ สูริโย สพฺพา ทิสฺสนฺติ ตารกา ๑- เตปิ อชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. อโนวฏฺเฐน อุทกํ มหิยา อุพฺภิชฺชิ ตาวเท ตมฺปชฺชุพฺภิชฺชเต มหิยา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ตาราคณา วิโรจนฺติ นกฺขตฺตา คคนมณฺฑเล วิสาขา จนฺทิมายุตฺตา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. พิลาสยา ทรีสยา นิกฺขมนฺติ สกาสยา เตปชฺช อาสยา ฉุทฺธา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. น โหติ อรติ สตฺตานํ สนฺตุฏฺฐา โหนฺติ ตาวเท เตปชฺช สพฺเพ สนฺตุฏฺฐา ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. โรคา ตทุปสมฺมนฺติ ชิฆจฺฉา จ วินสฺสติ ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ราโค ตทา ตนุ โหติ โทโส โมโห วินสฺสติ เตปชฺช วิคตา สพฺเพ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. ตาวเท. ภยํ ตทา น ภวติ อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ เตน ลิงฺเคน ชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. รโช นุทฺธํสติ อุทฺธํ อชฺชเปตํ ปทิสฺสติ เตน ลิงฺเคน ชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. อนิฏฺฐคนฺโธ ปกฺกมติ ทิพฺพคนฺโธ ปวายติ โสปชฺช วายติ คนฺโธ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. สพฺเพ เทวา ปทิสฺสนฺติ ฐปยิตฺวา อรูปิโน เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ยาวตา นิรยา นาม สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ตาวเท เตปชฺช สพฺเพ ทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. กุฏฺฏา กวาฏา เสลา จ น โหนฺตาวรณา ตทา อากาสภูตา เตปชฺช ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. จุตี จ อุปปตฺติ จ ขเณ ตสฺมึ น วิชฺชติ ตานิปชฺช ปทิสฺสนฺติ ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ. ทฬฺหํ ปคฺคณฺห วีริยํ มา นิวตฺต อภิกฺกม มยมฺเปตํ วิชานาม ธุวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ. ๑- โพธิสตฺโต ทีปงฺกรทสพลสฺส จ ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตานญฺจ วจนํ สุตฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย สญฺชาตุสฺสาโห หุตฺวา จินฺเตสิ "พุทฺธา นาม อโมฆวจนา, นตฺถิ พุทฺธานํ กถาย อญฺญถตฺตํ. ยถา หิ อากาเส ขิตฺตเลฑฺฑุสฺส ปตนํ ธุวํ, ชาตสฺส มรณํ, รตฺติกฺขเย สูริยุคฺคมนํ, ๒- อาสยา นิกฺขนฺตสีหสฺส สีหนาทนทนํ, ครุคพฺภาย อิตฺถิยา ภารโมโรปนํ ธุวํ อวสฺสมฺภาวี, เอวเมว พุทฺธานํ วจนํ นาม ธุวํ อโมฆํ, อทฺธา อหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๗๐-๑๐๗/๔๕๔-๕๘. ๒ สี.,ม. อรุเณ อุคฺคเต สูริยสฺสุฏฺฐานํ. "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา ทสสหสฺสีน จูภยํ ตุฏฺฐหฏฺโฐ ปโมทิโต เอวํ จินฺเตสหํ ตทา. อเทฺวชฺฌวจนา พุทฺธา อโมฆวจนา ชินา วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. ยถา ขิตฺตํ นเภ เลฑฺฑุ ธุวํ ปตติ ภูมิยํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ วิตถํ นตฺถิ พุทฺธานํ ธุวํ พุทฺโธ ภวามหํ. ๑- ยถาปิ สพฺพสตฺตานํ มรณํ ธุวสสฺสตํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ. ยถา รตฺติกฺขเย ปตฺเต สูริยุคฺคมนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ. ยถา นิกฺขนฺตสยนสฺส สีหสฺส นทนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตํ. ยถา อาปนฺนสตฺตานํ ภารโมโรปนํ ธุวํ ตเถว พุทฺธเสฏฺฐานํ วจนํ ธุวสสฺสตนฺ"ติ. ๒- โส "ธุวาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ เอวํ กตสนฺนิฏฺฐาโน พุทฺธการเก ธมฺเม อุปธาเรตุํ "กหํ นุ โข พุทฺธการกา ธมฺมา, กึ อุทฺธํ, อุทาหุ อโธ, ทิสาวิทิสาสู"ติ อนุกฺกเมน สกลํ ธมฺมธาตุํ วิจินนฺโต โปราณกโพธิสตฺเตหิ อาเสวิตนิเสวิตํ ปฐมํ ทานปารมึ ทิสฺวา เอวํ อตฺตานํ โอวทิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ปฐมํ ทานปารมึ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ นิกฺกุชฺชิโต อุทกกุมฺโภ นิสฺเสสํ กตฺวา อุทกํ วมติเยว, น ปจฺจาหรติ, เอวเมว ธนํ วา ยสํ วา ปุตฺตทารํ วา องฺคปจฺจงฺคํ วา อโนโลเกตฺวา สมฺปตฺตยาจกานํ สพฺพํ อิจฺฉิติจฺฉิตํ นิสฺเสสํ กตฺวา ททมาโน โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปฐมํ ทานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ อิทํ ปาททฺวยํ นตฺถิ ชาตกฏฺฐกถายํ. ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๐๘-๑๑๔/๔๕๘-๙. "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม วิจินามิ อิโต จิโต อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา ยาวตา ธมฺมธาตุยา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ปฐมํ ทานปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อนุจิณฺณํ มหาปถํ. อิมํ ตฺวํ ปฐมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ทานปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. ยถาปิ กุมฺโภ สมฺปุณฺโณ ยสฺส กสฺสจิ อโธกโต วมเตวุทกํ นิสฺเสสํ น ตตฺถ ปริรกฺขติ. ตเถว ยาจเก ทิสฺวา หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม ททาหิ ทานํ นิสฺเสสํ กุมฺโภ วิย อโธกโต"ติ. ๑- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทุติยํ สีลปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สีลปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จมรี มิโค นาม ชีวิตํ อโนโลเกตฺวา อตฺตโน วาลเมว รกฺขติ, เอวํ ตฺวมฺปิ อิโต ปฏฺฐาย ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา สีลเมว รกฺขมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทุติยํ สีลปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ทุติยํ สีลปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ ทุติยํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย สีลปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๑๕-๙/๔๕๙. ยถาปิ จมรี วาลํ กิสฺมิญฺจิ ปฏิลคฺคิตํ อุเปติ มรณํ ตตฺถ น วิโกเปติ วาลธึ. ตเถว จตูสุ ภูมีสุ สีลานิ ปริปูรย ปริรกฺข สทา ๑- สีลํ จมรี วิย วาลธินฺ"ติ. ๒- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย เนกฺขมฺมปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. ยถา หิ จิรํ พนฺธนาคาเร วสมาโน ปุริโส น ตตฺถ สิเนหํ กโรติ, อถ โข อุกฺกณฺฐติเยว, อวสิตุกาโม โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺพภเว พนฺธนาคารสทิเส กตฺวา สพฺพภเวหิ อุกฺกณฺฐิโต มุจฺจิตุกาโม หุตฺวา เนกฺขมฺมาภิมุโขว โหติ. เอวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ตติยํ เนกฺขมฺมปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ ตติยํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย เนกฺขมฺมปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. ยถา อนฺทุฆเร ปุริโส จิรวุตฺโถ ทุขฏฺฏิโต น ตตฺถ ราคํ ชเนติ มุตฺติเมว คเวสติ. ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว ปสฺส อนฺทุฆรํ วิย เนกฺขมฺมาภิมุโข โหติ ภวโต ปริมุตฺติยา"ติ. ๓- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต @เชิงอรรถ: ๑ สี. สพฺพทา. ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๒๐-๔/๔๕๙-๖๐. ๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๒๕-๙/๔๖๐. ปฏฺฐาย ปญฺญาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ. หีนมชฺฌิมุกฺกฏฺเฐสุ กญฺจิ อวชฺเชตฺวา สพฺเพปิ ปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺเฉยฺยาสิ. ยถา หิ ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ หีนาทิเภเทสุ กุเลสุ กิญฺจิ อวชฺเชตฺวา ปฏิปาฏิยา ปิณฺฑาย จรนฺโต ขิปฺปํ ยาปนํ ลภติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพปณฺฑิเต อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺหํ ปุจฺฉนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ จตุตฺถํ ปญฺญาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ จตุตฺถํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ปญฺญาปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. ยถาปิ ภิกฺขุ ภิกฺขนฺโต หีนมุกฺกฏฺฐมชฺฌิเม กุลานิ น วิวชฺเชนฺโต เอวํ ลภติ ยาปนํ. ตเถว ตฺวํ สพฺพกาลํ ปริปุจฺฉํ ๑- พุธํ ชนํ ปญฺญาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๒- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย วีริยปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยถา หิ สีโห มิคราชา สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย โหติ, เอวํ ตฺวมฺปิ สพฺพภเวสุ สพฺพิริยาปเถสุ ทฬฺหวีริโย อโนลีนวีริโย สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ปริปุจฺฉนฺโต ๒ ขุ. พุทธ. ๓๓/๑๓๐-๔/๔๖๐-๑. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ปญฺจมํ วีริยปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ ปญฺจมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย วีริยปารมิตํ คจฺฉ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. ยถาปิ สีโห มิคราชา นิสชฺชฏฺฐานจงฺกเม อลีนวีริโย โหติ ปคฺคหิตมโน สทา. ตเถว ตฺวํ สพฺพภเว ปคฺคณฺห วีริยํ ทฬฺหํ วีริยปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ฉฏฺฐํ ขนฺติปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย ขนฺติปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปฐวิยํ นาม สุจิมฺปิ นิกฺขิปนฺติ อสุจิมฺปิ, น เตน ปฐวี สิเนหํ ปฏิฆํ กโรติ, ขมติ สหติ อธิวาเสติเยว, เอวเมว ตฺวมฺปิ สมฺมานเนปิ อวมานเนปิ ขโมว สมาโน พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ฉฏฺฐํ ขนฺติปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ฉฏฺฐมํ ขนฺติปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ ฉฏฺฐมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ อเทฺวชฺฌมานโส สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. ยถาปิ ปฐวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ จ สพฺพํ สหติ นิกฺเขปํ น กโรติ ปฏิฆํ ตยา. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทธ. ๓๓/๑๓๕-๙/๔๖๑. ตเถว ตฺวมฺปิ สพฺเพสํ สมฺมานาวมานกฺขโม ขนฺติปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย สจฺจปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, อสนิยา มตฺถเก ปตมานายปิ ธนาทีนํ อตฺถาย ฉนฺทาทีนํ วเสน สมฺปชานมุสาวาทํ นาม มา ภาสิ. ยถา หิ โอสธี ตารกา นาม สพฺพอุตูสุ อตฺตโน คมนวีถึ ชหิตฺวา อญฺญาย วีถิยา น คจฺฉติ, สกวีถิยาว คจฺฉติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สจฺจํ ปหาย มุสาวาทํ นาม อวทนฺโตเยว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ สตฺตมํ สจฺจปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ สตฺตมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ อเทฺวชฺฌวจโน สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. ยถาปิ โอสธี นาม ตุลาภูตา สเทวเก สมเย อุตุวสฺเส วา น โวกฺกมติ วีถิโต. ตเถว ตฺวมฺปิ สจฺเจสุ น โวกฺกมสิ ๒- วีถิโต สจฺจปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๓- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อธิฏฺฐานปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, ยํ อธิฏฺฐาสิ, ตสฺมึ อธิฏฺฐาเน @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๔๐-๔/๔๖๑-๒. ๒ มา โวกฺกม หิ (พุทฺธวํเส). @๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๔๕-๙/๔๖๒. นิจฺจโลว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปพฺพโต นาม สพฺพาสุ ทิสาสุ วาเตหิ ปหโฏ น กมฺปติ น จลติ, อตฺตโน ฐาเนเยว ติฏฺฐติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ อตฺตโน อธิฏฺฐาเน นิจฺจโล โหนฺโตว พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ อฏฺฐมํ อธิฏฺฐานปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ อฏฺฐมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตตฺถ ตฺวํ อจโล หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. ยถาปิ ปพฺพโต เสโล อจโล สุปฺปติฏฺฐิโต น กมฺปติ ภุสวาเตหิ สกฏฺฐาเนว ติฏฺฐติ. ตเถว ตฺวมฺปิ อธิฏฺฐาเน สพฺพทา อจโล ภว อธิฏฺฐานปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต นวมํ เมตฺตาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย เมตฺตาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, หิเตสุปิ อหิเตสุปิ เอกจิตฺโต ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ อุทกํ นาม ปาปชนสฺสปิ กลฺยาณชนสฺสปิ สีตภาวํ เอกสทิสํ กตฺวา ผรติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สพฺเพสุ สตฺเตสุ เมตฺตจิตฺเตน เอกจิตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ นวมํ เมตฺตาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๕๐-๔/๔๖๒-๓. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ นวมํ เมตฺตาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ นวมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย เมตฺตาย อสโม โหหิ ยทิ โพธึ ปตฺตุมิจฺฉสิ. ยถาปิ อุทกํ นาม กลฺยาเณ ปาปเก ชเน สมํ ผรติ สีเตน ปวาเหติ รโชมลํ. ตเถว ตฺวมฺปิ หิตาหิเต สมํ เมตฺตาย ภาวย เมตฺตาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๑- อถสฺส "น เอตฺตเกเหว พุทฺธการกธมฺเมหิ ภวิตพฺพนฺ"ติ อุตฺตริมฺปิ อุปธารยโต ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทิสฺวา เอตทโหสิ "สุเมธปณฺฑิต ตฺวํ อิโต ปฏฺฐาย อุเปกฺขาปารมิมฺปิ ปูเรยฺยาสิ, สุเขปิ ทุกฺเขปิ มชฺฌตฺโตว ภเวยฺยาสิ. ยถา หิ ปฐวี นาม สุจิมฺปิ อสุจิมฺปิ ปกฺขิปมาเน มชฺฌตฺตาว โหติ, เอวเมว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเขสุ ๒- มชฺฌตฺโตว โหนฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต เอตฺตกาเยว พุทฺธธมฺมา ภวิสฺสเร อญฺเญปิ วิจินิสฺสามิ เย ธมฺมา โพธิปาจนา. วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ ทสมํ อุเปกฺขาปารมึ ปุพฺพเกหิ มเหสีหิ อาเสวิตนิเสวิตํ. อิมํ ตฺวํ ทสมํ ตาว ทฬฺหํ กตฺวา สมาทิย ตุลาภูโต ทโฬฺห หุตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสิ. ยถาปิ ปฐวี นาม นิกฺขิตฺตํ อสุจึ สุจึ อุเปกฺขติ อุโภเปเต โกปานุนยวชฺชิตา. ตเถว ตฺวมฺปิ สุขทุกฺเข ตุลาภูโต สทา ภว อุเปกฺขาปารมิตํ คนฺตฺวา สมฺโพธึ ปาปุณิสฺสสี"ติ. ๓- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๕๕-๙/๔๖๓. ๒ สี. สุขทุกฺเขปิ. ๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๖๐-๔/๔๖๓-๔. ตโต จินฺเตสิ "อิมสฺมึ โลเก โพธิสตฺเตหิ ปูเรตพฺพา โพธิปริปาจนา พุทฺธการกธมฺมา เอตฺตกาเยว, ทส ปารมิโย ฐเปตฺวา อญฺเญ นตฺถิ. อิมาปิ ทส ปารมิโย อุทฺธํ อากาเสปิ นตฺถิ, เหฏฺฐา ปฐวิยมฺปิ, ปุรตฺถิมาทีสุ ทิสาสุปิ นตฺถิ, มยฺหํเยว ปน หทยพฺภนฺตเร ปติฏฺฐิตา"ติ. เอวํ ตาสํ หทเย ปติฏฺฐิตภาวํ ทิสฺวา สพฺพาปิ ตา ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ สมฺมสติ, ปริยนฺเต คเหตฺวา อาทึ ปาเปติ, อาทิมฺหิ คเหตฺวา ปริยนฺตํ ปาเปติ, มชฺเฌ คเหตฺวา อุภโต โกฏึ ปาเปตฺวา โอสาเปติ, อุภโต โกฏีสุ คเหตฺวา มชฺฌํ ปาเปตฺวา โอสาเปติ. พาหิรกภณฺฑปริจฺจาโค ทานปารมี นาม, องฺคปริจฺจาโค ทานอุปปารมี นาม, ชีวิตปริจฺจาโค ทานปรมตฺถปารมี นามาติ ทส ปารมิโย ทส อุปปารมิโย ทส ปรมตฺถปารมิโยติ สมตฺตึส ปารมิโย เตลยนฺตํ ๑- วินิวฏฺเฏนฺโต วิย มหาเมรุํ มตฺถํ กตฺวา จกฺกวาฬมหาสมุทฺทํ อาลุเฬนฺโต วิย จ สมฺมสติ. ตสฺเสวํ ทส ปารมิโย สมฺมสนฺตสฺส ธมฺมเตเชน จตุนหุตาธิกทฺวิโยชนสตสหสฺสพหลา อยํ มหาปฐวี หตฺถินา อกฺกนฺตนฬกลาโป วิย, ปีฬิยมานํ อุจฺฉุยนฺตํ วิย จ มหาวิรวํ วิรวมานา สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. กุลาลจกฺกํ วิย เตลยนฺตจกฺกํ วิย จ ปริพฺภมิ. เตน วุตฺตํ:- "เอตฺตกาเยว เต โลเก เย ธมฺมา โพธิปาจนา ตทุทฺธํ นตฺถิ อญฺญตฺร ทฬฺหํ ตตฺถ ปติฏฺฐห. อิเม ธมฺเม สมฺมสโต สภาวรสลกฺขเณ ๒- ธมฺมเตเชน วสุธา ทสสหสฺสี ปกมฺปถ. จลติ รวติ ปฐวี ๓- อุจฺฉุยนฺตํว ปีฬิตํ เตลยนฺเต ยถา จกฺกํ เอวํ กมฺปติ เมทนี"ติ. ๔- มหาปฐวิยา กมฺปมานาย รมฺมนครวาสิโน สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา ยุคนฺตวาตพฺภาหตา มหาสาลา วิย มุจฺฉิตา ๕- ปปตึสุ. ฆฏาทีนิ กุลาลภาชนานิ @เชิงอรรถ: ๑ สี. ยนฺตํ. ๒ สภาวสรสลกฺขเณ (พุทฺธวํเส). ๓ จลตี รวตี ปฐวี (พุทฺธวํเส), ม. @จลตา รวติ. ๔ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๖๕-๗/๔๖๔. ๕ สี. มุจฺฉิตมุจฺฉิตา. ปวฏฺฏนฺตานิ อญฺญมญฺญํ ปหรนฺตานิ จุณฺณวิจุณฺณานิ อเหสุํ. มหาชโน ภีตตสิโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา "กึ นุ โข ภควา นาคาวฏฺโฏ อยํ, ภูตยกฺขเทวตาสุ อญฺญตราวฏฺโฏ วาติ น หิ มยํ เอตํ ชานาม, อปิ จ โข สพฺโพปิ อยํ มหาชโน อุปทฺทุโต, กึ นุ โข อิมสฺส โลกสฺส ปาปกํ ภวิสฺสติ, อุทาหุ กลฺยาณํ, กเถถ โน เอตํ การณนฺ"ติ อาห. อถ ๑- สตฺถา เตสํ กถํ สุตฺวา "ตุเมฺห มา ภายถ มา จินฺตยิตฺถ, นตฺถิ โว อิโตนิทานํ ภยํ, โย โส มยา อชฺช `สุเมธปณฺฑิโต อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี'ติ พฺยากโต, โส อิทานิ ทส ปารมิโย สมฺมสติ, ตสฺส สมฺมสนฺตสฺส วิโลเฬนฺตสฺส ธมฺมเตเชน สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกปฺปหาเรน กมฺปติ เจว รวติ จา"ติ อาห. เตน วุตฺตํ:- "ยาวตา ปริสา อาสิ พุทฺธสฺส ปริเวสเน ปเวธมานา สา ตตฺถ มุจฺฉิตา เสสิ ภูมิยา. ฆฏาเนกสหสฺสานิ กุมฺภีนญฺจ สตา พหู สญฺจุณฺณมถิตา ตตฺถ อญฺญมญฺญํ ปฆฏฺฏิตา. อุพฺพิคฺคา ตสิตา ภีตา ภนฺตา พฺยถิตมานสา มหาชนา สมาคมฺม ทีปงฺกรมุปาคมุํ. กึ ภวิสฺสติ โลกสฺส กลฺยาณมถ ปาปกํ สพฺโพ อุปทฺทุโต โลโก ตํ วิโนเทหิ จกฺขุม. เตสํ ตทา สญฺญาเปสิ ทีปงฺกโร มหามุนิ วิสฺสตฺถา โหถ มา ภาถ ๒- อิมสฺมึ ปฐวิกมฺปเน. ยมหํ อชฺช พฺยากาสึ `พุทฺโธ โลเก ภวิสฺสติ' เอโส สมฺมสติ ธมฺมํ ปุพฺพกํ ชินเสวิตํ. ตสฺส สมฺมสโต ธมฺมํ พุทฺธภูมึ อเสสโต เตนายํ กมฺปิตา ปฐวี ทสสหสฺสี สเทวเก"ติ. ๓- @เชิงอรรถ: ๑ อิทํ ปทํ สีหฬมูเล นตฺถิ. ๒ มา เภถ (พุทฺธวํเส). ๓ ขุ. พุทฺธ. @๓๓/๑๖๘-๗๔/๔๖๔-๕. มหาชโน ตถาคตสฺส วจนํ สุตฺวา หฏฺฐตุฏฺโฐ มาลาคนฺธวิเลปนํ อาทาย รมฺมนครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา มาลาคนฺธาทีหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา รมฺมนครเมว ปาวิสิ. โพธิสตฺโตปิ ทส ปารมิโย สมฺมสิตฺวา วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย นิสินฺนาสนา วุฏฺฐาสิ. เตน วุตฺตํ:- "พุทฺธสฺส วจนํ สุตฺวา มโน นิพฺพายิ ตาวเท สพฺเพ มํ อุปสงฺกมฺม ปุนาปิ อภิวนฺทิสุํ. ๑- สมาทิยิตฺวา พุทฺธคุณํ ทฬฺหํ กตฺวาน มานสํ ทีปงฺกรํ นมสฺสิตฺวา อาสนา วุฏฺฐหึ ตทา"ติ. ๒- อถ โพธิสตฺตํ อาสนา วุฏฺฐหนฺตํ สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สนฺนิปติตฺวา ทิพฺเพหิ มาลาคนฺเธหิ ปูเชตฺวา วนฺทิตฺวา "อยฺย สุเมธตาปส ตยา อชฺช ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูเล มหตี ปตฺถนา ปตฺถิตา, สา เต อนนฺตราเยน สมิชฺฌตุ, มา เต ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา อโหสิ, สรีเร อปฺปมตฺตโกปิ โรโค มา อุปฺปชฺชตุ, ขิปฺปํ ปารมิโย ปูเรตฺวา สมฺมาสมฺโพธึ ปฏิวิชฺฌ. ยถา ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขา สมเย ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ, ตเถว ตฺวมฺปิ ตํ สมยํ อนติกฺกมิตฺวา ขิปฺปํ สมฺโพธิมุตฺตมํ ผุสสฺสู"ติอาทีนิ ถุติมงฺคลานิ ปยิรุทาหํสุ, เอวญฺจ ปยิรุทาหิตฺวา อตฺตโน อตฺตโน เทวฏฺฐานเมว อคมํสุ. โพธิสตฺโตปิ เทวตาหิ อภิตฺถวิโต "อหํ ทส ปารมิโย ปูเรตฺวา กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ วีริยํ ทฬฺหํ กตฺวา อธิฏฺฐาย นภํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา หิมวนฺตเมว อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:- "ทิพฺพํ มานุสกํ ปุปฺผํ เทวา มานุสกา อุโภ สโมกิรนฺติ ปุปฺเผหิ วุฏฺฐหนฺตสฺส อาสนา. เวทยนฺติ จ เต โสตฺถึ เทวา มานุสกา อุโภ มหนฺตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ ตํ ลภสฺสุ ยถิจฺฉิตํ. @เชิงอรรถ: ๑. สี. มํ อภิวนฺทิย, ม. อภิวาทึสุ. ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑๗๕-๖/๔๖๕. สพฺพีติโย วิวชฺชนฺตุ โสโก โรโค วินสฺสตุ มา เต ภวนฺตฺวนฺตรายา ๑- ผุส ขิปฺปํ โพธิมุตฺตมํ. ยถาปิ สมเย ปตฺเต ปุปฺผนฺติ ปุปฺผิโน ทุมา ตเถว ตฺวํ มหาวีร พุทฺธญาเณน ปุปฺผสุ. ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา ปูรยุํ ทส ปารมี ตเถว ตฺวํ มหาวีร ปูรย ทส ปารมี. ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา โพธิมณฺฑมฺหิ พุชฺฌเร ตเถว ตฺวํ มหาวีร พุชฺฌสฺสุ ชินโพธิยํ. ยถา เย เกจิ สมฺพุทฺธา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยุํ ตเถว ตฺวํ มหาวีร ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตย. ปุณฺณมาเย ยถา จนฺโท ปริสุทฺโธ วิโรจติ ตเถว ตฺวํ ปุณฺณมโน วิโรจ ทสสหสฺสิยํ. ราหุมุตฺโต ยถา สูริโย ตาเปน อติโรจติ ตเถว โลกา มุจฺจิตฺวา ๒- วิโรจ สิริยา ตุวํ. ยถา ยา กาจิ นทิโย โอสรนฺติ มโหทธึ เอวํ สเทวกา โลกา โอสรนฺตุ ตวนฺติเก. เตหิ ถุตปฺปสตฺโถ โส ทส ธมฺเม สมาทิย เต ธมฺเม ปริปูเรนฺโต ปวนํ ปาวิสี ตทา"ติ. สุเมธกถา นิฏฺฐิตา. รมฺมนครวาสิโนปิ โข นครํ ปวิสิตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทํสุ. สตฺถา เตสํ ธมฺมํ เทเสตฺวา มหาชนํ สรณาทีสุ ปติฏฺฐเปตฺวา รมฺมนครา นิกฺขมิ. ตโต อุทฺธมฺปิ ยาวตายุกํ ติฏฺฐนฺโต สพฺพํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. ภวตฺวนฺตราโย. ๒ สี. โลกํ มุญฺจิตฺวา. พุทฺธกิจฺจํ กตฺวา อนุกฺกเมน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ พุทฺธวํเส วุตฺตนเยเนว วิตฺถาเรตพฺพํ. วุตฺตํ หิ ตตฺถ:- "ตทา เต โภชยิตฺวาน สสํฆํ โลกนายกํ อุปคจฺฉุํ ๑- สรณํ ตสฺส ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน. สรณคมเน กญฺจิ นิเวเสสิ ตถาคโต กญฺจิ ปญฺจสุ สีเลสุ สีเล ทสวิเธ ปรํ. กสฺสจิ เทติ สามญฺญํ จตุโร ผลมุตฺตเม กสฺสจิ อสเม ธมฺเม เทติ โส ปฏิสมฺภิทา. กสฺสจิ วรสมาปตฺติโย อฏฺฐ เทติ นราสโภ ติสฺโส กสฺสจิ วิชฺชาโย ฉฬภิญฺญา ปเวจฺฉติ. เตน โยเคน ชนกายํ โอวทติ ๒- มหามุนิ เตน วิตฺถาริกํ อาสิ โลกนาถสฺส สาสนํ. มหาหนูสภกฺขนฺโธ ทีปงฺกรสนามโก พหู ชเน ตารยติ ปริโมเจติ ทุคฺคตึ. โพธเนยฺยํ ชนํ ทิสฺวา สตสหสฺเสปิ โยชเน ขเณน อุปคนฺตฺวาน โพเธติ ตํ มหามุนิ. ปฐมาภิสมเย พุทฺโธ โกฏิสตมโพธยิ ทุติยาภิสมเย นาโถ นวุติโกฏิมโพธยิ. ๓- ยทา จ เทวภวนมฺหิ พุทฺโธ ธมฺมมเทสยิ นวุติโกฏิสหสฺสานํ ตติยาภิสมโย อหุ. สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน โกฏิสตสหสฺสานํ ปฐโม อาสิ สมาคโม. @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อุปคญฺฉุํ. ๒ สี., อิ. โอวเทติ. ๓ สี., อิ. สตสหสฺสมโพธยิ. ปุน นารทกูฏมฺหิ ปวิเวกคเต ชิเน ขีณาสวา วีตมลา สมึสุ สตโกฏิโย. ยมฺหิ กาเล ๑- มหาวีโร สุทสฺสนสิลุจฺจเย นวุติโกฏิสหสฺเสหิ ปวาเรสิ มหามุนิ. ๒- อหํ เตน สมเยน ชฏิโล อุคฺคตาปโน อนฺตลิกฺขมฺหิ จรโณ ๓- ปญฺจาภิญฺญาสุ ปารคู. ทสวีสสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อหุ เอกทฺวินฺนํ อภิสมยา ๔- คณนโต อสงฺขิยา. ๕- วิตฺถาริตํ ๖- พาหุชญฺญํ อิทํ ผีตํ อหู ตทา ทีปงฺกรสฺส ภควโต สาสนํ สุวิโสธิตํ. จตฺตาริ สตสหสฺสานิ ฉฬภิญฺญา มหิทฺธิกา ทีปงฺกรํ โลกวิทุํ ปริวาเรนฺติ สพฺพทา. เย เกจิ เตน สมเยน ชหนฺติ มานุสํ ภวํ อปฺปตฺตมานสา เสขา ครหิตา ภวนฺติ เต. สุปุปฺผิตํ ปาวจนํ อรหนฺเตหิ ตาทิภิ ขีณาสเวหิ วิมเลหิ อุปโสภติ สพฺพทา. ๗- นครํ รมฺมวตี นาม สุเทโว นาม ขตฺติโย สุเมธา นาม ชนิกา ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน. ทสวสฺสสหสฺสานิ ๘- อคารํ อชฺฌ โส วสิ หํสา โกญฺจา มยูรา จ ตโย ปาสาทมุตฺตมา. ตีณิ สตสหสฺสานิ นาริโย สมลงฺกตา ปทุมา นาม สา นารี อุสภกฺขนฺโธ อตฺรโช. ๘- @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. ยทา วสิ. ๒ ม. ตทา มุนิ. ๓ ม. จรนฺโต. ๔ สี., อิ. อภิสมโย. @๕ สี.,อิ. อสงฺขิโย. ๖ ฉ.ม. วิตฺถาริกํ. ๗ สี.,อิ. สเทวเก. @ ๘-๘ สี.,อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ นิมิตฺเต ๑- จตุโร ทิสฺวา หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ อนูนทสมาสานิ ปธาเน ปทหี ชิโน. ปธานจารํ จริตฺวาน อพุชฺฌิ มานสํ มุนิ พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต ทีปงฺกโร มหามุนิ. วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร นนฺทาราเม สิรีฆเร นิสินฺโน สิรีสมูลมฺหิ อกาสิ ติตฺถิยมทฺทนํ. ๑- สุมงฺคโล จ ติสฺโส จ อเหสุํ อคฺคสาวกา สาคโต ๒- นามุปฏฺฐาโก ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน. นนฺทา เจว สุนนฺทา จ อเหสุํ อคฺคสาวิกา โพธิ ตสฺส ภควโต ปิปฺผลีติ ปวุจฺจติ. ตปุสฺสภลฺลิกา ๓- นาม อเหสุํ อคฺคุปฏฺฐกา สิริมา โกณา อุปฏฺฐิกา ทีปงฺกรสฺส สตฺถุโน. ๓- อสีติหตฺถมุพฺเพโธ ทีปงฺกโร มหามุนิ โสภติ ทีปรุกฺโขว สาลราชาว ผุลฺลิโต. ปภา ๔- วิธาวติ ตสฺส สมนฺตา ทฺวาทส โยชเน ๔- สตสหสฺสวสฺสานิ อายุ ตสฺส มเหสิโน ตาวตา ติฏฺฐมาโน โส ตาเรสิ ชนตํ พหุํ. โชตยิตฺวาน สทฺธมฺมํ สนฺตาเรตฺวา มหาชนํ ๕- ชลิตฺวา อคฺคิขนฺโธว นิพฺพุโต โส สสาวโก. สา จ อิทฺธิ โส จ ยโส ตานิ จ ปาเทสุ จกฺกรตนานิ สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ ๖- นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา"ติ. @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี., อิ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ. ๒ สี. สาคโล, อิ. โสภิโต. @๓-๓ สี., อิ. อยํ คาถา น ทิสฺสติ. ๔-๔ สี. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ. @๕ สี. สเทวกํ. ๖ สี., อี. สมนฺตรหิตํ. ทีปงฺกโร ๑- ชิโน สตฺถา นนฺทารามมฺหิ นิพฺพุโต ตตฺเถตสฺส ชินถูโป ฉตฺตึสุพฺเพธโยชโนติ. ๑- ทีปงฺกรสฺส ปน ภควโต อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา โกณฺฑญฺโญ นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ, ทุติเย โกฏิสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม จกฺกวตฺตี หุตฺวา โกฏิสตสหสฺสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. สตฺถา โพธิสตฺตํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากริตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ. โส สตฺถุ ธมฺมกถํ สุตฺวา รชฺชํ นิยฺยาเตตฺวา ปพฺพชิ. โส ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ ปญฺจ อภิญฺญาโย จ อุปฺปาเทตฺวา อปริหีนชฺฌาโน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โกณฺฑญฺญพุทฺธสฺส ปน รมฺมวตี นาม นครํ, สุนนฺโท นาม ขตฺติโย ปิตา, สุชาตา นาม เทวี มาตา, ภทฺโท จ สุภทฺโท จ เทฺว อคฺคสาวกา, อนุรุทฺโธ นามุปฏฺฐาโก, ติสฺสา จ อุปติสฺสา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, สาลกลฺยาณิรุกฺโข โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณํ อโหสิ. ทีปงฺกรสฺส อปเรน โกณฺฑญฺโญ นาม นายโก อนนฺตเตโช อมิตยโส ทุราสโท. ๒- ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเปเยว จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ มงฺคโล สุมโน เรวโต โสภิโตติ. มงฺคลสฺส ภควโต ตีสุ สาวกสนฺนิปาเตสุ ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย โกฏิสตสหสฺสํ, ตติเย นวุติโกฏิโย. เวมาติกภาตา กิรสฺส อานนฺทกุมาโร นาม นวุติโกฏิสงฺขาย ปริสาย สทฺธึ ธมฺมสฺสวนตฺถาย สตฺถุ สนฺติกํ อคมาสิ. สตฺถา ตสฺส อนุปุพฺพิกถํ กเถสิ, โส สทฺธึ ปริสาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปาปุณิ. สตฺถา เตสํ กุลปุตฺตานํ ปุพฺพจริตํ โอโลเกนฺโต อิทฺธิมยปตฺตจีวรสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา "เอถ ภิกฺขโว"ติ อาห. สพฺเพ @เชิงอรรถ: ๑-๑ สี., อิ. อยํ คาถา น ทิสฺสติ. ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๗๐. ตํขณญฺเญว ๑- อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถรา วิย อากปฺปสมฺปนฺนา หุตฺวา สตฺถารํ วนฺทิตฺวา ปริวารยึสุ. อยมสฺส ตติโย สาวกสนฺนิปาโต อโหสิ. ยถา ปน อญฺเญสํ พุทฺธานํ สมนฺตา อสีติหตฺถปฺปมาณาเยว สรีรปฺปภา อโหสิ, น เอวํ ตสฺส. ตสฺส ปน ภควโต สรีรปฺปภา นิจฺจกาลํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. รุกฺขปฐวีปพฺพตสมุทฺทาทโย อนฺตมโส อุกฺขลิยาทีนิ อุปาทาย สุวณฺณปฏฺฏปริโยนทฺธา วิย อเหสุํ. อายุปฺปมาณํ ปนสฺส นวุติวสฺสสหสฺสานิ อโหสิ. เอตฺตกํ กาลํ จนฺทิมสูริยาทโย อตฺตโน ปภาย วิโรจิตุํ นาสกฺขึสุ, รตฺตินฺทิวปริจฺเฉโท น ปญฺญายิตฺถ. ทิวา สูริยาโลเกน วิย สตฺตา นิจฺจํ พุทฺธาโลเกเนว วิจรึสุ. สายํ ปุปฺผิตกุสุมานํ ๒- ปาโต จ รวนกสกุณาทีนญฺจ วเสน โลโก รตฺตินฺทิวปริจฺเฉทํ สลฺลกฺเขสิ. กึ ปน อญฺเญสํ พุทฺธานํ อยมานุภาโว นตฺถีติ? โน นตฺถิ. เตปิ หิ อากงฺขมานา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ วา ตโต วา ภิยฺโย อาภาย ผเรยฺยุํ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต ปุพฺพปตฺถนาวเสน อญฺเญสํ พฺยามปฺปภา วิย สรีรปฺปภา นิจฺจเมว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. โส กิร โพธิสตฺตจริยจรณกาเล เวสฺสนฺตรสทิเส อตฺตภาเว ฐิโต สปุตฺตทาโร วงฺกปพฺพตสทิเส ปพฺพเต วสิ. อเถโก ขรทาฐิโก นาม ยกฺโข มหาปุริสสฺส ทานชฺฌาสยตํ สุตฺวา พฺราหฺมณวณฺเณน อุปสงฺกมิตฺวา มหาสตฺตํ เทฺว ทารเก ยาจิ. มหาสตฺโต "ททามิ พฺราหฺมณ ปุตฺตเก"ติ วตฺวา หฏฺฐปหฏฺโฐ อุทกปริยนฺตํ มหาปฐวึ กมฺเปนฺโต เทฺวปิ ทารเก อทาสิ. ยกฺโข จงฺกมนโกฏิยํ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว มหาสตฺตสฺส มุลาลกลาปํ ๓- วิย ทารเก ขาทิ. มหาปุริสสฺส ยกฺขํ โอโลเกตฺวา มุเข วิวฏมตฺเต อคฺคิชาลํ วิย โลหิตธารํ อุคฺคิรมานํ ตสฺส มุขํ ทิสฺวาปิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ โทมนสฺสํ น อุปฺปชฺชิ. "สุทินฺนํ วต เม ทานนฺ"ติ จินฺตยโต ปนสฺส สรีเร มหนฺตํ ปีติโสมนสฺสํ อุทปาทิ. โส "อิมสฺส เม ทานสฺส นิสฺสนฺเทน อนาคเต อิมินาว นีหาเรน สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมนฺตู"ติ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ตํ ขเณเยว. ๒ สี.,อิ. ปุปฺผนกกุสุมานํ. ๓ ม. มูลกลาปํ. ปตฺถนํ อกาสิ. ตสฺส ตํ ปตฺถนํ นิสฺสาย พุทฺธภูตสฺส สรีรโต รสฺมิโย นิกฺขมิตฺวา เอตฺตกํ ฐานํ ผรึสุ. อปรมฺปิสฺส ปุพฺพจริยํ ๑- อตฺถิ. โส กิร โพธิสตฺตกาเล เอกสฺส พุทฺธสฺส เจติยํ ทิสฺวา "อิมสฺส พุทฺธสฺส มยา ชีวิตํ ปริจฺจชิตุํ วฏฺฏตี"ติ ทณฺฑกทีปิกาเวฐนนิยาเมน สกลสรีรํ เวเฐตฺวา ๒- รตนมตฺตมกุลํ ๓- สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ สปฺปิสฺส ปูราเปตฺวา ตตฺถ สหสฺสวฏฺฏิโย ชาเลตฺวา ตํ สีเสนาทาย สกลสรีรํ ชาลาเปตฺวา เจติยํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต สกลรตฺตึ วีตินาเมติ. เอวํ ยาว อรุณุคฺคมนา วายมนฺตสฺสาปิสฺส โลมกูปมตฺตมฺปิ อุสุมํ น คณฺหิ. ปทุมคพฺภํ ปวิฏฺฐกาโล วิย อโหสิ. ธมฺโม หิ นาเมส อตฺตานํ รกฺขนฺตํ รกฺขติ. เตนาห ภควา:- "ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ ธมฺโม สุจิณฺโณ สุขมาวหาติ เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี"ติ. ๔- อิมสฺสปิ กมฺมสฺส นิสฺสนฺเทน ตสฺส ภควโต สรีโรภาโส ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ. ตทา อมฺหากํ โพธิสตฺโต สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา "สตฺถารํ นิมนฺเตสฺสามี"ติ อุปสงฺกมิตฺวา มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา "เสฺว มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ ภนฺเต"ติ อาห. พฺราหฺมณ กิตฺตเกหิ เต ภิกฺขูหิ อตฺโถติ. "กิตฺตกา ปน โว ภนฺเต ปริวารภิกฺขู"ติ อาห. ตทา สตฺถุ ปฐมสนฺนิปาโตเยว โหติ, ตสฺมา "โกฏิสตสหสฺสนฺ"ติ อาห. ภนฺเต สพฺเพหิปิ สทฺธึ มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถาติ. สตฺถา อธิวาเสสิ. พฺราหฺมโณ สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา เคหํ คจฺฉนฺโต จินฺเตสิ "อหํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตวตฺถาทีนิ ทาตุํ สกฺโกมิ, นิสีทนฏฺฐานํ ปน กถํ ภวิสฺสตี"ติ. @เชิงอรรถ: ๑. ก. พุทฺธจริตํ. ๒ ฉ.ม. เวฐาเปตฺวา. ๓ สี., อิ. รตนมกุลํ. ๔ ขุ. เถร. @๒๖/๓๐๓/๓๑๘. ตสฺส สา จินฺตา จตุราสีติโยชนสหสฺสมตฺถเก ฐิตสฺส เทวรญฺโญ ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหาภาวํ ชเนสิ. สกฺโก "โก นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโม"ติ ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกนฺโต มหาปุริสํ ทิสฺวา "สุรุจิ นาม พฺราหฺมโณ พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา นิสีทนฏฺฐานตฺถาย จินฺเตสิ, มยาปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปุญฺญโกฏฺฐาสํ คเหตุํ วฏฺฏตี"ติ วฑฺฒกิวณฺณํ นิมฺมินิตฺวา วาสิผรสุหตฺโถ มหาปุริสสฺส ปุรโต ปาตุรโหสิ. "อตฺถิ นุ โข กสฺสจิ ภติยา กตฺตพฺพกิจฺจนฺ"ติ อาห. มหาปุริโส ตํ ทิสฺวา "กึ กมฺมํ กริสฺสสี"ติ อาห. มม อชานนสิปฺปํ นาม นตฺถิ, เคหํ วา มณฺฑปํ วา โย ยํ กาเรติ, ตสฺส ตํ กาตุํ ๑- ชานามีติ. เตน หิ มยฺหํ กมฺมํ อตฺถีติ. กึ อยฺยาติ. สฺวาตนาย เม โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู นิมนฺติตา. เตสํ นิสีทนมณฺฑปํ กริสฺสามีติ. ๒- อหํ นาม ๓- กเรยฺยํ สเจ เม ภตึ ทาตุํ สกฺขิสฺสถาติ. สกฺขิสฺสามิ ตาตาติ. "สาธุ กริสฺสามี"ติ คนฺตฺวา เอกํ ปเทสํ โอโลเกสิ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาโณ ปเทโส กสิณมณฺฑลํ วิย สมตโล อโหสิ. โส "เอตฺตเก ฐาเน สตฺตรตนมโย มณฺฑโป อุฏฺฐหตู"ติ จินฺเตตฺวา โอโลเกสิ. ตาวเทว ปฐวึ ภินฺทิตฺวา มณฺฑโป อุฏฺฐหิ. ตสฺส โสวณฺณมเยสุ ถมฺเภสุ รชตมยา ฆฏกา ๔- อเหสุํ, รชตมเยสุ โสวณฺณมยา, มณิมเยสุ ถมฺเภสุ ปวาฬมยา, ปวาฬมเยสุ มณิมยา, สตฺตรตนมเยสุ ถมฺเภสุ สตฺตรตนมยา ฆฏกา ๔- อเหสุํ. ตโต "มณฺฑปสฺส อนฺตรนฺตเร กิงฺกณิกชาลํ ๕- โอลมฺพตู"ติ โอโลเกสิ. สห โอโลกเนเนว ชาลํ โอลมฺพิ. ยสฺส มนฺทวาเตริตสฺส ปญฺจงฺคิกสฺเสว ตูริยสฺส มธุรสทฺโท นิจฺฉรติ. ทิพฺพสงฺคีติวตฺตนกาโล วิย อโหสิ. "อนฺตรนฺตรา คนฺธทามมาลาทามานิ โอลมฺพนฺตู"ติ จินฺเตนฺตสฺส มาลาทามานิ โอลมฺพึสุ. "โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ อาสนานิ จ อาธารกานิ จ ปฐวึ ภินฺทิตฺวา อุฏฺฐหนฺตู"ติ จินฺเตสิ, ตาวเทว อุฏฺฐหึสุ. "โกเณ โกเณ เอเกกา อุทกจาฏิโย อุฏฺฐหนฺตู"ติ จินฺเตสิ, อุทกจาฏิโย อุฏฺฐหึสุ. @เชิงอรรถ: ๑ ก. เทตุํ. ๒ ฉ.ม. กริสฺสสีติ. ๓ อิ., ม. ปน. ๔ สี. ฆฏิกา. @๕ สี.,อิ. กิงฺกิณิกชาลํ. โส เอตฺตกํ มาเปตฺวา พฺราหฺมณสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "เอหิ อยฺย ตว มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา มยฺหํ ภตึ เทหี"ติ อาห. มหาปุริโส คนฺตฺวา มณฺฑปํ โอโลเกสิ. โอโลเกนฺตสฺเสว จ สกลสรีรํ ปญฺจวณฺณาย ปีติยา นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. อถสฺส มณฺฑปํ โอโลเกตฺวา เอตทโหสิ "นายํ มณฺฑโป มนุสฺสภูเตน กโต, มยฺหํ ปน อชฺฌาสยํ มยฺหํ คุณํ อาคมฺม อทฺธา สกฺกภวนํ อุณฺหํ ภวิสฺสติ. ตโต สกฺเกน เทวรญฺญา อยํ มณฺฑโป การิโต ภวิสฺสตี"ติ. "น โข ปน เม ยุตฺตํ เอวรูเป มณฺฑเป เอกทิวสํเยว ทานํ ทาตุํ, สตฺตาหํ ทสฺสามี"ติ จินฺเตสิ. พาหิรกทานํ หิ ตตฺตกมฺปิ สมานํ โพธิสตฺตานํ ตุฏฺฐึ กาตุํ น สกฺโกติ, อลงฺกตสีสํ ปน ฉินฺทิตฺวา อญฺชิตอกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา หทยมํสํ วา อุพฺพฏฺเฏตฺวา ทินฺนกาเล โพธิสตฺตานํ จาคํ นิสฺสาย ตุฏฺฐิ นาม โหติ. อมฺหากมฺปิ หิ โพธิสตฺตสฺส สิวิราชชาตเก เทวสิกํ ปญฺจกหาปณสตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา จตูสุ ทฺวาเรสุ นครมชฺเฌ จ ทานํ เทนฺตสฺส ตํ ทานํ จาคตุฏฺฐึ อุปฺปาเทตุํ นาสกฺขิ. ยทา ปนสฺส พฺราหฺมณวณฺเณน อาคนฺตฺวา สกฺโก เทวราชา อกฺขีนิ ยาจิ, ตทา ตานิ อุปฺปาเฏตฺวา ททมานสฺเสว หาโส อุปฺปชฺชิ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ จิตฺตํ อญฺญถตฺตํ นาโหสิ. เอวํ ทินฺนทานํ นิสฺสาย โพธิสตฺตานํ ติตฺติ นาม นตฺถิ. ตสฺมา โสปิ มหาปุริโส "สตฺตาหํ มยา โกฏิสตสหสฺสสงฺขานํ ภิกฺขูนํ ทานํ ทาตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา ตสฺมึ มณฺฑเป นิสีทาเปตฺวา สตฺตาหํ ควปานํ นาม อทาสิ. ควปานนฺติ มหนฺเต มหนฺเต โกลมฺเพ ๑- ขีรสฺส ปูเรตฺวา อุทฺธเนสุ อาโรเปตฺวา ฆนปากปกฺเก ขีเร โถเก ๒- ตณฺฑุเล ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกมธุสกฺกรจุณฺณสปฺปีหิ อภิสงฺขตโภชนํ วุจฺจติ. มนุสฺสาเยว ปน ปริวิสิตุํ นาสกฺขึสุ. เทวาปิ เอกนฺตริกา หุตฺวา ปริวิสึสุ. ทฺวาทสเตรสโยชนปฺปมาณํ ฐานมฺปิ ภิกฺขู คณฺหิตุํ นปฺปโหสิเยว, เต ปน ภิกฺขู อตฺตโน อานุภาเวน นิสีทึสุ. ปริโยสานทิวเส ปน สพฺพภิกฺขูนํ ปตฺตานิ โธวาเปตฺวา เภสชฺชตฺถาย @เชิงอรรถ: ๑ ม. โกฬุมฺเพ. ๒ สี. ขีโรทเก. สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตานํ ปูเชตฺวา ติจีวเรหิ สทฺธึ อทาสิ, สํฆนวกภิกฺขุนา ลทฺธจีวรสาฏกา สตสหสฺสคฺฆนิกา ๑- อเหสุํ. สตฺถา อนุโมทนํ กโรนฺโต "อยํ ปุริโส เอวรูปํ มหาทานํ อทาสิ, โก นุ โข ภวิสฺสตี"ติ อุปธาเรนฺโต "อนาคเต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ ทฺวินฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ทิสฺวา มหาปุริสํ อามนฺเตตฺวา "ตฺวํ เอตฺตกํ นาม กาลํ อติกฺกมิตฺวา โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสสี"ติ พฺยากาสิ. มหาปุริโส พฺยากรณํ สุตฺวา "อหํ กิร พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, โก เม ฆราวาเสน อตฺโถ, ปพฺพชิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ตถารูปํ สมฺปตฺตึ เขฬปิณฺฑํ วิย ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหิตฺวา อภิญฺญาโย จ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน ๒- พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. มงฺคลสฺส ปน ภควโต นครํ อุตฺตรํ นาม อโหสิ. ปิตาปิ อุตฺตโร นาม ขตฺติโย, มาตาปิ อุตฺตรา นาม เทวี, สุเทโว จ ธมฺมเสโน จ เทฺว อคฺคสาวกา, ปาลิโต นามุปฏฺฐาโก, สีวลี จ อโสกา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ. นวุติ วสฺสสหสฺสานิ ฐตฺวา ปรินิพฺพุเต ปน ตสฺมึ เอกปฺปหาเรเนว ทส จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกนฺธการานิ อเหสุํ. สพฺพจกฺกวาเฬสุ มนุสฺสานํ มหนฺตํ อาโรทนปริเทวนํ อโหสิ. โกณฺฑญฺญสฺส อปเรน มงฺคโล นาม นายโก ตมํ โลเก นิหนฺตฺวาน ธมฺโมกฺกมภิธารยีติ. ๓- เอวํ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อนฺธการํ กตฺวา ปรินิพฺพุตสฺส ตสฺส ภควโต อปรภาเค สุมโน นาม สตฺถา โลเก อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย กญฺจนปพฺพตมฺหิ นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา มหาสตฺโต อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ม. สตสหสฺสคฺฆา. ๒ อิ. อายุสปริโยสาเน, ม. อายูหปริโยสาเน. ๓ ขุ. พุทฺธ. @๓๓/๑/๔๗๔. ญาติสํฆปริวุโต นาคภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺสภิกฺขุปริวารสฺส ๑- ตสฺส ภควโต ทิพฺพตูริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ ทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เมขลํ ๒- นาม อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา เทวี, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺฐาโก, โสณา จ อุปโสณา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ อโหสิ. มงฺคลสฺส อปเรน สุมโน นาม นายโก สพฺพธมฺเมหิ อสโม สพฺพสตฺตานมุตฺตโมติ. ๓- ตสฺส อปรภาเค เรวโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต คณนา นตฺถิ. ทุติเย โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู อเหสุํ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต อติเทโว นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย ๔- สิรสิ ๕- อญฺชลึ ฐเปตฺวา ตสฺส สตฺถุโน กิเลสปฺปหาเน วณฺณํ สุตฺวา อุตฺตราสงฺเคน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธญฺญวตีติ นาม อโหสิ, ปิตา วิปุโล นาม ขตฺติโย, มาตา วิปุลา นาม, วรุโณ จ พฺรหฺมเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, สมฺภโว นามุปฏฺฐาโก, ภทฺทา จ สุภทฺทา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานีติ. สุมนสฺส อปเรน เรวโต นาม นายโก อนูปโม อสทิโส อตุโล อุตฺตโม ชิโนติ. ๖- ตสฺส อปรภาเค โสภิโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตํ ๗- ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, @เชิงอรรถ: ๑ สี.....ปริวุตสฺส. ๒ สี.,อิ. เขมํ. ๓ ขุ. พุทฺธ.๓๓/๑/๔๗๙. ๔ ม. ปติฏฺฐิย. @๕ ก. สิรสา. ๖ ขุ. พุทฺธ.๓๓/๑/๔๘๔. ๗ อิ.,ม. โกฏิสตสหสฺสํ. ตทา โพธิสตฺโต อชิโต นาม พฺราหฺมโณ หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต นครํ สุธมฺมํ นาม อโหสิ, ปิตา สุธมฺโม นาม ราชา, มาตาปิ สุธมฺมา นาม เทวี, อสโม จ สุเนตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา. อโนโม นามุปฏฺฐาโก, นกุลา จ สุชาตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นาครุกฺโข โพธิ, อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณนฺติ. เรวตสฺส อปเรน โสภิโต นาม นายโก สมาหิโต สนฺตจิตฺโต อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๑- ตสฺส อปรภาเค เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ อติกฺกมิตฺวา เอกสฺมึ กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโทติ. อโนมทสฺสิสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐเม อฏฺฐ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺต, ตติเย ฉ. ตทา โพธิสตฺโต เอโก ยกฺขเสนาปติ อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว, อเนกโกฏิสตสหสฺสานํ ยกฺขานํ อธิปติ. โส "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา อาคนฺตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. อโนมทสฺสิสฺส ปน ภควโต จนฺทวตี นาม นครํ อโหสิ, ยสวา นาม ราชา ปิตา, ยโสธรา นาม มาตา เทวี, นิสโภ จ อโนโม จ เทฺว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺฐาโก, สุนฺทรี จ สุมนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อชฺชุนรุกฺโข โพธิ, อฏฺฐปญฺญาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายุปฺปมาณนฺติ. โสภิตสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม อโนมทสฺสี อมิตยโส เตชสฺสี ทุรติกฺกโมติ. ๒- ตสฺส อปรภาเค ปทุโม นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย ตีณิ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๘๙. ๒ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๙๓. สตสหสฺสานิ, ตติเย อคามเก อรญฺเญ มหาวนสณฺฑวาสีนํ ภิกฺขูนํ เทฺว สตสหสฺสานิ. ตทา ตถาคเต ๑- ตสฺมึเยว วนสณฺเฑ วสนฺเต, ๑- โพธิสตฺโต สีโห หุตฺวา สตฺถารํ นิโรธสมาปตฺตึ สมาปนฺนํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปีติโสมนสฺสชาโต ติกฺขตฺตุํ สีหนาทํ นทิตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ อวิชหิตฺวา ปีติสุเขเนว โคจราย อปกฺกมิตฺวา ชีวิตปริจฺจาคํ กตฺวา ภควนฺตํ ปยิรุปาสมาโน อฏฺฐาสิ. สตฺถา สตฺตาหจฺจเยน นิโรธา วุฏฺฐิโต ๒- สีหํ โอโลเกตฺวา "ภิกฺขุสํเฆปิ จิตฺตํ ปสาเทตฺวา สํฆํ วนฺทิสฺสตี"ติ "ภิกฺขุสํโฆ อาคจฺฉตู"ติ จินฺเตสิ. ภิกฺขู ตาวเทว อาคมึสุ. สีโหปิ ภิกฺขุสํเฆ จิตฺตํ ปสาเทติ. สตฺถา ตสฺส มนํ โอโลเกตฺวา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ปทุมสฺส ปน ภควโต จมฺปกํ นาม นครํ อโหสิ, อสโม นาม ราชา ปิตา, มาตา อสมา นาม เทวี, สาโล จ อุปสาโล จ เทฺว อคฺคสาวกา, วรุโณ นามุปฏฺฐาโก, รามา จ สุรามา จ ๓- เทฺว อคฺคสาวิกา, โสณรุกฺโข นาม โพธิ, อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ อโหสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ. อโนมทสฺสิสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม ปทุโม นาม นาเมน อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๔- ตสฺส อปรภาเค นารโท นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา ปญฺจสุ อภิญฺญาสุ อฏฺฐสุ จ สมาปตฺตีสุ จิณฺณวสี หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา โลหิตจนฺทเนน ปูชํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต ธญฺญวตี นาม นครํ อโหสิ, สุเทโว นาม ขตฺติโย ปิตา, อโนมา นาม มาตา เทวี, ภทฺทสาโล จ ชิตมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, วาเสฏฺโฐ @เชิงอรรถ: ๑-๑ ฉ. อิเม ปาฐา น ทิสฺสนฺติ. ๒ สี. อุฏฺฐหิตฺวา. ๓ ราธา เจว สุราธา จ @(พุทฺธวํเส). ๔ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๔๙๗. นามุปฏฺฐาโก, อุตฺตรา จ ผคฺคุนี จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาโสณรุกฺโข นาม โพธิ, สรีรํ อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. ปทุมสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม นารโท นาม นาเมน อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๑- นารทพุทฺธสฺส ปน อปรภาเค อิโต สตสหสฺสกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว ปทุมุตฺตโร นาม พุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐเม สนฺนิปาเต โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย เวภารปพฺพเต นวุติโกฏิสหสฺสานิ, ตติเย อสีติโกฏิสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต ชฏิโล นาม มหารฏฺฐิโย ๒- หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ ทานํ ๓- อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ปทุมุตฺตรสฺส ปน ภควโต กาเล ติตฺถิยา นาม นาเหสุํ. สพฺพเทวมนุสฺสา พุทฺธเมว สรณํ อคมํสุ. ตสฺส นครํ หํสวตี นาม อโหสิ, ปิตา อานนฺโท นาม ขตฺติโย, มาตา สุชาตา นาม เทวี, เทวโล จ สุชาโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุมโน นามุปฏฺฐาโก, อมิตา จ อสมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ ๔- อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต ทฺวาทสโยชนานิ คณฺหิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ. นารทสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม ปทุมุตฺตโร นาม ชิโน อกฺโขโภ สาครูปโมติ. ๕- ตสฺส อปรภาเค ตึส กปฺปสหสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา สุเมโธ จ สุชาโต จาติ เอกสฺมึ กปฺเป เทฺว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. สุเมธสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต สุทสฺสนนคเร โกฏิสตํ ขีณาสวา อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตทา โพธิสตฺโต อุตฺตโร นาม มาณโว หุตฺวา นิทหิตฺวา ฐปิตํเยว อสีติโกฏิธนํ วิสฺสชฺเชตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา สรเณสุ ปติฏฺฐาย นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๐๒. ๒ สี. มหาเสฏฺฐิ. ๓ สี.,อิ. ติจีวรทานํ. @๔ สี., อิ. อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ. ๕ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๐๗. นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. สุเมธสฺส ภควโต สุทสฺสนํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม ราชา ปิตา, มาตาปิ สุทตฺตา นาม เทวี, สรโณ ๑- จ สพฺพกาโม จ เทฺว อคฺคสาวกา, สาคโร นามุปฏฺฐาโก, รามา จ สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นิมฺพรุกฺโข ๒- โพธิ, สรีรํ อฏฺฐาสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสนฺติ. ปทุมุตฺตรสฺส อปเรน สุเมโธ นาม นายโก ทุราสโท อุคฺคเตโช สพฺพโลกุตฺตโม มุนีติ. ๓- ตสฺส อปรภาเค สุชาโต นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต สฏฺฐิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปญฺญาสํ, ตติเย จตฺตาฬีสํ. ตทา โพธิสตฺโต จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สทฺธึ สตฺตหิ รตเนหิ จตุมหาทีปรชฺชํ ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. สกลรฏฺฐวาสิโน รฏฺฐุปฺปาทํ ๔- คเหตฺวา อารามิกกิจฺจํ สาเธนฺตา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส นิจฺจํ มหาทานํ อทํสุ. โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ สุมงฺคลํ นาม อโหสิ, อุคฺคโต นาม ราชา ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, สุทสฺสโน จ สุเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, นารโท นามุปฏฺฐาโก, นาคา จ นาคสมานา ๕- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาเวฬุรุกฺโข โพธิ. โส กิร มนฺทจฺฉิทฺโท ฆนกฺขนฺโธ อุปริ นิคฺคตาหิ มหาสาขาหิ โมรปิญฺฉกลาโป วิย วิโรจิตฺถ. ตสฺส ภควโต สรีรํ ปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, อายุ นวุติวสฺสสหสฺสนฺติ. ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ สุชาโต นาม นายโก สีหหนูสภกฺขนฺโธ อปฺปเมยฺโย ทุราสโทติ. ๖- ตสฺส อปรภาเค อิโต อฏฺฐารสกปฺปสตมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป ปิยทสฺสี อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสีติ ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ปิยทสฺสิสฺสปิ ภควโต ตโย @เชิงอรรถ: ๑ สี. วรุโณ. ๒ ฉ.ม. มหานีปรุกฺโข. ๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๑๒. @๔ สี. ราชปาภตํ. ๕ ฉ.ม., อิ. นาคา จ นาคสมาลา จ ๖ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๑๖. สาวกสนฺนิปาตา. ปฐเม โกฏิสตสหสฺสํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติ โกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต กสฺสโป นาม มาณโว ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคโต หุตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา โกฏิสตสหสฺสธนปริจฺจาเคน สํฆารามํ กาเรตฺวา สรเณสุ จ สีเลสุ จ ปติฏฺฐาสิ. อถ นํ สตฺถา "อฏฺฐารสกปฺปสตจฺจเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สุทินฺโน นาม ราชา, มาตา จนฺทา ๑- นาม, ปาลิโต จ สพฺพทสฺสี จ เทฺว อคฺคสาวกา, โสภิโต นามุปฏฺฐาโก, สุชาตา จ ธมฺมทินฺนา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, กกุธรุกฺโข ๒- โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติวสฺสสหสฺสํ อายูติ. สุชาตสฺส อปเรน สยมฺภู โลกนายโก ทุราสโท อสมสโม ปิยทสฺสี มหายโสติ. ๓- ตสฺส อปรภาเค อตฺถทสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐเม อฏฺฐนวุติ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย อฏฺฐาสีติสตสหสฺสานิ, ตถา ตติเย. ตทา โพธิสตฺโต สุสีโม นาม มหิทฺธิโก ตาปโส หุตฺวา เทวโลกโต มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺตํ อาหริตฺวา สตฺถารํ ปูเชสิ, โสปิ นํ "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภนํ ๔- นาม นครํ อโหสิ, สาคโร นาม ราชา ปิตา สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต จ อุปสนฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺฐาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ๕- ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสนฺติ. ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ อตฺถทสฺสี นราสโภ มหาตมํ นิหนฺตฺวาน ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมนฺติ. ๖- ตสฺส อปรภาเค ธมฺมทสฺสี นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐเม โกฏิสตํ ภิกฺขู อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ๗- ตติเย @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. สุจนฺทา. ๒ สี. ปิยงฺคุรุกฺโข. ๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๒๒. ๔ สี., อิ. @โสภิตํ. ๕ สี., อิ. สตฺตโยชนมตฺตํ. ๖. ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๒๖. ๗ สี.,อิ., ม. @สตฺตติโกฏิโย. อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต สกฺโก เทวราชา หุตฺวา ทิพฺพคนฺธปุปฺเผหิ จ ทิพฺพตูริเยหิ จ ปูชํ อกาสิ, โสปิ นํ สตฺถา "อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต สรณํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา สรโณ นาม ราชา, มาตา สุนนฺทา นาม เทวี, ปทุโม ๑- จ ผุสฺสเทโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุเนตฺโต นามุปฏฺฐาโก, เขมา จ สพฺพนามา ๒- จ เทฺว อคฺคสาวิกา, รตฺตงฺกุรรุกฺโข โพธิ, "พิมฺพิสาโล"ติปิ วุจฺจติ, สรีรํ ปนสฺส อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ. ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ ธมฺมทสฺสี มหายโส ตมนฺธการํ วิธมิตฺวา อติโรจติ สเทวเกติ. ๓- ตสฺส อปรภาเค อิโต จตุนวุติกปฺปมตฺถเก เอกสฺมึ กปฺเป เอโกว สิทฺธตฺโถ นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต โกฏิสตํ ภิกฺขู ๔- อเหสุํ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต อุคฺคเตโช อภิญฺญาพลสมฺปนฺโน มงฺคโล นาม ตาปโส หุตฺวา มหาชมฺพุผลํ อาหริตฺวา ตถาคตสฺส อทาสิ. สตฺถา ตํ ผลํ ปริภุญฺชิตฺวา "จตุนวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต นครํ เวภารํ นาม อโหสิ, ปิตา ชยเสโน นาม ราชา, มาตา สุผสฺสา นาม เทวี, สมฺพโล จ สุมิตฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, เรวโต นามุปฏฺฐาโก, สีวลา ๕- จ สุรามา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, กณิการรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ. ธมฺมทสฺสิสฺส อปเรน สิทฺธตฺโถ โลกนายโก นิหนิตฺวา ตมํ สพฺพํ สูริโย อพฺภุคฺคโต ยถาติ. ๖- ตสฺส อปรภาเค อิโต ทฺวานวุติกปฺปมตฺถเก ติสฺโส ผุสฺโสติ เอกสฺมึ กปฺเป เทฺว พุทฺธา นิพฺพตฺตึสุ. ติสฺสสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. สุมโน. ๒ สี. สจฺจนามา. ๓ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๓๐. @ ๔ ม. โกฏิสตสหสฺสภิกฺขู. ๕ สี.สีวลี, อิ. สีลา. ๖ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๓๔. ปฐมสนฺนิปาเต ภิกฺขูนํ โกฏิสตํ อโหสิ, ทุติเย นวุติโกฏิโย, ตติเย อสีติโกฏิโย. ตทา โพธิสตฺโต มหาโภโค มหายโส สุชาโต นาม ขตฺติโย หุตฺวา อิสิปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา มหิทฺธิกภาวํ ปตฺวา "พุทฺโธ อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา ทิพฺพมนฺทารวปทุม- ปาริจฺฉตฺตกปุปฺผานิ อาทาย จตุปริสมชฺเฌ คจฺฉนฺตํ ตถาคตํ ปูเชสิ, อากาเส ปุปฺผวิตานํ อกาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อิโต เทฺว นวุติกปฺปมตฺถเก พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, ปิตา ชนสนฺโธ นาม ขตฺติโย, มาตา ปทุมา นาม เทวี, พฺรหฺมเทโว จ อุทโย จ เทฺว อคฺคสาวกา, สุมโน ๑- นามุปฏฺฐาโก, ผุสฺสา จ สุทตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อสนรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วสฺสสตสหสฺสํ อายูติ. สิทฺธตฺถสฺส อปเรน อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล อนนฺตเตโช ๒- อมิตยโส ติสฺโส โลกคฺคนายโกติ. ๓- ตสฺส อปรภาเค ผุสฺโส นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต สฏฺฐิ ภิกฺขุสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย ปณฺณาส, ตติเย ทฺวตฺตึส. ตทา โพธิสตฺโต วิชิตาวี นาม ขตฺติโย หุตฺวา มหารชฺชํ ปหาย สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา มหาชนสฺส ธมฺมกถํ กเถสิ, สีลปารมึ จ ปูเรสิ. โสปิ นํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต กาสิ นาม นครํ อโหสิ, ชยเสโน นาม ราชา ปิตา, สิริมา นาม มาตา, สุรกฺขิโต จ ธมฺมเสโน จ เทฺว อคฺคสาวกา, สภิโย ๔- นามุปฏฺฐาโก, จาลา จ อุปจาลา จ ๕- เทฺว อคฺคสาวิกา, อามลกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อฏฺฐปณฺณาสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, นวุติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ อหุ สตฺถา อนุตฺตโร อนูปโม อสมสโม ผุสฺโส โลกคฺคนายโกติ. ๖- ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกนวุติกปฺเป วิปสฺสี นาม ภควา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต อฏฺฐสฏฺฐิภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, @เชิงอรรถ: ๑ สุมงฺคโล (อฏฺฐสาลินี.), สมงฺโค (พุทฺธวํสปาฬิ). ๒ สี., อิ. อนนฺตสีโล. ๓ ขุ. @พุทฺธ ๓๓/๑/๕๓๘. ๔ สี. อภโย. ๕ สี. สาลา จ อุปสาลา จ. ๖ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๔๒. ทุติเย เอกสตสหสฺสํ, ตติเย อสีติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต มหิทฺธิโก มหานุภาโว อตุโล นาม นาคราชา หุตฺวา สตฺตรตนขจิตํ โสวณฺณมยํ มหาปีฐํ ภควโต อทาสิ. โสปิ นํ "อิโต เอกนวุติกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต พนฺธุมตี นาม นครํ อโหสิ, พนฺธุมา นาม ราชา ปิตา, พนฺธุมตี นาม มาตา, ขณฺโฑ จ ติสฺโส จ เทฺว อคฺคสาวกา, อโสโก นามุปฏฺฐาโก, จนฺทา จ จนฺทมิตฺตา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปาฏลิรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา สทา สตฺต โยชนานิ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, อสีติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. ผุสฺสสฺส จ อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม วิปสฺสี นาม นาเมน โลเก อุปฺปชฺชิ จกฺขุมาติ. ๑- ตสฺส อปรภาเค อิโต เอกตฺตึสกปฺเป สิขี จ เวสฺสภู จาติ เทฺว พุทฺธา อเหสุํ. สิขิสฺสาปิ ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต ภิกฺขุสตสหสฺสํ อโหสิ, ทุติเย อสีติสหสฺสานิ, ตติเย สตฺตติสหสฺสานิ. ตทา โพธิสตฺโต อรินฺทโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา สตฺตรตนปฏิมณฺฑิตํ หตฺถิรตนํ ทตฺวา หตฺถิปฺปมาณํ กตฺวา กปฺปิยภณฺฑํ อทาสิ. โสปิ นํ สตฺถา "อิโต เอกตฺตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อรุณวตี นาม นครํ อโหสิ, อรุโณ นาม ขตฺติโย ปิตา, ปภาวตี นาม มาตา, อภิภู จ สมฺภโว ๒- จ เทฺว อคฺคสาวกา, เขมงฺกโร นามุปฏฺฐาโก, สขิลา ๓- จ ปทุมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, ปุณฺฑรีกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สตฺตติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สรีรปฺปภา โยชนตฺตยํ ผริตฺวา อฏฺฐาสิ, สตฺตติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. วิปสฺสิสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม สิขิวฺหโย อาสิ ชิโน อสโม อปฺปฏิปุคฺคโลติ. ๔- ตสฺส อปรภาเค เวสฺสภู นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ ตโย สาวกสนฺนิปาตา. ปฐมสนฺนิปาเต อสีติ ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ, ทุติเย สตฺตติ, @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๔๖. ๒ สี. สมฺภูโต. ๓ สี.มขิลา. ๔ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๕๐. ตติเย สฏฺฐิ. ตทา โพธิสตฺโต สุทสฺสโน นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สจีวรํ มหาทานํ ทตฺวา ตสฺส สนฺติเก ปพฺพชิตฺวา อาจารคุณสมฺปนฺโน พุทฺธรตเน จิตฺตีการปีติพหุโล อโหสิ. โสปิ นํ ภควา "อิโต เอกตฺตึสกปฺเป พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ปน ภควโต อโนมํ นาม นครํ อโหสิ. สุปฺปตีโต นาม ราชา ปิตา, ยสวตี นาม มาตา, โสโณ จ อุตฺตโร จ เทฺว อคฺคสาวกา, อุปสนฺโต นามุปฏฺฐาโก, รามา จ สุรามา จ ๑- เทฺว อคฺคสาวิกา, สาลรุกฺโข โพธิ, สรีรํ สฏฺฐิหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, สฏฺฐิ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ อสโม อปฺปฏิปุคฺคโล เวสฺสภู นาม นาเมน โลเก อุปฺปชฺชิ โส ชิโนติ. ๒- ตสฺส อปรภาเค อิมสฺมึ กปฺเป จตฺตาโร พุทฺธา นิพฺพตฺตา กกุสนฺโธ, โกณาคมโน, กสฺสโป, อมฺหากํ ภควาติ. กกุสนฺธสฺส ภควโต เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ จตฺตาฬีส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต เขโม นาม ราชา หุตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส สปตฺตจีวรํ มหาทานญฺเจว อญฺชนาทิเภสชฺชานิ จ ทตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. กกุสนฺธสฺส ปน ภควโต เขมํ นาม นครํ อโหสิ, อคฺคิทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, วิสาขา นาม พฺราหฺมณี มาตา, วิธุโร ๓- จ สญฺชีโว จ เทฺว อคฺคสาวกา, พุทฺธิโช นามุปฏฺฐาโก, สามา จ จมฺปา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, มหาสิรีสรุกฺโข โพธิ, สรีรํ จตฺตาฬีสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, จตฺตาฬีส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. เวสฺสภุสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม กกุสนฺโธ นาม นาเมน อปฺปเมยฺโย ทุราสโทติ. ๔- ตสฺส อปรภาเค โกณาคมโน นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ ตึส ภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต ปพฺพโต นาม ราชา หุตฺวา อมจฺจคณปริวุโต สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ สี.,ม. ธามา จ สุธามา จ, รามา เจว สมาลา จ (พุทฺธวํเส). ๒ อุปฺปชฺชิ นายโก @(พุทฺธวํเส). ๓ สี.,อิ. วิทุโร. ๔ ขุ. พุทฺธ.๓๓/๑/๕๕๙. พุทฺธปฺปมุขํ ภิกฺขุสํฆํ นิมนฺเตตฺวา มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ปตฺตุณฺณจีนปฏ- โกเสยฺยกมฺพลทุกูลานิ เจว สุวณฺณปฏิกญฺจ ๑- ทตฺวา สตฺถุ สนฺติเก ปพฺพชิ. โสปิ นํ สตฺถา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต โสภวตี นาม นครํ อโหสิ, ยญฺญทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, อุตฺตรา นาม พฺราหมณี มาตา, ภิยฺยโส ๒- จ อุตฺตโร จ เทฺว อคฺคสาวกา, โสตฺถิโช นามุปฏฺฐาโก, สมุทฺทา ๓- จ อุตฺตรา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, อุทุมฺพรรุกฺโข โพธิ, สรีรํ ตึสหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, ตึส วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. กกุสนฺธสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม โกณาคมโน นาม ชิโน โลกเชฏฺโฐ นราสโภติ. ตสฺส อปรภาเค กสฺสโป นาม สตฺถา อุทปาทิ. ตสฺสาปิ เอโกว สาวกสนฺนิปาโต, ตตฺถ วีสติภิกฺขุสหสฺสานิ อเหสุํ. ตทา โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม มาณโว หุตฺวา ติณฺณํ เวทานํ ปารคู ภูมิยญฺเจว อนฺตลิกฺเข จ ปากโฏ ฆฏิการสฺส กุมฺภการสฺส มิตฺโต อโหสิ. โส เตน สทฺธึ สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมกถํ สุตฺวา ปพฺพชิตฺวา อารทฺธวีริโย ตีณิ ปิฏกานิ อุคฺคเหตฺวา วตฺตาวตฺตสมฺปตฺติยา พุทฺธสาสนํ โสเภสิ. โสปิ นํ สตฺถา "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. ตสฺส ภควโต ชาตนครํ พาราณสี นาม อโหสิ, พฺรหฺมทตฺโต นาม พฺราหฺมโณ ปิตา, ธนวตี ๔- นาม พฺราหฺมณี มาตา, ติสฺโส จ ภารทฺวาโช จ เทฺว อคฺคสาวกา, สพฺพมิตฺโต นามุปฏฺฐาโก, อนุฬา จ อุรุเวฬา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, นิโคฺรธรุกฺโข โพธิ, สรีรํ วีสติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ, วีสติ วสฺสสหสฺสานิ อายูติ. โกณาคมนสฺส อปเรน สมฺพุทฺโธ ทฺวิปทุตฺตโม กสฺสโป นาม โคตฺเตน ธมฺมราชา ปภงฺกโรติ. ๕- ยสฺมึ ปน กปฺเป ทีปงฺกรทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมึ อญฺเญปิ ตโย พุทฺธา อเหสุํ. เตสํ สนฺติเก โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นตฺถิ, ตสฺมา เต อิธ น ทสฺสิตา. อฏฺฐกถายํ ปน ตณฺหงฺกรโต ปฏฺฐาย สพฺเพปิ พุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี. โสวณฺณปาทุกญฺจ, โสวณฺณปาทุกญฺเจว (พุทฺธวํเส). ๒ สี., อิ. ภิยฺโย. @๓ อิ., ม. สุมุตฺตา. ๔ สี. พนฺธุมตี, อิ. ธญฺญวตี. ๕ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๑/๕๖๘. "ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร อโถปิ สรณงฺกโร ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ โกณฺฑญฺโญ ทฺวิปทุตฺตโม. มงฺคโล จ สุมโน จ เรวโต โสภิโต มุนิ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโท ปทุมุตฺตโร. สุเมโธ จ สุชาโต จ ปิยทสฺสี มหายโส อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี สิทฺธตฺโถ โลกนายโก. ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ วิปสฺสี สิขี เวสฺสภู กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป จาปิ นายโก. เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา วีตราคา สมาหิตา สตรํสีว อุปฺปนฺนา มหาตมวิโนทนา ชลิตฺวา อคฺคิขนฺธาว นิพฺพุตา เต สสาวกา"ติ. ตตฺถ อมฺหากํ โพธิสตฺโต ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก อธิการํ กโรนฺโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อาคโต. กสฺสปสฺส ปน ภควโต โอรภาเค ฐเปตฺวา อิมํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อญฺโญ พุทฺโธ นาม นตฺถิ. อิติ ทีปงฺกราทีนํ จตุวีสติยา พุทฺธานํ สนฺติเก ลทฺธพฺยากรโณ ปน โพธิสตฺโต เยเนน:- "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา อฏฺฐธมฺมสโมธานา อภินีหาโร สมิชฺฌตี"ติ ๑- อิเม อฏฺฐ ธมฺเม สโมธาเนตฺวา ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาเรน "หนฺท พุทฺธกเร ธมฺเม, วิจินามิ อิโต จิโต"ติ อุสฺสาหํ กตฺวา "วิจินนฺโต ตทา ทกฺขึ, ปฐมํ ทานปารมินฺ"ติ ทานปารมิตาทโย พุทธการกธมฺมา ทิฏฺฐา. เต ปูเรนฺโตเยว ยาว เวสฺสนฺตรตฺตภาวา อาคมิ, อาคจฺฉนฺโต จ เย เต กตาภินีหารานํ โพธิสตฺตานํ อานิสํสา สํวณฺณิตา:- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓. "เอวํ สพฺพงฺคสมฺปนฺนา โพธิยา นิยตา นรา สํสรํ ทีฆมทฺธานํ กปฺปโกฏิสเตหิปิ. อวีจิมฺหิ นุปฺปชฺชนฺติ ตถา โลกนฺตเรสุ จ นิชฺฌามตณฺหา ขุปฺปิปาสา น โหนฺติ กาลกญฺชิกา. น โหนฺติ ขุทฺทกา ปาณา อุปฺปชฺชนฺตาปิ ทุคฺคตึ ชายมานา มนุสฺเสสุ ชจฺจนฺธา น ภวนฺติ เต. โสตเวกลฺลตา นตฺถิ น ภวนฺติ มูคปกฺขิกา อิตฺถิภาวํ น คจฺฉนฺติ อุภโตพฺยญฺชนปณฺฑกา. น ภวนฺติ ปริยาปนฺนา โพธิยา นิยตา นรา มุตฺตา อานนฺตริเกหิ สพฺพตฺถ สุทฺธโคจรา. มิจฺฉาทิฏฺฐึ น เสวนฺติ กมฺมกิริยทสฺสนา วสมานาปิ สคฺเคสุ อสญฺญํ นุปปชฺชเร. สุทฺธาวาเสสุ เทเวสุ เหตุ นาม น วิชฺชติ เนกฺขมฺมนินฺนา สปฺปุริสา วิสํยุตฺตา ภวาภเว จรนฺติ โลกตฺถจริยาโย ปูเรนฺติ ๑- สพฺพปารมี"ติ. เต อานิสํเส อธิคนฺตฺวาว อาคโต. ปารมิโย ปูเรนฺตสฺส จสฺส อกิตฺติพฺราหฺมณกาเล สงฺขพฺราหฺมณกาเล ธนญฺชยราชกาเล มหาสุทสฺสนราชกาเล มหาโควินฺทกาเล นิมิมหาราชกาเล จนฺทกุมารกาเล วิสยฺหเสฏฺฐิกาเล สิวิราชกาเล เวสฺสนฺตรราชกาเลติ ทานปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สสปณฺฑิตชาตเก:- "ภิกฺขาย อุปคตํ ทิสฺวา สกตฺตานํ ปริจฺจชึ ทาเนน เม สโม นตฺถิ เอสา เม ทานปารมี"ติ ๒- @เชิงอรรถ: ๑ อิ., ม. ปูเรนฺตา. ๒ ขุ. จริยา. ๓๓/๕๙๙. เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส ทานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา สีลวนาคราชกาเล จมฺเปยฺยนาคราชกาเล ภูริทตฺตนาคราชกาเล ฉทฺทนฺตนาคราชกาเล ชยทฺทิสราชปุตฺตกาเล ๑- อลีนสตฺตุกุมารกาเลติ สีลปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สงฺขปาลชาตเก:- "สูเลหิ วิชฺฌยนฺโตปิ โกฏิยนฺโตปิ สตฺติภิ โภชปุตฺเต น กุปฺปามิ เอสา เม สีลปารมี"ติ ๒- เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กโรนฺตสฺส สีลปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา โสมนสฺสกุมารกาเล หตฺถิปาลกุมารกาเล อโยฆรปณฺฑิตกาเลติ มหารชฺชํ ปหาย เนกฺขมฺมปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส จูฬสุตโสมชาตเก:- "มหารชฺชํ หตฺถคตํ เขฬปิณฺฑํว ฉฑฺฑยึ จชโต น โหติ ลคฺคนํ เอสา เม เนกฺขมฺมปารมี"ติ เอวํ นิสฺสงฺคตาย รชฺชํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส เนกฺขมฺมปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วิธุรปณฺฑิตกาเล มหาโควินฺทปณฺฑิตกาเล กุทฺทาลปณฺฑิตกาเล อรกปณฺฑิตกาเล โพธิปริพฺพาชกกาเล มโหสธปณฺฑิตกาเลติ ปญฺญาปารมิตาย ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส สตฺตุภสฺตชาตเก เสนกปณฺฑิตกาเล:- "ปญฺญาย วิจินนฺโตหํ พฺราหฺมณํ โมจยึ ทุขา ปญฺญาย เม สโม นตฺถิ เอสา เม ปญฺญาปารมี"ติ อนฺโต ภสฺตคตํ สปฺปํ ทสฺเสนฺตสฺส ปญฺญาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ตถา วีริยปารมิตาทีนมฺปิ ปูริตตฺตภาวานํ ปริมาณํ นาม นตฺถิ. เอกนฺเตน ปนสฺส มหาชนกชาตเก:- @เชิงอรรถ: ๑ ม.,อิ. มูคปกฺขกาเล, ขุ. จริยา. ๓๓/๖๑๗. ๒ ขุ. จริยา. ๓๓/๙๑/๖๑๐. "อตีรทสฺสี ชลมชฺเฌ หตา สพฺเพว มานุสา จิตฺตสฺส อญฺญถา นตฺถิ เอสา เม วีริยปารมี"ติ เอวํ มหาสมุทฺทํ ตรนฺตสฺส วีริยปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. ขนฺติวาทิชาตเก:- "อเจตนํว โกฏฺเฏนฺเต ติเณฺหน ผรสุนา มมํ กาสิราเช น กุปฺปามิ เอสา เม ขนฺติปารมี"ติ เอวํ อเจตนภาเวน วิย มหาทุกฺขํ อธิวาเสนฺตสฺส ขนฺติปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มหาสุตโสมชาตเก:- "สจฺจวาจํ อนุรกฺขนฺโต จชิตฺวา มม ชีวิตํ โมเจสึ เอกสตํ ขตฺติเย เอสา เม สจฺจปารมี"ติ เอวํ ชีวิตํ จชิตฺวา สจฺจมนุรกฺขนฺตสฺส สจฺจปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. มูคปกฺขชาตเก:- "มาตาปิตา น เม เทสฺสา นปิ เทสฺสํ มหายสํ ๑- สพฺพญฺญุตํ ปิยํ มยฺหํ ตสฺมา วตมธิฏฺฐหินฺ"ติ เอวํ ชีวิตมฺปิ จชิตฺวา วตํ อธิฏฺฐหนฺตสฺส อธิฏฺฐานปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. สุวณฺณสามชาตเก:- "น มํ โกจิ อุตฺตสติ นปิหํ ภายามิ กสฺสจิ เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ รมามิ ปวเน ตทา"ติ ๒- เอวํ ชีวิตมฺปิ อโนโลเกตฺวา เมตฺตายนฺตสฺส เมตฺตาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. โลมหํสชาตเก:- "สุสาเน เสยฺยํ กปฺเปมิ ฉวฏฺฐิกํ อุปนิธายหํ คามณฺฑลา ๓- อุปาคนฺตฺวา รูปํ ทสฺเสนฺติ นปฺปกนฺ"ติ ๔- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. จริยา. ๓๓/๖๕/๖๑๙. ๒ ขุ. จริยา. ๓๓/๑๑๓/๖๒๕. ๓ สี.,อิ. โคมณฺฑลา. @๔ ขุ. จริยา. ๓๓/๑๑๙/๖๒๖. เอวํ คามทารเกสุ นิฏฺฐุภนาทีหิ เจว มาลาคนฺธูปหาราทีหิ จ สุขทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺเตสุปิ อุเปกฺขํ อนติวตฺเตนฺตสฺส อุเปกฺขาปารมิตา ปรมตฺถปารมี นาม ชาตา. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปเนส อตฺโถ จริยาปิฏกโต คเหตพฺโพติ. เอวํ ปารมิโย ปูเรตฺวา เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐิโต:- "อเจตนายํ ปฐวี อวิญฺญาย สุขํ ทุขํ สาปิ ทานพลา มยฺหํ สตฺตกฺขตฺตุํ ปกมฺปถา"ติ ๑- เอวํ มหาปฐวิกมฺปนาทีนิ ๒- มหาปุญฺญานิ กริตฺวา อายุปริโยสาเน ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺติ. อิติ ทีปงฺกรปาทมูลโต ปฏฺฐาย ยาว อยํ ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ, เอตฺตกํ ฐานํ ทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. ทูเรนิทานกถา นิฏฺฐิตา. ----------- ๒. อวิทูเรนิทานกถา ตุสิตปุเร วสนฺเตเยว ปน โพธิสตฺเต พุทฺธโกลาหลํ นาม อุทปาทิ. โลกสฺมึ หิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ กปฺปโกลาหลํ พุทฺธโกลาหลํ จกฺกวตฺติโกลาหลนฺติ. ตตฺถ "วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสตี"ติ โลกพฺยูหา นาม กามาวจรเทวา มุตฺตสิรา วิกิณฺณเกสา รุทมุขา ๓- อสฺสูนิ หตฺเถหิ ปุญฺฉมานา รตฺตวตฺถนิวตฺถา อติวิย วิรูปเวสธาริโน หุตฺวา มนุสฺสปเถ วิจรนฺตา เอวํ อาโรเจนฺติ "มาริสา อิโต วสฺสสตสหสฺสจฺจเยน กปฺปุฏฺฐานํ ภวิสฺสติ, อยํ โลโก วินสฺสิสฺสติ, มหาสมุทฺโทปิ สุสฺสิสฺสติ, อยญฺจ มหาปฐวี สิเนรุ จ ปพฺพตราชา อุฑฺฑยฺหิสฺสนฺติ วินสฺสิสฺสนฺติ, ยาว พฺรหฺมโลกา โลกวินาโส ภวิสฺสติ, เมตฺตํ มาริสา ภาเวถ. กรุณํ, มุทิตํ, อุเปกฺขํ มาริสา ภาเวถ, มาตรํ อุปฏฺฐหถ, ปิตรํ อุปฏฺฐหถ, กุเล @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. จริยา. ๓๓/๑๒๔/๕๙๖. ๒ สี., อิ. มหาปฐวึ กมฺเปตฺวา, ม. @มหาปถวีกมฺปนาทิการณานิ. ๓ สี., อิ. รุทมฺมุขา. เชฏฺฐาปจายิโน โหถา"ติ. อิทํ กปฺปโกลาหลํ นาม. "วสฺสสหสฺสจฺจเยน ปน สพฺพญฺญุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ โลกปาลเทวตา "อิโต มาริสา วสฺสสหสฺสจฺจเยน สพฺพญฺญุพุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ พุทฺธโกลาหลํ นาม. "วสฺสสตสฺสจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ เทวตาโย "อิโต มาริสา วสฺสสตสฺสจฺจเยน จกฺกวตฺติราชา โลเก อุปฺปชฺชิสฺสตี"ติ อุคฺโฆเสนฺติโย อาหิณฺฑนฺติ. อิทํ จกฺกวตฺติโกลาหลํ นาม. อิมานิ ตีณิ โกลาหลานิ มหนฺตานิ โหนฺติ. เตสุ พุทฺธโกลาหลสทฺทํ สุตฺวา สกลทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา เอกโต สนฺนิปติตฺวา "อสุโก นาม สตฺโต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา ตํ อุปสงฺกมิตฺวา อายาจนฺติ. อายาจมานา จ ปุพฺพนิมิตฺเตสุ อุปฺปนฺเนสุ อายาจนฺติ. ตทา ปน สพฺพาปิ ตา เอเกกจกฺกวาเฬ จาตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิต ๑- วสวตฺติมหาพฺรหฺเมหิ สทฺธึ เอกจกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา ตุสิตภวเน โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา "มาริส ตุเมฺหหิ ทสปารมิโย ปูเรนฺเตหิ น สกฺกสมฺปตฺตึ, น มารพฺรหฺมจกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โลกนิตฺถรณตฺถาย ปน สพฺพญฺญุตํ ปตฺเถนฺเตหิ ปูริตา, โส โว ทานิ กาโล มาริส พุทฺธตฺตาย, สมโย มาริส พุทฺธตฺตายา"ติ ยาจึสุ. อถ มหาสตฺโต เทวตานํ ปฏิญฺญํ อทตฺวาว กาลทีปเทสกุลชเนตฺติ- อายุปริจฺเฉทวเสน ปญฺจมหาวิโลกนํ นาม วิโลเกสิ. ตตฺถ "กาโล นุ โข, อกาโล นุ โข"ติ ปฐมํ กาลํ วิโลเกสิ. ตตฺถ วสฺสสตสหสฺสโต อุทฺธํ วฑฺฒิตอายุกาโล กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตานํ ชาติชรามรณานิ น ปญฺญายนฺติ. พุทฺธานญฺจ ธมฺมเทสนา ติลกฺขณมุตฺตา นาม นตฺถิ. เตสํ "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ กเถนฺตานํ "กึ นาเมตํ กเถนฺตี"ติ เนว โสตพฺพํ น สทฺธาตพฺพํ มญฺญนฺติ, ตโต อภิสมโย น โหติ, ตสฺมึ อสติ อนิยฺยานิกํ สาสนํ โหติ. ตสฺมา โส อกาโล. วสฺสสตโต อูนอายุกาโลปิ กาโล นาม น โหติ. กสฺมา? ตทา หิ สตฺตา อุสฺสนฺนกิเลสา @เชิงอรรถ: ๑ สี, ม. ปรนิมฺมิต. โหนฺติ, อุสฺสนฺนกิเลสานญฺจ ทินฺโน โอวาโท โอวาทฏฺฐาเน น ติฏฺฐติ, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย ขิปฺปํ วิคจฺฉติ. ตสฺมา โสปิ อกาโล. วสฺสสตสหสฺสโต ปน ปฏฺฐาย เหฏฺฐา, วสฺสสตโต ปฏฺฐาย อุทฺธํ อายุกาโล กาโล นาม. ตทา จ วสฺสสตายุกาโล, อถ มหาสตฺโต "นิพฺพตฺติตพฺพกาโล"ติ กาลํ ปสฺสิ. ตโต ทีปํ วิโลเกนฺโต สปริวาเร จตฺตาโร ทีเป โอโลเกตฺวา "ตีสุ ทีเปสุ พุทฺธา น นิพฺพตฺตนฺติ, ชมฺพุทีเปเยว นิพฺพตฺตนฺตี"ติ ทีปํ ปสฺสิ. ตโต "ชมฺพุทีโป นาม มหา, ทสโยชนสหสฺสปริมาโณ, กตรสฺมึ นุ โข ปเทเส พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺตี"ติ โอกาสํ วิโลเกนฺโต มชฺฌิมเทสํ ปสฺสิ. มชฺฌิมเทโส นาม "ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ ๑- นาม นิคโม, ตสฺส ปเรน มหาสาลา, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปุรตฺถิมทกฺขิณาย ทิสาย สลฺลวตี ๒- นาม นที, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ทกฺขิณาย ทิสาย เสตกณฺณิกํ นาม นิคโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. ปจฺฉิมาย ทิสาย ถูณํ นาม พฺราหฺมณคาโม, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ. อุตฺตราย ทิสาย อุสีรทฺธโช นาม ปพฺพโต, ตโต ปรา ปจฺจนฺติมา ชนปทา, โอรโต มชฺเฌ"ติ เอวํ วินเย ๓- วุตฺโต ปเทโส. โส อายามโต ตีณิ โยชนสตานิ, วิตฺถารโต อฑฺฒเตยฺยานิ, ปริกฺเขปโต นว โยชนสตานีติ เอตสฺมึ ปเทเส พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา อสีติมหาสาวกา จกฺกวตฺติราชาโน อญฺเญ จ มเหสกฺขา ๔- ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติมหาสาลา อุปฺปชฺชนฺติ. อิทํ เจตฺถ กปิลวตฺถุ นาม นครํ, ตตฺถ มยา นิพฺพตฺติตพฺพนฺติ นิฏฺฐํ อคมาสิ. ตโต กุลํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธา นาม เวสฺสกุเล วา สุทฺทกุเล วา น นิพฺพตฺตนฺติ. โลกสมฺมเต ปน ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล วาติ ทฺวีสุเยว กุเลสุ นิพฺพตฺตนฺติ. อิทานิ จ ขตฺติยกุลํ โลกสมฺมตํ, ตตฺถ นิพฺพตฺติสฺสามิ. สุทฺโธทโน นาม ราชา เม ปิตา ภวิสฺสตี"ติ กุลํ ปสฺสิ. @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. กชงฺคลํ, ม. ชงฺคลํ. ๒ สี., อิ. สลลวตี. ๓ วิ. มหา. ๕/๒๕๙/๒๔-๕. @ ๔ สี., อิ. มเหสกฺกา. ตโต มาตรํ วิโลเกนฺโต "พุทฺธมาตา นาม โลลา สุราธุตฺตา น โหติ, กปฺปสตสหสฺสํ ปน ปูริตปารมี ชาติโต ปฏฺฐาย อขณฺฑปญฺจสีลาเยว โหติ. อยญฺจ มหามายา นาม เทวี เอทิสี, อยํ เม มาตา ภวิสฺสติ, กิตฺตกํ ปนสฺสา อายูติ ทสนฺนํ มาสานํ อุปริ สตฺต ทิวสานี"ติ ปสฺสิ. อิติ อิมํ ปญฺจมหาวิโลกนํ วิโลเกตฺวา "กาโล เม มาริสา พุทฺธภาวายา"ติ เทวตานํ สงฺคหํ กโรนฺโต ปฏิญฺญํ ทตฺวา "คจฺฉถ ตุเมฺห"ติ ตา เทวตา อุยฺโยเชตฺวา ตุสิตเทวตาหิ ปริวุโต ตุสิตปุเร นนฺทนวนํ ปาวิสิ. สพฺพเทวโลเกสุ หิ นนฺทนวนํ อตฺถิเยว. ตตฺถ นํ เทวตา "อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉ, อิโต จุโต สุคตึ คจฺฉา"ติ ปุพฺเพ กตกุสลกมฺโมกาสํ สารยมานา วิจรนฺติ. โส เอวํ เทวตาหิ กุสลํ สารยมานาหิ ปริวุโต ตตฺถ วิจรนฺโตเยว จวิตฺวา มหามายาย เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส อาวิภาวตฺถํ อยํ อนุปุพฺพิกถา:- ตทา กิร กปิลวตฺถุนคเร อาสาฬฺหินกฺขตฺตํ สงฺฆุฏฺฐํ อโหสิ, มหาชโน นกฺขตฺตํ กีฬติ. มหามายาปิ เทวี ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺฐาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺฐาย ๑- คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา จตฺตาริ สตสหสฺสานิ วิสฺสชฺเชตฺวา มหาทานํ ทตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภุญฺชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺฐาย อลงฺกตปฏิยตฺตํ สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส:- จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา หิมวนฺตํ เนตฺวา สฏฺฐิโยชนิเก มโนสิลาตเล สตฺตโยชนิกสฺส มหาสาลรุกฺขสฺส เหฏฺฐา ฐเปตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. อถ เนสํ เทวิโย อาคนฺตฺวา เทวึ อโนตตฺตทหํ เนตฺวา มนุสฺสมลหรณตฺถํ นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาสาเปตฺวา คนฺเธหิ วิลิมฺปาเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิลนฺธาเปตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก รชตปพฺพโต อตฺถิ, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตตฺถ ปาจีนสีสกํ ทิพฺพสยนํ ปญฺญาเปตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก @เชิงอรรถ: ๑ ก. ปฏฺฐาย. สุวณฺณปพฺพโต อตฺถิ, ตตฺถ วิจริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา อุตฺตรทิสโต อาคมฺม รชตทามวณฺณาย โสณฺฑาย เสตปทุมํ คเหตฺวา โกญฺจนาทํ นทิตฺวา กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตุสยนํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺฐสทิโส อโหสีติ. เอวํ อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเตน ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ปุนทิวเส ปพุทฺธา เทวี ตํ สุปินํ รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา จตุสฏฺฐิมตฺเต พฺราหฺมณปาโมกฺเข ปกฺโกสาเปตฺวา โคมยหริตูปลิตฺตาย ลาชาทีหิ กตมงฺคลสกฺการาย ภูมิยา มหารหานิ อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ตตฺถ นิสินฺนานํ พฺราหฺมณานํ สปฺปิมธุสกฺขราภิสงฺขตสฺส วรปายาสสฺส สุวณฺณรชตปาติโย ปูเรตฺวา สุวณฺณรชตปาตีหิเยว ปฏิกุชฺชิตฺวา อทาสิ, อญฺเญหิ จ อหตวตฺถกปิลคาวิทานาทีหิ เต สนฺตปฺเปสิ. อถ เนสํ สพฺพกาเมหิ สนฺตปฺปิตานํ พฺราหฺมณานํ สุปินํ อาโรจาเปตฺวา "กึ ภวิสฺสตี"ติ ปุจฺฉิ. พฺราหฺมณา อาหํสุ "มา จินฺตยิ มหาราช, เทวิยา เต กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ปติฏฺฐิโต, โส จ โข ปุริสคพฺโภ, น อิตฺถิคพฺโภ, ปุตฺโต เต ภวิสฺสติ, โส สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี. สเจ อคารา นิกฺขมฺม ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสติ โลเก วิวฏจฺฉโท"ติ. ๑- โพธิสตฺตสฺส ปน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณเยว เอกปฺปหาเรเนว สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ สงฺกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ. ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ:- ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ อปฺปมาโณ โอภาโส ผริ, ตสฺส ตํ สิรึ ทฏฺฐุกามา วิย อนฺธา จกฺขูนิ ปฏิลภึสุ, พธิรา สทฺทํ สุณึสุ, มูคา สมาลปึสุ, ขุชฺชา อุชุคตฺตา อเหสุํ, ปงฺคุลา ปทสา คมนํ ปฏิลภึสุ, พนฺธนคตา สพฺพสตฺตา อนฺทุพนฺธนาทีหิ มุจฺจึสุ, สพฺพนิรเยสุ อคฺคี นิพฺพายึสุ, เปตฺติวิสเยสุ ขุปฺปิปาสา วูปสมึสุ, ติรจฺฉานานํ ภยํ นาโหสิ, สพฺพสตฺตานํ โรโค วูปสมิ, สพฺพสตฺตา ปิยํวทา อเหสุํ, มธุเรนากาเรน อสฺสา หสึสุ, วารณา คชฺชึสุ, สพฺพตูริยานิ สกํ สกํ นินฺนาทํ มุญฺจึสุ, @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. วิวฏฺฏจฺฉโทติ. อฆฏฺฏิตานิเยว มนุสฺสานํ หตฺถูปคาทีนิ อาภรณานิ วิรวึสุ, สพฺพา ทิสา วิปฺปสนฺนา อเหสุํ, สตฺตานํ สุขํ อุปฺปาทยมาโน มุทุสีตโล วาโต วายิ, อกาลเมโฆ วสฺสิ, ปฐวิโตปิ อุทกํ อุพฺภิชฺชิตฺวา วิสฺสนฺทิ, ปกฺขิโน อากาสคมนํ วิชหึสุ, นทิโย อสนฺทมานา อฏฺฐํสุ, มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, สพฺพตฺถกเมว ปญฺจวณฺเณหิ ปทุเมหิ สญฺฉนฺนตโล อโหสิ, ถลชชลชาทีนิ สพฺพปุปฺผานิ ปุปฺผึสุ, รุกฺขานํ ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ ปุปฺผึสุ, ฆนสิลาตลานิ ๑- ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑปทุมานิ นาม นิกฺขมึสุ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ นาม นิพฺพตฺตึสุ, สมนฺตโต ปุปฺผวสฺสานิ วสฺสึสุ, อากาเส ทิพฺพตูริยานิ วชฺชึสุ, สกลทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุโฬ วิย, อุปฺปีเฬตฺวา พทฺธมาลากลาโป วิย อลงฺกตปฏิยตฺตมาลาสนํ วิย จ เอกมาลามาลินี ๒- วิปฺผุรนฺตวาฬพีชนี ปุปฺผธูปคนฺธปริวาสิตา ปรมโสภคฺคปฺปตฺตา อโหสิ. เอวํ คหิตปฏิสนฺธิกสฺส โพธิสตฺตสฺส ปฏิสนฺธิคฺคหณกาลโต ปฏฺฐาย โพธิสตฺตสฺส เจว โพธิสตฺตมาตุยา จ อุปทฺทวนิวารณตฺถํ ขคฺคหตฺถา จตฺตาโร เทวปุตฺตา อารกฺขํ คณฺหึสุ. โพธิสตฺตสฺส มาตุยา ปุริเสสุ ราคจิตฺตํ นุปฺปชฺชิ, ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺตา จ อโหสิ สุขินี อกิลนฺตกายา. โพธิสตฺตญฺจ อนฺโตกุจฺฉิคตํ วิปฺปสนฺเน มณิรตเน อาวุตปณฺฑุสุตฺตํ วิย ปสฺสติ. ยสฺมา จ โพธิสตฺเตน วสิตกุจฺฉิ นาม เจติยคพฺภสทิสา โหติ, น สกฺกา อญฺเญน สตฺเตน อาวสิตุํ วา ปริภุญฺชิตุํ วา, ตสฺมา โพธิสตฺตมาตา สตฺตาหชาเต โพธิสตฺเต กาลํ กตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติ. ยถา จ อญฺญา อิตฺถิโย ทสมาเส อปฺปตฺวาปิ ๓- อติกฺกมิตฺวาปิ นิสินฺนาปิ นิปนฺนาปิ วิชายนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺตมาตา. สา ปน โพธิสตฺตํ ทสมาเส กุจฺฉินา ปริหริตฺวา ฐิตาว วิชายติ. อยํ โพธิสตฺตมาตุธมฺมตา. มหามายาปิ เทวี ปตฺเตน เตลํ วิย ทสมาเส กุจฺฉินา โพธิสตฺตํ ปริหริตฺวา ปริปุณฺณคพฺภา ญาติฆรํ คนฺตุกามา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสิ "อิจฺฉามหํ เทว กุลสนฺตกํ เทวทหนครํ คนฺตุนฺ"ติ. ราชา "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ สี. พหลสิลาตลานิ. ๒ สี. เอกมาลินี. ๓ อปฺปตฺตาปิ (สพฺพตฺถ). กปิลวตฺถุโต ยาว เทวทหนครา มคฺคํ สมํ กาเรตฺวา กทลิปุณฺณฆฏธชปฏากาทีหิ อลงฺกาเรหิ อลงฺการาเปตฺวา เทวึ โสวณฺณสิวิกาย นิสีทาเปตฺวา อมจฺจสหสฺเสน อุกฺขิปาเปตฺวา มหนฺเตน ปริวาเรน เปเสสิ. ทฺวินฺนํ ปน นครานํ อนฺตเร อุภยนครวาสีนมฺปิ ลุมฺพินีวนํ นาม มงฺคลสาลวนํ อตฺถิ, ตสฺมึ สมเย มูลโต ปฏฺฐาย ยาว อคฺคสาขา สพฺพํ เอกปาลิผุลฺลํ อโหสิ, สาขนฺตเรหิ เจว ปุปฺผนฺตเรหิ จ ปญฺจวณฺณา ภมรคณา นานปฺปการา จ สกุณสงฺฆา มธุรสฺสเรน วิกูชนฺตา วิจรนฺติ. สกลํ ลุมฺพินีวนํ จิตฺตลตาวนสทิสํ, มหานุภาวสฺส รญฺโญ สุสชฺชิตอาปานมณฺฑลํ วิย อโหสิ. เทวิยา ตํ ทิสฺวา สาลวเน กีฬิตุกามตา อุทปาทิ. อมจฺจา เทวึ คเหตฺวา สาลวนํ ปวิสึสุ. สา มงฺคลสาลมูลํ อุปคนฺตฺวา สาลสาขํ คณฺหิตุกามา อโหสิ, สาลสาขา สุเสทิตเวตฺตคฺคํ วิย โอณมิตฺวา เทวิยา หตฺถสมีปํ อุปคญฺฉิ, สา หตฺถํ ปสาเรตฺวา สาขํ อคฺคเหสิ. ตาวเทว จ เทวิยา กมฺมชวาตา จลึสุ, อถสฺสา สาณึ ปริกฺขิปาเปตฺวา มหาชโน ปฏิกฺกมิ, สาลสาขํ คเหตฺวา ติฏฺฐมานาย เอว จสฺสา คพฺภวุฏฺฐานํ อโหสิ. ตํ ขณญฺเญว จตฺตาโร วิสุทฺธจิตฺตา มหาพฺรหฺมาโน สุวณฺณชาลํ อาทาย สมฺปตฺตา. เต เตน สุวณฺณชาเลน โพธิสตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา มาตุ ปุรโต ฐตฺวา ๑- "อตฺตมนา เทวิ โหหิ, มเหสกฺโข เต ปุตฺโต อุปฺปนฺโน"ติ อาหํสุ. ยถา ปน อญฺเญ สตฺตา มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตา ปฏิกูเลน อสุจินา มกฺขิตา นิกฺขมนฺติ, น เอวํ โพธิสตฺโต. โส ปน ธมฺมาสนโต โอตรนฺโต ธมฺมกถิโก วิย, นิสฺเสณิโต โอตรนฺโต ปุริโส วิย จ เทฺว หตฺเถ เทฺว จ ปาเท ปสาเรตฺวา ฐิตโกว มาตุกุจฺฉิสมฺภเวน เกนจิ อสุจินา อมกฺขิโต สุทฺโธ วิสโท กาสิกวตฺเถ นิกฺขิตฺตมณิรตนํ วิย โชเตนฺโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. เอวํ สนฺเตปิ โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สกฺการตฺถํ อากาสโต เทฺว อุทกธารา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส จ โพธิสตฺตมาตุยา จ สรีเร อุตุํ คาหาเปสุํ. อถ นํ สุวณฺณชาเลน ปฏิคฺคเหตฺวา ฐิตานํ พฺรหฺมานํ หตฺถโต จตฺตาโร มหาราชาโน มงฺคลสมฺมตาย สุขสมฺผสฺสาย อชินปฺปเวณิยา คณฺหึสุ, เตสํ @เชิงอรรถ: ๑ อิ.,ม. ฐเปตฺวา. หตฺถโต มนุสฺสา ทุกูลจุมฺพฏเกน คณฺหึสุ, มนุสฺสานํ หตฺถโต มุจฺจิตฺวา ปฐวิยํ ปติฏฺฐาย ปุรตฺถิมทิสํ โอโลเกสิ, อเนกานิ จกฺกวาฬสหสฺสานิ เอกงฺคณานิ อเหสุํ. ตตฺถ เทวมนุสฺสา คนฺธมาลาทีหิ ปูชยมานา "มหาปุริส อิธ ตุเมฺหหิ สทิโส อญฺโญ นตฺถิ, กุเตตฺถ อุตฺตริตโร"ติ อาหํสุ. เอวํ จตสฺโส ทิสา, จตสฺโส อนุทิสา จ เหฏฺฐา, อุปรีติ ทสปิ ทิสา อนุวิโลเกตฺวา อตฺตนา สทิสํ กญฺจิ อทิสฺวา "อยํ อุตฺตราทิสา"ติ สตฺตปทวีติหาเรน อคมาสิ มหาพฺรหฺมุนา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาเนน ๑- สุยาเมน วาฬวีชนึ, อญฺญาหิ จ เทวตาหิ เสสราชกกุธภณฺฑหตฺถาหิ อนุคมฺมมาโน. ตโต สตฺตมปเท ฐิโต "อคฺโคหมสฺมิ โลกสฺสา"ติอาทิกํ อาสภึ วาจํ นิจฺฉาเรนฺโต สีหนาทํ นทิ. โพธิสตฺโต หิ ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ มโหสธตฺตภาเว, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว, อิมสฺมึ อตฺตภาเว จาติ. มโหสธตฺตภาเว กิรสฺส มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺตสฺเสว สกฺโก เทวราชา อาคนฺตฺวา จนฺทนสารํ หตฺเถ ฐเปตฺวา คโต, โส ตํ มุฏฺฐิยํ กตฺวาว นิกฺขนฺโต. อถ นํ มาตา "ตาต กึ คเหตฺวา อาคโตสี"ติ ปุจฺฉิ. โอสธํ อมฺมาติ. อิติ โอสธํ คเหตฺวา อาคตตฺตา "โอสธทารโก"เตฺววสฺส นามํ อกํสุ. ตํ โอสธํ คเหตฺวา จาฏิยํ ปกฺขิปึสุ, อาคตาคตานํ อนฺธพธิราทีนํ ตเทว สพฺพโรควูปสมาย เภสชฺชํ อโหสิ. ตโต "มหนฺตํ อิทํ โอสธํ, มหนฺตํ อิทํ โอสธนฺ"ติ อุปฺปนฺนวจนํ อุปาทาย "มโหสโธ"เตฺววสฺส นามํ ชาตํ. เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมนฺโต ๒- ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวาว "อตฺถิ นุ โข อมฺม กิญฺจิ เคหสฺมึ, ทานํ ทสฺสามี"ติ วทนฺโต นิกฺขมิ. อถสฺส มาตา "สธเน กุเล นิพฺพตฺโตสิ ตาตา"ติ ปุตฺตสฺส หตฺถํ อตฺตโน หตฺถตเล กตฺวา สหสฺสตฺถวิกํ ฐปาเปสิ. อิมสฺมึ ปน อตฺตภาเว อิมํ สีหนาทํ นทีติ เอวํ โพธิสตฺโต ตีสุ อตฺตภาเวสุ มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺโตว วาจํ นิจฺฉาเรสิ. ยถา จ ปฏิสนฺธิคฺคหณกฺขเณ ตถา ชาติกฺขเณปิสฺส ทฺวตฺตึส ปุพฺพนิมิตฺตานิ ปาตุรเหสุํ. ยสฺมึ ปน สมเย อมฺหากํ โพธิสตฺโต ลุมฺพินีวเน ชาโต, ตสฺมึเยว สมเย ราหุลมาตา เทวี, อานนฺทตฺเถโร, ฉนฺโน อมจฺโจ, @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ขาริยมาโน. ๒ ม. นิกฺขนฺตมตฺโต. กาฬุทายี อมจฺโจ, กณฺฐโก ๑- อสฺสราชา, มหาโพธิรุกฺโข, จตสฺโส นิธิกุมฺภิโย จ ชาตา. ตตฺถ เอกา นิธิกุมฺภี คาวุตปฺปมาณา, เอกา อฑฺฒโยชนปฺปมาณา, เอกา ติคาวุตปฺปมาณา, เอกา โยชนปฺปมาณา, คมฺภีรโต ปฐวีปริยนฺตา เอว อโหสีติ. ๒- อิเม สตฺต สหชาตา นาม. อุภยนครวาสิโน โพธิสตฺตํ คเหตฺวา กปิลวตฺถุนครเมว อคมํสุ. ตํ ทิวสํเยว จ "กปิลวตฺถุนคเร สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, อยํ กุมาโร โพธิมูเล นิสีทิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ตาวตึสภวเน หฏฺฐตุฏฺฐา เทวสงฺฆา เจลุกฺเขปาทีนิ ปวตฺเตนฺตา กีฬึสุ. ตสฺมึ สมเย สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุลูปโก อฏฺฐสมาปตฺติลาภี กาฬเทวิโล ๓- นาม ตาปโส ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ทิวาวิหารตฺถาย ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ ทิวาวิหารํ นิสินฺโน ตา เทวตา ตถา กีฬมานา ทิสฺวา "กึ การณา ตุเมฺห เอวํ ตุฏฺฐมานสา กีฬถ, มยฺหมฺเปตํ การณํ กเถถา"ติ ปุจฺฉิ. ๔- เทวตา อาหํสุ "มาริส สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺโต ชาโต, โส โพธิมณฺเฑ นิสีทิตฺวา พุทฺโธ หุตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสติ, `ตสฺส อนนฺตํ พุทฺธลีฬํ ทฏฺฐุํ, ธมฺมญฺจ โสตุํ ลจฺฉามา'ติ อิมินา การเณน ตุฏฺฐามฺหา"ติ. ตาปโส ตาสํ วจนํ สุตฺวา ขิปฺปํ เทวโลกโต โอรุยฺห ราชนิเวสนํ ปวิสิตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน "ปุตฺโต กิร เต มหาราช ชาโต, ปสฺสิสฺสามิ นนฺ"ติ อาห. ราชา อลงฺกตปฏิยตฺตํ กุมารํ อาหราเปตฺวา ตาปสํ วนฺทาเปตุํ อภิหริ, โพธิสตฺตสฺส ปาทา ปริวตฺติตฺวา ตาปสสฺส ชฏาสุ ปติฏฺฐหึสุ. โพธิสตฺตสฺส หิ เตนตฺตภาเวน วนฺทิตพฺพยุตฺตโก นาม อญฺโญ นตฺถิ. สเจ หิ อชานนฺตา โพธิสตฺตสฺส สีสํ ตาปสสฺส ปาทมูเล ฐเปยฺยุํ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผเลยฺย. ตาปโส "น เม อตฺตานํ นาเสตุํ ยุตฺตนฺ"ติ อุฏฺฐายาสนา โพธิสตฺตสฺส อญฺชลึ ปคฺคเหสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อตฺตโน ปุตฺตํ วนฺทิ. ตาปโส อตีเต จตฺตาฬีส กปฺเป, อนาคเต จตฺตาฬีสาติ อสีติกปฺเป อนุสฺสรติ. โพธิสตฺตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "ภวิสฺสติ นุ โข พุทฺโธ, @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. กนฺถโก. ๒ อิทํ วากฺยํ ชาตกฏฺฐกถายํ น ทิสฺสติ. @ ๓ ม. กาลเทวิโล, ฉ. กาฬเทวโล. ๔ สี. อาห. อุทาหุ โน"ติ อาวชฺเชตฺวา อุปธาเรนฺโต "นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา "อจฺฉริยปุริโส อยนฺ"ติ สิตํ อกาสิ. ตโต "อหํ อิมํ อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสามิ นุ โข, โน"ติ อุปธาเรนฺโต "น ลภิสฺสามิ, อนฺตราเยว กาลํ กตฺวา พุทฺธสเตนปิ พุทฺธสหสฺเสนปิ คนฺตฺวา โพเธตุํ อสกฺกุเณยฺเย อรูปภเว นิพฺพตฺติสฺสามี"ติ ทิสฺวา "เอวรูปํ นาม อจฺฉริยปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี"ติ ปโรทิ. มนุสฺสา ทิสฺวา "อมฺหากํ อยฺโย อิทาเนว หสิตฺวา ปุน ปโรทิตฺวา ปติฏฺฐิโต, กึ นุ โข ภนฺเต อมฺหากํ อยฺยปุตฺตสฺส โกจิ อนฺตราโย ภวิสฺสตี"ติ ตํ ปุจฺฉึสุ. นตฺเถตสฺส อนฺตราโย, นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ. อถ กสฺมา ภนฺเต ปโรทิตฺถาติ. "เอวรูปํ ปุริสํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ น ลภิสฺสามิ, `มหตี วต เม ชานิ ภวิสฺสตี'ติ อตฺตานํ อนุโสจนฺโต โรทามี"ติ อาห. ตโต โส "กึ นุ โข เม ญาตเกสุ โกจิ เอตํ พุทฺธภูตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสตี"ติ อุปธาเรนฺโต อตฺตโน ภาคิเนยฺยํ นาลกทารกํ อทฺทส. โส ภคินิยา เคหํ คนฺตฺวา "กหํ เต ปุตฺโต นาลโก"ติ. อตฺถิ เคเห อยฺยาติ. "ปกฺโกสาหิ นนฺ"ติ ปกฺโกสาเปตฺวา อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ กุมารํ อาห "ตาต สุทฺโธทนมหาราชสฺส กุเล ปุตฺโต ชาโต, พุทฺธงฺกุโร เอโส, ปญฺจตึส วสฺสานิ อติกฺกมิตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ตฺวํ เอตํ ทฏฺฐุํ ลภิสฺสสิ, อชฺเชว ปพฺพชาหี"ติ. สตฺตาสีติโกฏิธเน กุเล นิพฺพตฺตทารโกปิ "น มํ มาตุโล อนตฺเถ นิโยเชสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา ตาวเทว อนฺตราปณโต กาสายานิ เจว มตฺติกาปตฺตญฺจ อาหราเปตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา "โย โลเก อุตฺตมปุคฺคโล, ตํ อุทฺทิสฺส มยฺหํ ปพฺพชฺชา"ติ โพธิสตฺตาภิมุขํ อญฺชลึ ปคฺคยฺห ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา อํสกูเฏ โอลคฺเคตฺวา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. โส ปรมาภิสมฺโพธิปฺปตฺตํ ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา นาลกปฏิปทํ กถาเปตฺวา ปุน หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา อุกฺกฏฺฐปฏิปทํ ปฏิปนฺโน สตฺเตว มาเส อายุํ ปาเลตฺวา เอกํ สุวณฺณปพฺพตํ นิสฺสาย ฐิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. โพธิสตฺตมฺปิ โข ปญฺจมทิวเส สีสํ นฺหาเปตฺวา "นามคฺคหณํ คณฺหิสฺสามา"ติ ราชภวนํ จตุชฺชาติยคนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ลาชปญฺจมกานิ ปุปฺผานิ วิกิริตฺวา อสมฺภินฺนปายาสํ สมฺปาเทตฺวา ๑- ติณฺณํ เวทานํ ปารงฺคเต อฏฺฐสตํ ๒- พฺราหฺมเณ นิมนฺเตตฺวา ราชภวเน นิสีทาเปตฺวา สุโภชนํ โภชาเปตฺวา มหาสกฺการํ กตฺวา "กึ นุ โข ภวิสฺสตี"ติ ลกฺขณานิ ปริคฺคหาเปสุํ. เตสุ:- ราโม ธโช ลกฺขโณ จาปิ มนฺตี ๓- ยญฺโญ สุโภโช ๔- สุยาโม สุทตฺโต เอเต ตทา อฏฺฐ อเหสุํ พฺราหฺมณา ฉฬงฺควา มนฺตํ วิยากรึสูติ ๕- อิเม อฏฺเฐว พฺราหฺมณา ลกฺขณปริคฺคาหกา อเหสุํ. ปฏิสนฺธิคฺคหณทิวเส สุปิโนปิ เอเตเหว ปริคฺคหิโต. เตสุ สตฺต ชนา เทฺว องฺคุลิโย อุกฺขิปิตฺวา ทฺวิธา นํ พฺยากรึสุ "อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต สเจ อคารํ อชฺฌาวสิสฺสติ, ราชา ภวิสฺสติ จกฺกวตฺตี, สเจ ปพฺพชิสฺสติ, พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สพฺพํ จกฺกวตฺติรญฺโญ สิริวิภวํ อาจิกฺขึสุ. เตสํ ปน สพฺพทหโร โคตฺตโต โกณฺฑญฺโญ นาม มาณโว โพธิสตฺตสฺส วรลกฺขณสมฺปตฺตึ โอโลเกตฺวา "อิมสฺส อคารมชฺเฌ ฐานการณํ นตฺถิ, เอกนฺเตเนส ๖- วิวฏจฺฉโท พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ เอกเมว องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอกํสพฺยากรณํ พฺยากาสิ. อยญฺหิ กตาธิกาโร ปจฺฉิมภวิกสตฺโต ปญฺญาย อิตเร สตฺต ชเน อภิภวิตฺวา อิเมหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส โพธิสตฺตสฺส เอกนฺตพุทฺธภาวสงฺขาตํ เอกเมว คตึ อทฺทส, ตสฺมา เอกํ องฺคุลึ อุกฺขิปิตฺวา เอวํ พฺยากาสิ. อถสฺส นามํ คณฺหนฺตา สพฺพโลกสฺส อตฺถสิทฺธิกรตฺตา "สิทฺธตฺโถ"ติ นามํ อกํสุ. อถ โข เต พฺราหฺมณา อตฺตโน อตฺตโน ฆรานิ คนฺตฺวา ปุตฺเต อามนฺตยึสุ "ตาตา อเมฺห มหลฺลกา, สุทฺโธทนมหาราชสฺส ปุตฺตํ สพฺพญฺญุตํ @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. ปจาเปตฺวา. ๒ สี. อฏฺฐุตฺตรสตํ. ๓ ม. โชติมนฺติ. @๔ สี.,อิ. โกณฺฑญฺโญ จ โภโช. ๕ ป.สู. ๒/๙๔. ๖ สี. เอกนฺเตเนว. ปตฺตํ มยํ สมฺภาเวยฺยาม วา ๑- โน วา, ตุเมฺห ตสฺมึ กุมาเร สพฺพญฺญุตํ ปตฺเต ตสฺส สาสเน ปพฺพเชยฺยาถา"ติ. เต สตฺตปิ ชนา ยาวตายุกํ ฐตฺวา ยถากมฺมํ คตา, โกณฺฑญฺญมาณโวเยว ปน อโรโค อโหสิ. โส มหาสตฺเต วุทฺธิมนฺวาย มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน อุรุเวลํ คนฺตฺวา "รมณีโย วต อยํ ภูมิภาโค, อลํ วติทํ ปธานตฺถิกสฺส กุลปุตฺตสฺส ปธานายา"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ตตฺถ วาสํ อุปคเต "มหาปุริโส ปพฺพชิโต"ติ สุตฺวา เตสํ พฺราหฺมณานํ ปุตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา เอวมาห "สิทฺธตฺถกุมาโร กิร ปพฺพชิโต, โส นิสฺสํสเยน พุทฺโธ ภวิสฺสติ. สเจ ตุมฺหากํ ปิตโร อโรคา อสฺสุ, อชฺช นิกฺขมิตฺวา ปพฺพเชยฺยุํ. สเจ ตุเมฺหปิ อิจฺเฉยฺยาถ, เอถ, มยํ ตํ มหาปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามา"ติ. ๒- เต สพฺเพ เอกจฺฉนฺทา ภวิตุํ นาสกฺขึสุ, เตสุ ตโย ชนา น ปพฺพชึสุ, โกณฺฑญฺญพฺราหฺมณํ เชฏฺฐกํ กตฺวา อิตเร จตฺตาโร ปพฺพชึสุ. เต ปญฺจปิ ชนา ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา นาม ชาตา. ตทา ปน สุทฺโธทนราชา "กึ ทิสฺวา มยฺหํ ปุตฺโต ปพฺพชิสฺสตี"ติ ปุจฺฉิ. จตฺตาริ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ. กตรญฺจ กตรญฺจาติ. ชราชิณฺณํ พฺยาธิตํ มตํ ปพฺพชิตนฺติ. ราชา "อิโต ปฏฺฐาย เอวรูปานํ มม ปุตฺตสฺส สนฺติกํ อุปสงฺกมิตุํ มา อทตฺถ, มยฺหํ ปุตฺตสฺส พุทฺธภาเวน กมฺมํ นตฺถิ, อหํ มม ปุตฺตํ ทฺวิสหสฺสทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ อิสฺสริยาธิปจฺจํ จกฺกวตฺติรชฺชํ กโรนฺตํ ฉตฺตึสโยชนปริมณฺฑลาย ปริสาย ปริวุตํ คคนตเล วิจรมานํ ปสฺสิตุกาโม"ติ. เอวญฺจ ปน วตฺวา อิเมสํ จตุปฺปการานํ นิมิตฺตานํ กุมารสฺส จกฺขุปเถ อาคมนนิวารณตฺถํ จตูสุ ทิสาสุ คาวุเต คาวุเต อารกฺขํ ฐเปสิ. ตํ ทิวสญฺจ มงฺคลฏฺฐาเน สนฺนิปติเตสุ อสีติยา ญาติกุลสหสฺเสสุ เอกเมโก เอกเมกํ ปุตฺตํ ปฏิชานิ "อยํ พุทฺโธ วา โหตุ ราชา วา, มยํ เอกเมกํ ปุตฺตํ ทสฺสาม. สเจปิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, ขตฺติยสมณคเณเหว ปริวาริโต วิจริสฺสติ. สเจปิ ราชา ภวิสฺสติ, ขตฺติยกุมาเรเหว ปุรกฺขตปริวาริโต วิจริสฺสตี"ติ. ราชาปิ โพธิสตฺตสฺส @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. สมฺปาปุเณยฺยาม วา. ๒ สี. อหํ มหาปุริสํ อนุปพฺพชิสฺสามีติ. อุตฺตมรูปสมฺปนฺนา วิคตสพฺพโทสา ธาติโย ปจฺจุปฏฺฐาเปสิ. โพธิสตฺโต มหนฺเตน ปริวาเรน มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒติ. อเถกทิวสํ รญฺโญ วปฺปมงฺคลํ นาม อโหสิ. ตํ ทิวสํ สกลนครํ เทวนครํ วิย อลงฺกโรนฺติ, สพฺเพ ทาสกมฺมกราทโย อหตวตฺถนิวตฺถา คนฺธมาลาทิปฏิมณฺฑิตา ราชกุเล สนฺนิปตนฺติ, รญฺโญ กมฺมนฺเต นงฺคลสหสฺสํ โยชยนฺติ, ตสฺมึ ปน ทิวเส เอเกนูนอฏฺฐสตนงฺคลานิ สทฺธึ พลิพทฺธรสฺมิโยตฺเตหิ รชตปริกฺขตานิ ๑- โหนฺติ, รญฺโญ อาลมฺพนนงฺคลํ ปน รตฺตสุวณฺณปริกฺขตํ ๑- โหติ. พลิพทฺธานํ สิงฺครสฺมิปโตทาปิ ๒- สุวณฺณปริกฺขตาว ๑- โหนฺติ. ราชา มหาปริวาเรน นิกฺขมนฺโต ปุตฺตํ คเหตฺวาว อคมาสิ, กมฺมนฺตฏฺฐาเน เอโก ชมฺพุรุกฺโข พหลปลาโส สนฺทจฺฉาโย อโหสิ. ตสฺส เหฏฺฐา กุมารสฺส สยนํ ปญฺญาเปตฺวา อุปริ สุวณฺณตารกขจิตวิตานํ พนฺธาเปตฺวา สาณิปากาเรน ปริกฺขิปาเปตฺวา อารกฺขํ ฐเปตฺวา ราชา สพฺพาลงฺการํ อลงฺกริตฺวา อมจฺจคณปริวุโต นงฺคลกรณฏฺฐานํ อคมาสิ. ตตฺถ ราชา สุวณฺณนงฺคลํ คณฺหาติ, อมจฺจา เอเกนูนอฏฺฐสตรชตนงฺคลานิ, กสฺสกา เสสนงฺคลานิ. เต ตานิ คเหตฺวา อิโต จิโต จ กสนฺติ. ราชา ปน โอรโต วา ปารํ คจฺฉติ, ปารโต วา โอรํ อาคจฺฉติ. เอตสฺมึ ฐาเน มหาสมฺปตฺติ อโหสิ. โพธิสตฺตํ ปริวาเรตฺวา นิสินฺนา ธาติโย "รญฺโญ สมฺปตฺตึ ปสฺสามา"ติ อนฺโตสาณิโต พหิ นิกฺขนฺตา. โพธิสตฺโต อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต กญฺจิ อทิสฺวาว เวเคน อุฏฺฐาย ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อานาปาเน ปริคฺคเหตฺวา ปฐมชฺฌานํ นิพฺพตฺเตสิ. ธาติโย ขชฺชโภชฺชนฺตเร วิจรมานา โถกํ จิรายึสุ. เสสรุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ตสฺส ปน ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายา ปริมณฺฑลา หุตฺวา อฏฺฐาสิ. ธาติโย "อยฺยปุตฺโต เอกโก"ติ เวเคน สาณึ อุกฺขิปิตฺวา อนฺโต ปวิสมานา โพธิสตฺตํ สยเน ปลฺลงฺเกน นิสินฺนํ ตญฺจ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ "เทว กุมาโร เอวํ นิสินฺโน, อญฺเญสํ รุกฺขานํ ฉายา วีติวตฺตา, ชมฺพุรุกฺขสฺส ปน ฉายา ปริมณฺฑลา @เชิงอรรถ: ๑ ม. ปริกฺขิตฺตานิ,...ปริกฺขิตฺตํ,...ปริกฺขิตฺตาว. ๒ สี. สิงฺคา... ฐิตา"ติ. ราชา เวเคนาคนฺตฺวา ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา "อยํ เต ตาต ทุติยวนฺทนา"ติ ปุตฺตํ วนฺทิ. อถ อนุกฺกเมน โพธิสตฺโต โสฬสวสฺสุเทสิโก ชาโต. ราชา โพธิสตฺตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิเก ตโย ปาสาเท กาเรสิ เอกํ นวภูมิกํ, เอกํ สตฺตภูมิกํ, เอกํ ปญฺจภูมิกํ, จตฺตาฬีสสหสฺสา จ นาฏกิตฺถิโย อุปฏฺฐาเปสิ. โพธิสตฺโต เทโว วิย อจฺฉราสงฺฆปริวุโต อลงฺกตนาฏกิตฺถีหิ ปริวุโต นิปฺปุริเสหิ ตูริเยหิ ปริจาริยมาโน มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต อุตุวาเรน ตีสุ ปาสาเทสุ วิหาสิ. ราหุลมาตา ปนสฺส เทวี อคฺคมเหสี อโหสิ. ตสฺเสวํ มหาสมฺปตฺตึ อนุภวนฺตสฺส เอกทิวสํ ญาติสงฺฆสฺส อพฺภนฺตเร อยํ กถา อุทปาทิ "สิทฺธตฺโถ กีฬาปสุโตว ๑- วิจรติ, ๒- น กิญฺจิ สิปฺปํ สิกฺขติ, สงฺคาเม ปจฺจุปฏฺฐิเต กึ กริสฺสตี"ติ. ราชา โพธิสตฺตํ ปกฺโกสาเปตฺวา "ตาต ตว ญาตกา `สิทฺธตฺโถ กิญฺจิ สิปฺปํ อสิกฺขิตฺวา กีฬาปสุโตว วิจรตี'ติ วทนฺติ, เอตฺถ กึ สตฺถุ ๓- ปตฺตกาเล ๔- มญฺญสี"ติ. "เทว มม สิปฺปํ สิกฺขนกิจฺจํ นตฺถิ, นคเร มม สิปฺปทสฺสนตฺถํ เภรึ จราเปถ "อิโต สตฺตเม ทิวเส ญาตกานํ สิปฺปํ ทสฺเสสฺสามี"ติ. ราชา ตถา อกาสิ. โพธิสตฺโต อกฺขณเวธิวาลเวธิธนุคฺคเห สนฺนิปาตาเปตฺวา มหาชนสฺส มชฺเฌ อญฺเญหิ ธนุคฺคเหหิ อสาธารณํ ญาตกานํ ทฺวาทสวิธํ สิปฺปํ ทสฺเสสิ. ตํ สรภงฺคชาตเก อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตทา ตสฺส ญาติสงฺโฆ นิกฺกงฺโข อโหสิ. อเถกทิวสํ โพธิสตฺโต อุยฺยานภูมึ คนฺตุกาโม สารถึ อามนฺเตตฺวา "รถํ โยเชหี"ติ อาห. โส "สาธู"ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ๕- มหารหํ อุตฺตมรถํ สพฺพาลงฺกาเรน อลงฺกริตฺวา กุมุทปตฺตวณฺเณ จตฺตาโร มงฺคลสินฺธเว โยเชตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปฏิเวเทสิ. โพธิสตฺโต เทววิมานสทิสํ รถํ อภิรุหิตฺวา อุยฺยานาภิมุโข อคมาสิ. เทวตา "สิทฺธตฺถกุมารสฺส อภิสมฺพุชฺฌนกาโล อาสนฺโน, ปุพฺพนิมิตฺตํ ทสฺเสสฺสามา"ติ เอกํ เทวปุตฺตํ ชราชิณฺณํ ๖- ขณฺฑทนฺตํ ปลิตเกสํ วงฺกํ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ขิฑฺฑาปสุโตว. ๒ สี.,อิ.,ม. วิหรติ. ๓ สี. อิทํ ปทํ นตฺถิ. @๔ อิ. สมฺปนฺนกาเล. ๕ ฉ.ม. ปฏิสฺสุณิตฺวา. ๖ ม. ชราชชฺชรํ. โอภคฺคสรีรํ ทณฺฑหตฺถํ ปเวธมานํ กตฺวา ทสฺเสสุํ. ตํ โพธิสตฺโต เจว สารถิ จ ปสฺสนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต "สมฺม ๑- โก นาเมส ปุริโส, เกสาปิสฺส น ยถา อญฺเญสนฺ"ติ มหาปทาเน ๒- อาคตนเยน สารถึ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺส วจนํ สุตฺวา "ธิรตฺถุ วต โภ ชาติ, ยตฺร หิ นาม ชาตสฺส ชรา ปญฺญายิสฺสตี"ติ สํวิคฺคหทโย ตโตว ปฏินิวตฺติตฺวา ปาสาทเมว อภิรุหิ. ราชา "กึ การณา มม ปุตฺโต ขิปฺปํ ปฏินิวตฺตี"ติ ปุจฺฉิ. ชิณฺณปุริสํ ทิสฺวา เทวาติ. "ชิณฺณกํ ทิสฺวา ปพฺพชิสฺสตีติ อาหํสุ, กสฺมา มํ นาเสถ, สีฆํ ปุตฺตสฺส นาฏกานิ สชฺเชถ, สมฺปตฺตึ อนุภวนฺโต ปพฺพชฺชาย สตึ น กริสฺสตี"ติ วตฺวา อารกฺขํ วฑฺเฒตฺวา สพฺพทิสาสุ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อารกฺขํ ฐเปสิ. ปุเนกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ พฺยาธิตํ ปุริสํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตา ติคาวุตปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิ. อปรมฺปิ เอกทิวสํ โพธิสตฺโต ตเถว อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต เทวตาภินิมฺมิตํ กาลงฺกตํ ทิสฺวา ปุริมนเยเนว ปุจฺฉิตฺวา สํวิคฺคหทโย ปุน นิวตฺติตฺวา ปาสาทํ อภิรุหิ. ราชาปิ ปุจฺฉิตฺวา เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว สํวิทหิตฺวา ปุน วฑฺเฒตฺวา สมนฺตโต โยชนปฺปมาเณ ปเทเส อารกฺขํ ฐเปสิ. อปรํ ปุเนกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตเถว เทวตาภินิมฺมิตํ สุนิวตฺถํ สุปารุตํ ปพฺพชิตํ ทิสฺวา "โก นาเมโส สมฺมา"ติ สารถึ ปุจฺฉิ. สารถิ กิญฺจาปิ พุทฺธุปฺปาทสฺส อภาวา ปพฺพชิตํ วา ปพฺพชิตคุเณ วา น ชานาติ, เทวตานุภาเวน ปน "ปพฺพชิโต นามายํ เทวา"ติ วตฺวา ปพฺพชฺชาย คุเณ วณฺเณสิ. โพธิสตฺโต ปพฺพชฺชาย รุจึ อุปฺปาเทตฺวา ตํ ทิวสํ อุยฺยานํ อคมาสิ. ทีฆภาณกา ปนาหุ "จตฺตาริปิ นิมิตฺตานิ เอกทิวเสเนว ทิสฺวา อคมาสี"ติ. โส ตตฺถ ทิวสภาคํ กีฬิตฺวา มงฺคลโปกฺขรณิยํ นฺหายิตฺวา อตฺถงฺคเต สูริเย มงฺคลสิลาปฏฺเฏ นิสีทิ อตฺตานํ อลงฺการาเปตุกาโม, อถสฺส ปริจารกปุริสา @เชิงอรรถ: ๑ สี. สมฺม สารถิ. ๒ ที. มหา. ๑๐/๔๔/๑๙-๒๐. นานาวณฺณานิ ทุสฺสานิ นานปฺปการา อาภรณวิกติโย มาลาคนฺธวิเลปนานิ จ อาทาย สมนฺตา ปริวาเรตฺวา อฏฺฐํสุ. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหํ อโหสิ. โส "โก นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโมสี"ติ อุปธาเรนฺโต โพธิสตฺตสฺส อลงฺกาเรตุกามตํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมํ อามนฺเตสิ "สมฺม วิสฺสกมฺม สิทฺธตฺถกุมาโร อชฺช อฑฺฒรตฺตสมเย ๑- มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิสฺสติ, อยมสฺส ปจฺฉิโม อลงฺกาโร, ตฺวํ อุยฺยานํ คนฺตฺวา มหาปุริสํ ทิพฺพาลงฺกาเรหิ อลงฺกโรหี"ติ. โส "สาธู"ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เทวานุภาเวน ตงฺขณญฺเญว โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตสฺเสว กปฺปกสทิโส หุตฺวา ทิพฺพทุสฺเสน โพธิสตฺตสฺส สีสํ เวเฐสิ. โพธิสตฺโต หตฺถสมฺผสฺเสเนว "นายํ มนุสฺโส, เทวปุตฺโต อยนฺ"ติ อญฺญาสิ. เวฐเนน เวฐิตมตฺเต สีเส โมฬิยํ มณิรตนากาเรน ทุสฺสสหสฺสํ อพฺภุคฺคญฺฉิ, ปุน เวเฐนฺตสฺส ทุสฺสสหสฺสนฺติ ทสกฺขตฺตุํ เวเฐนฺตสฺส ทส ทุสฺสสหสฺสานิ อพฺภุคฺคญฺฉึสุ. "สีสํ ขุทฺทกํ, ทุสฺสานิ พหูนิ, กถํ อพฺภุคฺคตานี"ติ น จินฺเตตพฺพํ. เตสุ หิ สพฺพมหนฺตํ อามลกปุปฺผปฺปมาณํ, ๒- อวเสสานิ กทมฺพกปุปฺผปฺปมาณานิ ๓- อเหสุํ. โพธิสตฺตสฺส สีสํ กิญฺชกฺขควจฺฉิตํ วิย กุยฺยกปุปฺผํ อโหสิ. อถสฺส สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตสฺส สพฺพตาลาวจเรสุ สกานิ สกานิ ปฏิภานานิ ทสฺสยนฺเตสุ, พฺราหฺมเณสุ "ชยนนฺทา"ติอาทิวจเนหิ, สุตมงฺคลิกาทีสุ ๔- จ นานปฺปกาเรหิ มงฺคลวจนตฺถุติโฆเสหิ สมฺภาเวนฺเตสุ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ ตํ รถวรํ อภิรุหิ. ตสฺมึ สมเย "ราหุลมาตา ๕- ปุตฺตํ วิชาตา"ติ สุตฺวา สุทฺโธทนมหาราชา "ปุตฺตสฺส เม ตุฏฺฐึ นิเวเทถา"ติ สาสนํ ปหิณิ. โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา "ราหุ ชาโต, พนฺธนํ ชาตนฺ"ติ อาห. ราชา "กึ เม ปุตฺโต อวจา"ติ ปุจฺฉิตฺวา ตํ วจนํ สุตฺวา "อิโต ปฏฺฐาย เม นตฺตา `ราหุลกุมาโร'เตฺวว นาม โหตู"ติ อาห. โพธิสตฺโตปิ โข รถวรํ อารุยฺห อติมหนฺเตน ยเสน อติมโนรเมน สิริโสภคฺเคน นครํ ปาวิสิ. ตสฺมึ สมเย กิสาโคตมี นาม ขตฺติยกญฺญา @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ. อฑฺฒรตฺติสมเย. ๒ สี. สามลตา... ๓ สี., ม. กุฏุมฺพก.... @๔ สี. สฺตมาคธิกาทีสุ. ๕ สี. ยโสธรา. อุปริปาสาทวรตลคตา นครํ ปทกฺขิณํ กุรุมานสฺส โพธิสตฺตสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา ปีติโสมนสฺสชาตา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ:- "นิพฺพุตา นูน สา มาตา นิพฺพุโต นูน โส ปิตา นิพฺพุตา นูน สา นารี ยสฺสายํ อีทิโส ปตี"ติ. ๑- โพธิสตฺโต ตํ สุตฺวา จินฺเตสิ "อยํ เอวมาห `เอวรูปํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺติยา มาตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปิตุ หทยํ นิพฺพายติ, ปชาปติยา หทยํ นิพฺพายตี"ติ. กิสฺมึ นุ โข นิพฺพุเต หทยํ นิพฺพุตํ นาม โหตี"ติ. อถสฺส กิเลเสสุ วิรตฺตมนสฺส เอตทโหสิ "ราคคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โทสคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, โมหคฺคิมฺหิ นิพฺพุเต นิพฺพุตํ นาม โหติ, มานทิฏฺฐิอาทีสุ สพฺพกิเลสทรเถสุ นิพฺพุเตสุ นิพฺพุตํ นาม โหตี"ติ. "อยํ เม สุสฺสวนํ สาเวติ, อหํ หิ นิพฺพานํ คเวสนฺโต วิจรามิ, อชฺเชว มยา ฆราวาสํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิตฺวา นิพฺพานํ คเวสิตุํ วฏฺฏติ, อยํ อิมิสฺสา อาจริยภาโค โหตู"ติ กณฺฐโต โอมุญฺจิตฺวา กิสาโคตมิยา สตสหสฺสคฺฆนกํ มุตฺตาหารํ เปเสสิ. สา "สิทฺธตฺถกุมาโร มยิ ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา ปณฺณาการํ เปเสตี"ติ โสมนสฺสชาตา อโหสิ. โพธิสตฺโตปิ มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน อตฺตโน ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา สิริสยเน นิปชฺชิ. ตาวเทว จ นํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา นจฺจคีตาทีสุ สุสิกฺขิตา เทวกญฺญา วิย รูปโสภคฺคปฺปตฺตา นาฏกิตฺถิโย นานาตูริยานิ คเหตฺวา สมฺปริวาเรตฺวา อภิรมาเปนฺติโย นจฺจคีตวาทิตานิ ปโยชยึสุ. โพธิสตฺโต กิเลเสสุ วิรตฺตจิตฺตตาย นจฺจาทีสุ อนภิรโต มุหุตฺตํ นิทฺทํ โอกฺกมิ. ตาปิ อิตฺถิโย "ยสฺสตฺถาย มยํ นจฺจาทีนิ ปโยเชม, โส นิทฺทํ อุปคโต, อิทานิ กิมตฺถํ กิลมิสฺสามา"ติ คหิตคหิตานิ ตูริยานิ อชฺโฌตฺถริตฺวา นิปชฺชึสุ, คนฺธเตลปฺปทีปา ฌายนฺติ. โพธิสตฺโต ปพุชฺฌิตฺวา สยนปิฏฺเฐ ปลฺลงฺเกน นิสินฺโน อทฺทส ตา อิตฺถิโย ตูริยภณฺฑานิ อวตฺถริตฺวา นิทฺทายนฺติโย:- เอกจฺจา ปคฺฆริตเขฬา กิลินฺนคตฺตา, ๒- เอกจฺจา ทนฺเต @เชิงอรรถ: ๑ อภิ.อ. ๑/๘๑. ๒ สี.,อิ. สาลากิลินฺนคตฺตา. ขาทนฺติโย, เอกจฺจา กากจฺฉนฺติโย, เอกจฺจา วิปฺปลปนฺติโย, เอกจฺจา วิวฏมุขี, เอกจฺจา อปคตวตฺถา ปากฏพีภจฺฉสมฺพาธฏฺฐานา. โส ตาสํ ตํ วิปฺปการํ ทิสฺวา ภิยฺโยโส มตฺตาย กาเมสุ วิรตฺตจิตฺโต อโหสิ. ตสฺส อลงฺกตปฏิยตฺตํ สกฺกภวนสทิสมฺปิ ตํ มหาตลํ วิวิธนานากุณปภริตํ อามกสุสานํ วิย อุปฏฺฐาสิ, ตโย ภวา อาทิตฺตเคหสทิสา ขายึสุ, "อุปทฺทุตํ วต โภ, อุปสฺสฏฺฐํ วต โภ"ติ อุทานํ ปวตฺเตสิ, อติวิยสฺส ปพฺพชฺชาย จิตฺตํ นมิ. โส "อชฺเชว มยา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุํ วฏฺฏตี"ติ สยนา วุฏฺฐาย ทฺวารสมีปํ คนฺตฺวา "โก เอตฺถา"ติ อาห. อุมฺมาเร สีสํ กตฺวา นิปนฺโน ฉนฺโน "อหํ อยฺยปุตฺต ฉนฺโน"ติ อาห. "อชฺชาหํ มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม, เอกํ เม อสฺสํ กปฺเปหี"ติ อาห. โส "สาธุ เทวา"ติ อสฺสภณฺฑกํ คเหตฺวา อสฺสสาลํ คนฺตฺวา คนฺธเตลปฺปทีเปสุ ชลนฺเตสุ สุมนปฏฺฏวิตานสฺส เหฏฺฐา รมณีเย ภูมิภาเค ฐิตํ กณฺฐกํ อสฺสราชานํ ทิสฺวา "อชฺช มยา อิมเมว กปฺเปตุํ วฏฺฏตี"ติ กณฺฐกํ กปฺเปสิ. โส กปฺปิยมาโนว อญฺญาสิ "อยํ กปฺปนา อติวิย คาฬฺหา, อญฺเญสุ ทิวเสสุ อุยฺยานกีฬาทิคมนกาเล กปฺปนา วิย น โหติ, มยฺหํ อยฺยปุตฺโต อชฺช มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตุกาโม ภวิสฺสตี"ติ. ตโต ตุฏฺฐมานโส มหาหสิตํ หสิ, โส สทฺโท สกลนครํ ปตฺถริตฺวา คจฺเฉยฺย, เทวตา ปน นํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา น กสฺสจิ โสตุํ อทํสุ. โพธิสตฺโตปิ โข ฉนฺนํ เปเสตฺวาว "ปุตฺตํ ตาว ปสฺสิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา นิสินฺนปลฺลงฺกโต อุฏฺฐาย ราหุลมาตุยา วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา คพฺภทฺวารํ วิวริ. ตสมึ ขเณ อนฺโตคพฺเภ คนฺธเตลปฺปทีโป ฌายติ, ราหุลมาตา สุมนมลฺลิกาทีนํ ปุปฺผานํ อมฺพณมตฺเตน ๑- อภิปฺปกิณฺเณ สยเน ปุตฺตสฺส มตฺถเก หตฺถํ ฐเปตฺวา นิทฺทายติ. โพธิสตฺโต อุมฺมาเร ปาทํ ฐเปตฺวา ฐิตโกว โอโลเกตฺวา "สจาหํ เทวิยา หตฺถํ อปเนตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิสฺสามิ, เทวี ปพุชฺฌิสฺสติ, เอวํ เม คมนนฺตราโย ภวิสฺสติ, พุทฺโธ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อมฺมณมตฺเตน. หุตฺวาว อาคนฺตฺวา ปุตฺตํ ปสฺสิสฺสามี"ติ ปาสาทตลโต โอตริ. ยํ ปน ชาตกฏฺฐกถายํ "ตทา สตฺตาหชาโต ราหุลกุมาโร โหตี"ติ วุตฺตํ, ตํ เสสฏฺฐกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา อิทเมว คเหตพฺพํ. เอวํ โพธิสตฺโต ปาสาทตลา โอตริตฺวา อสฺสสมีปํ คนฺตฺวา เอวมาห "ตาต กณฺฐก ตฺวํ อชฺช เอกรตฺตึ มํ ตารย, อหํ ตํ นิสฺสาย พุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ ตารยิสฺสามี"ติ. ตโต อุลฺลงฺฆิตฺวา กณฺฐกสฺส ปิฏฺฐึ อภิรุหิ. กณฺฐโก คีวโต ปฏฺฐาย อายาเมน อฏฺฐารสหตฺโถ โหติ ตทนุจฺฉวิเกน อุพฺเพเธน สมนฺนาคโต ถามชวสมฺปนฺโน สพฺพเสโต โธตสงฺขสทิโส. โส สเจ หเสยฺย วา ปทสทฺทํ วา กเรยฺย, สทฺโท สกลนครํ อวตฺถเรยฺย, ตสฺมา เทวตา อตฺตโน อานุภาเวน ตสฺส ยถา น โกจิ สุณาติ, เอวํ หสิตสทฺทํ สนฺนิรุมฺภิตฺวา อกฺกมนอกฺกมนปทวาเร หตฺถตลานิ อุปนาเมสุํ. โพธิสตฺโต อสฺสวรสฺส ปิฏฺฐิเวมชฺฌคโต ฉนฺนํ อสฺสสฺส วาลธึ คาหาเปตฺวา อฑฺฒรตฺตสมเย มหาทฺวารสมีปํ ปตฺโต. ตทา ปน ๑- ราชา "เอวํ มม ปุตฺโต ยาย กายจิ เวลาย นครทฺวารํ วิวริตฺวา นิกฺขมิตุํ น สกฺขิสฺสตี"ติ ทฺวีสุ ๒- ทฺวารกวาเฏสุ เอเกกํ ปุริสสหสฺเสน วิวริตพฺพํ กาเรสิ. โพธิสตฺโต ปน ถามพลสมฺปนฺโน หตฺถิคณนาย โกฏิสหสฺสหตฺถีนํ พลํ ธาเรสิ, ปุริสคณนาย ทสโกฏิสหสฺสปุริสานํ พลํ ธาเรสิ. โส จินฺเตสิ "สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อชฺช กณฺฐกสฺส ปิฏฺเฐ นิสินฺโนว วาลธึ คเหตฺวา ฐิเตน ฉนฺเนน สทฺธึเยว กณฺฐกํ อูรูหิ นิปฺปีเฬตฺวา อฏฺฐารส หตฺถุพฺเพธํ ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี"ติ. ฉนฺโนปิ จินฺเตสิ "สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ อยฺยปุตฺตํ ขนฺเธ นิสีทาเปตฺวา กณฺฐกํ ทกฺขิเณน หตฺเถน กุจฺฉิยํ ปริกฺขิปนฺโต อุปกจฺฉนฺตเร กตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา อติกฺกมิสฺสามี"ติ. กณฺฐโกปิ จินฺเตสิ "สเจ ทฺวารํ น วิวริยฺยติ, อหํ อตฺตโน สามิกํ ปิฏฺเฐ ยถานิสินฺนเมว ฉนฺเนน วาลธึ คเหตฺวา ฐิเตน สทฺธึเยว อุกฺขิปิตฺวา ปาการํ อุปฺปติตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ สี. ตทา กิร. ๒ ม. ทฺวาทสสุ. อติกฺกมิสฺสามี"ติ. สเจ ทฺวารํ น วิวเรยฺย, ยถาจินฺติตเมว เตสุ ตีสุ ชเนสุ อญฺญตโร สมฺปาเทยฺย, ทฺวาเร ปน อธิวตฺถา เทวตา ทฺวารํ วิวริ. ตสฺมึเยว ขเณ มาโร ปาปิมา "โพธิสตฺตํ นิวตฺเตสฺสามี"ติ อาคนฺตฺวา อากาเส ฐิโต อาห "มาริส มา นิกฺขมิ, อิโต เต สตฺตเม ทิวเส จกฺกรตนํ ปาตุภวิสฺสติ, ทฺวิสหสฺสปริตฺตทีปปริวารานํ จตุนฺนํ มหาทีปานํ รชฺชํ กาเรสฺสสิ, นิวตฺต มาริสา"ติ. โกสิ ตฺวนฺติ. อหํ วสวตฺตีติ. "มาร ชานามหํ มยฺหํ จกฺกรตนสฺส ปาตุภาวํ, อนตฺถิโกหํ รชฺเชน, ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ อาห. มาโร "อิโต ทานิ เต ปฏฺฐาย กามวิตกฺกํ วา พฺยาปาทวิตกฺกํ วา วิหึสาวิตกฺกํ วา จินฺติตกาเล ชานิสฺสามี"ติ โอตาราเปกฺโข ฉายา วิย อนุคจฺฉนฺโต อนุพนฺธิ. โพธิสตฺโตปิ หตฺถคตํ จกฺกวตฺติรชฺชํ เขฬปิณฺฑํ วิย อนเปกฺโข ฉฑฺเฑตฺวา มหนฺเตน สกฺกาเรน นครา นิกฺขมิ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺเต วตฺตมาเน, นิกฺขมิตฺวา จ ปุน นครํ ๑- อปโลเกตุกาโม ชาโต. เอวญฺจ ปนสฺส จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเตเยว "มหาปุริส น ตยา นิวตฺเตตฺวา โอโลกนกมฺมํ กตนฺ"ติ วทมานา วิย มหาปฐวี กุลาลจกฺกํ วิย ฉิชฺชิตฺวา ปริวตฺติ. โพธิสตฺโต นคราภิมุโข ฐตฺวา นครํ โอโลเกตฺวา ตสฺมึ ปฐวิปฺปเทเส กณฺฐกนิวตฺตนเจติยฏฺฐานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพมคฺคาภิมุขํ กณฺฐกํ กตฺวา ปายาสิ มหนฺเตน สกฺกาเรน อุฬาเรน สิริโสภคฺเคน. ตทา กิรสฺส เทวตา ปุรโต สฏฺฐิ อุกฺกาสหสฺสานิ ธารยึสุ, ปจฺฉโต สฏฺฐิ, ทกฺขิณปสฺสโต สฏฺฐิ, วามปสฺสโต สฏฺฐีติ. อปรา เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อปริมาณา อุกฺกา ธารยึสุ. อปรา เทวตา จ นาคสุปณฺณาทโย จ ทิพฺเพหิ คนฺเธหิ มาลาหิ จุณฺเณหิ ธูเปหิ ปูชยมานา คจฺฉนฺติ, ปาริจฺฉตฺตกปุปฺเผหิ เจว มนฺทารวปุปฺเผหิ จ ฆนเมฆวุฏฺฐิกาเล ธาราหิ วิย นภํ นิรนฺตรํ อโหสิ, ทิพฺพานิ สงฺคีตานิ ปวตฺตึสุ, สมนฺตโต อฏฺฐ ตูริยานิ สฏฺฐิ ตูริยานีติ อฏฺฐสฏฺฐิ ตูริยสตสหสฺสานิ ปวตฺตยึสุ, @เชิงอรรถ: ๑ ม. วสนนครํ. เตสํ สทฺโท สมุทฺทกุจฺฉิยํ เมฆธนิตกาโล วิย ๑- ยุคนฺธรกุจฺฉิยํ สาครนิคฺโฆสกาโล วิย จ วตฺตติ. อิมินา สิริโสภคฺเคน คจฺฉนฺโต โพธิสตฺโต เอกรตฺเตเนว ตีณิ รชฺชานิ อติกฺกมฺม ตึสโยชนมตฺถเก อโนมานทีตีรํ ปาปุณิ. กึ ปน อสฺโส ตโต ปรํ คนฺตุํ น สกฺโกตีติ? โน น สกฺโกติ. โส หิ เอกํ จกฺกวาฬคพฺภํ นาภิยา ฐิตจกฺกสฺส เนมิวฏฺฏึ มทฺทนฺโต วิย อนฺตนฺเตน ๒- จริตฺวา ปุเรปาตราสเมว อาคนฺตฺวา อตฺตโน สมฺปาทิกํ ภตฺตํ ภุญฺชิตุํ สมตฺโถ. ตทา ปน เทวนาคสุปณฺณาทีหิ อากาเส ฐตฺวา โอสฺสฏฺเฐหิ คนฺธมาลาทีหิ ยาว อูรุปฺปเทสา สญฺฉนฺนสรีรํ อากฑฺฒิตฺวา คนฺธมาลาชฏํ ฉินฺทนฺตสฺส อติปปญฺโจ อโหสิ, ตสฺมา ตึสโยชนมตฺตเมว อคมาสิ. อถ โพธิสตฺโต นทีตีเร ฐตฺวา ฉนฺนํ ปุจฺฉิ "กา นาม อยํ นที"ติ. อโนมา นาม เทวาติ. "อมฺหากมฺปิ ปพฺพชฺชา อโนมา ภวิสฺสตี"ติ ปณฺหิยา ฆฏฺเฏนฺโต อสฺสสฺส สญฺญํ อทาสิ, อสฺโส จ อุปฺปติตฺวา อฏฺฐุสภวิตฺถาราย นทิยา ปาริมตีเร อฏฺฐาสิ. โพธิสตฺโต อสฺสปิฏฺฐิโต โอรุยฺห รชตปฏฺฏสทิเส วาลุกาปุลิเน ฐตฺวา ฉนฺนํ อามนฺเตสิ "สมฺม ฉนฺน ตฺวํ มยฺหํ อาภรณานิ เจว กณฺฐกญฺจ อาทาย คจฺฉ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ. อหมฺปิ เทว ปพฺพชิสฺสามีติ. โพธิสตฺโต "น ลพฺภา ตยา ปพฺพชิตุํ, คจฺเฉว ตวนฺ"ติ ติกฺขตฺตุํ ปฏิพาหิตฺวา อาภรณานิ เจว กณฺฐกญฺจ ปฏิจฺฉาเปตฺวา จินฺเตสิ "อิเม มยฺหํ เกสา สมณสารุปฺปา น โหนฺติ, อญฺโญ โพธิสตฺตสฺส เกเส ฉินฺทิตุํ ยุตฺตรูโป นตฺถี"ติ. ตโต "สยเมว ขคฺเคน ฉินฺทิสฺสามี"ติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อสึ คเหตฺวา วามหตฺเถน โมฬิยา สทฺธึ จูฬํ คเหตฺวา ฉินฺทิ, เกสา ทวงฺคุลมตฺตา หุตฺวา ทกฺขิณโต อาวฏฺฏมานา สีสํ อลฺลียึสุ, เตสํ ยาวชีวํ ตเทว ปมาณํ อโหสิ, มสฺสุ จ ตทนุรูปํ, ปุน เกสมสฺสุโอหารณกิจฺจํ นาม นาโหสิ. โพธิสตฺโต สห โมฬิยา จูฬํ คเหตฺวา "สจาหํ สมฺพุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อากาเส ติฏฺฐตุ. โน เจ, ภูมิยํ ปตตู"ติ อนฺตลิกฺเข ขิปิ, สา จูฬา โยชนปฺปมาณํ ฐานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา อากาเส @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. เมฆตฺถนิตกาโล วิย. ๒ ม. มทฺทนฺเตน. อฏฺฐาสิ. สกฺโก เทวราชา ทิพฺพจกฺขุนา โอโลเกตฺวา โยชนิยรตนจงฺโกฏเกน ๑- สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตาวตึสภวเน จูฬามณิเจติยํ นาม ปติฏฺฐาเปสิ. เฉตฺวาน โมฬึ วรคนฺธวาสิตํ เวหายสํ อุกฺขิปิ สกฺยปุงฺคโว สหสฺสเนตฺโต สิรสา ปฏิคฺคหิ รตนจงฺโกฏวเรน วาสโวติ. ๒- ปุน โพธิสตฺโต จินฺเตสิ "อิมานิ กาสิกวตฺถานิ มยฺหํ น สมณสารุปฺปานี"ติ. อถสฺส กสฺสปพุทฺธกาเล ปุราณสหายโก ฆฏิการมหาพฺรหฺมา เอกํ พุทฺธนฺตรํ ชรํ อปฺปตฺเตน มิตฺตภาเวน จินฺเตสิ "อชฺช เม สหายโก มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขนฺโต, สมณปริกฺขารมสฺส คเหตฺวา คจฺฉิสฺสามี"ติ. "ติจีวรญฺจ ปตฺโต จ วาสี สูจิ จ พนฺธนํ ปริสฺสาวเนน อฏฺเฐเต ยุตฺตโยคสฺส ภิกฺขุโน"ติ อิเม อฏฺฐ ปริกฺขาเร อาหริตฺวา อทาสิ. โพธิสตฺโต อรหทฺธชํ ๓- นิวาเสตฺวา อุตฺตมปพฺพชิตเวสํ คณฺหิตฺวา "ฉนฺน ตฺวํ มม วจเนน มาตาปิตูนํ อาโรคฺยํ วเทหี"ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. ฉนฺโน โพธิสตฺตํ วนฺทิตฺวา ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. กณฺฐโก ปน ฉนฺเนน สทฺธึ มนฺตยมานสฺส โพธิสตฺตสฺส วจนํ สุณนฺโตว (๔)- "นตฺถิ ทานิ มยฺหํ ปุน สามิโน ทสฺสนนฺ"ติ จินฺเตตฺวา จกฺขุปถํ วิชหนฺโต โสกํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต หทเยน ผลิเตน กาลํ กตฺวา ตาวตึสภวเน กณฺฐโก นาม เทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ. ฉนฺนสฺส ปฐมํ เอโกว โสโก อโหสิ, กณฺฐกสฺส ปน กาลกิริยาย ทุติเยน โสเกน ปีฬิโต โรทนฺโต ปริเทวนฺโต นครํ อคมาสิ. โพธิสตฺโต ปพฺพชิตฺวา ตสฺมึเยว ปเทเส อนุปิยํ นาม อมฺพวนํ อตฺถิ, ตตฺถ สตฺตาหํ ปพฺพชฺชาสุเขน วีตินาเมตฺวา เอกทิวเสเนว ตึสโยชนมคฺคํ ปทสา คนฺตฺวา ราชคหํ ปาวิสิ. ปวิสิตฺวา จ สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. สกลนครํ @เชิงอรรถ: ๑ สี., อิ.....จงฺโคฏเกน. ๒ ป.สู. ๒/๒๒๒/๑. @๓ ม. อรหตฺตธชํ. ๔ อิ.,ม. ฐตฺวา. โพธิสตฺตสฺส รูปทสฺสเนเนว ธนปาลเก ปวิฏฺเฐ ราชคหํ วิย จ, อสุรินฺเท ปวิฏฺเฐ เทวนครํ วิย จ สงฺโขภํ อคมาสิ. ๑- ราชปุริสา คนฺตฺวา "เทว เอวรูโป นาม สตฺโต นคเร ปิณฺฑาย จรติ, `เทโว วา มนุสฺโส วา นาโค วา สุปณฺโณ วา อสุโก นาม เอโส'ติ น ชานามา"ติ อาโรเจสุํ. ราชา ปาสาทตเล ฐตฺวา มหาปุริสํ ทิสฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺโต ปุริเส อาณาเปสิ "คจฺฉถ ภเณ วีมํสถ, สเจ อมนุสฺโส ภวิสฺสติ, นครา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรธายิสฺสติ, สเจ เทวตา ภวิสฺสติ, อากาเสน คจฺฉิสฺสติ, สเจ นาโค ภวิสฺสติ, ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา คมิสฺสติ ๒- สเจ มนุสฺโส ภวิสฺสติ, ยถาลทฺธํ ภิกฺขํ ปริภุญฺชิสฺสตี"ติ. มหาปุริโสปิ โข มิสฺสกภตฺตํ สํหริตฺวา "อลํ เม เอตฺตกํ ยาปนายา"ติ ญตฺวา ปวิฏฺฐทฺวาเรเนว นครา นิกฺขมิตฺวา ปณฺฑวปพฺพตจฺฉายายํ ปุรตฺถิมาภิมุโข นิสีทิตฺวา อาหารํ ปริภุญฺชิตุํ อารทฺโธ. อถสฺส อนฺตานิ ปริวตฺติตฺวา มุเขน นิกฺขมนาการปฺปตฺตานิ ๓- อเหสุํ. ตโต โส เตน อตฺตภาเวน เอวรูปสฺส อาหารสฺส จกฺขุนาปิ อทิฏฺฐปุพฺพตาย เตน ปฏิกูลาหาเรน อฏฺฏียมาโนปิ เอวํ อตฺตนา เอว อตฺตานํ โอวทิ "สิทฺธตฺถ ตฺวํ สุลภอนฺนปาเน กุเล ติวสฺสิกคนฺธสาลิโภชนํ นานคฺครเสหิ ภุญฺชนฏฺฐาเน นิพฺพตฺติตฺวาปิ เอกํ ปํสุกูลิกํ ทิสฺวา `กทา นุ โข อหมฺปิ เอวรูโป หุตฺวา ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ, ภวิสฺสติ นุ โข เม โส กาโล'ติ จินฺเตตฺวา นิกฺขนฺโต, อิทานิ กินฺนาเมตํ กโรสี"ติ เอวํ อตฺตานํ โอวทิตฺวา นิพฺพิกาโร หุตฺวา อาหารํ ปริภุญฺชิ. ราชปุริสา ตํ ปวตฺตึ ทิสฺวา คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสุํ, ราชา ทูตวจนํ สุตฺวา เวเคน นครา นิกฺขมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา อิริยาปถสฺมึเยว ปสีทิตฺวา โพธิสตฺตสฺส สพฺพํ อิสฺสริยํ นิยฺยาเตสิ. โพธิสตฺโต "มยฺหํ มหาราช วตฺถุกาเมหิ วา กิเลสกาเมหิ วา อตฺโถ นตฺถิ, อหํ ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺถยนฺโต นิกฺขนฺโต"ติ อาห. ราชา อเนกปฺปการํ ยาจนฺโตปิ @เชิงอรรถ: ๑ สี. อาปชฺชิ. ๒ อิ.,ม. ปวิสิสฺสติ. ๓ อิ., ม......ปวตฺตานิ. ตสฺส จิตฺตํ อลภิตฺวา "อทฺธา ตฺวํ พุทฺโธ ภวิสฺสสิ, พุทฺธภูเตน ปน ตยา ปฐมํ มม วิชิตํ อาคนฺตพฺพนฺ"ติ ปฏิญฺญํ คณฺหิ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน "ปพฺพชฺชํ กิตฺตยิสฺสามิ, ยถา ปพฺพชิ จกฺขุมา"ติ อิมํ ปพฺพชฺชาสุตฺตํ ๑- สทฺธึ อฏฺฐกถาย โอโลเกตฺวา เวทิตพฺโพ. โพธิสตฺโตปิ โข รญฺโญ ปฏิญฺญํ ทตฺวา อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน อาฬารญฺจ กาลามํ อุทกญฺจ ๒- รามปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา "นายํ มคฺโค โพธายา"ติ ตมฺปิ สมาปตฺติภาวนํ อนลงฺกริตฺวา สเทวกสฺส โลกสฺส อตฺตโน ถามวีริยสนฺทสฺสนตฺถํ มหาปธานํ ปทหิตุกาโม อุรุเวลํ คนฺตฺวา "รมณีโย วตายํ ภูมิภาโค"ติ ตตฺเถว วาสํ อุปคนฺตฺวา มหาปธานํ ปทหิ. เตปิ โข โกณฺฑญฺญปฺปมุขา ปญฺจวคฺคิยา ๓- คามนิคมราชธานีสุ ภิกฺขาย จรนฺตา ตตฺถ โพธิสตฺตํ สมฺปาปุณึสุ. อถ นํ ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหนฺตํ "อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสติ, อิทานิ พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ ปริเวณสมฺมชฺชนาทิกาย วตฺตปฏิปตฺติยา อุปฏฺฐหมานา สนฺติกาวจรา อเหสุํ. โพธิสตฺโตปิ โข "โกฏิปฺปตฺตํ ทุกฺกรการิกํ กริสฺสามี"ติ เอกติลตณฺฑุลาทีหิปิ วีตินาเมสิ, สพฺพโสปิ อาหารุปจฺเฉทนํ อกาสิ. เทวตาปิ โลมกูเปหิ โอชํ อุปสํหรมานา ปกฺขิปึสุ. อถสฺส ตาย นิราหารตาย ปรมกสิรปฺปตฺตาย สุวณฺณวณฺโณปิ กาโย กาฬวณฺโณ อโหสิ, ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ ปฏิจฺฉนฺนานิ อเหสุํ. อปฺเปกทา อานาปานกชฺฌานํ ๔- ฌายนฺโต มหาเวทนาภิตุนฺโน วิสญฺญีภูโต จงฺกมนโกฏิยํ ปตติ. อถ นํ เอกจฺจา เทวตา "กาลงฺกโต สมโณ โคตโม"ติ วทนฺติ. เอกจฺจา "วิหาโรเตฺวเวโส อรหตนฺ"ติ จ อาหํสุ. ๕- ตตฺถ ยายํ "กาลงฺกโต"ติ สญฺญา อโหสิ, ตา คนฺตฺวา สุทฺโธทนมหาราชสฺส อาโรเจสุํ "ตุมฺหากํ ปุตฺโต กาลงฺกโต"ติ. "มม ปุตฺโต พุทฺโธ หุตฺวา กาลงฺกโต, (๖)- อหุตฺวา"ติ. "พุทฺโธ ภวิตุํ นาสกฺขิ, ปธานภูมิยํเยว ปติตฺวา กาลงฺกโตติ. อิทํ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.สุ. ๒๕/๔๐๘-๒๗/๔๑๒-๔. ๒ สี.,อิ. อุทฺทกญฺจ, เอวมุปริปิ. @๓ อิ.,ม. ปญฺจ ปพฺพชิตา. ๔ ชาตกฏฺฐกถายํ. อปฺปาณกํ ฌานํ. @๕ ม. เอกจฺจา "นิราหารตาย มุจฺฉิโต เอโส"ติ อาหํสุ. ๖ สี.,อิ. นุ โข อุทาหุ, ม. @โน. สุตฺวา ราชา "นาหํ สทฺทหามิ, มม ปุตฺตสฺส โพธึ อปฺปตฺวา กาลกิริยา นาม นตฺถี"ติ ปฏิกฺขิปิ. กสฺมา ปน ราชา น สทฺทหตีติ? กาฬเทวิลตาปสวนฺทาปนทิวเส ๑- ชมฺพุรุกฺขมูเล จ ปาฏิหาริยานํ ทิฏฺฐตฺตา. ปุน โพธิสตฺเต สญฺญํ ปฏิลภิตฺวา อุฏฺฐิเต ตา เทวตา คนฺตฺวา "อโรโค เต มหาราช ปุตฺโต"ติ อาโรเจสุํ. ราชา "ชานามหํ มม ปุตฺตสฺส อมรณภาวนฺ"ติ วทติ. มหาสตฺตสฺส ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺเสว อากาเส คณฺฐิกรณกาโล วิย อโหสิ. โส "อยํ ทุกฺกรการิกา นาม โพธาย มคฺโค น โหตี"ติ โอฬาริกํ อาหารํ อาหาเรตุํ คามนิคเมสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา อาหารํ อาหริ, อถสฺส ทฺวตฺตึส มหาปุริสลกฺขณานิ ปากติกานิ อเหสุํ, กาโยปิ สุวณฺณวณฺโณ อโหสิ. ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู "อยํ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ กโรนฺโตปิ สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตุํ นาสกฺขิ, อิทานิ คามนิคมาทีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา โอฬาริกํ อาหารํ อาหรมาโน กึ สกฺขิสฺสติ, พาหุลิโก เอส ปธานวิพฺภนฺโต, สีสํ นฺหายิตุกามสฺส อุสฺสาวพินฺทุตกฺกนํ วิย อมฺหากํ เอตสฺส สนฺติกา วิเสสตกฺกนํ, กึ โน อิมินา"ติ มหาปุริสํ ปหาย อตฺตโน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา อิสิปตนํ ปวิสึสุ. เตน โข ปน สมเยน อุรุเวลายํ เสนานิคเม ๒- เสนานิกุฏุมฺพิกสฺส เคเห นิพฺพตฺตา สุชาตา นาม ทาริกา วยปฺปตฺตา เอกสฺมึ นิโคฺรธรุกฺเข ปตฺถนํ อกาสิ "สจาหํ สมชาติกํ กุลฆรํ คนฺตฺวา ปฐมคพฺเภ ปุตฺตํ ลภิสฺสามิ, อนุสํวจฺฉรํ เต สตสหสฺสปริจฺจาเคน พลิกมฺมํ กริสฺสามี"ติ. ตสฺสา สา ปตฺถนา สมิชฺฌิ. สา มหาสตฺตสฺส ทุกฺกรการิกํ กโรนฺตสฺส ฉฏฺเฐ วสฺเส ปริปุณฺเณ วิสาขาปุณฺณมายํ พลิกมฺมํ กาตุกามา หุตฺวา ปุเรตรํเยว เธนุสหสฺสํ ลฏฺฐิมธุกวเน จราเปตฺวา ตาสํ ขีรํ ปญฺจ เธนุสตานิ ปาเยตฺวา ตาสํ ขีรํ อฑฺฒติยานิ จ สตานีติ เอวํ ยาว โสฬสนฺนํ เธนูนํ ขีรํ อฏฺฐ เธนุโย ปิวนฺติ, ตาว ขีรสฺส พหลตญฺจ มธุรตญฺจ โอชวนฺตตญฺจ ปตฺถยมานา ขีรปริวตฺตนํ นาม อกาสิ. สา วิสาขาปุณฺณมทิวเส "ปาโตว พลิกมฺมํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม.กาลเทวล... ๒ สี. เสนานินิคเม. กริสฺสามี"ติ รตฺติยา ปจฺจูสสมยํ ปจฺจุฏฺฐาย ตา อฏฺฐ เธนุโย ทุหาเปสิ. วจฺฉกา เธนูนํ ถนมูลํ น อาคมํสุ, ถนมูเล ปน นวภาชเนสุ อุปนีตมตฺเตสุ อตฺตโน ธมฺมตาย ขีรธารา ปคฺฆรึสุ, ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา สุชาตา สหตฺเถเนว ขีรํ คเหตฺวา นวภาชเน ปกฺขิปิตฺวา สหตฺเถเนว อคฺคึ กตฺวา ปจิตุํ อารภิ. ตสฺมึ ปายาเส ปจฺจมาเน มหนฺตา มหนฺตา ปุพฺพุฬา ๑- อุฏฺฐหิตฺวา ทกฺขิณาวฏฺฏา หุตฺวา สญฺจรนฺติ, เอกผุสิตมฺปิ พหิ น อุปฺปตติ, อุทฺธนโต อปฺปมตฺตโกปิ ธูโม น อุฏฺฐหติ. ตสฺมึ สมเย จตฺตาโร โลกปาลา อาคนฺตฺวา อุทฺธเน อารกฺขํ คณฺหึสุ, มหาพฺรหฺมา ฉตฺตํ ธาเรสิ, สกฺโก อลาตานิ สมาเนนฺโต อคฺคึ ชาเลสิ. เทวตา ทฺวิสหสฺสทีปปริวาเรสุ จตูสุ มหาทีเปสุ เทวมนุสฺสานํ อุปกปฺปนโอชํ อตฺตโน เทวานุภาเวน ทณฺฑกพทฺธํ มธุปฏลํ ปีเฬตฺวา มธุํ คณฺหมานา วิย สํหริตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปึสุ. อญฺเญสุ หิ กาเลสุ เทวตา กพเฬ กพเฬ โอชํ ปกฺขิปึสุ, สมฺโพธิปฺปตฺตทิวเส จ ปรินิพฺพานทิวเส จ อุกฺขลิยํเยว ปกฺขิปึสุ. สุชาตา เอกทิวเสเยว ตตฺถ อตฺตโน ปากฏานิ อเนกานิ อจฺฉริยานิ ทิสฺวา ปุณฺณํ นาม ทาสึ อามนฺเตสิ "อมฺม ปุณฺเณ อชฺช อมฺหากํ เทวตา อติวิย ปสนฺนา, มยา หิ เอตฺตเก กาเล เอวรูปํ อจฺฉริยํ นาม น ทิฏฺฐปุพฺพํ, เวเคน คนฺตฺวา เทวฏฺฐานํ ปฏิชคฺคาหี"ติ. สา "สาธุ อยฺเย"ติ ตสฺสา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตุริตตุริตา รุกฺขมูลํ อคมาสิ. โพธิสตฺโตปิ โข ตสฺมึ รตฺติภาเค ปญฺจ มหาสุปิเน ๒- ทิสฺวา ปริคฺคณฺหนฺโต "นิสฺสํสยํ อชฺชาหํ พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ กตสนฺนิฏฺฐาโน ตสฺสา รตฺติยา อจฺจเยน กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขาจารกาลํ อาคมยมาโน ปาโตว อาคนฺตฺวา ๓- ตสฺมึ รุกฺขมูเล นิสีทิ อตฺตโน ปภาย สกลํ รุกฺขมูลํ โอภาสยมาโน. อถ โข สา ปุณฺณา อาคนฺตฺวา อทฺทส โพธิสตฺตํ รุกฺขมูเล ปาจีนโลกธาตุํ โอโลกยมานํ นิสินฺนํ, สรีรโต จสฺส นิกฺขนฺตาหิ ปภาหิ สกลรุกฺขํ สุวณฺณวณฺณํ. ทิสฺวานสฺสา เอตทโหสิ "อชฺช อมฺหากํ เทวตา @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. พุพฺพุลา. ๒ องฺ. ปญฺจก. ๒๒/๑๙๖/๒๖๗ (สฺยา). ๓ สี. อยํ ปาโฐ น @ทิสฺสติ. รุกฺขโต โอรุยฺห สหตฺเถเนว พลิกมฺมํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ นิสินฺนา มญฺเญ"ติ อุพฺเพคปฺปตฺตา หุตฺวา เวเคน อาคนฺตฺวา สุชาตาย เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สุชาตา ตสฺสา วจนํ สุตฺวา ตุฏฺฐมานสา หุตฺวา "อชฺช ทานิ ปฏฺฐาย มม เชฏฺฐธีตุฏฺฐาเน ติฏฺฐาหี"ติ ธีตุ อนุจฺฉวิกํ สพฺพาลงฺการํ อทาสิ. ยสฺมา ปน พุทฺธภาวํ ปาปุณนทิวเส สตสหสฺสคฺฆนิกา เอกา ๑- สุวณฺณปาติ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา สา "สุวณฺณปาติยํ ปายาสํ ปกฺขิปิสฺสามี"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกํ สุวณฺณปาตึ นีหราเปตฺวา ตตฺถ ปายาสํ ปกฺขิปิตุกามา ปกฺกภาชนํ อาวชฺเชสิ, สพฺโพ ปายาโส ปทุมปตฺตโต อุทกํ วิย วตฺติตฺวา ๒- ปาติยํ ปติฏฺฐาสิ, เอกปาติปูรมตฺโตว อโหสิ. สา ตํ ปาตึ อญฺญาย ปาติยา ปฏิกุชฺชิตฺวา โอทาตวตฺเถน เวเฐตฺวา สยํ สพฺพาลงฺกาเรหิ อตฺตภาวํ อลงฺกริตฺวา ตํ ปาตึ อตฺตโน สีเส ฐเปตฺวา มหนฺเตน อานุภาเวน นิโคฺรธรุกฺขมูลํ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ทิสฺวา พลวโสมนสฺสชาตา "รุกฺขเทวตา"ติ สญฺญาย ทิฏฺฐฏฺฐานโต ปฏฺฐาย โอนโตนตา คนฺตฺวา สีสโต ปาตึ โอตาเรตฺวา วิวริตฺวา สุวณฺณภิงฺคาเรน ๓- คนฺธปุปฺผวาสิตํ อุทกํ คเหตฺวา โพธิสตฺตํ อุปคนฺตฺวา อฏฺฐาสิ. ฆฏิการมหาพฺรหฺมุนา ทินฺโน มตฺติกาปตฺโต เอตฺตกํ กาลํ โพธิสตฺตํ อวิชหิตฺวา ตสฺมึ ขเณ อทสฺสนํ คโต, โพธิสตฺโต ปตฺตํ อปสฺสนฺโต ทกฺขิณหตฺถํ ปสาเรตฺวา อุทกํ สมฺปฏิจฺฉิ. สุชาตา สเหว ปาติยา ปายาสํ มหาปุริสสฺส หตฺเถ ฐเปสิ, มหาปุริโส สุชาตํ โอโลเกสิ. สา อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา "อยฺย มยา ตุมฺหากํ ปริจฺจตฺตา, ตํ คณฺหิตฺวา ยถารุจิ กโรถา"ติ วนฺทิตฺวา "ยถา มยฺหํ มโนรโถ นิปฺผนฺโน, เอวํ ตุมฺหากมฺปิ นิปฺผชฺชตู"ติ วตฺวา สตสหสฺสคฺฆนิกมฺปิ สุวณฺณปาตึ ปุราณกปณฺณํ วิย ปริจฺจชิตฺวา อนเปกฺขาว ปกฺกามิ. โพธิสตฺโตปิ โข นิสินฺนฏฺฐานา วุฏฺฐาย รุกฺขํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปาตึ อาทาย เนรญฺชราย ตีรํ คนฺตฺวา อเนเกสํ โพธิสตฺตสตสหสฺสานํ @เชิงอรรถ: ๑ สี. เอว. ๒ สี. อนิวตฺติตฺวา, อิ. นิวตฺติตฺวา. ๓ สี., อิ. @สุวณฺณภิงฺกาเรน. อภิสมฺพุชฺฌนทิวเส โอตริตฺวา นฺหานฏฺฐานํ สุปติฏฺฐิตํ นาม ๑- อตฺถิ, ตสฺสา ตีเร ปาตึ ฐเปตฺวา สุปติฏฺฐิตติตฺเถ โอตริตฺวา นฺหาตฺวา ๒- อเนกพุทฺธสตสหสฺสานํ นิวาสนํ อรหทฺธชํ นิวาเสตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข นิสีทิตฺวา เอกฏฺฐิตาลปกฺกปฺปมาเณ เอกูนปณฺณาสปิณฺเฑ กตฺวา สพฺพํ อปฺโปทกมธุปายาสํ ปริภุญฺชิ. โสเยวสฺส พุทฺธภูตสฺส สตฺตสตฺตาหํ โพธิมณฺเฑ วสนฺตสฺส เอกูนปณฺณาสทิวสานิ อาหาโร อโหสิ, เอตฺตกํ กาลํ อญฺโญ อาหาโร นตฺถิ, น นฺหานํ, น มุขโธวนํ, น สรีรวลญฺโช, ฌานสุเขน ผลสมาปตฺติสุเขน จ วีตินาเมสิ. ตํ ปน ปายาสํ ภุญฺชิตฺวา สุวณฺณปาตึ คเหตฺวา "สจาหํ อชฺช พุทฺโธ ภวิสฺสามิ, อยํ ปาติ ปฏิโสตํ คจฺฉตุ, โน เจ ภวิสฺสามิ, อนุโสตํ คจฺฉตู"ติ วตฺวา นทีโสเต ปกฺขิปิ. สา โสตํ ฉินฺทมานา นทีมชฺฌํ คนฺตฺวา มชฺฌฏฺฐาเนเนว ชวสมฺปนฺโน อสฺโส วิย อสีติหตฺถมตฺตฏฺฐานํ ปฏิโสตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ อาวฏฺเฏ นิมุชฺชิตฺวา กาฬนาคราชภวนํ คนฺตฺวา ติณฺณํ พุทฺธานํ ปริโภคปาติโย "กิลิ กิลี"ติ รวํ การยมานา ปหริตฺวา ตาสํ สพฺพเหฏฺฐิมา หุตฺวา อฏฺฐาสิ. กาโฬ นาคราชา ตํ สทฺทํ สุตฺวา "หิยฺโย เอโก พุทฺโธ นิพฺพตฺติ, ปุน อชฺช เอโก นิพฺพตฺโต"ติ วตฺวา อเนเกหิ ปทสเตหิ ถุติโย วทมาโน อุฏฺฐาสิ. ตสฺส กิร มหาปฐวิยา เอกโยชนติคาวุตปฺปมาณํ นภํ ปูเรตฺวา อาโรหนกาโล อชฺช วา หิยฺโย วา ๓- สทิโส อโหสิ. โพธิสตฺโตปิ นทีตีรมฺหิ สุปุปฺผิตสาลวเน ทิวาวิหารํ กตฺวา สายนฺหสมยํ ปุปฺผานํ วณฺฏโต มุจฺจนกาเล เทวตาหิ อลงฺกเตน อฏฺฐูสภวิตฺถาเรน มคฺเคน สีโห วิย วิชมฺภมาโน โพธิรุกฺขาภิมุโข ปายาสิ. นาคยกฺขสุปณฺณาทโย ทิพฺเพหิ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยึสุ, ทิพฺพสงฺคีตาทีนิ ปวตฺตยึสุ, ทสสหสฺสี โลกธาตุ เอกคนฺธา เอกมาลา เอกสาธุการา อโหสิ. ตสฺมึ สมเย โสตฺถิโย นาม ติณหารโก ติณํ อาทาย ปฏิปเถ อาคจฺฉนฺโต มหาปุริสสฺส อาการํ ญตฺวา อฏฺฐ ติณมุฏฺฐิโย อทาสิ. โพธิสตฺโต ติณํ คเหตฺวา โพธิมณฺฑํ อารุยฺห ทกฺขิณทิสาภาเค อุตฺตราภิมุโข อฏฺฐาสิ, ตสฺมึ ขเณ ทกฺขิณจกฺกวาฬํ @เชิงอรรถ: ๑ ม. สุปฺปติฏฺฐํ นาม. ๒ ฉ.ม. นหตฺวา. ๓ สี., อิ. วาติ. โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, อุตฺตรจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต "อิทํ สมฺโพธิปาปุณนฏฺฐานํ น ภวิสฺสติ มญฺเญ"ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปจฺฉิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปุรตฺถิมาภิมุโข อฏฺฐาสิ, ตโต ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ปุรตฺถิมจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. ฐิตฏฺฐิตฏฺฐาเน กิรสฺส เนมิวฏฺฏิปริยนฺเต อกฺกนฺตํ นาภิยา ปติฏฺฐิตมหาสกฏจกฺกํ วิย มหาปฐวี โอนตุนฺนตา อโหสิ. โพธิสตฺโต "อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺฐานํ น ภวิสฺสติ มญฺเญ"ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต อุตฺตรทิสาภาคํ คนฺตฺวา ทกฺขิณาภิมุโข อฏฺฐาสิ, ตโต อุตฺตรจกฺกวาฬํ โอสีทิตฺวา เหฏฺฐา อวีจิสมฺปตฺตํ วิย อโหสิ, ทกฺขิณจกฺกวาฬํ อุลฺลงฺฆิตฺวา อุปริ ภวคฺคปฺปตฺตํ วิย อโหสิ. โพธิสตฺโต "อิทมฺปิ สมฺโพธิปาปุณนฏฺฐานํ น ภวิสฺสติ มญฺเญ"ติ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต ปุรตฺถิมทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปจฺฉิมาภิมุโข อฏฺฐาสิ. ปุรตฺถิมทิสาภาเค ปน สพฺพพุทฺธานํ ปลฺลงฺกฏฺฐานํ อโหสิ, ตํ เนว ฉมฺภติ, น กมฺปติ. โพธิสตฺโต "อิทํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตํ อจลฏฺฐานํ กิเลสปญฺชรวิทฺธํสนฏฺฐานนฺ"ติ ญตฺวา ตานิ ติณานิ อคฺเค คเหตฺวา จาเลสิ, ตาวเทว จุทฺทสหตฺโถ ปลฺลงฺโก อโหสิ. ตานิปิ โข ติณานิ ตถารูเปน สณฺฐาเนน สณฺฐหึสุ, ยถารูปํ สุกุสโล จิตฺตกาโร วา โปตฺถกาโร วา อาลิขิตุมฺปิ สมตฺโถ นตฺถิ. โพธิสตฺโต โพธิกฺขนฺธํ ปิฏฺฐิโต กตฺวา ปุรตฺถาภิมุโข ทฬฺหมานโส หุตฺวา:- "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺฐิ จ อวสิสฺสตุ อุปสุสฺสตุ นิสฺเสสํ สรีเร มํสโลหิตํ. ๑- น เตฺววาหํ สมฺมาสมฺโพธึ อปฺปตฺวา อิมํ ปลฺลงฺกํ ภินฺทิสฺสามี"ติ อสนิสตสนฺนิปาเตนปิ อเภชฺชรูปํ อปราชิตปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย มาโร ปาปิมา "สิทฺธตฺถกุมาโร มยฺหํ วสํ อติกฺกมิตุกาโม, น ทานิสฺส อติกฺกมิตุํ ทสฺสามี"ติ มารพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอตมตฺถํ @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐-๑, ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๔๙. อาโรเจตฺวา มารโฆสนํ นาม โฆสาเปตฺวา มารพลํ อาทาย นิกฺขมิ. สา มารเสนา มารสฺส ปุรโต ทฺวาทสโยชนา โหติ, ทกฺขิณโต จ วามโต จ ทฺวาทสโยชนา, ปจฺฉโต จกฺกวาฬปริยนฺตํ กตฺวา ฐิตา, อุทฺธํ นวโยชนุพฺเพธา โหติ, ยสฺสา อุนฺนทนฺติยา อุนฺนาทสทฺโท โยชนสหสฺสโต ปฏฺฐาย ปฐวิอุนฺทฺริยนสทฺโท วิย สูยติ. อถ มาโร เทวปุตฺโต ทิยฑฺฒโยชนสติกํ คิริเมขลํ นาม หตฺถึ อภิรุหิตฺวา พาหุสหสฺสํ มาเปตฺวา นานาวุธานิ อคฺคเหสิ. อวเสสายปิ มารปริสาย เทฺว ชนา เอกสทิสา เอกสทิสํ อาวุธํ คณฺหนฺตา นาเหสุํ. นานาวณฺณา นานปฺปการมุขา หุตฺวา นานาวุธานิ คณฺหนฺตา โพธิสตฺตํ อชฺโฌตฺถรมานา อาคมํสุ. ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวตา ปน มหาสตฺตสฺส ถุติโย วทมานา อฏฺฐํสุ. สกฺโก เทวราชา วิชยุตฺตรสงฺขํ ธมมาโน อฏฺฐาสิ. โส กิร สงฺโข วีสหตฺถสติโก โหติ, สกึ วาตํ คาหาเปตฺวา ธมิยมาโน จตฺตาโร มาเส สทฺทํ กริตฺวา นิสฺสทฺโท โหติ. มหากาฬนาคราชา อติเรกปทสเตน วณฺณํ วณฺเณนฺโตว อฏฺฐาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ ธารยมาโน อฏฺฐาสิ. มารพเล ปน โพธิมณฺฑํ อุปสงฺกมนฺเต เตสํ เอโกปิ ฐาตุํ นาสกฺขิ, สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนเนว ปลายึสุ. กาโฬ นาม นาคราชาปิ ปฐวิยํ นิมุชฺชิตฺวา ปญฺจโยชนสติกํ มญฺเชริกนาคภวนํ ๑- คนฺตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ มุขํ ปิทหิตฺวา นิปนฺโน, สกฺโก เทวราชาปิ วิชยุตฺตรสงฺขํ ปิฏฺฐิยํ กตฺวา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อฏฺฐาสิ, มหาพฺรหฺมา เสตจฺฉตฺตํ โกฏิยํ คเหตฺวา ๒- พฺรหฺมโลกเมว อคมาสิ. เอกเทวตาปิ ฐาตุํ สมตฺถา นาม นาโหสิ, มหาปุริโส ปน เอกโกว นิสีทิ. มาโรปิ อตฺตโน ปริสํ อาห "ตาตา สุทฺโธทนปุตฺเตน สิทฺธตฺเถน สทิโส อญฺโญ ปุริโส นาม นตฺถิ, มยํ สมฺมุขา ยุทฺธํ ทาตุํ น สกฺขิสฺสาม, ปจฺฉาภาเคน ทสฺสามา"ติ. มหาปุริโสปิ ตีณิ ปสฺสานิ โอโลเกตฺวา สพฺพเทวตานํ ปลาตตฺตา สุญฺญานิ อทฺทส. ปุน อุตฺตรปสฺเสน มารพลํ อชฺโฌตฺถรมานํ ทิสฺวา "อยํ เอตฺตโก ชโน มํ เอกกํ สนฺธาย มหนฺตํ วายามํ กโรติ, อิมสฺมึ ฐาเน @เชิงอรรถ: ๑ อิ.,ม. มนฺทิรนาคภวนํ. ๒ สี. จกฺกวาฬโกฏิยํ ฐเปตฺวา. มยฺหํ มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา อญฺโญ วา โกจิ ญาตโก นตฺถิ, อิมา ปน ทส ปารมิโยว มยฺหํ ทีฆรตฺตํ ปุฏฺฐปริชนสทิสา, ๑- ตสฺมา มยา ปารมิโยว พลคฺคํ ๒- กตฺวา ปารมิสตฺเถเนว ปหริตฺวา อิมํ พลกายํ ๓- วิทฺธํเสตุํ วฏฺฏตี"ติ ทส ปารมิโย อาวชฺชมาโน นิสีทิ. อถ โข มาโร เทวปุตฺโต "วาเตเนว สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี"ติ วาตมณฺฑลํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตงฺขณญฺเญว ปุรตฺถิมาทิเภทา วาตา สมุฏฺฐหิตฺวา อทฺธโยชนโยชนทฺวิโยชนติโยชนปฺปมาณานิ ปพฺพตกูฏานิ ปทาเลตฺวา วนคจฺฉรุกฺขาทีนิ อุทฺธํมูลานิ กตฺวา สมนฺตา คามนิคเม จุณฺณวิจุณฺเณ กาตุํ ๔- สมตฺถาปิ มหาปุริสสฺส ปุญฺญเตเชน วิหตานุภาวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา โพธิสตฺตสฺส จีวรกณฺณมตฺตมฺปิ จาเลตุํ นาสกฺขึสุ. ตโต "อุทเกน นํ อชฺโฌตฺถริตฺวา มาเรสฺสามี"ติ มหาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตสฺสานุภาเวน อุปรูปริ สตปฏลสหสฺสปฏลาทิเภทา วลาหกา อุฏฺฐหิตฺวา วสฺสึสุ. วุฏฺฐิธาราเวเคน ปฐวี ฉิทฺทาวฉิทฺทา อโหสิ. วนรุกฺขาทีนํ อุปริภาเคน มหาเมโฆ อาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส จีวเร อุสฺสาวพินฺทุคหณมตฺตมฺปิ เตเมตุํ นาสกฺขิ. ตโต ปาสาณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, มหนฺตานิ มหนฺตานิ ปพฺพตกูฏานิ ธูมายนฺตานิ ปชฺชลนฺตานิ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพมาลาคุฬภาวํ อาปชฺชึสุ. ตโต ปหรณวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, เอกโตธารา อุภโตธารา อสิสตฺติขุรปฺปาทโย ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ อเหสุํ. ตโต องฺคารวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, กึสุกวณฺณา องฺคารา อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา วิกิรึสุ. ตโต กุกฺกุฬวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, อจฺจุโณฺห อคฺคิวณฺโณ กุกฺกุโฬ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล จนฺทนจุณฺณํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต วาลุกาวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, อติสุขุมา วาลุกา ธูมายนฺตา ปชฺชลนฺตา อากาเสนาคนฺตฺวา มหาสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพปุปฺผานิ หุตฺวา นิปตึสุ. ตโต กลลวสฺสํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตํ กลลํ ธูมายนฺตํ ปชฺชลนฺตํ อากาเสนาคนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ปาทมูเล ทิพฺพวิเลปนํ หุตฺวา นิปตติ. ตโต "อิมินา ภึเสตฺวา สิทฺธตฺถํ ปลาเปสฺสามี"ติ อนฺธการํ สมุฏฺฐาเปสิ, ตํ @เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุตฺตปริชนสทิสา. ๒ ม. ผลกํ. ๓ อิ.,ม. อยํ พลกาโย. ๔ ก. เทตุํ. จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อนฺธการํ วิย มหาตมํ หุตฺวา โพธิสตฺตํ ปตฺวา สูริยปฺปภาวิหตํ วิย อนฺธการํ อนฺตรธายิ. เอวํ โส มาโร อิมาหิ นวหิ วาตวสฺสปาสาณปหรณองฺคารกุกฺกุฬ- วาลุกากลลนฺธการวุฏฺฐีหิ โพธิสตฺตํ ปลาเปตุํ อสกฺโกนฺโต "กึ ภเณ ติฏฺฐถ, อิมํ สิทฺธตฺถกุมารํ คณฺหถ หนถ ปลาเปถา"ติ อตฺตโน ปริสํ อาณาเปตฺวา สยมฺปิ คิริเมขลสฺส หตฺถิโน ขนฺเธ นิสินฺโน จกฺกาวุธํ อาทาย โพธิสตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "สิทฺธตฺถ อุฏฺเฐหิ เอตสฺมา ปลฺลงฺกา, นายํ ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺหํ เอส ปาปุณาตี"ติ อาห. มหาสตฺโต ตสฺส วจนํ สุตฺวา อโวจ "มาร เนว ตยา ทสปารมิโย ปูริตา, น อุปปารมิโย, น ปรมตฺถปารมิโย, นาปิ ปญฺจ มหาปริจฺจาคา ปริจฺจตฺตา, น ญาตตฺถจริยา, น โลกตฺถจริยา, น พุทฺธตฺถจริยา ปูริตา, สพฺพา ตา มยาเยว ปูริตา, ตสฺมา นายํ ปลฺลงฺโก ตุยฺหํ ปาปุณาติ, มยฺเหเวโส ปาปุณาตี"ติ. มาโร กุทฺโธ โกธเวคํ อสหนฺโต มหาปุริสสฺส จกฺกาวุธํ วิสฺสชฺเชสิ, ตํ ตสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺเสว อุปริภาเค มาลาวิตานํ หุตฺวา อฏฺฐาสิ. ตํ กิร ขุรธารํ จกฺกาวุธํ อญฺญทา กุทฺเธน วิสฺสฏฺฐํ เอกคฺฆนปาสาณตฺถมฺเภ วํสกฬีเร วิย ฉินฺทนฺตํ คจฺฉติ, อิทานิ ปน ตสฺมึ มาลาวิตานํ หุตฺวา ฐิเต อวเสสา มารปริสา "อิทานิ สิทฺธตฺโถ ปลฺลงฺกโต วุฏฺฐาย ปลายิสฺสตี"ติ มหนฺตมหนฺตานิ เสลกูฏานิ วิสฺสชฺเชสุํ, ตานิปิ มหาปุริสสฺส ทส ปารมิโย อาวชฺเชนฺตสฺส มาลาคุฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปตึสุ, เทวตา จกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ ฐิตา คีวํ ปสาเรตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา "นฏฺโฐ วต โภ สิทฺธตฺถกุมารสฺส รูปคฺคปฺปตฺโต อตฺตภาโว, กึ นุ โข โส กริสฺสตี"ติ โอโลเกนฺติ. ตโต โพธิสตฺโต "ปูริตปารมีนํ โพธิสตฺตานํ สมฺพุชฺฌนทิวเส ปตฺตปลฺลงฺโก มยฺหํ ปาปุณาตี"ติ วตฺวา ฐิตํ มารํ อาห "มาร ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี"ติ. มาโร "อิเม เอตฺตกาว ชนา สกฺขิโน"ติ มารพลาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. ตสฺมึ ขเณ มารปริสาย "อหํ สกฺขิ อหํ สกฺขี"ติ ปวตฺตสทฺโท ปฐวิอุนฺทฺริยนสทฺทสทิโส อโหสิ. อถ มาโร มหาปุริสํ อาห "สิทฺธตฺถ ตุยฺหํ ทานสฺส ทินฺนภาเว โก สกฺขี"ติ, มหาปุริโส "ตุยฺหํ ตาว ทานสฺส ทินฺนภาเว สเจตนา สกฺขิโน, มยฺหํ ปน อิมสฺมึ ฐาเน สเจตโน โกจิ สกฺขิ นาม นตฺถิ, ติฏฺฐตุ ตาว เม อวเสสอตฺตภาเวสุ ทินฺนทานํ, เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ปน ฐตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ตาว ทินฺนภาเว อเจตนาปิ อยํ ฆนมหาปฐวี สกฺขี"ติ จีวรคพฺภนฺตรโต ทกฺขิณหตฺถํ อภินีหริตฺวา "เวสฺสนฺตรตฺตภาเว ฐตฺวา มยฺหํ สตฺตสตกมหาทานสฺส ทินฺนภาเว ตฺวํ สกฺขิ น สกฺขี"ติ มหาปฐวิยาภิมุขํ หตฺถํ ปสาเรสิ. มหาปฐวี "อหํ เต ตทา สกฺขี"ติ วิรวสเตน วิรวสหสฺเสน วิรวสตสหสฺเสน มารพลํ อวตฺถรมานา วิย อุนฺนทิ. ตโต มหาปุริเส "ทินฺนํ เต สิทฺธตฺถ มหาทานํ อุตฺตมทานนฺ"ติ เวสฺสนฺตรทานํ สมฺมสนฺเต ทิยฑฺฒโยชนสติโก คิริเมขลหตฺถี ชณฺณุเกหิ ปฐวิยํ ปติฏฺฐาสิ, มารปริสา ทิสาวิทิสา ปลายึสุ, เทฺว เอกมคฺเคน คตา นาม นตฺถิ, สีสาภรณานิ เจว นิวตฺถวสนานิ จ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมุขสมฺมุขทิสาหิเยว ปลายึสุ, ตโต เทวสงฺฆา ปลายมานํ มารพลํ ทิสฺวา "มารสฺส ปราชโย ชาโต, สิทฺธตฺถกุมารสฺส ชโย ชาโต, ชยปูชํ กริสฺสามา"ติ เทวตา เทวตานํ นาคา นาคานํ สุปณฺณา สุปณฺณานํ พฺรหฺมาโน พฺรหฺมานํ โฆเสตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา มหาปุริสสฺส สนฺติกํ โพธิปลฺลงฺกํ อาคมํสุ. เอวํ คเตสุ ปน เตสุ:- ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา ชยํ ตทา เทวคณา มเหสิโน. ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา ชยํ ตทา นาคคณา มเหสิโน. ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา ชยํ ตทา สุปณฺณสงฺฆาปิ มเหสิโน. ชโย หิ พุทฺธสฺส สิรีมโต อยํ มารสฺส จ ปาปิมโต ปราชโย อุคฺโฆสยุํ โพธิมณฺเฑ ปโมทิตา ชยํ ตทา พฺรหฺมคณา มเหสิโนติ. อวเสสา ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา มาลาคนฺธวิเลปเนหิ ปูชยมานา นานปฺปการา จ ถุติโย วทมานา อฏฺฐํสุ. เอวํ ธรมาเนเยว สูริเย มหาปุริโส มารพลํ วิธมิตฺวา จีวรูปริ ปตมาเนหิ โพธิรุกฺขงฺกุเรหิ รตฺตปวาฬเลหิ วิย ปูชิยมาโน ปฐมยาเม ปุพฺพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ญาณํ โอตาเรสิ. อถสฺส ทฺวาทสปทิกํ ปจฺจยาการํ วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อนุโลมปฏิโลมโต สมฺมสนฺตสฺส ทสสหสฺสี โลกธาตุ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ สงฺกมฺปิ. มหาปุริเส ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ อุนฺนาเทตฺวา อรุณุคฺคมนเวลาย สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเต สกลา ทสสหสฺสี โลกธาตุ อลงฺกตปฏิยตฺตา อโหสิ. ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ๑- ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ตถา ปจฺฉิมจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ปาจีนจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, อุตฺตรจกฺกวาฬมุขวฏฺฏิยํ อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา ทกฺขิณจกฺกวาฬมุขวฏฺฏึ ปหรนฺติ, ปฐวิตเล อุสฺสาปิตานํ ธชานํ ปฏากา พฺรหฺมโลกํ อาหจฺจ อฏฺฐํสุ, พฺรหฺมโลเก พทฺธานํ ธชานํ ปฏากา ปฐวิตเล ปติฏฺฐหึสุ, ทสสหสฺเสสุ จกฺกวาเฬสุ @เชิงอรรถ: ๑ สี. ปฏากานํ โกฏิโย. ปุปฺผูปคา รุกฺขา ปุปฺผํ คณฺหึสุ, ผลูปคา รุกฺขา ผลปิณฺฑิภารสหิตา อเหสุํ. ขนฺเธสุ ขนฺธปทุมานิ ปุปฺผึสุ, สาขาสุ สาขาปทุมานิ, ลตาสุ ลตาปทุมานิ, อากาเส โอลมฺพกปทุมานิ, ฆนสิลาตลานิ ภินฺทิตฺวา อุปรูปริ สตปตฺตานิ หุตฺวา ทณฺฑกปทุมานิ อุฏฺฐหึสุ. ทสสหสฺสี โลกธาตุ วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺฐมาลาคุฬา วิย สุสนฺถตปุปฺผสนฺถาโร วิย จ ปุปฺผาภิกิณฺณา อโหสิ. จกฺกวาฬนฺตเรสุ อฏฺฐโยชนสหสฺสา โลกนฺตริกนิรยา สตฺตสูริยปฺปภาหิปิ ๑- อโนภาสิตปุพฺพา ตทา เอโกภาสา อเหสุํ, จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร มหาสมุทฺโท มธุโรทโก อโหสิ, นทิโย น ปวตฺตึสุ, ชจฺจนฺธา รูปานิ ปสฺสึสุ, ชาติพธิรา สทฺทํ สุณึสุ, ชาติปีฐสปฺปิโน ปทสา คจฺฉึสุ, อนฺทุพนฺธนาทีนิ ฉิชฺชิตฺวา ปตึสุ. เอวํ อปริมาเณน สิริวิภเวน ปูชิยมาโน มหาปุริโส อเนกปฺปกาเรสุ อจฺฉริยธมฺเมสุ ปาตุภูเตสุ สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สพฺพพุทฺเธหิ อวิชหิตํ อุทานํ อุทาเนสิ:- "อเนกชาติสํสารํ สนฺธาวิสฺสํ อนิพฺพิสํ คหการํ คเวสนฺโต ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนํ. คหการก ทิฏฺโฐสิ ปุน เคหํ น กาหสิ สพฺพา เต ผาสุกา ภคฺคา คหกูฏํ วิสงฺขตํ วิสงฺขารคตํ จิตฺตํ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ. ๒- อิติ ตุสิตภวนโต ปฏฺฐาย ยาว อยํ โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติ, เอตฺตกํ ฐานํ อวิทูเรนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. อวิทูเรนิทานกถา นิฏฺฐิตา. -------------- @เชิงอรรถ: ๑ สี. อตฺถโยชนสหสฺสโลกนฺตริกนิรเย สตฺตา สูริยปภาหิปิ. ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓/๔๔. ๓. สนฺติเกนิทานกถา "สนฺติเกนิทานํ ปน `เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม.' `เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายนฺ'ติ จ เอวํ (๑)- ตสฺมึ ตสฺมึ ฐาเนเยว ลพฺภตี"ติ วุตฺตํ. กิญฺจาปิ เอวํ วุตฺตํ, อถ โข ปน ตมฺปิ อาทิโต ปฏฺฐาย เอวํ เวทิตพฺพํ:- อุทานญฺหิ อุทาเนตฺวา ชยปลฺลงฺเก นิสินฺนสฺส ภควโต เอตทโหสิ "อหํ กปฺปสตสหสฺสาธิกานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ อิมสฺส ปลฺลงฺกสฺส การณา สนฺธาวึ, เอตฺตกํ เม กาลํ อิมสฺเสว ปลฺลงฺกสฺส การณา อลงฺกตสีสํ คีวาย ฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ, สุอญฺชิตานิ อกฺขีนิ หทยมํสญฺจ อุปฺปาเฏตฺวา ทินฺนํ, ชาลีกุมารสทิสา ปุตฺตา กณฺหาชินกุมาริสทิสา ธีตโร มทฺทีเทวิสทิสา ภริยาโย จ ปเรสํ ทาสตฺถาย ทินฺนา, อยํ เม ปลฺลงฺโก ชยปลฺลงฺโก ถิรปลฺลงฺโก, ๒- เอตฺถ เม นิสินฺนสฺส สงฺกปฺปา ปริปุณฺณา, น ตาว อิโต วุฏฺฐหิสฺสามี"ติ อเนกโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติโย สมาปชฺชนฺโต สตฺตาหํ ตตฺเถว นิสีทิ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ "อถ โข ภควา สตฺตาหํ เอกปลฺลงฺเกน นิสีทิ วิมุตฺติสุขปฏิสํเวที"ติ. ๓- อถ เอกจฺจานํ เทวตานํ "อชฺชาปิ นูน สิทฺธตฺถสฺส กตฺตพฺพกิจฺจํ อตฺถิ, ปลฺลงฺกสฺมิญฺหิ อาลยํ น วิชหตี"ติ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ. สตฺถา เทวตานํ ปริวิตกฺกํ ญตฺวา ตาสํ วิตกฺกวูปสมตฺถํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ยมกปาฏิหาริยํ ทสฺเสสิ. มหาโพธิมณฺเฑ หิ กตปาฏิหาริยญฺจ ญาติสมาคเม กตปาฏิหาริยญฺจ ปาถิกปุตฺตสมาคเม ๔- กตปาฏิหาริยญฺจ สพฺพํ คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตยมกปาฏิหาริยสทิสํ อโหสิ. เอวํ สตฺถา อิมินา ปาฏิหาริเยน เทวตานํ วิตกฺกํ วูปสเมตฺวา ปลฺลงฺกโต อีสกํ ปาจีนนิสฺสิเต อุตฺตรทิสาภาเค ฐตฺวา "อิมสฺมึ วต เม ปลฺลงฺเก สพฺพญฺญุตํ ปฏิวิทฺธนฺ"ติ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปูริตานํ ปารมีนํ พลาธิคมฏฺฐานํ ๕- ปลฺลงฺกํ โพธิรุกฺขญฺจ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ @เชิงอรรถ: ๑ อิ.,ม. เตสุ เตสุ ฐาเนสุ วิหรโต. ๒ สี.,อิ. วรปลฺลงฺโก. ๓ วิ. @มหา.๔/๑/๑,ขุ.อุ.๒๕/๑/๙๓. ๔ สี.,อิ.,ม. ปาฏิกปุตฺตสมาคเม. ๕ สี.,อิ. ผลา..... โอโลกยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ อนิมิสเจติยํ นาม ชาตํ. อถ สตฺถา ปลฺลงฺกสฺส จ ฐิตฏฺฐานสฺส จ อนฺตรา จงฺกมํ มาเปตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมโต อายตเน ๑- รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ, ตํ ฐานํ รตนจงฺกมเจติยํ นาม ชาตํ. จตุตฺเถ ปน สตฺตาเห โพธิโต ปจฺฉิมุตฺตรทิสาภาเค เทวตา รตนฆรํ มาปยึสุ, ตตฺถ ภควา ปลฺลงฺเกน นิสีทิตฺวา อภิธมฺมปิฏกํ วิเสสโต เจตฺถ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานํ วิจินนฺโต สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. อาภิธมฺมิกา ปนาหุ "รตนฆรํ นาม น สตฺตรตนมยํ เคหํ, สตฺตนฺนํ ปน ปกรณานํ สมฺมสิตฏฺฐานํ `รตนฆรนฺ'ติ วุจฺจตี"ติ. ยสฺมา ปเนตฺถ อุโภเปเต ปริยาเยน ยุชฺชนฺติ, ตสฺมา อุภยมฺเปตํ คเหตพฺพเมว. ตโต ปฏฺฐาย ปน ตํ ฐานํ รตนฆรเจติยํ นาม ชาตํ. เอวํ สตฺถา โพธิสมีเปเยว จตฺตาริ สตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา ปญฺจเม สตฺตาเห โพธิรุกฺขมูลา เยน อชปาลนิโครฺโธ เตนุปสงฺกมิ, ตตฺราปิ ธมฺมํ วิจินนฺโต วิมุตฺติสุขญฺจ ปฏิสํเวเทนฺโต นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย มาโร ปาปิมา "เอตฺตกํ กาลํ อนุพนฺธนฺโต โอตาราเปกฺโขปิ อิมสฺส น กิญฺจิ ขลิตํ อทฺทสํ, อติกฺกนฺโต ทานิ เอส มม วสนฺ"ติ โทมนสฺสปฺปตฺโต มหามคฺเค นิสีทิตฺวา โสฬส การณานิ จินฺเตนฺโต ภูมิยํ โสฬส เลขา อากฑฺฒิ:- "อหํ เอโส วิย ทานปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ เอกํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา "อหํ เอโส วิย สีลปารมึ ฯเปฯ เนกฺขมฺมปารมึ, ปญฺญาปารมึ, วีริยปารมึ, ขนฺติปารมึ, สจฺจปารมี, อธิฏฺฐานปารมึ, เมตฺตาปารมึ, อุเปกฺขาปารมึ น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ ทสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา "อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺติญาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ เอกาทสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. ตถา "อหํ เอโส วิย อสาธารณสฺส อาสยานุสยญาณสฺส ฯเปฯ มหากรุณาสมาปตฺติญาณสฺส, ยมกปาฏิหาริยญาณสฺส, อนาวรณญาณสฺส @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อายเต. สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปฏิเวธาย อุปนิสฺสยภูตา ทส ปารมิโย น ปูเรสึ, เตนมฺหิ อิมินา สทิโส น ชาโต"ติ โสฬสมํ เลขํ อากฑฺฒิ. เอวํ มาโร อิเมหิ การเณหิ มหามคฺเค โสฬส เลขา อากฑฺฒิตฺวา นิสีทิ. ตสฺมึ จ สมเย ตณฺหา อรติ รคา จาติ ติสฺโส มารธีตโร ๑- "ปิตา โน น ปญฺญายติ, กหํ นุ โข เอตรหี"ติ โอโลกยมานา ตํ โทมนสฺสปฺปตฺตํ ภูมึ เลขมานํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปิตุ สนฺติกํ คนฺตฺวา "กสฺมา ตาต ตฺวํ ทุกฺขี ทุมฺมโน"ติ ปุจฺฉึสุ. "อมฺมา อยํ มหาสมโณ มยฺหํ วสํ อติกฺกนฺโต, เอตฺตกํ กาลํ โอโลเกนฺโต โอตารมสฺส ทฏฺฐุํ นาสกฺขึ, เตนมฺหิ ทุกฺขี ทุมฺมโน"ติ. "ยทิ เอวํ มา จินฺตยิตฺถ, มยเมตํ อตฺตโน วเส กตฺวา อาทาย อาคมิสฺสามา"ติ อาหํสุ. น สกฺกา อมฺมา เอส เกนจิ วเส กาตุํ, อจลาย สทฺธาย ปติฏฺฐิโต เอส ปุริโสติ. "ตาต มยํ อิตฺถิโย นาม อิทาเนว นํ ราคปาสาทีหิ พนฺธิตฺวา อาเนสฺสาม, ตุเมฺห มา จินฺตยิตฺถา"ติ วตฺวา ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา"ติ อาหํสุ. ภควา เนว ตาสํ วจนํ มนสิ อกาสิ, น อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา โอโลเกสิ, อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺติยา วิเวกสุขญฺเญว อนุภวนฺโต นิสีทิ. ปุน มารธีตโร "อุจฺจาวจา โข ปุริสานํ อธิปฺปายา, เกสญฺจิ กุมาริกาสุ เปมํ โหติ, เกสญฺจิ ปฐมวเย ฐิตาสุ, เกสญฺจิ มชฺฌิมวเย ฐิตาสุ, เกสญฺจิ ปจฺฉิมวเย ฐิตาสุ, ยนฺนูน มยํ นานปฺปกาเรหิ รูเปหิ ปโลเภตฺวา คเณฺหยฺยามา"ติ เอกเมกา กุมาริกวณฺณาทิวเสน สกํ สกํ อตฺตภาวํ อภินิมฺมินิตฺวา กุมาริกา, อวิชาตา, สกึ วิชาตา, ทุวิชาตา, มชฺฌิมิตฺถิโย, มหิตฺถิโย จ หุตฺวา ฉกฺขตฺตุํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "ปาเท เต สมณ ปริจาเรมา"ติ อาหํสุ. ตมฺปิ ภควา น มนสากาสิ, ยถา ตํ อนุตฺตเร อุปธิสงฺขเย วิมุตฺโต. เกจิ ปนาจริยา วทนฺติ "ตา มหิตฺถิภาเวน อุปคตา ทิสฺวา ภควา `เอตา ขณฺฑทนฺตา ปลิตเกสา โหนฺตู'ติ อธิฏฺฐาสี"ติ. ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ภควา เอวรูปํ อธิฏฺฐานํ อกาสิ, ภควา ปน "อเปถ ตุเมฺห, กึ ทิสฺวา เอวํ @เชิงอรรถ: ๑ สํ. ส. ๑๕/๑๖๑/๑๕๑. วายมถ, เอวรูปํ นาม อวีตราคาทีนํ ปุรโต กาตุํ วฏฺฏติ. ตถาคตสฺส ปน ราโค ปหีโน, โทโส ปหีโน, โมโห ปหีโน"ติ อตฺตโน กิเลสปฺปหานํ อารพฺภ:- "ยสฺส ชิตํ นาวชียติ ชิตมสฺส โน ยาติ โกจิ โลเก ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถ. ยสฺส ชาลินี วิสตฺติกา ตณฺหา นตฺถิ กุหิญฺจิ เนตเว ตํ พุทฺธมนนฺตโคจรํ อปทํ เกน ปเทน เนสฺสถา"ติ ๑- อิมา ธมฺมปเท พุทฺธวคฺเค เทฺว คาถา วทนฺโต ธมฺมํ เทเสสิ. ตา "สจฺจํ กิร โน ปิตา อโวจ, `อรหํ สุคโต โลเก, น ราเคน สุวานโย'ติอาทีนิ ๒- วตฺวา ปิตุ สนฺติกํ อาคมึสุ. ภควาปิ ตตฺเถว สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ตโต มุจลินฺทมูลํ อคมาสิ. ตตฺถ สตฺตาหวทฺทลิกาย อุปฺปนฺนาย สีตาทิปฏิพาหนตฺถํ มุจลินฺเทน นาม นาคราเชน สตฺตกฺขตฺตุํ โภเคหิ ปริกฺขิตฺโต อสมฺพาธาย คนฺธกุฏิยํ วิหรนฺโต วิย วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน สตฺตาหํ วีตินาเมตฺวา ราชายตนํ อุปสงฺกมิตฺวา ตตฺถปิ วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโนเยว สตฺตาหํ วีตินาเมสิ. เอตฺตาวตา สตฺต สตฺตาหานิ ปริปุณฺณานิ. เอตฺถนฺตเรเนว มุขโธวนํ, น สรีรปฏิชคฺคนํ, น อาหารกิจฺจํ อโหสิ, ฌานสุขผลสุเขเนว จ วีตินาเมสิ. อถสฺส ตสฺมึ สตฺตสตฺตาหมตฺถเก เอกูนปญฺญาสติเม ทิวเส ตตฺถ นิสินฺนสฺส "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ จิตฺตํ อุทปาทิ. สกฺโก เทวานมินฺโท อคทหรีตกํ อาหริตฺวา อทาสิ, สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิ, เตนสฺส สรีรวลญฺโช อโหสิ. อถสฺส สกฺโกเยว @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๗๙-๘๐/๔๙. ๒ สํ.ส. ๑๕/๑๖๑/๑๕๐. นาคลตาทนฺตกฏฺฐญฺเจว มุขโธวโนทกญฺจ อทาสิ. สตฺถา ตํ ทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวาว อโนตตฺตทโหทเกน มุขํ โธวิตฺวา ตตฺเถว ราชายตนมูเล นิสีทิ. ตสฺมึ สมเย ตปุสฺสภลฺลิกา ๑- นาม เทฺว วาณิชา ปญฺจหิ สกฏสเตหิ อุกฺกลา ชนปทา มชฺฌิมเทสํ คจฺฉนฺตา ปุพฺเพ อตฺตโน ญาติสาโลหิตาย เทวตาย สกฏานิ สนฺนิรุมฺภิตฺวา สตฺถุ อาหารสมฺปาทเน อุสฺสาหิตา มนฺถญฺจ มธุปิณฺฑิกญฺจ อาทาย "ปฏิคฺคณฺหาตุ โน ภนฺเต ภควา อิมํ อาหารํ อนุกมฺปํ อุปาทายา"ติ สตฺถารํ อุปนาเมตฺวา อฏฺฐํสุ. ภควา ปายาสปฏิคฺคหณทิวเสเยว ปตฺตสฺส อนฺตรหิตตฺตา "น โข ตถาคตา หตฺเถสุ ปฏิคฺคณฺหนฺติ, กิมฺหิ นุ โข อหํ ปฏิคฺคเณฺหยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ. อถสฺส จิตฺตํ ญตฺวา จตูหิ ทิสาหิ จตฺตาโร มหาราชาโน อินฺทนีลมณิมเย ปตฺเต อุปนาเมสุํ, ภควา เต ปฏิกฺขิปิ. ปุน มุคฺควณฺณเสลมเย จตฺตาโร ปตฺเต อุปนาเมสุํ. ภควา จตุนฺนมฺปิ มหาราชานํ สทฺธานุรกฺขณตฺถาย จตฺตาโรปิ ปตฺเต ปฏิคฺคเหตฺวา อุปรูปริ ฐเปตฺวา "เอโก โหตู"ติ อธิฏฺฐาสิ, จตฺตาโรปิ มุขวฏฺฏิยํ ปญฺญายมานเลขา หุตฺวา มชฺฌิมปฺปมาเณน เอกตฺตํ อุปคมึสุ. ภควา ตสฺมึ ปจฺจคฺเฆ เสลมเย ปตฺเต อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุญฺชิตฺวา อนุโมทนํ อกาสิ. เต เทฺว ภาตโร วาณิชา พุทฺธญฺจ ธมฺมญฺจ สรณํ คนฺตฺวา เทฺววาจิกา อุปาสกา อเหสุํ. อถ เนสํ "เอกํ โน ภนฺเต ปริจริตพฺพฏฺฐานํ เทถา"ติ วทนฺตานํ ทกฺขิณหตฺเถน อตฺตโน สีสํ ปรามสิตฺวา เกสธาตุโย อทาสิ. เต อตฺตโน นคเร ตา ธาตุโย สุวณฺณสมุคฺคสฺส อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา เจติยํ ปติฏฺฐาเปสุํ. สมฺมาสมฺพุทฺโธ ปน ตโต วุฏฺฐาย ปุน อชปาลนิโคฺรธเมว คนฺตฺวา นิโคฺรธมูเล นิสีทิ. อถสฺส ตตฺถ นิสินฺนมตฺตสฺเสว อตฺตนา อธิคตธมฺมสฺส คมฺภีรตํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺโณ "กิจฺเฉน อธิคโต โข มยายํ ธมฺโม"ติ ปเรสํ อเทเสตุกามตาการปฺปตฺโต วิตกฺโก อุทปาทิ. อถ โข พฺรหฺมา สหมฺปติ "นสฺสติ วต โภ โลโก, วินสฺสติ วต โภ โลโก"ติ ทสหิ จกฺกวาฬสหสฺเสหิ สกฺกสุยามสนฺตุสิตนิมฺมานรติวสวตฺติมหาพฺรหฺมาโน อาทาย @เชิงอรรถ: ๑. สี.,อิ. ตปสฺสุ,... สตฺถุ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา "เทเสตุ ภนฺเต ภควา ธมฺมนฺ"ติอาทินา นเยน ธมฺมเทสนํ อายาจิ. สตฺถา ตสฺส ปฏิญฺญํ ทตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปฐมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ จินฺเตนฺโต "อาฬาโร ปณฺฑิโต, โส อิมํ ธมฺมํ ขิปฺปํ อาชานิสฺสตี"ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา ปุน โอโลเกนฺโต ตสฺส สตฺตาหกาลงฺกตภาวํ ญตฺวา อุทกํ อาวชฺเชสิ. ตสฺสาปิ อภิโทสกาลงฺกตภาวํ ญตฺวา "พหูปการา โข เม ปญฺจวคฺคิยา ภิกฺขู"ติ ปญฺจวคฺคิเย อารพฺภ มนสิกตฺวา "กหํ นุ โข เต เอตรหิ วิหรนฺตี"ติ อาวชฺเชนฺโต "พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย"ติ ญตฺวา กติปาหํ โพธิมณฺฑสามนฺตาเยว ปิณฺฑาย จรนฺโต วิหริตฺวา "อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ พาราณสึ คนฺตฺวา ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสฺสามี"ติ ปกฺขสฺส จาตุทฺทสิยํ ปจฺจูสสมเย ปจฺจุฏฺฐาย ปภาตาย รตฺติยา กาลสฺเสว ปตฺตจีวรมาทาย อฏฺฐารสโยชนมคฺคํ ปฏิปนฺโน อนฺตรามคฺเค อุปกํ นาม อาชีวกํ ทิสฺวา ตสฺส อตฺตโน พุทฺธภาวํ อาจิกฺขิตฺวา ตํ ทิวสเมว สายนฺหสมเย อิสิปตนํ สมฺปาปุณิ. ปญฺจวคฺคิยา ตถาคตํ ทูรโตว อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ อาวุโส สมโณ โคตโม ปจฺจยพาหุลฺลาย อาวตฺติตฺวา ปริปุณฺณกาโย ปีณินฺทฺริโย ๑- สุวณฺณวณฺโณ หุตฺวา อาคจฺฉติ, อิมสฺส วนฺทนาทีนิ น กริสฺสาม, มหากุลปฺปสุโต โข ปเนส อาสนาภิหารํ อรหติ, เตนสฺส อาสนมตฺตํ ปญฺญาเปสฺสามา"ติ กติกํ อกํสุ. ภควา สเทวกสฺส โลกสฺส จิตฺตาจารชานนสมตฺเถน ญาเณน "กึ นุ โข อิเม จินฺตยึสู"ติ อาวชฺเชตฺวา จิตฺตํ อญฺญาสิ, อถ เตสุ สพฺพเทวมนุสฺเสสุ อโนทิสฺสกวเสน ผรณสมตฺถํ เมตฺตจิตฺตํ สงฺขิปิตฺวา โอทิสฺสกวเสน เมตฺตจิตฺเตน ผริ. เต ภควตา เมตฺตจิตฺเตน สมฺผุฏฺฐา ตถาคเต อุปสงฺกมนฺเต สกาย กติกาย สณฺฐาตุํ อสกฺโกนฺตา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อภิวาทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อกํสุ, สมฺมาสมฺพุทฺธภาวํ ปนสฺส อชานนฺตา เกวลํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรึสุ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ปีณิตินฺทฺริโย. อถ เน ภควา "มา ภิกฺขเว ตถาคตํ นาเมน จ อาวุโสวาเทน จ สมุทาจรถ. อรหํ ภิกฺขเว ตถาคโต สมฺมาสมฺพุทฺโธ"ติ อตฺตโน พุทฺธภาวํ ญาเปตฺวา ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน อุตฺตราสาฬฺหนกฺขตฺตโยเค วตฺตมาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ ปริวุโต ปญฺจวคฺคิยตฺเถเร อามนฺเตตฺวา ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ฉญาณวิชมฺภนํ ๑- อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺตนฺตํ ๒- เทเสสิ. เตสุ โกณฺฑญฺญตฺเถโร เทสนานุสาเรน ญาณํ เปเสนฺโต สุตฺตปริโยสาเน อฏฺฐารสหิ พฺรหฺมโกฏีหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. สตฺถา ตตฺเถว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุนทิวเส วปฺปตฺเถรํ โอวทนฺโต วิหาเรเยว นิสีทิ, เสสา จตฺตาโรปิ ปิณฺฑาย จรึสุ. วปฺปตฺเถโร ปุพฺพเณฺหเยว โสตาปตฺติผลํ ปาปุณิ. เอเตเนวุปาเยน ปุนทิวเส ภทฺทิยตฺเถรํ, ปุนทิวเส มหานามตฺเถรํ, ปุนทิวเส อสฺสชิตฺเถรนฺติ สพฺเพ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาเปตฺวา ปญฺจมิยํ ปกฺขสฺส ปญฺจปิ เถเร สนฺนิปาเตตฺวา อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺตํ ๓- เทเสสิ, เทสนาปริโยสาเน ปญฺจปิ เถรา อรหตฺเต ปติฏฺฐหึสุ. อถ สตฺถา ยสสฺส กุลปุตฺตสฺส อุปนิสฺสยํ ทิสฺวา ตํ รตฺติภาเค นิพฺพิชฺชิตฺวา เคหํ ปหาย นิกฺขนฺตํ "เอหิ ยสา"ติ ปกฺโกสิตฺวา ตสฺมึเยว รตฺติภาเค โสตาปตฺติผเล, ปุนทิวเส อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา อปเรปิ ตสฺส สหายเก จตุปฺปญฺญาสชเน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปสิ. เอวํ โลเก เอกสฏฺฐิยา อรหนฺเตสุ ชาเตสุ สตฺถา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา "จรถ ภิกฺขเว จาริกนฺ"ติ สฏฺฐิภิกฺขู ทิสาสุ เปเสตฺวา สยํ อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึสภทฺทวคฺคิยกุมาเร วิเนสิ. เตสุ สพฺพปจฺฉิมโก โสตาปนฺโน, สพฺพุตฺตโม อนาคามี อโหสิ. เตปิ สพฺเพ เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพาเชตฺวา ทิสาสุ เปเสตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา คยาสีเส นิสีทาเปตฺวา อาทิตฺตปริยายเทสนาย ๔- @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สญฺญาณวิชมฺภนํ. ๒ วิ. มหา. ๔/๑๐-๒๔/๑๐-๒๐, สํ. มหา. @๑๙/๖๐๘๑-๙๐/๓๖๗-๗๖. ๓ วิ. มหา. ๔/๑๓-๒๓/๑๓-๒๐, สํ.ข.๑๗/๕๙/๕๕-๖. ๔ วิ. มหา. @๔/๕๕/๔๔-๕, สํ. สฬา.๑๘/๒๘/๑๗-๘. อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เตน อรหนฺตสหสฺเสน ปริวุโต "พิมฺพิสารรญฺโญ ทินฺนปฏิญฺญํ โมเจสฺสามี"ติ ราชคหนครูปจาเร ลฏฺฐิวนุยฺยานํ อคมาสิ. ราชา อุยฺยานปาลสฺส สนฺติกา "สตฺถา อาคโต"ติ สุตฺวา ทฺวาทสนหุเตหิ พฺราหฺมณคหปติเกหิ ปริวุโต สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา จกฺกวิจิตฺตตเลสุ สุวณฺณปฏฺฏวิตานํ วิย ปภาสมุทยํ วิสฺสชฺเชนฺเตสุ ตถาคตสฺส ปาเทสุ สิรสา นิปติตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ สทฺธึ ปริสาย. อถ โข เตสํ พฺราหฺมณคหปติกานํ เอตทโหสิ "กึ นุ โข มหาสมโณ อุรุเวลกสฺสเป พฺรหฺมจริยํ จรติ, อุทาหุ อุรุเวลกสฺสโป มหาสมเณ"ติ. ภควา เตสํ เจตสา เจโตปริวิตกฺกมญฺญาย อุรุเวลกสฺสปํ คาถาย อชฺฌภาสิ:- "กิเมว ทิสฺวา อุรุเวลวาสิ ปหาสิ อคฺคึ กิสโกวทาโน ปุจฺฉามิ ตํ กสฺสป เอตมตฺถํ กถํ ปหีนํ ตว อคฺคิหุตฺตนฺ"ติ. ๑- เถโรปิ ภควโต อธิปฺปายํ วิทิตฺวา:- "รูเป จ สทฺเท จ อโถ รเส จ กามิตฺถิโย จาภิวทนฺติ ยญฺญา เอตํ มลนฺตี อุปธีสุ ญตฺวา ตสฺมา น ยิฏฺเฐ น หุเต อรญฺชินฺ"ติ ๑- อิมํ คาถํ วตฺวา อตฺตโน สาวกภาวปฺปกาสนตฺถํ ตถาคตสฺส ปาทปิฏฺเฐ สีสํ ฐเปตฺวา "สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี"ติ วตฺวา เอกตาลํ ทฺวิตาลํ ติตาลนฺติ ยาว สตฺตตาลปฺปมาณํ สตฺตกฺขตฺตุํ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา โอรุยฺห ตถาคตํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ตํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวา มหาชโน "อโห มหานุภาวา พุทฺธา, เอวญฺหิ ถามคตทิฏฺฐิโก นาม `อรหา'ติ มญฺญมาโน อุรุเวลกสฺสโปปิ ทิฏฺฐิชาลํ ภินฺทิตฺวา ตถาคเตน ทมิโต"ติ สตฺถุ คุณกถํเยว กเถสิ. ภควา "นาหํ อิทานิเยว อุรุเวลกสฺสปํ ทเมมิ, อตีเตปิ เอส มยา @เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๕๕/๔๗. ทมิโต"ติ วตฺวา อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา มหานารทกสฺสปชาตกํ ๑- กเถตฺวา จตฺตาริ สจฺจานิ ปกาเสสิ. ราชา เอกาทสหิ นหุเตหิ สทฺธึ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ, เอกนหุตํ อุปาสกตฺตํ ปฏิเวเทสิ. ราชา สตฺถุ สนฺติเก นิสินฺโนเยว ปญฺจ อสฺสาสเก ๒- ปเวเทตฺวา สรณํ คนฺตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภควนฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ปกฺกามิ. ปุนทิวเส เยหิ จ ภควา หิยฺโย ทิฏฺโฐ, เยหิ จ อทิฏฺโฐ, เต สพฺเพปิ ราชคหวาสิโน อฏฺฐารสโกฏิสงฺขา มนุสฺสา ตถาคตํ ทฏฺฐุกามา ปาโตว ราชคหโต ลฏฺฐิวนุยฺยานํ อคมํสุ. ติคาวุโต มคฺโค นปฺปโหสิ, สกลลฏฺฐิวนุยฺยานํ นิรนฺตรํ ผุฏํ อโหสิ. มหาชโน ทสพลสฺส รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ อตฺตภาวํ ปสฺสนฺโตปิ ติตฺตึ กาตุํ นาสกฺขิ. วณฺณภูมิ นาเมสา. เอวรูเปสุ หิ ฐาเนสุ ภควโต ลกฺขณานุพฺยญฺชนาทิปฺปเภทา สพฺพาปิ รูปกายสิรี วณฺเณตพฺพา. เอวํ รูปโสภคฺคปฺปตฺตํ ทสพลสฺส สรีรํ ปสฺสมาเนน มหาชเนน นิรนฺตรํ ผุเฏ อุยฺยาเน จ คมนมคฺเค จ เอกภิกฺขุสฺสปิ นิกฺขมโนกาโส นาโหสิ. ตํ ทิวสํ กิร ภควโต ภตฺตํ ฉินฺนํ ภเวยฺย, ตสฺมา "ตํ มา อโหสี"ติ สกฺกสฺส นิสินฺนาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ, โส อาวชฺชมาโน ตํ การณํ ญตฺวา มาณวกวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา พุทฺธธมฺมสํฆปฏิสํยุตฺตา ถุติโย วทมาโน ทสพลสฺส ปุรโต โอตริตฺวา เทวานุภาเวน โอกาสํ กตฺวา:- "ทนฺโต ทนฺเตหิ สห ปุราณชฏิเลหิ วิปฺปมุตฺโต วิปฺปมุตฺเตหิ สิงฺคีนิกฺขสุวณฺโณ ราชคหํ ปาวิสิ ภควา. มุตฺโต มุตฺเตหิ ฯเปฯ ติณฺโณ ติณฺเณหิ ฯเปฯ สนฺโต สนฺเตหิ ฯเปฯ ราชคหํ ปาวิสิ ภควา. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๑๑๕๓-๑๓๔๕/๒๔๖-๒๖๖. ๒ ม. อาสีสเก. ทสวาโส ทสพโล ทสธมฺมวิทู ทสภิ จุเปโต โส ทสสตปริวาโร ราชคหํ ปาวิสิ ภควา"ติ ๑- อิมาหิ คาถาหิ สตฺถุ วณฺณํ วทมาโน ปุรโต ปายาสิ. ตทา มหาชโน มาณวกสฺส รูปสิรึ ทิสฺวา "อติวิย อภิรูโป วตายํ มาณวโก, น โข ปน อเมฺหหิ ทิฏฺฐปุพฺโพ"ติ จินฺเตตฺวา "กุโต อยํ มาณวโก, กสฺส วา อยนฺ"ติ อาห. ตํ สุตฺวา มาณโว:- "โย ธีโร สพฺพธิ ทนฺโต สุทฺโธ อปฺปฏิปุคฺคโล อรหํ สุคโต โลเก ตสฺสาหํ ปริจารโก"ติ ๒- คาถมาห. สตฺถา สกฺเกน กโตกาสํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวุโต ราชคหํ ปาวิสิ. ราชา พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา "อหํ ภนฺเต ตีณิ รตนานิ วินา วสิตุํ น สกฺขิสฺสามิ, เวลาย วา อเวลาย วา ภควโต สนฺติกํ อาคมิสฺสามิ, ลฏฺฐิวนุยฺยานญฺจ นาม อติทูเร, อิทํ ปน อมฺหากํ เวฬุวนุยฺยานํ นาติทูรํ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ พุทฺธารหํ เสนาสนํ. อิทํ เม ภนฺเต ภควา ปฏิคฺคณฺหาตู"ติ สุวณฺณภิงฺคาเรน ปุปฺผคนฺธวาสิตํ มณิวณฺณํ อุทกมาทาย เวฬุวนุยฺยานํ ปริจฺจชนฺโต ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตสิ. ตสฺมึ อาราเม ปฏิคฺคหิเตเยว "พุทฺธสาสนสฺส มูลานิ โอติณฺณานี"ติ มหาปฐวี กมฺปิ. ชมฺพุทีปตลสฺมิญฺหิ ฐเปตฺวา เวฬุวนํ อญฺญํ มหาปฐวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. ตมฺพปณฺณิทีเปปิ ฐเปตฺวา มหาวิหารํ อญฺญํ ปฐวึ กมฺเปตฺวา คหิตเสนาสนํ นาม นตฺถิ. สตฺถา เวฬุวนารามํ ปฏิคฺคเหตฺวา รญฺโญ อนุโมทนํ กตฺวา อุฏฺฐายาสนา ภิกฺขุสํฆปริวุโต เวฬุวนํ อคมาสิ. @เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๕๘/๔๙. ๒ วิ. มหา. ๔/๕๘/๕๐. ตสฺมึ โข ปน สมเย สาริปุตฺโต จ โมคฺคลฺลาโน จาติ เทฺว ปริพฺพาชกา ราชคหํ อุปนิสฺสาย วิหรนฺติ อมตํ ปริเยสมานา. เตสุ สาริปุตฺโต อสฺสชิตฺเถรํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐํ ทิสฺวา ปสนฺนจิตฺโต ปยิรุปาสิตฺวา "เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา"ติ ๑- อาทิคาถํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย อตฺตโน สหายกสฺส โมคฺคลฺลานสฺสปิ ตเมว คาถํ อภาสิ. โสปิ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐหิ. เต อุโภปิ สญฺชยํ ๒- โอโลเกตฺวา อตฺตโน ปริสาย สทฺธึ ภควโต สนฺติเก ปพฺพชึสุ. เตสุ โมคฺคลฺลาโน สตฺตาเหน อรหตฺตํ ปาปุณิ, สาริปุตฺโต อฑฺฒมาเสน. อุโภปิ เต สตฺถา อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐเปสิ. สาริปุตฺตตฺเถเรน จ อรหตฺตํ ปตฺตทิวเสเยว สนฺนิปาตํ อกาสิ. ตถาคเต ปน ตสฺมิญฺเญว เวฬุวนุยฺยาเน วิหรนฺเต สุทฺโธทนมหาราชา "ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺตวรธมฺมจกฺโก ราชคหํ อุปนิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี"ติ สุตฺวา อญฺญตรํ อมจฺจํ อามนฺเตสิ "เอหิ ภเณ, ตฺวํ ปุริสสหสฺสปริวาโร ราชคหํ คนฺตฺวา มม วจเนน `ปิตา เต สุทฺโธทนมหาราชา ทฏฺฐุกาโม'ติ วตฺวา มม ปุตฺตํ คณฺหิตฺวา เอหี"ติ อาห. โส "เอวํ เทวา"ติ รญฺโญ วจนํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปุริสสหสฺสปริวาโร ขิปฺปเมว สฏฺฐิโยชนมคฺคํ คนฺตฺวา ทสพลสฺส จตุปริสมชฺเฌ นิสีทิตฺวา ธมฺมเทสนาเวลายํ วิหารํ ปาวิสิ. โส "ติฏฺฐตุ ตาว รญฺญา ปหิตสาสนนฺ"ติ ปริสปริยนฺเต ฐิโต สตฺถุ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ยถาฐิโตว สทฺธึ ปุริสสหสฺเสน อรหตฺตํ ปตฺวา ปพฺพชฺชํ ยาจิ. ภควา "เอถ ภิกฺขโว"ติ หตฺถํ ปสาเรสิ, สพฺเพ ตงฺขณญฺเญว อิทฺธิมยปตฺตจีวรธรา สฏฺฐิวสฺสิกตฺเถรา วิย อเหสุํ. อรหตฺตํ ปตฺตกาลโต ปฏฺฐาย ปน อริยา นาม มชฺฌตฺตาว โหนฺตีติ โส รญฺญา ปหิตสาสนํ ทสพลสฺส น กเถสิ. ราชา "เนว คโต อาคจฺฉติ, น สาสนํ สุยฺยตี"ติ "เอหิ ภเณ, ตฺวํ คจฺฉา"ติ เอเตเนว นิยาเมน อญฺญํ อมจฺจํ เปเสสิ. โสปิ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว สทฺธึ ปริสาย อรหตฺตํ ปตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. ปุน ราชา "เอหิ ภเณ, ตฺวํ คจฺฉา"ติ เอเตเนว นิยาเมน @เชิงอรรถ: ๑ วิ. มหา. ๔/๖๑/๕๓, ขุ.อป. ๓๒/๒๖๘/๓๖. ๒ ฉ.ม. สญฺจยํ. อปเรปิ สตฺต อมจฺเจ เปเสสิ. เต สพฺเพ นว ปุริสสหสฺสปริวารา นว อมจฺจา อตฺตโน กิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ตุณฺหีภูตา ตตฺเถว วิหรึสุ. ราชา สาสนมตฺตมฺปิ อาหริตฺวา อาจิกฺขนฺตํ อลภิตฺวา จินฺเตสิ "เอตฺตกาปิ ชนา มยิ สิเนหาภาเวน สาสนมตฺตมฺปิ น ปจฺจาหรึสุ, โก นุ โข เม สาสนํ กริสฺสตี"ติ สพฺพํ ราชพลํ โอโลเกนฺโต กาฬุทายึ อทฺทส. โส กิร รญฺโญ สพฺพตฺถสาธโก อพฺภนฺตริโก อติวิย วิสฺสาสิโก อมจฺโจ โพธิสตฺเตน สทฺธึ เอกทิวเส ชาโต สหปํสุกีฬโก สหาโย. อถ นํ ราชา อามนฺเตสิ "ตาต กาฬุทายิ อหํ มม ปุตฺตํ ทฏฺฐุกาโม นวปุริสสหสฺสปริวาเรน ๑- นว อมจฺเจ เปเสสึ, เตสุ เอโกปิ อาคนฺตฺวา สาสนมตฺตํ อาโรเจนฺโต นาม นตฺถิ, ทุชฺชาโน โข ปน เม ชีวิตนฺตราโย, ชีวมาโนเยวาหํ ปุตฺตํ ทฏฺฐุกาโม, สกฺขิสฺสสิ นุ โข เม ปุตฺตํ ทสฺเสตุนฺ"ติ. สกฺขิสฺสามิ เทว, สเจ ปพฺพชิตุํ ลภิสฺสามีติ. ตาต ตฺวํ ปพฺพชิโต วา อปพฺพชิโต วา มยฺหํ ปุตฺตํ ทสฺเสหีติ. โส "สาธุ เทวา"ติ รญฺโญ สาสนํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาเวลาย ปริสปริยนฺเต ฐิโต ธมฺมํ สุตฺวา สปริวาโร อรหตฺตํ ปตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพชิตฺวา วิหาสิ. สตฺถา พุทฺโธ หุตฺวา ปฐมํ อนฺโตวสฺสํ อิสิปตเน วสิตฺวา วุฏฺฐวสฺโส ปวาเรตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา ตตฺถ ตโย มาเส วสนฺโต เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา ภิกฺขุสหสฺสปริวาโร ผุสฺสมาสปุณฺณมายํ ราชคหํ คนฺตฺวา เทฺว มาเส วสิ. เอตฺตาวตา พาราณสิโต นิกฺขนฺตสฺส ปญฺจ มาสา ชาตา, สกโล เหมนฺโต อติกฺกนฺโต. กาฬุทายิตฺเถรสฺส อาคตทิวสโต สตฺตฏฺฐทิวสา วีติวตฺตา, เถโร ผคฺคุณมาสปุณฺณมายํ จินฺเตสิ "อติกฺกนฺโต ทานิ เหมนฺโต, วสนฺตสมโย อนุปฺปตฺโต, มนุสฺเสหิ สสฺสาทีนิ อุทฺธริตฺวา สมฺมุขสมฺมุขฏฺฐาเนหิ มคฺคา ทินฺนา, หริตติณสญฺฉนฺนา ปฐวี, สุปุปฺผิตา วนสณฺฑา, ปฏิปชฺชนกฺขมา มคฺคา, กาโล ทสพลสฺส ญาติสงฺคหํ กาตุนฺ"ติ. อถ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา:- @เชิงอรรถ: ๑ สี., ม.....ปริวาเร. "องฺคาริโน ทานิ ทุมา ภทนฺเต ผเลสิโน ฉทนํ วิปฺปหาย เต อจฺจิมนฺโตว ปภาสยนฺติ สมโย มหาวีร ภาคี รสานํ ๑- ฯเปฯ นาติสีตํ นาติอุณฺหํ นาติทุพฺภิกฺขฉาตกํ สทฺทลา หริตา ภูมิ เอส กาโล มหามุนี"ติ สฏฺฐิมตฺตาหิ คาถาหิ ทสพลสฺส กุลนครคมนวณฺณํ วณฺเณสิ. อถ นํ สตฺถา "กึ นุ โข อุทายิ มธุรสฺสเรน คมนวณฺณํ วณฺเณสี"ติ อาห. "ตุมฺหากํ ภนฺเต ปิตา สุทฺโธทนมหาราชา ตุเมฺห ปสฺสิตุกาโม, กโรถ ญาตกานํ สงฺคหนฺ"ติ. สาธุ อุทายิ กริสฺสามิ ญาตกานํ สงฺคหํ, ภิกฺขุสํฆสฺส อาโรเจหิ, คมิยวตฺตํ ปริปูเรสฺสนฺตีติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ เถโร เตสํ อาโรเจสิ. ภควา องฺคมคธวาสีนํ กุลปุตฺตานํ ทสหิ สหสฺเสหิ, กปิลวตฺถุวาสีนํ ทสหิ สหสฺเสหีติ สพฺเพเหว วีสติสหสฺเสหิ ขีณาสวภิกฺขูหิ ปริวุโต ราชคหา นิกฺขมิตฺวา ทิวเส ทิวเส โยชนํ คจฺฉติ. "ราชคหโต สฏฺฐิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ ปาปุณิสฺสามี"ติ อตุริตจาริกํ ปกฺกามิ. เถโรปิ "ภควโต นิกฺขนฺตภาวํ รญฺโญ อาโรเจสฺสามี"ติ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา รญฺโญ นิเวสเน ปาตุรโหสิ. ราชา เถรํ ทิสฺวา ตุฏฺฐจิตฺโต มหารเห ปลฺลงฺเก นิสีทาเปตฺวา อตฺตโน ปฏิยาทิตสฺส นานคฺครสโภชนสฺส ปตฺตํ ปูเรตฺวา อทาสิ. เถโร อุฏฺฐาย คมนาการํ ทสฺเสสิ. นิสีทิตฺวา ภุญฺช ตาตาติ. สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ภุญฺชิสฺสามิ มหาราชาติ. กหํ ปน ตาต สตฺถาติ. วีสติสหสฺสภิกฺขุปริวาโร ตุมฺหากํ ทสฺสนตฺถาย จาริกํ นิกฺขนฺโต มหาราชาติ. ราชา ตุฏฺฐมานโส อาห "ตุเมฺห อิมํ ปริภุญฺชิตฺวา ยาว มม ปุตฺโต อิมํ นครํ ปาปุณาติ, ตาวสฺส อิโตว ปิณฺฑปาตํ ปริหรถา"ติ. เถโร อธิวาเสสิ. ราชา เถรํ ปวิสิตฺวา ปตฺตํ คนฺธจุณฺเณน อุพฺพฏฺเฏตฺวา อุตฺตมสฺส โภชนสฺส ปูเรตฺวา "ตถาคตสฺส เทถา"ติ @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ภคีรสานํ, ขุ. เถร. ๒๖/๕๒๗/๓๔๗-๘. เถรสฺส หตฺเถ ปติฏฺฐาเปสิ. เถโร สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํเยว ปตฺตํ อากาเส ขิปิตฺวา สยมฺปิ เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา สตฺถุ หตฺเถ ฐเปสิ. สตฺถา ตํ ปริภุญฺชิ. เอเตเนว อุปาเยน เถโร ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑปาตํ อาหริ. สตฺถาปิ อนฺตรามคฺเค รญฺโญเยว ปิณฺฑปาตํ ปริภุญฺชิ. เถโรปิ ภตฺตกิจฺจาวสาเน ทิวเส ทิวเส "อชฺช ภควา เอตฺตกํ อาคโต, อชฺช เอตฺตกนฺ"ติ พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตาย จ กถาย สกลํ ราชกุลํ สตฺถุทสฺสนํ วินาเยว สตฺถริ สญฺชาตปฺปสาทํ อกาสิ. เตเนว นํ ภควา "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ กุลปฺปสาทกานํ ยทิทํ กาฬุทายี"ติ ๑- เอตทคฺเค ฐเปสิ. สากิยาปิ โข อนุปฺปตฺเต ภควติ "อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐํ ปสฺสิสฺสามา"ติ สนฺนิปติตฺวา ภควโต วสนฏฺฐานํ วีมํสมานา "นิโคฺรธสกฺกสฺส อาราโม รมณีโย"ติ สลฺลกฺเขตฺวา ตตฺถ สพฺพํ ปฏิชคฺคนวิธึ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺตา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิเต ทหรทหเร นาครทารเก จ นาครทาริกาโย จ ปฐมํ ปหิณึสุ, ตโต ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ, เตสํ อนนฺตรา สามํ คนฺธปุปฺผาทีหิ ปูชยมานา ภควนฺตํ คเหตฺวา นิโคฺรธรามเมว อคมํสุ. ตตฺถ ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. สากิยา นาม มานชาติกา มานตฺถทฺธา, เต "สิทฺธตฺถกุมาโร อเมฺหหิ ทหรตโร, อมฺหากํ กนิฏฺโฐ, ภาคิเนยฺโย, ปุตฺโต, นตฺตา"ติ จินฺเตตฺวา ทหรทหเร ราชกุมาเร อาหํสุ "ตุเมฺห วนฺทถ, มยํ ตุมฺหากํ ปิฏฺฐิโต นิสีทิสฺสามา"ติ. เตสุ เอวํ อวนฺทิตฺวา นิสินฺเนสุ ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา "น มํ ญาตโย วนฺทนฺติ, หนฺท ทานิ เต วนฺทาเปสฺสามี"ติ อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ยมกปาฏิหาริยสทิสํ ปาฏิหาริยํ อกาสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา อาห "ภนฺเต ตุมฺหากํ ชาตทิวเส กาฬเทวิลสฺส ๒- วนฺทนตฺถํ อุปนีตานํ โว ปาเท ปริวตฺเตตฺวา พฺราหฺมณสฺส มตฺถเก ปติฏฺฐิเต @เชิงอรรถ: ๑ องฺ. เอกก. ๒๐/๒๒๕/๒๕. ๒ ฉ.ม. กาลเทวลสฺส. ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ปฐมวนฺทนา. วปฺปมงฺคลทิวเส จ ชมฺพุจฺฉายาย สิริสยเน นิปนฺนานํ โว ชมฺพุจฺฉายาย อปริวตฺตนํ ทิสฺวาปิ ปาเท วนฺทึ, อยํ เม ทุติยวนฺทนา. อิทานิ ปน อิมํ อทิฏฺฐปุพฺพํ ปาฏิหาริยํ ทิสฺวาปิ อหํ ตุมฺหากํ ปาเท วนฺทามิ, อยํ เม ตติยวนฺทนา"ติ. รญฺญา ปน วนฺทิเต ภควนฺตํ อวนฺทิตฺวา ฐาตุํ สมตฺโถ นาม เอกสากิโยปิ นาโหสิ, สพฺเพ วนฺทึสุเยว. อิติ ภควา ญาตโย วนฺทาเปตฺวา อากาสโต โอตริตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. นิสินฺเน ภควติ สิขาปตฺโต ญาติสมาคโม อโหสิ, สพฺเพ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา นิสีทึสุ. ตโต มหาเมโฆ โปกฺขรวสฺสํ วสฺสิ. ตมฺพวณฺณํ อุทกํ เหฏฺฐา วิรวนฺตํ คจฺฉติ, เตมิตุกาโมว เตเมติ, อเตมิตุกามสฺส สรีเร เอกพินฺทุมตฺตมฺปิ น ปตติ. ตํ ทิสฺวา สพฺเพ อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตา ชาตา "อโห อจฺฉริยํ, อโห อพฺภุตนฺ"ติ กถํ สมุฏฺฐาเปสุํ. สตฺถา "น อิทาเนว มยฺหํ ญาติสมาคเม โปกฺขรวสฺสํ วสฺสติ, อตีเตปิ วสฺสี"ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา เวสฺสนฺตรชาตกํ ๑- กเถสิ. ธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺเพ อุฏฺฐาย วนฺทิตฺวา ปกฺกมึสุ. เอโกปิ ราชา วา ราชมหามตฺโต วา "เสฺว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถา"ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถิ. สตฺถา ปุนทิวเส วีสติภิกฺขุสหสฺสปริวุโต กปิลวตฺถุํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตํ น โกจิ คนฺตฺวา นิมนฺเตสิ, น ปตฺตํ วา อคฺคเหสิ. ภควา อินฺทขีเล ฐิโตว อาวชฺเชสิ "กถํ นุ โข ปุพฺพพุทฺธา กุลนคเร ปิณฺฑาย จรึสุ, กึ อุปฺปฏิปาฏิยา อิสฺสรชนานํ ฆรานิ อคมํสุ, อุทาหุ สปทานจาริกํ จรึสู"ติ. ตโต เอกพุทฺธสฺสปิ อุปฺปฏิปาฏิยา คมนํ อทิสฺวา "มยาปิ ทานิ อยเมว เตสํ วํโส ปคฺคเหตพฺโพ, อายตึ จ มม สาวกา มมญฺเญว อนุสิกฺขนฺตา ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ปริปูเรสฺสนฺตีติ โกฏิยํ นิวิฏฺฐเคหโต ปฏฺฐาย สปทานํ ปิณฺฑาย จริ. "อยฺโย กิร สิทฺธตฺถกุมาโร ปิณฺฑาย จรตี"ติ ทฺวิภูมิกติภูมิกาทีสุ ปาสาเทสุ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา มหาชโน ทสฺสนพฺยาวโฏ อโหสิ. @เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๕๔๗/๓๐๘. ราหุลมาตาปิ เทวี "อยฺยปุตฺโต กิร อิมสฺมึเยว นคเร มหนฺเตน ราชานุภาเว สุวณฺณสิวิกาทีหิ วิจริตฺวา อิทานิ เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายวตฺถนิวาสโน กปาลหตฺโถ ปิณฺฑาย จรติ, โสภติ นุ โข"ติ สีหปญฺชรํ วิวริตฺวา โอโลกยมานา ภควนฺตํ นานาวิราคสมุชฺชลาย สรีรปฺปภาย นครวีถิโย โอภาเสตฺวา พฺยามปฺปภาปริกฺเขปสมุปพฺยูฬฺหาย อสีตานุพฺยญฺชนปฺปภาสิตาย ทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขณปฏิมณฺฑิตาย อโนปมาย พุทฺธสิริยา วิโรจมานํ ทิสฺวา อุณฺหีสโต ปฏฺฐาย ยาว ปาทตลา:- "สินิทฺธนีลมุทุกุญฺจิตเกโส สูริยนิมฺมลตลาภินลาโฏ ยุตฺตตุงฺคมุทุกายตนาโส รํสิชาลวิกสิโต นรสีโห"ติ เอวมาทิกาหิ ทสหิ นรสีหคาถาหิ อภิตฺถวิตฺวา "ตุมฺหากํ ปุตฺโต ปิณฺฑาย จรตี"ติ รญฺโญ อาโรเจสิ. ราชา สํวิคฺคหทโย หตฺเถน สาฏกํ สณฺฐเปนฺโต ตุริตตุริโต นิกฺขมิตฺวา เวเคน คนฺตฺวา ภควโต ปุรโต ฐตฺวา อาห "กินฺนุ โข ภนฺเต อเมฺห ลชฺชาเปถ, กิมตฺถํ ปิณฺฑาย จรถ, กึ `เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ น สกฺกา ภตฺตํ ลทฺธุนฺ'ติ สญฺญํ กริตฺถา"ติ. วํสจาริตฺตเมตํ มหาราช อมฺหากนฺติ. นนุ ภนฺเต อมฺหากํ วํโส นาม มหาสมฺมตขตฺติยวํโส, เอตฺถ จ เอกขตฺติโยปิ ภิกฺขาจรโก นาม นตฺถีติ. "อยํ มหาราช ขตฺติยวํโส นาม ตว วํโส. อมฺหากํ ปน "ทีปงฺกโร โกณฺฑญฺโญ ฯเปฯ กสฺสโป"ติ อยํ พุทฺธวํโส นาม. เอเต จ ๑- อญฺเญ อเนกสหสฺสสงฺขา พุทฺธา ภิกฺขาจาเรเนว ชีวิกํ กปฺเปสุนฺ"ติ อนฺตรวีถิยํ ฐิโตว:- "อุตฺติฏฺเฐ นปฺปมชฺเชยฺย ธมฺมํ สุจริตํ จเร ธมฺมจารี สุขํ เสติ อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา"ติ ๒- อิมํ คาถมาห, คาถาปริโยสาเน ราชา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาสิ. "ธมฺมญฺจเร สุจริตํ น นํ ทุจฺจริตํ จเร ธมฺมจารี สุขํ เสติ อสฺมึ โลเก ปรมฺหิ จา"ติ ๒- @เชิงอรรถ: ๑ ม. เอเต จาหํ จ. ๒ ขุ.ธ. ๒๕/๑๖๘-๙/๔๗. อิมํ คาถํ สุตฺวา สกทาคามิผเล ปติฏฺฐาสิ, มหาธมฺมปาลชาตกํ ๑- สุตฺวา อนาคามิผเล ปติฏฺฐาสิ, มรณสมเย เสตจฺฉตฺตสฺส เหฏฺฐา สิริสยเน นิปนฺโนเยว อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรญฺญวาเสน ปธานานุโยคกิจฺจํ รญฺโญ นาโหสิ. โส โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวาเยว ปน ภควโต ปตฺตํ คเหตฺวา สปริสํ ภควนฺตํ มหาปาสาทํ อาโรเปตฺวา ปณีเตน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ. ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สพฺพํ อิตฺถาคารํ อาคนฺตฺวา ภควนฺตํ วนฺทิ ฐเปตฺวา ราหุลมาตรํ. สา ปน "คจฺฉ, อยฺยปุตฺตํ วนฺทาหี"ติ ปริชเนน วุจฺจมานาปิ "สเจ มยฺหํ คุโณ อตฺถิ, สยเมว มม สนฺติกํ อยฺยปุตฺโต อาคมิสฺสติ, อาคตเมว นํ วนฺทิสฺสามี"ติ วตฺวา น อคมาสิ. ภควา ราชานํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ทฺวีหิ อคฺคสาวเกหิ สทฺธึ ราชธีตาย สิริคพฺภํ คนฺตฺวา "ราชธีตา ยถารุจิ วนฺทมานา น กิญฺจิ วตฺตพฺพา"ติ วตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสีทิ. สา เวเคนาคนฺตฺวา โคปฺผเกสุ คเหตฺวา ปาทปิฏฺฐิยํ สีสํ ปริวตฺเตตฺวา ยถาชฺฌาสยํ วนฺทิ. ราชา ราชธีตาย ภควติ สิเนหพหุมานาทิคุณสมฺปตฺตึ กเถสิ "ภนฺเต มม ธีตา `ตุเมฺหหิ กาสายานิ วตฺถานิ นิวาสิตานี'ติ สุตฺวา ตโต ปฏฺฐาย กาสายวตฺถนิวตฺถา ชาตา, ตุมฺหากํ เอกภตฺติกภาวํ สุตฺวา เอกภตฺติกาว ชาตา, ตุเมฺหหิ มหาสยนสฺส ฉฑฺฑิตภาวํ สุตฺวา ปฏฺฏิกามญฺจเกเยว นิปนฺนา, ตุมฺหากํ มาลาคนฺธาทีหิ วิรตภาวํ ญตฺวา วิรตมาลา คนฺธาว ชาตา, อตฺตโน ญาตกาหิ `มยํ ปฏิชคฺคิสฺสามา'ติ สาสเน เปสิเตปิ เตสุ เอกญาตกมฺปิ น โอโลเกสิ, เอวํ คุณสมฺปนฺนา เม ภนฺเต ธีตา"ติ. "อนจฺฉริยํ มหาราช อยํ อิทานิ ตยา รกฺขิยมานา ราชธีตา ปริปกฺเก ญาเณ อตฺตานํ รกฺเขยฺย, เอสา ปุพฺเพ อนารกฺขา ปพฺพตปาเท วิจรมานา อปริปกฺเกปิ ญาเณ อตฺตานํ รกฺขี"ติ วตฺวา จนฺทกินฺนรีชาตกํ ๒- กเถตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ. ปุนทิวเส ปน นนฺทสฺส ราชกุมารสฺส อภิเสกเคหปฺปเวสนวิวาหมงฺคเลสุ วตฺตมาเนสุ ตสฺส เคหํ คนฺตฺวา กุมารํ ปตฺตํ คาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตุกาโม @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. ชา. ๒๗/๔๔๗/๒๒๔. ๒ ขุ. ชา. ๒๗/๔๘๕/๒๙๒. มงฺคลํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ. ชนปทกลฺยาณี กุมารํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "ตุวฏํ โข อยฺยปุตฺต อาคจฺเฉยฺยาสี"ติ วตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา โอโลเกสิ. โส ภควนฺตํ "ปตฺตํ คณฺหถา"ติ วตฺตุํ อวิสหมาโน วิหารํเยว อคมาสิ, ตํ อนิจฺฉมานํเยว ภควา ปพฺพาเชสิ. อิติ ภควา กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสิ. สตฺตเม ทิวเส ราหุลมาตาปิ กุมารํ อลงฺกริตฺวา ภควโต สนฺติกํ เปเสสิ "ปสฺส ตาต เอตํ วีสติสหสฺสสมณปริวุตํ สุวณฺณวณฺณํ พฺรหฺมรูปวณฺณํ สมณํ, อยํ เต ปิตา, เอตสฺส มหนฺตา นิธโย อเหสุํ, ตฺยสฺส นิกฺขมนกาลโต ปฏฺฐาย น ปสฺสาม, คจฺฉ, นํ ทายชฺชํ ยาจาหิ `อหํ ตาต กุมาโร อภิเสกํ ปตฺวา จกฺกวตฺตี ภวิสฺสามิ, ธเนน เม อตฺโถ, ธนํ เม เทหิ. สามิโก หิ ปุตฺโต ปิตุสนฺตกสฺสา'ติ. "กุมาโร จ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวาว ปิตุ สิเนหํ ลภิตฺวา หฏฺฐจิตฺโต "สุขา เต สมณ ฉายา"ติ วตฺวา อญฺญญฺจ พหุํ อตฺตโน อนุรูปํ วทนฺโต อฏฺฐาสิ. ภควา กตภตฺตกิจฺโจ อนุโมทนํ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกามิ. กุมาโรปิ "ทายชฺชํ เม สมณ เทหิ, ทายชฺชํ เม สมณ เทหี"ติ ภควนฺตํ อนุพนฺธิ. น ภควา กุมารํ นิวตฺตาเปสิ, ปริชโนปิ ภควตา สทฺธึ คจฺฉนฺตํ นิวตฺเตตุํ นาสกฺขิ. อิติ โส ภควตา สทฺธึ อารามเมว อคมาสิ. ตโต ภควา จินฺเตสิ "ยํ อยํ ปิตุสนฺตกํ ธนํ อิจฺฉติ, ตํ วฏฺฏานุคตํ สวิฆาตํ, หนฺทสฺส เม โพธิมณฺเฑ ปฏิลทฺธํ สตฺตวิธํ อริยธนํ เทมิ, โลกุตฺตรทายชฺชสฺส นํ สามิกํ กโรมี"ติ อายสฺมนฺตํ สาริปุตฺตํ อามนฺเตสิ "เตน หิ สาริปุตฺต ราหุลํ ปพฺพาเชหี"ติ. เถโร ตํ ปพฺพาเชสิ. ปพฺพชิเต จ ปน กุมาเร รญฺโญ อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อุปฺปชฺชิ, ตํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา "สาธุ ภนฺเต อยฺยา มาตาปิตูหิ อนนุญฺญาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชยฺยุนฺ"ติ วรํ ยาจิ. ภควา จ ตสฺส วรํ ทตฺวา ปุเนกทิวเส ราชนิเวสเน กตภตฺตกิจฺโจ เอกมนฺตํ นิสินฺเนน รญฺญา "ภนฺเต ตุมฺหากํ ทุกฺกรการิกกาเล เอกา เทวตา มํ อุปสงฺกมิตฺวา `ปุตฺโต เต กาลงฺกโต'ติ อาห, ตสฺสา วจนํ อสทฺทหนฺโต `น มยฺหํ ปุตฺโต สมฺโพธึ อปฺปตฺวา กาลํ กโรตี'ติ ตํ ปฏิกฺขิปินฺ"ติ วุตฺเต "ตุเมฺห อิทานิ กึ สทฺทหิสฺสถ, เย ตุเมฺห ปุพฺเพปิ อฏฺฐิกานิ ทสฺเสตฺวา `ปุตฺโต เต มโต'ติ วุตฺเต น สทฺทหิตฺถา"ติ อิมิสฺสา อฏฺฐุปฺปตฺติยา มหาธมฺมปาลชาตกํ กเถสิ, กถาปริโยสาเน ราชา อนาคามิผเล ปติฏฺฐหิ. อิติ ภควา ปิตรํ ตีสุ ผเลสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปุนเทว ราชคหํ คนฺตฺวา สีตวเน วิหาสิ. ตสฺมึ สมเย อนาถปิณฺฑิโก คหปติ ปญฺจหิ สกฏสเตหิ ภณฺฑํ อาทาย ราชคหํ คนฺตฺวา อตฺตโน ปิยสหายกสฺส เสฏฺฐิโน เคหํ คนฺตฺวา ตตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต อุปฺปนฺนภาวํ สุตฺวา พลวปจฺจูเส เทวตานุภาเวน วิวเฏน ทฺวาเรน สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา ธมฺมํ สุตฺวา โสตาปตฺติผเล ปติฏฺฐาย ทุติเย ทิวเส พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา สาวตฺถึ อาคมนตฺถาย สตฺถุ ปฏิญฺญํ คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ปญฺจจตฺตาฬีสโยชนฏฺฐาเน สตสหสฺสํ ๑- ทตฺวา โยชนิเก โยชนิเก วิหารํ กาเรตฺวา เชตวนํ โกฏิสนฺถาเรน อฏฺฐารสหิ หิรญฺญโกฏีหิ กิณิตฺวา นวกมฺมํ ปฏฺฐเปสิ. โส มชฺเฌ ทสพลสฺส คนฺธกุฏึ กาเรสิ, ตํ ปริวาเรตฺวา อสีติยา มหาเถรานํ ปาฏิเยกฺกํ เอกสนฺนิเวสเน อาวาเส เอกกุฏิกทฺวิกุฏิกหํสวฏฺฏกทีฆรสฺส- สาลามณฺฑปาทิวเสน เสสเสนาสนานิ โปกฺขรณีจงฺกมนรตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานานิ จาติ อฏฺฐารสโกฏิปริจฺจาเคน รมณีเย ภูมิภาเค มโนรมํ วิหารํ กาเรตฺวา ทสพลสฺส อาคมนตฺถาย ทูตํ ปาเหสิ. สตฺถา ตสฺส วจนํ สุตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวาโร ราชคหา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถินครํ ปาปุณิ. มหาเสฏฺฐิปิ โข วิหารมหํ สชฺเชตฺวา ตถาคตสฺส เชตวนํ ปวิสนทิวเส ปุตฺตํ สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ กตฺวา อลงฺกตปฏิยตฺเตเหว ปญฺจหิ กุมารสเตหิ สทฺธึ เปเสสิ. โส สปริวาโร ปญฺจวณฺณวตฺถสมุชฺชลานิ ปญฺจ ธชสตานิ คเหตฺวา ทสพลสฺส ปุรโต อโหสิ, เตสํ ปจฺฉโต มหาสุภทฺทา จูฬสุภทฺทาติ เทฺว เสฏฺฐิธีตโร ปญฺจหิ กุมาริกาสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณฆเฏ คเหตฺวา นิกฺขมึสุ, @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สตสหสฺสํ สตสหสฺสํ. ตาสํ ปจฺฉโต เสฏฺฐิภริยา สพฺพาลงฺการปฏิมณฺฑิตา ปญฺจหิ มาตุคามสเตหิ สทฺธึ ปุณฺณปาติโย คเหตฺวา นิกฺขมิ, สพฺเพสํ ปจฺฉโต มหาเสฏฺฐิ อหตวตฺถนิวตฺโถ อหตวตฺถนิวตฺเถเหว ปญฺจหิ เสฏฺฐิสเตหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อพฺภุคฺคญฺฉิ. ภควา อิมํ อุปาสกปริสํ ปุรโต กตฺวา มหาภิกฺขุสํฆปริวุโต อตฺตโน สรีรปฺปภาย สุวณฺณรสเสกสิญฺจนานิ วิย วนนฺตรานิ กุรุมาโน อนนฺตาย พุทฺธลีลาย ๑- อปริมาณาย ๒- พุทฺธสิริยา เชตวนวิหารํ ปาวิสิ. อถ นํ อนาถปิณฺฑิโก อาปุจฺฉิ "กถาหํ ภนฺเต อิมสฺมึ วิหาเร ปฏิปชฺชามี"ติ. เตน หิ คหปติ อิมํ วิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ปติฏฺฐาเปหีติ. "สาธุ ภนฺเต"ติ มหาเสฏฺฐิ สุวณฺณภิงฺคารํ อาทาย ทสพลสฺส หตฺเถ อุทกํ ปาเตตฺวา "อิมํ เชตวนวิหารํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส ทมฺมี"ติ อทาสิ. สตฺถา วิหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา อนุโมทนํ กโรนฺโต:- "สีตํ อุณฺหํ ปฏิหนฺติ ตโต วาฬมิคานิ จ สิรึสเป ๓- จ มกเส สิสิเร จาปิ วุฏฺฐิโย. ตโต วาตาตโป โฆโร สญฺชาโต ปฏิหญฺญติ เลณตฺถญฺจ สุขตฺถญฺจ ฌายิตุํ จ วิปสฺสิตุํ. วิหารทานํ สํฆสฺส อคฺคํ พุทฺเธน ๔- วณฺณิตํ ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส สมฺปสฺสํ อตฺถมตฺตโน. วิหาเร การเย รมฺเม วาสเยตฺถ พหุสฺสุเต เตสํ อนฺนญฺจ ปานญฺจ วตฺถเสนาสนานิ จ. ทเทยฺย อุชุภูเตสุ วิปฺปสนฺเนน เจตสา เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ สพฺพทุกฺขาปนูทนํ ยํ โส ธมฺมํ อิธญฺญาย ปรินิพฺพาติ อนาสโว"ติ ๕- @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. พุทฺธลีฬาย. ๒ สี.,ม. อปฺปฏิมาย. ๓ ฉ.ม. สรีสเป. @ ๔ ปาฬิ. พุทฺเธหิ. ๕ วิ. จูฬ. ๗/๒๙๕/๖๑. วิหารานิสํสํ กเถสิ. อนาถปิณฺฑิโก ทุติยทิวสโต ปฏฺฐาย วิหารมหํ อารภิ. วิสาขาย วิหารมโห จตูหิ มาเสหิ นิฏฺฐิโต, อนาถปิณฺฑิกสฺส ปน วิหารมโห นวหิ มาเสหิ นิฏฺฐาสิ. วิหารมเหปิ อฏฺฐารเสว โกฏิโย ปริจฺจาคํ อคมํสุ. อิติ เอกสฺมึเยว วิหาเร จตุปณฺณาสโกฏิสงฺขํ ธนํ ปริจฺจชิ. อตีเต ปน วิปสฺสิสฺส ภควโต กาเล ปุนพฺพสุมิตฺโต นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณิฏฺฐกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน โยชนปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. สิขิสฺส ปน ภควโต กาเล สิริวฑฺโฒ นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณผาลสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน ติคาวุตปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. เวสฺสภุสฺส ภควโต กาเล โสตฺถิโย นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. กกุสนฺธสฺส ภควโต กาเล อจฺจุโต นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณิฏฺฐกาสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน คาวุตปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. โกณาคมนสฺส ภควโต กาเล อุคฺโค นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถาเรน กิณิตฺวา ฐาเน อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. กสฺสปสฺส ภควโต กาเล สุมงฺคโล นาม เสฏฺฐิ สุวณฺณยฏฺฐิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน โสฬสกรีสปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. อมฺหากํ ปน ภควโต กาเล อนาถปิณฺฑิโก นาม เสฏฺฐิ กหาปณโกฏิสนฺถาเรน กิณิตฺวา ตสฺมึเยว ฐาเน อฏฺฐกรีสปฺปมาณํ สํฆารามํ กาเรสิ. อิทํ กิร ฐานํ สพฺพพุทฺธานํ อวิชหิตฏฺฐานเมว. อิติ มหาโพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตปฺปตฺติโต ยาว มหาปรินิพฺพานมญฺจา ยสฺมึ ยสฺมึ ฐาเน ภควา วิหาสิ. อิทํ สนฺติเกนิทานํ นามาติ เวทิตพฺพํ. นิทานกถา นิฏฺฐิตา. --------- เถราปทาน ๑. พุทฺธวคฺค อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา [๕] "อถ พุทฺธาปทานานิ สุณาถ สุทฺธมานสา ตึสปารมิสมฺปุณฺณา ธมฺมราชา อสงฺขิยา"ติ เอตฺถ อถาติ อธิการนฺตรูปทสฺสนตฺเถ นิปาตปทํ, วิภตฺติยุตฺตายุตฺตนิปาตทฺวเยสุ วิภตฺติยุตฺตนิปาตปทํ. อถ วา:- อธิกาเร มงฺคเล เจว นิปฺผนฺนตฺเถวธารเณ อนนฺตเรปคมเน ๑- อถสทฺโท ปวตฺตติ. ตถา หิ:- "อธิกิจฺจํ อธิฏฺฐานํ อธิอตฺถํ วิภาสติ เสฏฺฐเชฏฺฐกภาเวน อธิกาโร วิธียเต"ติ วุตฺตตฺตา พุทฺธานํ สมตฺตึสปารมิธมฺมานํ อธิกิจฺจโต, เสฏฺฐเชฏฺฐโต อธิการฏฺเฐน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. ติวิธโพธิสตฺตานํ ปูชามงฺคลสภาวโต "ปูชา จ ปูชเนยฺยานํ, เอตํ มงฺคลมุตฺตมนฺ"ติ วจนโต ๒- มงฺคลฏฺเฐน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. พุทฺธาทีนํ ภควนฺตานํ สมฺปตฺติกิจฺจสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิปฺผนฺนโต นิปฺผนฺนฏฺเฐน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. พุทฺธาทีนํ อรหตฺตมคฺคาทิกุสลโต อญฺญกุสลานํ อภาวโต อวธารณฏฺเฐน นิวารณฏฺเฐน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. ขุทฺทกปาฐสงฺคหานนฺตรํ สงฺคหิตนฺติ อนนฺตรฏฺเฐน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. อิโต ขุทฺทกปาฐโต ปฏฺฐายาติ อปคมนฏฺเฐน อถสทฺเทน ยุตฺตมปทานานีติ. พุทฺโธติ เอตฺถ พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ, สพฺพญฺญุตาย พุทฺโธ, สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ, อนญฺญเนยฺยตาย @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. อนนฺตเร จ คมเน. ๒. ขุ.ขุ. ๒๕/๓/๔. พุทฺโธ, วิสวิตาย พุทฺโธ, ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ, นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน พุทฺโธ, ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน พุทฺโธ, อทุติยฏฺเฐน พุทฺโธ, ตณฺหาปหานฏฺเฐน พุทฺโธ, เอกายนมคฺคํ คโตติ พุทฺโธ, เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ พุทฺโธ, อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา พุทฺโธ, พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อนตฺถนฺตรเมตํ. ๑- ยถา นีลาทิวณฺณโยคโต ปโฏ "นีโล ปโฏ, รตฺโต ปโฏ"ติ วุจฺจติ, เอวํ พุทฺธคุณโยคโต พุทฺโธ. อถ วา "โพธี"ติ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ, เตน ญาเณน สกลทิยฑฺฒสหสฺสกิเลสาริคเณ เขเปตฺวา นิพฺพานาธิคมนโต ญาณํ "โพธี"ติ วุจฺจติ. เตน สมฺปยุตฺโต สมงฺคีปุคฺคโล พุทฺโธ. เตเนว ญาเณน ปจฺเจกพุทฺโธปิ สพฺพกิเลเส เขเปตฺวา นิพฺพานมธิคจฺฉติ. พุทฺธานํ ปน จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสุ กปฺปสตสหสฺเสสุ จ ปารมิโย ปูเรตฺวา โพธิญาณสฺสาธิคตตฺตา จ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตญาณมหากรุณาสมาปตฺติ- ญาณยมกปาฏิหาริยญาณสพฺพญฺญุตญฺญาณอนาวรณอาสยานุสยาทิอสาธารณญาณานํ สมธิคตตฺตา จ เอกายปิ ธมฺมเทสนาย อสงฺเขฺยยฺยสตฺตนิกาเย ธมฺมามตํ ปาเยตฺวา นิพฺพานสฺส ปาปนโต จ ตเทว ญาณํ พุทฺธานเมวาธิกภาวโต เตสเมว สมฺพุทฺธานํ อปทานํ การณํ พุทฺธาปทานํ. ตญฺหิ ทุวิธํ กุสลากุสลวเสน. ปจฺเจกพุทฺธา ปน น ตถา กาตุํ สมตฺถา, อนฺนาทิปจฺจยทายกานํ ๒- สงฺคหํ กโรนฺตาปิ:- "อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา จนฺโท ปณฺณรโส ยถา. อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ ปูเรนฺตุ จิตฺตสงฺกปฺปา มณิโชติรโส ยถา"ติ ๓- อิมาหิ ทฺวีหิเยว คาถาหิ ธมฺมํ เทเสนฺติ. เทเสนฺตาปิ อสงฺเขฺยยฺยสตฺตนิกาเย โพเธตุํ น สกฺกุณนฺติ, ตสฺมา น สพฺพญฺญุพุทฺธสทิสา หุตฺวา ปาฏิเยกฺกํ วิสุํ พุทฺธาติ ปจฺเจกพุทฺธา. เตสํ อปทานํ การณํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. พุทฺโธ พุทฺธิ พุทฺธํ โพโธติ อตฺถนฺตรเมตํ, อิ. พุทฺโธ พุทฺธํ โพเธติ @อตฺถนฺตรเมตํ. ๒ สี. สมตฺถาติ ปจฺจยทายกานํ. ๓ สุ.วิ. ๒/๘๙, มโน. ปู. ๑/๑๖๘, @ธมฺมปท. อ.๒/๓๗ (สฺยา). จิรํ ฐิตาติ เถรา. อถ วา ถิรตรสีลาจารมทฺทวาทิคุเณหิ ๑- ยุตฺตาติ เถรา. อถ วา ถิรวรสีลสมาธิปญฺญาวิมุตฺติวิมุตฺติญาณทสฺสนคุเณหิ ๑- ยุตฺตาติ เถรา. อถ วา ถิรตรสงฺขาตปณีตานุตฺตรสนฺตินิพฺพานมธิคตาติ เถรา, เถรานํ อปทานานิ เถราปทานานิ. ตถา ตาทิคุเณหิ ยุตฺตาติ เถรี, เถรีนํ อปทานานิ เถรีปทานานิ. เตสุ พุทฺธาปทาเน ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺเจว สุตฺตนฺตา. เตนาหุ โปราณา:- "ปญฺเจว อปทานานิ ปญฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ อิทํ พุทฺธาปทานนฺติ ปฐมํ อนุโลมโต"ติ. ปจฺเจกพุทฺธาปทาเนปิ ปญฺเจว อปทานานิ, ปญฺเจว สุตฺตนฺตา. เตนาหุ โปราณา:- "ปญฺเจว อปทานานิ ปญฺจ สุตฺตานิ ยสฺส จ อิทํ ปจฺเจกพุทฺธาปทานนฺติ ทุติยํ อนุโลมโต"ติ. เถราปทาเนสุ ทสาธิกปญฺจสตาปทานานิ, วคฺคโต เอกปญฺญาส วคฺคา. เตนาหุ โปราณา:- "ปญฺจสตทสปทานานิ เอกปญฺญาส วคฺคโต อิทํ เถราปทานนฺติ ตติยํ อนุโลมโต"ติ. เถรีอปทาเนสุ จตฺตาฬีสํ อปทานานิ, วคฺคโต จตุโร วคฺคา. เตนาหุ โปราณา:- "จตฺตาฬีสํปทานานิ จตุวคฺคานิ ยสฺส จ อิทํ เถรีปทานนฺติ จตุตฺถํ อนุโลมโต"ติ. อปทานนฺติ เอตฺถ อปทานสทฺโท การณคหณอปคมนปฏิปาฏิอกฺโกสนาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ เอส "ขตฺติยานํ อปทานํ พฺราหฺมณานํ อปทานนฺ"ติอาทีสุ การเณ ทิสฺสติ, ขตฺติยานํ การณํ พฺราหฺมณานํ การณนฺติ อตฺโถ. "อุปาสกานํ อปทานนฺ"ติอาทีสุ คหเณ ทิสฺสติ, สํ สุฏฺฐุ คหณนฺติ อตฺโถ. "วาณิชานํ อปทานํ สุทฺทานํ อปทานนฺ"ติอาทีสุ อปคมเน ทิสฺสติ, @เชิงอรรถ: ๑ ม. ถิราจาร.... ตโต ตโต เตสํ อปคมนนฺติ อตฺโถ. "ปิณฺฑปาติโก ภิกฺขุ สปทานจารวเสน ปิณฺฑาย จรตี"ติอาทีสุ ปฏิปาฏิยา ทิสฺสติ, ฆรปฏิปาฏิยา จรตีติ อตฺโถ. "อปคตา อิเม สามญฺญา, อปคตา อิเม พฺรหฺมญฺญาติ อปทาเนตี"ติอาทีสุ อกฺโกสเน ทิสฺสติ, อกฺโกสติ ปริภาสตีติ อตฺโถ. อิธ ปน การเณ ทิสฺสติ. ตสฺมา พุทฺธานํ อปทานานิ พุทฺธาปทานิ, พุทฺธการณานีติ อตฺโถ. คงฺคาวาลุกูปมานํ อเนเกสํ พุทฺธานํ ทานปารมิตาทิสมตฺตึสปารมิตา การณนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. อถ อธิการาทีสุ ยุตฺตอปทานานิ สุทฺธมานสา สุณาถาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สุทฺธมานสาติ อรหตฺตมคฺคญาเณน ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา ฐิตตฺตา สุทฺธมานสา ปริสุทฺธจิตฺตา สุทฺธหทยา ปญฺจสตา ขีณาสวา อิมสฺมึ ธมฺมสภาเย สนฺนิสินฺนา สุณาถ, โอหิตโสตา มนสิ กโรถาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน "อปทานานี"ติ อวตฺวา ปจฺเจกพุทฺธาปทานเถราปทานเถรีอปทาเนสุ วิชฺชมาเนสุปิ "อถ พุทฺธาปทานานี"ติ วจนํ ขนฺธยมกอายตนธาตุ- สจฺจสงฺขารอนุสยยมเกสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ "มูลยมกนฺ"ติ วจนํ วิย, เตรสสํฆาทิเสสเทฺวอนิยตตึสนิสฺสคฺคิเยสุ วิชฺชมาเนสุปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ "ปาราชิกกณฺโฑ"ติ วจนํ วิย จ อิธาปิ ปธานวเสน อาทิวเสน จ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํ. "สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานี"ติ วตฺตพฺเพ "วณฺณาคโม ฯเปฯ ปญฺจวิธํ นิรุตฺตนฺ"ติ นิรุตฺตินเยน วา "เตสุ วุทฺธิโลปาคมวิการวิปรีตาเทสา จาติ สุตฺเตน วา ตติยตฺถวาจกสฺส สมฺมาติ นิปาตปทสฺส, สยํสทฺทตฺถวาจกสฺส สนฺติอุปสคฺคปทสฺส จ โลปํ กตฺวา กิตนฺตวาจีพุทฺธสทฺทเมว คเหตฺวา คาถาพนฺธสุขตฺถํ "พุทฺธาปทานานี"ติ วุตฺตํ. ตสฺมา สมฺมาสมฺพุทฺธาปทานานีติ อตฺโถ. อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทานฏฺฐกถาย อพฺภนฺตรนิทานวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ------------ ๑. พุทฺธาปทานวณฺณนา อิทานิ อพฺภนฺตรนิทานานนฺตรํ อปทานฏฺฐกถํ กเถตุกาโม:- "สปทานํ อปทานํ วิจิตฺรนยเทสนํ ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ สงฺคายึสุ มเหสโย ตสฺส ทานิ อนุปฺปตฺโต อตฺถสํวณฺณนากฺกโม"ติ ตตฺถ ยํ อปทานํ ตาว "สกลํ พุทฺธวจนํ เอกวิมุตฺติรสนฺ"ติ วุตฺตตฺตา เอกรเส สงฺคหํ คจฺฉติ, ธมฺมวินยวเสน ทฺวิธาสงฺคเห ธมฺเม สงฺคหํ คจฺฉติ, ปฐมมชฺฌิมปจฺฉิมพุทฺธวจเนสุ มชฺฌิมพุทฺธวจเน สงฺคหํ คจฺฉติ, วินยาภิธมฺมสุตฺตนฺตปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏเก สงฺคหํ คจฺฉติ, ทีฆนิกายมชฺฌิมสํยุตฺต- องฺคุตฺตรขุทฺทกนิกาเยสุ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกาเย สงฺคหํ คจฺฉติ, สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สตฺถุสาสนงฺเคสุ ๑- คาถาย สงฺคหิตํ. "ทฺวาสีติ ๒- พุทฺธโต คณฺหึ เทฺวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต จตุราสีติสหสฺสานิ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ เอวํ วุตฺตจตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺเธสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหิตํ โหตีติ. อิทานิ ตํ อปทานํ ทสฺเสนฺโต "ตึสปารมิสมฺปุณฺณา, ธมฺมราชา อสงฺขิยา"ติ อาห. ตตฺถ ทสปารมิตาว ปจฺฉิมมชฺฌิมุกฺกฏฺฐวเสน ทสปารมีทสอุปปารมี- ทสปรมตฺถปารมีนํ วเสน สมตฺตึสปารมี. ตาหิ สํ สุฏฺฐุ ปุณฺณา สมฺปุณฺณา สมนฺนาคตา สมงฺคีภูตา อชฺฌาปนฺนา สํยุตฺตาติ ตึสปารมิสมฺปุณฺณา. สกลโลกตฺตยวาสิเน สตฺตนิกาเย เมตฺตากรุณามุทิตาอุเปกฺขาสงฺขาตาหิ จตูหิ พฺรหฺมวิหารสมาปตฺตีหิ วา ผลสมาปตฺติวิหาเรน วา เอกจิตฺตภาเวน ตโน จ กาเย รญฺเชนฺติ อลฺลียาเปนฺตีติ ราชาโน, ธมฺเมน ราชาโน ธมฺมราชา, อิตฺถมฺภูตา @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. สาสนงฺเคสุ. ๒ สี.,อิ. ทฺวาสีตึ. พุทฺธา. ทสสตสหสฺสทสสหสฺสสตสหสฺสทสสตสหสฺสโกฏิปโกฏิโกฏิปฺปโกฏินหุต- นินฺนหุตอกฺโขภิณิพินฺทุอพฺพุทนิรพฺพุทอหหอพพอฏฏโสคนฺธิกอุปฺปลกุมุทปุณฺฑริก- ปทุมกถานมหากถานอสงฺเขฺยยฺยานํ วเสน อสงฺขิยา สงฺขารหิตา ธมฺมราชาโน อตีตา วิคตา นิรุทฺธา อพฺภตฺถํ คตาติ อธิปฺปาโย. [๖] เตสุ อตีตพุทฺเธสุ กตาธิการญฺจ อตฺตนา โพธิสตฺตภูเตน จกฺกวตฺติรญฺญา หุตฺวา กตสมฺภารญฺจ อานนฺทตฺเถเรน ปุฏฺโฐ ภควา "สมฺโพธึ พุทฺธเสฏฺฐานนฺ"ติอาทิมาห. โภ อานนฺท มม อปทานํ สุโณหีติ อธิปฺปาโย. อานนฺท อหํ ปุพฺเพ โพธิสมฺภารปูรณกาเล จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา เสฏฺฐานํ ปสฏฺฐานํ ปฏิวิทฺธจตุสจฺจานํ พุทฺธานํ สมฺโพธึ จตุสจฺจมคฺคญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ วา สิรสา อภิวาทเยติ สมฺพนฺโธ. สสํเฆ สาวกสํฆสหิเต โลกนายเก โลกเชฏฺเฐ พุทฺเธ ทสหิ องฺคุลีหิ อุโภหิ หตฺถปุเฏหิ นมสฺสิตฺวา วนฺทิตฺวา สิรสา สีเสน อภิวาทเย อาทเรน โถมนํ กตฺวา ปณามํ กโรมีติ อตฺโถ. [๗] ยาวตา พุทฺธเขตฺเตสูติ ทสสหสฺสจกฺกวาเฬสุ พุทฺธเขตฺเตสุ อากาสฏฺฐา อากาสคตา ภูมฏฺฐา ภูมิตลคตา เวฬุริยาทโย สตฺต รตนา อสงฺขิยา สงฺขารหิตา ยาวตา ยตฺตกา วิชฺชนฺติ. ตานิ สพฺพานิ มนสา จิตฺเตน สมาหเร, สํ สุฏฺฐุ จิตฺเตน ๑- อธิฏฺฐหิตฺวา อาหริสฺสามีติ อตฺโถ, มม ปาสาทสฺส สามนฺตา ราสึ กโรมีติ อตฺโถ. [๘] ตตฺถ รูปิยภูมิยนฺติ ตสฺมึ อเนกภูมิมฺหิ ปาสาเท รูปิยมยํ รชตมยํ ภูมึ นิมฺมิตนฺติ ๒- อตฺโถ. อหํ รตนมยํ สตฺตหิ รตเนหิ นิมฺมิตํ อเนกสตภูมิกํ ปาสาทํ อุพฺพิทฺธํ อุคฺคตํ นภมุคฺคตํ อากาเส โชตมานํ มาปยินฺติ อตฺโถ. [๙] ตเมว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต "วิจิตฺตถมฺภนฺ"ตฺยาทิมาห. วิจิตฺเตหิ อเนเกหิ มสารคลฺลาทิวณฺเณหิ ถมฺเภหิ อุสฺสาปิตํ สุกตํ สุฏฺฐุ กตํ ลกฺขณยุตฺตํ อาโรหปริณาหวเสน สุฏฺฐุ วิภตฺตํ อเนกโกฏิสตคฺฆนโตรณนิมฺมิตตฺตา มหารหํ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. สํสุทฺธจิตฺโต. ๒ สี.,อิ. ภูมิ นิมฺมิตาติ. ปุนปิ กึ วิสิฏฺฐํ? กนกมยสงฺฆาฏํ สุวณฺเณหิ กตตุลาสงฺฆาฏวลเยหิ ยุตฺตํ, ตตฺถ อุสฺสาปิตโกนฺเตหิ จ ฉตฺเตหิ จ มณฺฑิตํ โสภิตํ ปาสาทนฺติ สมฺพนฺโธ. [๑๐] ปุนปิ ปาสาทสฺเสว โสภํ วณฺเณนฺโต "ปฐมา เวฬุริยา ภูมี"ตฺยาทิมาห. ตสฺส อเนกสตภูมิปาสาทสฺส สุภา อิฏฺฐา กนฺตา มนาปา อพฺภสมา วลาหกปฏลสทิสา วิมลา นิมฺมลา เวฬุริยมณิมยา นีลวณฺณา ปฐมา ภูมิ อโหสีติ อตฺโถ. ชลชนฬินปทุเมหิ อากิณฺณา สมงฺคีภูตา วราย อุตฺตมาย กญฺจนภูมิยา สุวณฺณภูมิยาว โสภตีติ อตฺโถ. [๑๑] ตสฺเสว ปาสาทสฺส กาจิ ภูมิ ปวาฬํสา ปวาฬโกฏฺฐาสา ปวาฬวณฺณา, กาจิ ภูมิ โลหิตกา โลหิตวณฺณา, กาจิ ภูมิ สุภา มโนหรา อินฺทโคปกวณฺณาภา รสฺมิโย นิจฺฉรมานา, กาจิ ภูมิ ทส ทิสา โอภาสตีติ อตฺโถ. [๑๒] ตสฺมึเยว ปาสาเท นิยฺยูหา นิคฺคตปมุขสาลา จ สุวิภตฺตา สุฏฺฐุ วิภตฺตา โกฏฺฐาสโต วิสุํ วิสุํ กตา สีหปญฺชรา สีหทฺวารา จ. จตุโร เวทิกาติ จตูหิ เวทิกาวลเยหิ ชาลกวาเฏหิ จ มโนรมา มนอลฺลียนกา คนฺธาเวฬา คนฺธทามา จ โอลมฺพนฺตีติ อตฺโถ. [๑๓] ตสฺมึเยว ปาสาเท สตฺตรตนภูสิตา สตฺตรตเนหิ โสภิตา กูฏาคารา. กึ ภูตา? นีลา นีลวณฺณา, ปีตา ปีตวณฺณา สุวณฺณวณฺณา, โลหิตกา โลหิตกวณฺณา รตฺตวณฺณา, โอทาตา โอทาตวณฺณา เสตวณฺณา, สุทฺธกาฬกา อมิสฺสกาฬวณฺณา, กูฏาคารวรูเปตา กูฏาคารวเรหิ กณฺณิกกูฏาคารวเรหิ อุเปโต สมนฺนาคโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ. [๑๔] ตสฺมึเยว ปาสาเท โอโลกมยา อุทฺธมฺมุขา ปทุมา สุปุปฺผิตา ปทุมา โสภนฺติ, สีหพฺยคฺฆาทีหิ วาฬมิคคเณหิ จ หํสโกญฺจมยูราทิปกฺขิสมูเหหิ จ โสภิโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ. อติอุจฺโจ หุตฺวา นภมุคฺคตตฺตา นกฺขตฺตตารกาหิ อากิณฺโณ จนฺทสูเรหิ จนฺทสูริยรูเปหิ จ มณฺฑิโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ. [๑๕] โส เอว จกฺกวตฺติสฺส ปาสาโท เหมชาเลน สุวณฺณชาเลน สญฺฉนฺโน, โสณฺณกิงฺกิณิกายุโต สุวณฺณกิงฺกิณิกชาเลหิ ยุโต สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. มโนรมา มนลฺลียนกา โสณฺณมาลา สุวณฺณปุปฺผปนฺติโย วาตเวเคน วาตปฺปหาเรน กูชนฺติ สทฺทํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. [๑๖] (๑)- มญฺเชฏฺฐกํ มญฺชิฏฺฐวณฺณํ โลหิตกํ โลหิตวณฺณํ ปีตกํ ปีตวณฺณํ หริปิญฺชรํ ชมฺโพนทสุวณฺณวณฺณํ ปญฺชรวณฺณญฺจ ธชํ นานารงฺเคหิ อเนเกหิ วณฺเณหิ สมฺปีตํ รญฺชิตํ ธชํ อุสฺสิตํ ตสฺมึ ปาสาเท อุสฺสาปิตํ. ธชมาลินีติ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ, ธชมาลายุตฺโต โส ปาสาโทติ อตฺโถ. [๑๗] ตสฺมึ ปาสาเท อตฺถรณาทโย วณฺเณนฺโต "น นํ ๒- พหู"ตฺยาทิมาห. ตตฺถ นํ ปาสาทํ พหูหิ ๓- อวิชฺชมานํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. นานาสยนวิจิตฺตา อเนเกหิ อตฺถรเณหิ วิจิตฺตา โสภิตา มญฺจปีฐาทิสยนา อเนกสตา อเนกสตสงฺขยา, กึ ภูตา? ผลิกา ผลิกมณิมยา ผลิกาหิ กตา, ๔- รชตามยา รชเตหิ กตา, มณิมยา นีลมณีหิ กตา, โลหิตงฺคา รตฺตชาติมณีหิ กตา, มสารคลฺลมยา กพรวณฺณมณีหิ กตา, สณฺหกาสิกสนฺถตา สเณฺหหิ สุขุเมหิ กาสิกวตฺเถหิ อตฺถตา. [๑๘] ปาวุราติ ปาวุรณา, กีทิสา? กมฺพลา โลมสุตฺเตหิ กตา, ทุกูลา ทุกูลปเฏหิ กตา, จีนา จีนปเฏหิ กตา, ปตฺตุณฺณา ปตฺตุณฺณเทเส ชาตปเฏหิ กตา, ปณฺฑุ ปณฺฑุวณฺณา วิจิตฺตตฺถรณํ อเนเกหิ อตฺถรเณหิ ปาวุรเณหิ จ วิจิตฺตํ สพฺพํ สยนํ มนสา จิตฺเตน อหํ ปญฺญเปสินฺติ อตฺโถ. [๑๙] ตเทว ปาสาทํ วณฺเณนฺโต "ตาสุ ตาเสฺวว ภูมีสู"ติอาทิมาห. ตตฺถ รตนกูฏลงฺกตนฺติ รตนมยกูเฏหิ รตนกณฺณิกาหิ อลงฺกตํ โสภิตนฺติ อตฺโถ. มณิเวโรจนา อุกฺกาติ เวโรจนมณีหิ รตฺตมณีหิ กตา อุกฺกา ทณฺฑปทีปา. ธารยนฺตา สุติฏฺฐเรติ อากาเส สุฏฺฐุ ธารยนฺตา คณฺหนฺตา อเนกสตชนา สุฏฺฐุ ติฏฺฐนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ อิ. (ตเมว ปาสาทํ ธชมาลินิ ธชปนฺตีนิ, กึ ภูตํ). ๒ อิ. นานา. @ ๓ สี. ตตถ ยํ น ปาสาเท ตํ น พหู, อิ. ตตฺถ ยํ นํ ปาสาทํ นานา พาหูติ. @ ๔ สี.,อิ. ผลิกมณีหิ กตา. [๒๐] ปุน ตเทว ปาสาทํ วณฺณนฺโต "โสภนฺติ เอสิกาถมฺภา"ติอาทิมาห. ตตฺถ เอสิกาถมฺภา นาม นครทฺวาเร โสภนตฺถาย นิขาตา ถมฺภา, ๑- สุภา อิฏฺฐา, กญฺจนโตรณา สุวณฺณมยา, ชมฺโพนทา ชมฺโพนทสุวณฺณมยา จ, สารมยา ขทิรรุกฺขสารมยา จ รชตมยา จ โตรณา โสภนฺติ, เอสิกา จ โตรณา จ ตํ ปาสาทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ. [๒๑] ตสฺมึ ปาสาเท สุวิภตฺตา อเนกา สนฺธี กวาเฏหิ จ อคฺคเฬหิ จ จิตฺติตา โสภิตา สนฺธิปริกฺเขปา โสภยนฺตีติ อตฺโถ, อุภโตติ ตสฺส ปาสาทสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ปุณฺณฆฏา อเนเกหิ ปทุเมหิ อเนเกหิ จ อุปฺปเลหิ สํยุตา ปุณฺณา ตํ ปาสาทํ โสภยนฺตีติ อตฺโถ. [๒๒-๓] เอวํ ปาสาทสฺส โสภํ วณฺเณตฺวา รตนมยํ ปาสาทญฺจ สกฺการสมฺมานญฺจ ปกาเสนฺโต "อตีเต สพฺพพุทฺเธ จา"ติอาทิมาห. ตตฺถ อตีเตติ อติกฺกนฺเต วิคเต กาเล ชาเต ภูเต สสํเฆ สาวกสมูหสหิเต สพฺเพ โลกนายเก พุทฺเธ สภาเวน ๒- ปกติวณฺเณน รูเปน สณฺฐาเนน จ สสาวเก สาวกสหิเต พุทฺเธ ๓- นิมฺมินิตฺวา เยน ทฺวาเรน ปาสาโท ปวิสิตพฺโพ โหติ, เตน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา สสาวกา สพฺเพ พุทฺธา สพฺพโสณฺณมเย สกลสุวณฺณมเย ปีเฐ นิสินฺนา อริยมณฺฑลา อริยสมูหา อเหสุนฺติ อตฺโถ. [๒๔-๕] เอตรหิ วตฺตมาเน กาเล อนุตฺตรา อุตฺตรวิรหิตา เย จ พุทฺธา อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ, เต จ ปจฺเจกพุทฺเธ อเนกสเต สยมฺภู สยเมว ภูเต อญฺญาจริยรหิเต อปราชิเต ขนฺธกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุเทวปุตฺตมาเรหิ อปราชิเต ชยมาปนฺเน สนฺตปฺเปสินฺติ อตฺโถ. ภวนํ มยฺหํ ปาสาทํ อตีตกาเล จ วตฺตมานกาเล จ สพฺเพ พุทฺธา สมารุหุํ ๔- สํ สุฏฺฐุ อารุหึสูติ อตฺโถ. [๒๖] เย ทิพฺพา ทิวิ ภวา ทิพฺพา เทวโลเก ชาตา เย จ พหู กปฺปรุกฺขา อตถิ. เย จ มานุสา มนุสฺเส ชาตา เย จ พหู กปฺปรุกฺขา อตฺถิ, ตโต สพฺพํ ทุสฺสํ สมาหนฺตฺวา สํ สุฏฺฐุ อาหริตฺวา เตจีวรานิ กาเรตฺวา เต ปจฺเจกพุทฺเธ ติจีวเรหิ อจฺฉาเทมีติ สมฺพนฺโธ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. นิขาตอยถมฺภา. ๒ ม. สสาวเก. ๓ สี.,อิ. ปจฺเจกพุทฺเธ. ๔ ปาฬิ. @สมาหรึ. [๒๗] เอวํ ติจีวเรหิ อจฺฉาเทตฺวา ปารุปาเปตฺวา เตสํ นิสินฺนานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สมฺปนฺนํ มธุรํ ขชฺชํ ขาทิตพฺพํ ปูวาทิ กิญฺจิ, มธุรํ โภชฺชํ ภุญฺชิตพฺพํ อาหารญฺจ, มธุรํ สายนียํ เลหนียญฺจ, สมฺปนฺนํ มธุรํ ปิวิตพฺพํ อฏฺฐปานญฺจ, โภชนํ ภุญฺชิตพฺพํ อาหารญฺจ, สุเภ สุนฺทเร มณิมเย เสลมเย ปตฺเต สํ สุฏฺฐุ ปูเรตฺวา อทาสึ ปฏิคฺคหาเปสินฺติ อตฺโถ. [๒๘] สพฺเพ เต อริยมณฺฑลา สพฺเพ เต อริยสมูหา, ทิพฺพจกฺขุ สมา ๑- หุตฺวา มฏฺฐาติ ทิพฺพจกฺขุสมงฺคิโน หุตฺวา มฏฺฐา กิเลเสหิ รหิตตฺตา สิลิฏฺฐา โสภมานา จีวรสํยุตา ติจีวเรหิ สมงฺคีภูตา มธุรสกฺขราหิ จ เตเลน จ มธุผาณิเตหิ จ ปรมนฺเนน อุตฺตเมน อนฺเนน จ มยา ตปฺปิตา อปฺปิตา ปริปูริตา อเหสุนฺติ อตฺโถ. [๒๙] เต เอวํ สนฺตปฺปิตา อริยมณฺฑลา รตนคพฺภํ สตฺตหิ รตเนหิ นิมฺมิตคพฺภํ เคหํ ปวิสิตฺวา คุหาสยา คุหายํ สยมานา เกสรีว เกสรสีหา อิว มหารหมฺหิ สยเน อนคฺเฆ มญฺเจ สีหเสยฺยมกปฺปยุํ ยถา สีโห มิคราชา ทกฺขิณปสฺเสน สยนฺโต ปาเท ปาทํ อจฺจาธาย ทกฺขิณหตฺถํ สีสูปธานํ กตฺวา วามหตฺถํ อุชฺกํ ฐเปตฺวา วาลธึ อนฺตรสตฺถิยํ กตฺวา นิจฺจโล สยติ, เอวํ เสยฺยํ กปฺปยุํ กรึสูติ อตฺโถ. [๓๐] เต เอวํ สีหเสยฺยํ กปฺเปตฺวา สมฺปชานา สติสมฺปชญฺญสมฺปนฺนา. สมุฏฺฐาย สํ สุฏฺฐุ อุฏฺฐหิตฺวา สยเน ปลฺลงฺกมาภุชุํ อูรุพทฺธาสนํ กรึสูติ อตฺโถ. [๓๑] โคจรํ สพฺพพุทฺธานนฺติ สพฺเพสํ อตีตานาคตานํ พุทฺธานํ โคจรํ อารมฺมณภูตํ ฌานรติสมปฺปิตา ฌานรติยา สํ สุฏฺฐุ อปฺปิตา สงฺคีภูตา อเหสุนฺติ อตฺโถ, อญฺเญ ธมฺมานิ เทเสนฺตีติ เตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ อญฺเญ เอกจฺเจ ธมฺเม เทเสนฺติ, อญฺเญ เอกจฺเจ อิทฺธิยา ปฐมาทิชฺฌานกีฬาย กีฬนฺติ รมนฺติ. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. ทิพฺพวตฺถา. [๓๒] อญฺเญ เอกจฺเจ อภิญฺญา ปญฺจ อภิญฺญาโย วสิภาวิตา วสีกรึสุ, ๑- ปญฺจสุ อภิญฺญาสุ อาวชฺชนสมาปชฺชนวุฏฺฐานอธิฏฺฐานปจฺจเวกฺขณ- สงฺขาตาหิ ปญฺจวสิตาหิ วสีภาวํ อิตา คตา ปตฺตา อภิญฺญาโย อปฺเปนฺติ สมาปชฺชนฺติ. อญฺเญ เอกจฺเจ อเนกสหสฺสิโย วิกุพฺพนานิ เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ เอวมาทีนิ อิทฺธิวิกุพฺพนานิ วิกุพฺพนฺติ กโรนฺตีติ อตฺโถ. [๓๓] พุทฺธาปิ พุทฺเธติ เอวํ สนฺนิปติเตสุ ปจฺเจกพุทฺเธสุ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส วิสยํ อารมฺมณภูตํ ปญฺหํ พุทฺธาพุทฺเธ ปุจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เต พุทฺธา อตฺถคมฺภีรตาย คมฺภีรํ นิปุณํ สุขุมํ ฐานํ การณํ ปญฺญาย วินิพุชฺฌเร วิเสเสน นิรวเสสโต พุชฺฌนฺติ. [๓๔] ตทา มม ปาสาเท สนฺนิปติตา สาวกาปิ พุทฺเธ ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, พุทฺธา สาวเก สิสฺเส ปญฺหํ ปุจฺฉนฺติ, เต พุทฺธา จ สาวกา จ อญฺญมญฺญํ ปญฺหํ ปุจฺฉิตฺวา อญฺญมญฺญํ พฺยากโรนฺติ วิสฺสชฺเชนฺติ. [๓๕] ปุน เต สพฺเพ เอกโต ทสฺเสนฺโต "พุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จา"ติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ สาวกา จ สิสฺสา ปริจารกา นิสฺสิตกา เอเต สพฺเพ สกาย สกาย รติยา รมมานา สลฺลีนา ๒- มม ปาสาเท อภิรมนฺตีติ อตฺโถ. [๓๖] เอวํ ตสฺมึ เวชยนฺตปาสาเท ปจฺเจกพุทฺธานํ อาจารสมฺปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต โส ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา "ฉตฺตา ติฏฺฐนฺตุ รตนา"ติอาทิมาห. ตตฺถ รตนา สตฺตรตนมยา ฉตฺตา กญฺจนาเวฬปนฺติกา สุวณฺณชาเลหิ โอลมฺพิตา ติฏฺฐนฺตุ. มุตฺตาชาลปริกฺขิตฺตา มุตฺตาชาเลหิ ปริวาริตา สพฺเพ ฉตฺตา มม มตฺถเก มุทฺธนิ ธาเรนฺตูติ จินฺติตมตฺเตเยว ฉตฺตา ปาตุภูตา โหนฺตีติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. วสํ กรึสุ. ๒ ม. อลฺลีนา. [๓๗] โสณฺณตารกจิตฺติตา สุวณฺณตารกาหิ ททฺทลฺลมานา ๑- เจลวิตานา ภวนฺตุ นิพฺพตฺตนฺตุ. วิจิตฺตา อเนกวณฺณา มลฺยวิตตา ปุปฺผปตฺถฏา สพฺเพ อเนกวิตานา มตฺถเก นิสีทนฏฺฐานสฺส อุปริภาเค ธาเรนฺตูติ อตฺโถ. [๓๘-๔๐] มลฺยทาเมหิ อเนกสุคนฺธปุปฺผทาเมหิ วิตตา ปริกิณฺณา คนฺธทาเมหิ จนฺทนกุงฺกุมตคราทิสุคนฺธทาเมหิ โสภิตา โปกฺขรณีติ สมฺพนฺโธ. ทุสฺสทาเมหิ ปตฺตุณฺณจีนาทิอนคฺฆทุสฺสทาเมหิ ปริกิณฺณา สตฺตรตนทาเมหิ ภูสิตา อลงฺกตา โปกฺขรณี. ปุปฺผาภิกิณฺณา จมฺปกสฬลโสคนฺธิกาทิสุคนฺธปุปฺเผหิ อภิกิณฺณา สุฏฺฐุ วิจิตฺตา โสภิตา, ปุนรปิ กึ ภูตา โปกฺขรณี? สุรภิคนฺธสุคนฺเธหิ ภูสิตา วาสิตา. สมนฺตโต คนฺธปญฺจงฺคุลลงฺกตา ปญฺจหิ องฺคุเลหิ ลิมฺปิตคนฺเธหิ อลงฺกตา, เหมจฺฉทนฉาทิตา สุวณฺณฉทเนหิ สุวณฺณวิตาเนหิ ฉาทิตา ปาสาทสฺส จาตุทฺทิสา โปกฺขรณิโย ปทุเมหิ จ อุปฺปเลหิ จ สุฏฺฐุ สนฺถตา ปตฺถฏา สุวณฺณรูเป สุวณฺณวณฺณา ขายนฺตุ, ปทฺมเรณุรชุคฺคตา ปทุมเรณูหิ ธูลีหิ จ อากิณฺณา โปกฺขรณิโย โสภนฺตูติ อตฺโถ. [๔๑] มม เวชยนฺตปาสาทสฺส สมนฺตโต ปาทปา จมฺปกาทโย รุกฺขา สพฺเพ ปุปฺผนฺตุ เอเต ปุปฺผรุกฺขา. สยเมว ปุปฺผา มุญฺจิตฺวา วิคฬิตฺวา คนฺตฺวา ภวนํ โอกิรุํ, โอกิณฺณา ปาสาทสฺส อุปริ กโรนฺตูติ อตฺโถ. [๔๒] ตตฺถ ตสฺมึ มม เวชยนฺตปาสาเท สิขิโน มยูรา นจฺจนฺตุ, ทิพฺพหํสา เทวตาหํสา ปกูชเร สทฺทํ กโรนฺตุ, กรวีกา จ มธุรสทฺทา โกกิลา คายนฺตุ คีตวากฺยํ กโรนฺตุ, อปเร อนุตฺตา จ ทิชสํฆา ปกฺขิโน สมูหา ปาสาทสฺส สมนฺตโต มธุรรวํ รวนฺตูติ อตฺโถ. [๔๓] ปาสาทสฺส สมนฺตโต สพฺพา อาตตวิตตาทโย เภริโย วชฺชนฺตุ หญฺญนฺตุ, สพฺพา ตา อเนกตนฺติโย วีณา รสนฺตุ สทฺทํ กโรนฺตุ, สพฺพา อเนกปฺปการา สงฺคีติโย ปาสาทสฺส สมนฺตโต วตฺตนฺตุ ปวตฺตนฺตุ คายนฺตูติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ ม. ททฺทฬฺหมานา. [๔๔-๕] ยาวตา ยตฺตเก ฐาเน พุทฺธเขตฺตมฺหิ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬ ตโต ปเร จกฺกวาเฬ, โชติสมฺปนฺนา ปภาสมฺปนฺนา อจฺฉินฺนา มหนฺตา สมนฺตโต รตนามยา สตฺตหิ รตเนหิ กตา ขจิตา โสณฺณปลฺลงฺกา สุวณฺณปลฺลงฺกา ติฏฺฐนฺตุ, ปาสาทสฺส สมนฺตโต ทีปรุกฺขา ปทีปธารณา เตลรุกฺขา ชลนฺตุ, ปทีเปหิ ปชฺชลนฺตุ, ทสสหสฺสิปรมฺปรา ทสสหสฺสีนํ ปรมฺปรา ทสสหสฺสิโย เอกปชฺโชตา เอกปทีปา วิย ภวนฺตุ อุชฺโชตนฺตูติ อตฺโถ. [๔๖] นจฺจคีเตสุ เฉกา คณิกา นจฺจิตฺถิโย จ ลาสิกา มุเขน สทฺทการิกา จ ปาสาทสฺส สมนฺตโต นจฺจนฺตุ, อจฺฉราคณา เทวิตฺถิสมูหา นจฺจนฺตุ, นานารงฺคา อเนกวณฺณา นานารงฺคมณฺฑลา ปาสาทสฺส สมนฺตโต นจฺจนฺตุ ปทิสฺสนฺตุ ปากฏา โหนฺตูติ อตฺโถ. [๔๗] ตทา อหํ ติโลกวิชโย นาม จกฺกวตฺติราชา หุตฺวา สกลจกฺกวาเฬ ทุมคฺเค รุกฺขคฺเค ปพฺพตคฺเค หิมวนฺตจกฺกวาฬปพฺพตาทีนํ อคฺเค สิเนรุปพฺพตามุทฺธนิ จ สพฺพฏฺฐาเนสุ วิจิตฺตํ อเนกวณฺณวิจิตฺตํ ปญฺจวณฺณิกํ นีลปีตาทิปญฺจวณฺณํ สพฺพํ ธชํ อุสฺสาเปมีติ อตฺโถ. [๔๘] นรา โลกนฺตรา นรา จ นาคโลกโต นาคา จ เทวโลกโต คนฺธพฺพา จ เทวา จ สพฺเพ อุเปนฺตุ อุปคจฺฉนฺตุ, เต นราทโย นมสฺสนฺตา มม นมกฺการํ กโรนฺตา ปญฺชลิกา กตหตฺถปุฏา มม เวชยนฺตํ ปาสาทํ ปริวารยุนฺติ อตฺโถ. [๔๙] เอวํ โส ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา ปาสาทสฺส จ อตฺตโน จ อานุภาวํ วณฺเณตฺวา อิทานิ อตฺตนา สมฺปตฺติ กตปุญฺญผลํ ๑- สมาทเปนฺโต "ยํ กิญฺจิ กุสลํ กมฺมนฺ"ติอาทิมาห. ยํ กิญฺจิ กุสลกมฺมสงฺขาตํ กิริยํ กตฺตพฺพํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ มม มยา กาเยน วา วาจาย วา มนสา วา ตีหิ ทฺวาเรหิ กตํ ติทเส สุกตํ สุฏฺฐุ กตํ, ตาวตึสภวเน อุปฺปชฺชนารหํ กตนฺติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. สมฺปตฺตํ กตปุญฺญผลํ. [๕๐] ปุน สมาทเปนฺโต "เย สตฺตา สญฺญิโน"ติอาทิมาห. ตตฺถ เย สตฺตา มนุสฺสา วา เทวา วา พฺรหฺมาโน วา สญฺญิโน สญฺญาสหิตา อตฺถิ, เย จ สตฺตา อสญฺญิโน สญฺญารหิตา อสญฺญา สตฺตา สนฺติ, เต สพฺเพ สตฺตา มยฺหํ มยา กตํ ปุญฺญผลํ, ภาคี ภวนฺตุ ปุญฺญวนฺตา โหนฺตูติ อตฺโถ. [๕๑] ปุนปิ สมาทเปนฺโต โพธิสตฺโต "เยสํ กตนฺ"ติอาทิมาห. มยา กตํ ปุญฺญํ เยหิ นรนาคคนฺธพฺพเทเวหิ สุวิทิตํ ญาตํ, เตสํ มยา ทินฺนํ ปุญฺญผลํ, ตสฺมึ มยา กเต ปุญฺเญ ทินฺนภาวํ เย นราทโย น ชานนฺติ, เทวา คนฺตฺวา เตสํ ตํ นิเวทยุํ อาโรจยุนฺติ อตฺโถ. [๕๒] สพฺพโลกมฺหิ เย สตฺตา อาหารนิสฺสิตา ชีวนฺติ, เต สพฺเพ สตฺตา มนุญฺญํ โภชนํ สพฺพํ มม เจตสา มม จิตฺเตน ลภนฺตุ, มม ปุญฺญิทฺธิยา ลภนฺตูติ อตฺโถ. [๕๓] มนสา ปสนฺเนน จิตฺเตน ยํ ทานํ มยา ทินฺนํ ตสฺมึ ทาเน จิตฺเตน ปสาทํ อาวหึ อุปฺปาเทสึ. สพฺพสมฺพุทฺธา จ ปจฺเจกา ปฏิเอกา ชินสาวกา จ มยา จกฺกวตฺติรญฺญา ปูชิตา. [๕๔] สุกเตน เตน กมฺเมน สทฺทหิตฺวา กเตน กุสลกมฺเมน เจตนาปณิธีหิ จ จิตฺเตน กตปตฺถนาหิ จ มานุสํ เทหํ มนุสฺสสรีรํ ชหิตฺวา ฉฑฺเฑตฺวา อหํ ตาวตึสํ เทวโลกํ อคจฺฉึ อคมาสึ, สุตฺตปฺปพุทฺโธ วิย ตตฺถ อุปฺปชฺชินฺติ อตฺโถ. [๕๕] ตโต ติโลกวิชโย จกฺกวตฺติราชา กาลงฺกโต, ตโต ปฏฺฐาย อาคเต ทุเว ภเว เทฺว ชาติโย ปชานามิ เทวตฺเต เทวตฺตภาเว มานุเส มนุสฺสตฺตภาเว จ, ตโต ชาติทฺวยโต อญฺญํ คตึ อญฺญํ อุปฺปตฺตึ น ชานามิ น ปสฺสามิ, ๑- มนสา จิตฺเตน ปตฺถนาผลํ ปตฺถิตปตฺถนาผลนฺติ อตฺโถ. [๕๖] เทวานํ อธิโก โหมีติ ยทิ เทเวสุ ชาโต, อายุวณฺณพลเตเชหิ เทวานํ อธิโก เชฏฺโฐ เสฏฺโฐ อโหสินฺติ อตฺโถ. ยทิ มนุสฺเสสุ ชาโต. @เชิงอรรถ: ๑ สี. น สรามิ. มนุชาธิโป มนุสฺสานํ อธิปติ อิสฺสโร ภวามิ, ตถา ราชภูโต อติรูเปน ๑- รูปสมฺปตฺติยา จ ลกฺขเณน อาโรหปริณาหาทิลกฺขเณน จ สมฺปนฺโน สมฺปุณฺโณ อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว ปญฺญาย ปรมตฺถชานนปญฺญาย อสโม สมรหิโต, มยา สทิโส โกจิ นตฺถีติ อตฺโถ. [๕๗] มยา กตปุญฺญสมฺภาเรน ปุญฺญผเลน อุปฺปนฺนุปฺปนฺนภเว เสฏฺฐํ ปสฏฺฐํ มธุรํ วิวิธํ อเนกปฺปการํ โภชนญฺจ อนปฺปกํ พหุสตฺตรตนญฺจ วิวิธานิ, อเนกปฺปการานิ ปตฺตุณฺณโกเสยฺยาทิวตฺถานิ จ นภา อากาสโต มํ มม สนฺติกํ ขิปฺปํ สีฆํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ. [๕๘-๖๖] ปฐพฺยา ปฐวิยา ปพฺพเต จ อากาเส จ อุทเก จ วเน จ ยํ ยํ ยตฺถ ยตฺถ หตฺถํ ปสาเรมิ นิกฺขิปามิ, ตโต ตโต ทิพฺพา ภกฺขา ทิพฺพา อาหารา มํ มม สนฺติกํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ, ปาตุภวนฺตีติ อตฺโถ. ตถา ยถากฺกมํ สพฺเพ รตนา. สพฺเพ จนฺทนาทโย คนฺธา. สพฺเพ ยานา วาหนา. สพฺเพ จมฺปกนาคปุนฺนาคาทโย มาลา ปุปฺผา. สพฺเพ อลงฺการา อาภรณา. สพฺพา ทิพฺพกญฺญา. สพฺเพ มธุสกฺขรา. สพฺเพ ปูปาทโย ขชฺชา ขาทิตพฺพา มํ มม สนฺติกํ อุเปนฺติ อุปคจฺฉนฺติ. [๖๗-๘] สมฺโพธิวรปตฺติยาติ อุตฺตมจตุมคฺคญาณปตฺติยา ปาปุณนตฺถาย. มยา ยํ อุตฺตมทานํ กตํ ปูริตํ, เตน อุตฺตมทาเนน เสลสงฺขาตํ ปพฺพตํ สกลํ เอกนินฺนาทํ กโรนฺโต พหลํ คิรํ ๒- ปุถุลํ โฆสํ คชฺเชนฺโต, สเทวกํ โลกํ สกลํ มนุสฺสเทวโลกํ หาสยนฺโต โสมนสฺสปฺปตฺตํ กโรนฺโต โลเก สกลโลกตฺตเย วิวฏฺฏจฺฉโท พุทฺโธ อหํ ภวามีติ อตฺโถ. [๖๙] ทิสา ทสวิธา โลเกติ จกฺกวาฬโลเก ทสวิธา ทสโกฏฺฐาสา ทิสา โหนฺติ, ตตฺถ โกฏฺฐาเส ยายโต ยายนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺส อนฺตกํ นตฺถีติ อตฺโถ, จกฺกวตฺติกาเล ตสฺมึ มยา คตคตฏฺฐาเน ทิสาภาเค วา พุทฺธเขตฺตา พุทฺธวิสยา อสงฺขิยา สงฺขารหิตา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อภิรูเปน. ๒. ปาฬิ. คิรึ. [๗๐] ปภา ปกิตฺติตาติ ตทา จกฺกวตฺติราชกาเล มยฺหํ ปภา จกฺกรตนมณิรตนาทีนํ ปภา อาโลกา ยมกา ยุคฬยุคฬา หุตฺวา รํสิวาหนา รํสึ มุญฺจมานา ปกิตฺติตา ปากฏา, เอตฺถนฺตเร ทสสหสฺสิจกฺกวาฬนฺตเร รํสิชาลํ รํสิสมูหํ, อาโลโก วิปุโล พหุตโร ภเว อโหสีติ อตฺโถ. [๗๑] เอตฺตเก โลกธาตุมฺหีติ ทสสหสฺสิจกฺกวาเฬสุ สพฺเพ ชนา มํ ปสฺสนฺตุ ทกฺขนฺตูติ อตฺโถ. สพฺเพ เทวา ยาว พฺรหฺมนิเวสนา ๑- ยาว พฺรหฺมโลกา มํ อนุวตฺตนฺตุ อนุกูลา ภวนฺตุ. [๗๒] วิสิฏฺฐมธุนาเทนาติ วิสฏฺเฐน มธุเรน นาเทน, อมตเภริมาหนินฺติ อมตเภรึ เทวทุนฺทุภึ ปหรึ, เอตฺถนฺตเร เอตสฺมึ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬพฺภนฺตเร สพฺเพ ชนา มม มธุรํ คิรํ สทฺทํ สุณนฺตุ มนสิ กโรนฺตุ. [๗๓] ธมฺมเมเฆน วสฺสนฺเต ธมฺมเทสนามเยน นาเทน ตพฺโพหารปรมตฺถคมฺภีรมธุรสุขุมตฺถวสฺเส วสฺสนฺเต วสฺสมาเน สมฺมาสมฺพุทฺธานุภาเวน สพฺเพ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทโย อนาสวา นิกฺกิเลสา โหนฺตุ ภวนฺตุ. เยตฺถ ปจฺฉิมกา สตฺตาติ เอตฺถ เอเตสุ ราสิภูเตสุ จตูสุ ปริสสตฺเตสุ เย สตฺตา ปจฺฉิมกา คุณวเสน เหฏฺฐิมกา, เต สพฺเพ โสตาปนฺนา ภวนฺตูติ อธิปฺปาโย. [๗๔] ตทา ติโลกวิชยจกฺกวตฺติราชกาเล ทาตพฺพกํ ทาตพฺพยุตฺตกํ ทานํ กตฺวา อเสสโต นิสฺเสเสน สีลํ สีลปารมึ ปูเรตฺวา เนกฺขมฺเม เนกฺขมฺมปารมิตาย ปารมึ ๒- โกฏึ ปตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ จตุมคฺคญาณํ ปตฺโต ภวามิ ภเวยฺยํ. [๗๕] ปณฺฑิเต ปญฺญวนฺเต เมธาวิโน ปริปุจฺฉิตฺวา "กึ ภนฺเต กตฺตพฺพํ? กึ น กตฺตพฺพํ? กึ กุสลํ? กึ อกุสลํ? กึ กตฺวา สคฺคโมกฺขทฺวยสฺส ภาคี โหตี"ติ ปุจฺฉิตฺวา, เอวํ ปญฺญาปารมึ ปูเรตฺวาติ อตฺโถ. กตฺวา วีริยมุตฺตมนฺติ อุตฺตมํ เสฏฺฐํ ฐานนิสชฺชาทีสุ อวิจฺฉินฺนํ วีริยํ กตฺวา, วีริยปารมึ ปูเรตฺวาติ อตฺโถ. สกลวิรุทฺธชเนหิ กตอนาทราธิวาสนาขนฺติยา ปารมึ โกฏึ คนฺตฺวา ขนฺติปารมึ ปูเรตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ อุตฺตมํ สมฺพุทฺธตฺตํ ปตฺโต ภวามิ ภเวยฺยํ. @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. พฺรหฺมนิเวสนํ. ๒ ปาฬิ. เนกฺขมฺมปารมึ. [๗๖] กตฺวา ทฬฺหมธิฏฺฐานนฺติ "มม สรีรชีวิเตสุ วินสฺสนฺเตสุปิ ปุญฺญกมฺมโต น วิรมิสฺสามี"ติ อจลวเสน ทฬฺหํ อธิฏฺฐานปารมึ กตฺวา "สีเส ฉิชฺชมาเนปิ มุสาวาทํ น กเถสฺสามี"ติ สจฺจปารมิตาย โกฏึ ปูริย ปูเรตฺวา "สพฺเพ สตฺตา สุขี อโรคา"ติอาทินา ๑- เมตฺตาปารมิตาย โกฏึ ปตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ ปตฺโตติ อตฺโถ. [๗๗] สชีวกาชีวกวตฺถูนํ ลาเภ จ เตสํ อลาเภ จ กายิกเจตสิกสุเข เจว ตถา ทุกฺเข จ สาทรชเนหิ กเต สมฺมาเน เจว โอมาเน จ สพฺพตฺถ สมโก สมานมานโส อุเปกฺขาปารมึ ปูเรตฺวา อุตฺตมํ สมฺโพธึ ปตฺโต ปาปุเณยฺยนฺติ อตฺโถ. [๗๘] โกสชฺชํ กุสีตภาวํ ภยโต ภยวเสน "อปายทุกฺขภาคี"ติ ทิสฺวา ญตฺวา อโกสชฺชํ อกุสีตภาวํ อลีนวุตฺตึ วีริยํ เขมโต เขมวเสน "นิพฺพานคามี"ติ ทิสฺวา ญตฺวา อารทฺธวีริยา โหถ ภวถ. เอสา พุทฺธานุสาสนี เอสา พุทฺธานํ อนุสิฏฺฐิ. [๗๙] วิวาทํ ภยโต ทิสฺวาติ วิวาทํ กลหํ ภยโต ทิสฺวา "อปายภาคี"ติ ทิสฺวา ญตฺวา อวิวาทํ วิวาทโต วิรมณํ "นิพฺพานปฺปตฺตี"ติ เขมโต ทิสฺวา ญตฺวา สมคฺคา เอกคฺคจิตฺตา สขิลา สิลิฏฺฐา เมตฺตาย ธุรคตาย โสภมานา โหถาติ อตฺโถ. เอสา กถา มนฺตนา ๒- อุทีรณา พุทฺธานํ อนุสาสนี โอวาททานํ. [๘๐] ปมาทํ ฐานนิสชฺชาทีสุ สติวิปฺปลาเสน วิหรณํ ภยโต "นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตฏฺฐาเนสุ ทุกฺขิตทุรูปอปฺปนฺนปานตาทิสํวตฺตนกํ อปายาทิคมนญฺจา"ติ ทิสฺวา ญตฺวา อปฺปมาทํ สพฺพกิริยาสุ สติยา วิหรณํ เขมโต วฑฺฒิโต "นิพฺพานสมฺปาปุณนนฺ"ติ ทิสฺวา ปจฺจกฺขโต ญตฺวา อฏฺฐงฺคิกํ มคฺคํ สมฺมาทิฏฺฐิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธีติ อฏฺฐ อวยวํ สมฺมาสมฺโพธิยา มคฺคํ อธิคมูปายํ ภาเวถ วฑฺเฒถ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อเวราติอาทินา. ๒ สี. วณฺณนา. มนสิ กโรถ เอสา กถา ภาสนา อุทีรณา พุทฺธานุสาสนี พุทฺธานํ อนุสิฏฺฐีติ อตฺโถ. [๘๑] สมาคตา พหู พุทฺธาติ อเนกสตสหสฺสสงฺขฺยา ปจฺเจกพุทฺธา สมาคตา ราสิภูตา, สพฺพโส สพฺพปฺปกาเรน อรหนฺตา จ ขีณาสวา อเนกสตสหสฺสา สมาคตา ราสิภูตา. ตสฺมา เต พุทฺเธ จ อรหนฺเต จ วนฺทมาเน ๑- วนฺทนารเห นมสฺสถ องฺคปจฺจงฺคนมกฺกาเรน นมสฺสถ วนฺทถ. [๘๒] เอวํ อิมินา มยา วุตฺตปฺปกาเรน อจินฺติยา จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา พุทฺธา, พุทฺธธมฺมาติ พุทฺเธหิ เทสิตา จตฺตาโร สติปฏฺฐานา ฯเปฯ อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค, ปญฺจกฺขนฺธา, เหตุปจฺจโย อารมฺมณปจฺจโยติอาทโย ธมฺมา, พุทฺธานํ วา สภาวา อจินฺติยา จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺยา อจินฺติเย จินฺตาวิสยาติกฺกนฺเต ปสนฺนานํ เทวมนุสฺสานํ วิปาโก เทวมนุสฺสสมฺปตฺตินิพฺพานสมฺปตฺติสงฺขาโต จินฺเตตุํ อสกฺกุเณยฺโย สงฺขฺยาติกฺกนฺโต โหติ ภวติ. อิติ เอตฺตาวตา จ ยถา อทฺธานคามิโน "มคฺคํ โน อาจิกฺขา"ติ ปุฏฺเฐน "วามํ มุญฺจิตฺวา ทกฺขิณํ คณฺหถา"ติ วุตฺเต เตน มคฺเคน คามนิคมราชธานีสุ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปุน มุญฺจิเตน อปเรน วามมคฺเคน คตาปิ คามนิคมาทีสุ กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐาเปนฺติ, เอวเมว พุทฺธาปทานํ กุสลาปทานวเสน นิฏฺฐาเปตฺวา ตเทว อกุสลาปทานวเสน วิตฺถาเรตุํ อิทํ ปญฺหกมฺมํ:- "ทุกฺกรญฺจ อพฺภกฺขานํ อพฺภกฺขานํ ปุนาปรํ อพฺภกฺขานํ สิลาเวโธ สกลิกาปิ จ เวทนา. นาฬาคิริ สตฺตจฺเฉโท สีสทุกฺขํ ยวขาทนํ ปิฏฺฐิทุกฺขมตีสาโร อิเม อกุสลการณา"ติ. ตตฺถ ปฐมปเญฺห:- ทุกฺกรนฺติ ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกา. อตีเต กสฺสปสมฺมาสมฺพุทฺธกาเล โพธิสตฺโต โชติปาโล นาม พฺราหฺมณมาณโว หุตฺวา @เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. วนฺทมานา. นิพฺพตฺโต พฺราหฺมณชาติวเสน สาสเน อปฺปสนฺโน ตสฺส ภควโต ปิโลติกกมฺมนิสฺสนฺเทน "กสฺสโป ภควา"ติ สุตฺวา "กุโต มุณฺฑกสฺส สมณสฺส โพธิ, ๑- โพธิ ปรมทุลฺลภา"ติ อาห. โส เตน กมฺมนิสฺสนฺเทน อเนกชาติสเตสุ นรกาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา ตสฺเสว ภควโต อนนฺตรํ เตเนว ลทฺธพฺยากรเณน กมฺเมน ชาติสํสารํ เขเปตฺวา ปริโยสาเน เวสฺสนฺตรตฺตภาวํ ปตฺวา ตโต จุโต ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต. เทวตายาจเนน ตโต จวิตฺวา สกฺยกุเล นิพฺพตฺโต ญาณสฺส ปริปากตฺตา สกลชมฺพุทีปรชฺชํ ปหาย อโนมานทีตีเร สุนิสิเตนาสินา สมกุฏเกสกลาปํ ฉินฺทิตฺวา พฺรหฺมุนา อานีเต อิทฺธิมเย กปฺปสฺส สณฺฐานกาเล ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺเต อฏฺฐ ปริกฺขาเร ปฏิคฺคเหตฺวา ปพฺพชิตฺวา โพธิญาณทสฺสนสฺส ตาว อปริปกฺกตฺตา พุทฺธภาวาย มคฺคามคฺคํ อชานิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ อุรุเวลชนปเท เอกาหารเอกาโลปเอกปุคฺคลเอกมคฺคเอกาสนโภชนวเสน อฏฺฐิจมฺมนฺหารุเสสํ นิมฺมํสรุธิรเปตรูปสทิสสรีโร ปธานสุตฺเต ๒- วุตฺตนเยเนว ปธานํ มหาวีริยํ ทุกฺกรการิกํ อกาสิ. โส อิมํ ทุกฺกรการิกํ "สมฺโพธิยา มคฺคํ น โหตี"ติ จินฺเตตฺวา คามนิคมราชธานีสุ ปณีตาหารํ ปริภุญฺชิตฺวา ปีณินฺทฺริโย ปริปุณฺณทฺวตฺตึสมหาปุริสลกฺขโณ กเมน โพธิมณฺฑมุปคนฺตฺวา ปญฺจ มาเร ชินิตฺวา พุทฺโธ ชาโตติ. อวจาหํ โชติปาโล สุคตํ กสฺสปํ ตทา กุโต นุ โพธิ มุณฺฑสฺส โพธิ ปรมทุลฺลภา. เตน กมฺมวิปาเกน อจรึ ทุกฺกรํ พหุํ ฉพฺพสฺสานุรุเวลายํ ตโต โพธิมปาปุณึ. นาหํ เอเตน มคฺเคน ปาปุณึ โพธิมุตฺตมํ กุมฺมคฺเคน คเวสิสฺสํ ปุพฺพกมฺเมน วาริโต. ๓- ปุญฺญปาปปริกฺขีโณ สพฺพสนฺตาปวชฺชิโต อโสโก อนุปายาโส นิพฺพายิสฺสมนาสโวติ. ๔- @เชิงอรรถ: ๑ สี. นตฺถิ. ๒ ขุ. สุ. ๒๕/๒/๔๑๕. ๓ ขุ. อป. ๓๒/๙๒-๔/๔๒๐. @ ๔ ขุ. อป. ๓๒/๙๕/๔๒๐. ทุติยปเญฺห:- อพฺภกฺขานนฺติ อภิ อกฺขานํ ปริภาสนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต สุทฺทกุเล ชาโต อปากโฏ อปฺปสิทฺโธ มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา ปฏิวสติ, ตทา มหิทฺธิโก มหานุภาโว สุรภิ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ เกนจิ กรณีเยน ตสฺส สมีปฏฺฐานํ ปาปุณิ, โส ตํ ทิสฺวาว "ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม อยํ สมโณ"ติอาทินา อพฺภาจิกฺขิ. โส เตน อกุสลนิสฺสนฺเทน นรกาทีสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ยทา ติตฺถิยา ปฐมตรํ ภควโต ตุสิตภวเน วสนสมเย จ ปากฏา หุตฺวา สกลชนํ วญฺเจตฺวา ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิโย ทีเปตฺวา วิจรนฺติ, ตทา ตุสิตปุรา จวิตฺวา สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน พุทฺโธ ชาโต. ติตฺถิยา สูริยุคฺคมเน ขชฺโชปนกา วิย วิหตลาภสกฺการา ภควติ อาฆาตํ พนฺธิตฺวา วิจรนฺติ, ตสฺมึ สมเย ราชคหเสฏฺฐิ คงฺคาย ชาลํ พนฺธิตฺวา กีฬนฺโต รตฺตจนฺทนฆฏิกํ ทิสฺวา อมฺหากํ เคเห จนฺทนานิ พหูนิ, ๑- อิมํ ภมํ อาโรเปตฺวา เตน ภมกาเรหิ ปตฺตํ ลิขาเปตฺวา เวฬุปรมฺปราย ลคฺเคตฺวา "เย อิมํ ปตฺตํ อิทฺธิยา อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติ, เตสํ ภตฺติโก ภวิสฺสามี"ติ เภรึ จราเปสิ. ตทา ติตฺถิยา "นฏฺฐมฺหา ทานิ นฏฺฐมฺหา ทานี"ติ มนฺเตตฺวา นิคณฺโฐ นาฏปุตฺโต สกปริสํ เอวมาห "อหํ เวฬุสมีปํ คนฺตฺวา อากาเส อุลฺลงฺคนาการํ กโรมิ, `ตุเมฺห ฉวทารุมยํ ปตฺตํ ปฏิจฺจ มา อิทฺธึ กโรถา'ติ มํ ขนฺเธ คเหตฺวา วาเรถา"ติ, เต ตถา คนฺตฺวา ตถา อกํสุ. ตทา ปิณฺโฑลภารทฺวาโช จ โมคฺคลฺลาโน จ ติคาวุเต เสลปพฺพตมตฺถเก ฐตฺวา ปิณฺฑปาตคณฺหนตฺถาย จีวรํ ปารุปนฺตา ตํ โกลาหลํ สุณึสุ. เตสุ โมคฺคลฺลาโน ปิณฺโฑลภารทฺวาชํ "ตฺวํ อากาเสน คนฺตฺวา ตํ ปตฺตํ คณฺหาหี"ติ อาห. โส "ภนฺเต ตุเมฺหเยว ภควตา อิทฺธิมนฺตานํ อคฺคฏฺฐาเน ฐปิตา, ตุเมฺหว คณฺหถา"ติ อาห. ตถาปิ "มยา อาณตฺโต ตฺวเมว คณฺหาหี"ติ อาณตฺโต อตฺตนา ฐิตํ ติคาวุตํ เสลปพฺพตํ ปาทตเล ลคฺเคตฺวา อุกฺขลิยา ปิธานํ วิย สกลราชคหนครํ ฉาเทสิ, ตทา นครวาสิโน ผลิกปพฺพเต อาวุตํ @เชิงอรรถ: ๑ อมฺหากํ เคเห รตฺตจนฺทนานิ พหูนีติ (?). รตฺตสุตฺตมิว ตํ เถรํ ปสฺสิตฺวา "ภนฺเต ภารทฺวาช อเมฺห รกฺขถา"ติ อุคฺโฆสยึสุ, ภีตา สุปฺปาทีนิ สีเส อกํสุ, ตทา เถโร ตํ ปพฺพตํ ฐิตฏฺฐาเน วิสฺสชฺเชตฺวา อิทฺธิยา คนฺตฺวา ตํ ปตฺตํ อคฺคเหสิ, ตทา นครวาสิโน มหาโกลาหลมกํสุ. ภควา เวฬุวนาราเม นิสินฺโน ตํ สทฺทํ สุตฺวา "กึ เอโส สทฺโท"ติ อานนฺทํ ปุจฺฉิ. "ภารทฺวาเชน ภนฺเต ปตฺตสฺส คหิตตฺตา สนฺตุฏฺฐา นครวาสิโน อุกฺกุฏฺฐิสทฺทมกํสู"ติ อาห. ตทา ภควา อายตึ ปรูปวาทโมจนตฺถํ ตํ ปตฺตํ อาหราเปตฺวา เภทาเปตฺวา ๑- อญฺชนุปวิสนํ กตฺวา ภิกฺขูนํ ทาเปสิ, ทาเปตฺวา จ ปน "น ภิกฺขเว อิทฺธิวิกุพฺพนา กาตพฺพา, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา"ติ สิกฺขาปทํ ปญฺญาเปสิ. ตโต ติตฺถิยา "สมเณน กิร โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, เต ชีวิตเหตุปิ ตํ นาติกฺกมนฺติ, มยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสามา"ติ ตตฺถ ตตฺถ ราสิภูตา โกลาหลมกํสุ. อถ ราชา พิมฺพิสาโร ตํ สุตฺวา ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ภควนฺตเมวมาห "ติตฺถิยา ภนฺเต `อิทฺธิปาฏิหาริยํ กริสฺสามา'ติ อุคฺโฆเสนฺตี"ติ. อหมฺปิ มหาราช กริสฺสามีติ. นนุ ภนฺเต ภควตา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตนฺติ. ตเมว มหาราช ปุจฺฉิสฺสามิ, ตวุยฺยาเน อมฺพผลาทีนิ ขาทนฺตานํ "เอตฺตโก ทณฺโฑ"ติ ทณฺฑํ ฐเปนฺโต ตวาปิ เอกโต กตฺวา ฐเปสีติ. น มยฺหํ ภนฺเต ทณฺโฑติ. เอวํ มหาราช น มยฺหํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ อตฺถีติ. กตฺถ ภนฺเต ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตีติ. สาวตฺถิยา สมีเป คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ๒- มหาราชาติ. สาธุ ภนฺเต ตํ ปสฺสิสฺสามาติ. ตโต ติตฺถิยา "คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล ๒- กิร ปาฏิหาริยํ ภวิสฺสตี"ติ สุตฺวา นครสฺส สามนฺตา อมฺพรุกฺเข เฉทาเปสุํ, นาครา มหาองฺคณฏฺฐาเน มญฺจาติมญฺจํ อฏฺฏาทโย พนฺธึสุ, สกลชมฺพุทีปวาสิโน ราสิภูตา ปุรตฺถิมทิสายเมว ทฺวาทสโยชนานิ ผริตฺวา อฏฺฐํสุ. เสสทิสาสุปิ ตทนุรูเปนากาเรน สนฺนิปตึสุ. @เชิงอรรถ: ๑ สี. ภญฺชาเปตฺวา. ๒ ฉ.ม. กณฺฑมฺพรุกฺขมูเล. ภควาปิ กาเล สมฺปตฺเต อาสาฬฺหิปุณฺณมาสิยํ ปาโตว กตฺตพฺพกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ตํ ฐานํ คนฺตฺวา นิสีทิ, ตสฺมึ ขเณ คณฺโฑ นาม อุยฺยานปาโล กิปิลฺลิกปุเฏ สุปกฺกํ อมฺพผลํ ทิสฺวา "สจาหํ อิมํ รญฺโญ ทเทยฺยํ, กหาปณาทิสารํ ลเภยฺยํ, ภควโต อุปนามิเต ปน อิธโลกปรโลเกสุ สมฺปตฺติ ภวิสฺสตี"ติ ภควโต อุปนาเมสิ. ภควา ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา อานนฺทตฺเถรํ อาณาเปสิ "อิมํ ผลํ มทฺทิตฺวา ปานํ เทหี"ติ. เถโร ตถา อกาสิ. ภควา อมฺพรสํ ปิวิตฺวา อมฺพฏฺฐึ อุยฺยานปาลสฺส ทตฺวา "อิมํ โรเปหี"ติ อาห. โส วาลุกํ วิยูหิตฺวา ตํ โรเปสิ, อานนฺทตฺเถโร กุณฺฑิกาย อุทกํ อาสิญฺจิ, ตสฺมึ ขเณ อมฺพงฺกุโร อุฏฺฐหิตฺวา มหาชนสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว สาขาวิฏปปุปฺผผลปลฺลวภริโต ปญฺญายิตฺถ. ปติตํ อมฺพผลํ ขาทนฺตา สกลชมฺพุทีปวาสิโน ขยํ ปาเปตุํ นาสกฺขึสุ. อถ ภควา ปุรตฺถิมจกฺกวาฬโต ยาว ปจฺฉิมจกฺกวาฬํ, ตาว อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ มหาเมรุมุทฺธนิ รตนจงฺกมํ มาเปตฺวา อเนกปริสาหิ สีหนาทํ นทาเปนฺโต ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ๑- วุตฺตนเยน มหาอิทฺธิปาฏิหาริยํ กตฺวา ติตฺถิเย มทฺทิตฺวา เต วิปฺปการํ ปาเปตฺวา ปาฏิหีราวสาเน ปุริมพุทฺธาจิณฺณวเสน ตาวตึสภวนํ คนฺตฺวา ตตฺถ วสฺสํวุฏฺโฐ นิรนฺตรํ เตมาสํ อภิธมฺมํ เทเสตฺวา มาตุปฺปมุขานํ อเนกเทวตานํ โสตาปตฺติมคฺคาธิคมนํ กตฺวา วุฏฺฐวสฺโส เทโวโรหนํ กตฺวา อเนกเทวพฺรหฺมคณปริวุโต สงฺกสฺสปุรทฺวารํ โอรุยฺห โลกานุคฺคหํ อกาสิ. ตทา ภควโต ลาภสกฺกาโร ชมฺพุทีปมชฺโฌตฺถรมาโน ปญฺจมหาคงฺคา วิย อโหสิ. อถ ติตฺถิยา ปริหีนลาภสกฺการา ทุกฺขี ทุมฺมนา ปตฺตกฺขนฺธา อโธมุขา นิสีทึสุ, ตทา เตสํ อุปาสิกา จิญฺจมาณวิกา นาม อติวิย รูปคฺคปฺปตฺตา เต ตถา นิสินฺเน ทิสฺวา "กึ ภนฺเต เอวํทุกฺขี ทุมฺมนา นิสินฺนา"ติ ปุจฺฉิ. กึ ปน ตฺวํ ภคินิ อปฺโปสฺสุกฺกาสีติ. กึ ภนฺเตติ. ภคินิ สมณสฺส โคตมสฺส อุปฺปาทกาลโต ปฏฺฐาย มยํ หตลาภสกฺการา, นครวาสิโน อเมฺห น กิญฺจิ @เชิงอรรถ: ๑ ธมฺมปท-ฏฺฐ ๒/๑๓๐ (พม่า) มญฺญนฺตีติ. มยา เอตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ. ตยา สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตุํ วฏฺฏตีติ. สา "น มยฺหํ ภาโร"ติ วตฺวา ตตฺถ อุสฺสาหํ กโรนฺตี วิกาเล เชตวนวิหารํ คนฺตฺวา ติตฺถิยานํ อุปสฺสเย วสิตฺวา ปาโต นครวาสีนํ คนฺธาทีนิ คเหตฺวา ภควนฺตํ วนฺทนตฺถาย คมนสมเย เชตวนา วิย นิกฺขนฺตา, "กตฺถ สยิตา"ติ ปุฏฺฐา "กึ ตุมฺหากํ มม สยิตฏฺฐาเนนา"ติ วตฺวา ปกฺกามิ, สา กเมน คจฺฉนฺเต กาเล ปุจฺฉิตา "สมเณนาหํ โคตเมน เอกคนฺธกุฏิยํ สยิตฺวา นิกฺขนฺตา"ติ อาห. ตํ พาลปุถุชฺชนา สทฺทหึสุ, ปณฺฑิตา โสตาปนฺนาทโย น สทฺทหึสุ. เอกทิวสํ สา ทารุมณฺฑลํ อุทเร พนฺธิตฺวา อุปริ รตฺตปฏํ ปริทหิตฺวา คนฺตฺวา สราชิกาย ปริสาย ธมฺมเทสนตฺถาย นิสินฺนํ ภควนฺตํ เอวมาห "โภ สมณ ตฺวํ ธมฺมํ เทเสสิ, ตุยฺหํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนทารกคพฺภินิยา มยฺหํ ลสุณมริจาทีนิ น วิจาเรสี"ติ. ตถาภาวํ ภคินิ ตฺวญฺเญว ๑- ปชานาสิ, อหญฺจาติ. สา "เอวเมว เมถุนสํสคฺคสมยํ เทฺวเยว ชานนฺติ, น อญฺเญ"ติ อาห. ตสฺมึ ขเณ สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก อาวชฺเชนฺโต ตํ การณํ ญตฺวา เทฺว เทวปุตฺเต อาณาเปสิ "ตุเมฺหสุ เอโก มูสิกวณฺณํ มาเปตฺวา ตสฺสา ทารุมณฺฑลสฺส พนฺธนํ ฉินฺทตุ, เอโก วาตมณฺฑลํ สมุฏฺฐาเปตฺวา ปารุตปฏํ อุทฺธํ ขิปตู"ติ. เต คนฺตฺวา ตถา อกํสุ. ทารุมณฺฑลํ ปตมานํ ตสฺสา ปาทปิฏฺฐึ ภินฺทิ. ธมฺมสภายํ สนฺนิปติตา ปุถุชฺชนา สพฺเพ "อเร ทุฏฺฐโจริ ตฺวํ เอวรูปสฺส โลกตฺตยสามิโน เอวรูปํ อพฺภกฺขานํ อกาสี"ติ อุฏฺฐหิตฺวา เอเกกมุฏฺฐิปหารํ ทตฺวา สภาย นีหรึสุ, ทสฺสนาติกฺกนฺตาย ปฐวี วิวรมทาสิ. ตสฺมึ ขเณ อวีจิโต ชาลา อุฏฺฐหิตฺวา กุลทตฺติเกน รตฺตกมฺพเลเนว ตํ อจฺฉาเทตฺวา อวีจิมฺหิ ปกฺขิปิ, ภควโต ลาภสกฺกาโร อติเรกตโร อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- "สพฺพาภิภุสฺส พุทฺธสฺส นนฺโท ๒- นามาสิ สาวโก ตํ อพฺภกฺขาย นิรเย จิรํ สํสริตํ มยา. @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ตฺวญฺเจว. ๒ สี. นนฺโต. ทสวสฺสสหสฺสานิ นิรเย สํสรึ จิรํ มนุสฺสภาวํ ลทฺธาหํ อพฺภกฺขานํ พหุํ ลภึ. เตน กมฺมาวเสเสน จิญฺจมาณวิกา มมํ อพฺภาจิกฺขิ อภูเตน ชนกายสฺส อคฺคโต"ติ. ๑- ตติยปเญฺห:- อพฺภกฺขานนฺติ อภิ อกฺขานํ อกฺโกสนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต อปากฏชาติยํ อุปฺปนฺโน มุนาฬิ นาม ธุตฺโต หุตฺวา ทุชฺชนสํสคฺคพเลน สุรภึ นาม ปจฺเจกพุทฺธํ "ทุสฺสีโล ปาปธมฺโม อยํ ภิกฺขู"ติ อกฺโกสิ. โส เตน อกุสเลน วจีกมฺเมน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว ทสปารมิตาสํสิทฺธิพเลน พุทฺโธ ชาโต ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อโหสิ. ปุน ติตฺถิยา อุสฺสาหชาตา "กถํ นุ โข สมณสฺส โคตมสฺส อยสํ อุปฺปาเทสฺสามา"ติ ทุกฺขี ทุมฺมนา นิสีทึสุ. ตทา สุนฺทรี นาเมกา ปริพฺพาชิกา เต อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา ฐิตา ตุณฺหีภูเต กิญฺจิ อวทนฺเต ทิสฺวา "กึ มยฺหํ เทโส"ติ ปุจฺฉิ. สมเณน โคตเมน อเมฺห วิเหฐิยมาเน ตฺวํ อปฺโปสฺสุกฺกา วิหริสฺสสิ, อิทํ ตว โทโสติ. เอวมหํ ๒- ตตฺถ กึ กริสฺสามีติ. ตฺวํ สมณสฺส โคตมสฺส อวณฺณํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสสีติ. "สกฺขิสฺสามิ อยฺยา"ติ วตฺวา ตโต ปฏฺฐาย วุตฺตนเยน ทิฏฺฐทิฏฺฐานํ "สมเณน โคตเมน เอกคนฺธกุฏิยํ สยิตฺวา นิกฺขนฺตา"ติ วตฺวา อกฺโกสติ ปริภาสติ. ติตฺถิยาปิ "ปสฺสถ โภ สมณสฺส โคตมสฺส กมฺมนฺ"ติ อกฺโกสนฺติ ปริภาสนฺติ. วุตฺตเญฺหตํ:- "มุนาฬิ นามหํ ธุตฺโต ปุพฺเพ อญฺญาสุ ชาติสุ ปจฺเจกพุทฺธํ สุรภึ อพฺภาจิกฺขึ อทูสกํ. เตน กมฺมวิปาเกน นิรเย สํสรึ จิรํ พหู วสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขํ เวเทสิ เวทนํ. เตน กมฺมาวเสเสน อิธ ปจฺฉิมเก ภเว อพฺภกฺขานํ มยา ลทฺธํ สุนฺทริกาย การณา"ติ. ๓- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อป. ๓๒/๗๐-๗๓/๔๑๘. ๒ สี., อิ. เอวมาห. ๓ ขุ. อป. ๓๒/๖๗-๙/๔๑๘. จตุตฺถปเญฺห:- อพฺภกฺขานํ อภิ วิเสเสน อกฺโกสนํ ปริภาสนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต พฺราหฺมณกุเล อุปฺปนฺโน พหุสฺสุโต พหูหิ สกฺกโต ปูชิโต ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา หิมวนฺเต วนมูลผลาหาโร พหุมาณเว มนฺเต วาเจนฺโต วาสํ กปฺเปสิ. เอโก ปญฺจาภิญฺญาอฏฺฐสมาปตฺติลาภี ตาปโส ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โส ตํ ทิสฺวาว อิสฺสาปกโต ตํ อทูสกํ อิสึ "กามโภคี กุหโก อยํ อิสี"ติ อพฺภาจิกฺขิ, อตฺตโน สิสฺเส จ อาห "อยํ อิสิ เอวรูโป อนาจารโก"ติ. เตปิ ตเถว ๑- อกฺโกสึสุ ปริภาสึสุ. โส เตน อกุสลกมฺมวิปาเกน วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ หุตฺวา ลาภคฺคยสคฺคปฺปตฺโต อากาเส ปุณฺณจนฺโท วิย ปากโฏ ชาโต. ตเถว ติตฺถิยา อพฺภกฺขาเนนาปิ อสนฺตุฏฺฐา ปุนปิ สุนฺทริยา อพฺภกฺขานํ กาเรตฺวา สุราธุตฺเต ปกฺโกสาเปตฺวา ลญฺจํ ทตฺวา "ตุเมฺห สุนฺทรึ มาเรตฺวา เชตวนทฺวารสมีเป มาลากจวเรน ฉาเทถา"ติ อาณาเปสุํ. เต ตถา กรึสุ. ตโต ติตฺถิยา "สุนฺทรึ น ปสฺสามา"ติ รญฺโญ อาโรเจสุํ. ราชา "ปริเยสถา"ติ อาห. เต อตฺตนา ปาติตฏฺฐานโต คเหตฺวา มญฺจกํ อาโรเปตฺวา รญฺโญ ทสฺเสตฺวา "ปสฺสถ โภ สมณสฺส โคตมสฺส สาวกานํ กมฺมนฺ"ติ ภควโต ภิกฺขุสํฆสฺส จ สกลนคเร อวณฺณํ อุคฺโฆเสนฺตา วิจรึสุ. สุนฺทรึ อามกสุสาเน อฏฺฏเก ฐเปสุํ. ราชา "สุนฺทริมารเก ปริเยสถา"ติ อาณาเปสิ. ตทา ธุตฺตา สุรํ ปิวิตฺวา "ตฺวํ สุนฺทรึ มาเรสิ, ตฺวํ มาเรสี"ติ กลหํ กรึสุ. ราชปุริสา เต ธุตฺเต คเหตฺวา รญฺโญ ทสฺเสสุํ. ราชา กึ ภเณ ตุเมฺหหิ สุนฺทรี มาริตาติ. อาม เทวาติ. เกหิ อาณตฺตาติ. ติตฺถิเยหิ เทวาติ. ราชา ติตฺถิเย อาหราเปตฺวา พนฺธาเปตฺวา "คจฺฉถ ภเณ `พุทฺธสฺส อวณฺณตฺถาย อเมฺหหิ สยเมว สุนฺทรี มาราปิตา, ภควา ตสฺส สาวกา จ อการกา'ติ อุคฺโฆสถา"ติ อาห. เต ตถา อกํสุ. สกลนครวาสิโน นิกฺกงฺขํ อเหสุํ. ราชา ติตฺถิเย จ ธุตฺเต จ มาราเปตฺวา ฉฑฺฑาเปติ. ตโต ภควโต ภิยฺโยโส มตฺตาย ลาภสกฺกาโร วฑฺฒิ. เตน วุตฺตํ:- @เชิงอรรถ: ๑ สี. ตเมว. "พฺราหฺมโณ สุตวา อาสึ อหํ สกฺกตปูชิโต มหาวเน ปญฺจสเต มนฺเต วาเจมิ มาณเว. ตตฺถาคโต อิสิ ภีโม ปญฺจาภิญฺโญ มหิทฺธิโก ตญฺจาหํ อาคตํ ทิสฺวา อพฺภาจิกฺขึ อทูสกํ. ตโตหํ อวจํ สิสฺเส กามโภคี อยํ อิสิ มยฺหมฺปิ ภาสมานสฺส อนุโมทึสุ มาณวา. ตโต มาณวกา สพฺเพ ภิกฺขมานา ๑- กุเล กุเล มหาชนสฺส อาหํสุ กามโภคี อยํ อิสิ. เตน กมฺมวิปาเกน ปญฺจภิกฺขุสตา อิเม อพฺภกฺขานํ ลภุํ สพฺเพ สุนฺทริกาย การณา"ติ. ๒- ปญฺจมปเญฺห:- สิลาเวโธติ อาหตจิตฺโต สิลํ ปวิชฺฌิ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต จ กนิฏฺฐภาตา จ เอกปิตุปุตฺตา อเหสุํ. เต ปิตุ อจฺจเยน ทาเส ๓- ปฏิจฺจ กลหํ กโรนฺตา อญฺญมญฺญํ วิรุทฺธา อเหสุํ, โพธิสตฺโต อตฺตโน พลวภาเวน กนิฏฺฐภาตรํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ ปาสาณํ ปวิชฺเฌสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นรกาทีสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ ชาโต. เทวทตฺโต ราหุลกุมารสฺส มาตุโล ปุพฺเพ เสริวาณิชกาเล โพธิสตฺเตน สทฺธึ วาณิโช อโหสิ, เต เอกํ ปฏฺฏนคามํ ปตฺวา "ตฺวํ เอกวีถึ คณฺหาหิ, อหมฺปิ เอกวีถึ คณฺหามี"ติ เทฺวปิ ปวิฏฺฐา. เตสุ เทวทตฺตสฺส ปวิฏฺฐวีถิยํ ชิณฺณเสฏฺฐิภริยา จ นตฺตา จ เทฺวเยว อเหสุํ, เตสํ มหนฺตํ สุวณฺณถาลกํ มลคฺคหิตํ ภาชนนฺตเร ฐปิตํ โหติ, ตํ สุวณฺณถาลกภาวํ อชานนฺตี "อิมํ ถาลกํ คเหตฺวา ปิฬนฺธนํ เทถา"ติ อาห. โส ตํ คเหตฺวา สูจิยา เลขํ กฑฺฒิตฺวา สุวณฺณถาลกภาวํ ญตฺวา "โถกํ ทตฺวา คณฺหิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา คโต. อถ โพธิสตฺตํ ทฺวารสมีปํ อาคตํ ทิสฺวา นตฺตา อยฺเย มยฺหํ กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ เทถาติ. สา ตํ ปกฺโกสาเปตฺวา นิสีทาเปตฺวา ตํ ถาลกํ @เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. ภิกฺขมานํ. ๒ ขุ. อป. ๓๒/๗๓-๗/๔๑๘. ๓ สี., อิ. ธเน ทาเส จ. ทตฺวา อิมํ คเหตฺวา มยฺหํ นตฺตาย กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ เทถาติ. โพธิสตฺโต ตํ คเหตฺวา สุวณฺณถาลกภาวํ ญตฺวา "เตน วญฺจิตา"ติ ญตฺวา อตฺตโน ปสิพฺพกาย ฐปิตอฏฺฐกหาปเณ อวเสสภณฺฑญฺจ ทตฺวา กจฺฉปุฏํ ปิฬนฺธนํ กุมาริกาย หตฺเถ ปิฬนฺธาเปตฺวา อคมาสิ. โส วาณิโช ปุนาคนฺตฺวา ปุจฺฉิ. ตาต ตฺวํ น คณฺหิตฺถ, มยฺหํ ปุตฺโต อิทญฺจิทญฺจ ทตฺวา ตํ คเหตฺวา คโตติ. โส ตํ สุตฺวาว หทเยน ผาลิเตน วิย ธาวิตฺวา อนุพนฺธิ. โพธิสตฺโต นาวํ อารุยฺห ปกฺขนฺทิ. โส "ติฏฺฐ, มา ปลายิ มา ปลายี"ติ วตฺวา "นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว ตํ นาเสตุํ สมตฺโถ ภเวยฺยนฺ"ติ ปตฺถนํ อกาสิ. โส ปตฺถนาวเสน อเนเกสุ ชาติสตสหสฺเสสุ อญฺญมญฺญํ วิเหเฐตฺวา อิมสฺมึ อตฺตภาเว สกฺยกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน ภควติ สพฺพญฺญุตํ ปตฺวา ราชคเห วิหรนฺเต อนุรุทฺธาทีหิ สทฺธึ ภควโต สนฺติกํ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา ฌานลาภี หุตฺวา ปากโฏ ภควนฺตํ วรํ ยาจิ "ภนฺเต สพฺโพ ภิกฺขุสํโฆ ปิณฺฑปาติกาทีนิ เตรส ธุตงฺคานิ สมาทิยตุ, สกโล ภิกฺขุสํโฆ มม ภาโร โหตู"ติ. ภควา น อนุชานิ. เทวทตฺโต เวรํ พนฺธิตฺวา ปริหีนชฺฌาโน ภควนฺตํ มาเรตุกาโม เอกทิวสํ เวภารปพฺพตปาเท ฐิตสฺส ภควโต อุปริ ฐิโต ปพฺพตกูฏํ ปวิทฺเธสิ, ภควโต อานุภาเวน อปโร ปพฺพตกูโฏ ตํ ปตมานํ สมฺปฏิจฺฉิ. เตสํ ฆฏฺฏเนน อุฏฺฐิตา ปปฏิกา อาคนฺตวา ภควโต ปาทปิฏฺฐิยํ ปหริ. เตน วุตฺตํ:- "เวมาตุภาตรํ ปุพฺเพ ธนเหตุ หนึ อหํ ปกฺขิปึ คิริทุคฺคสฺมึ สิลาย จ อปึสยึ. เตน กมฺมวิปาเกน เทวทตฺโต สิลํ ขิปิ องฺคุฏฺฐํ ปึสยี ปาเท มม ปาสาณสกฺขรา"ติ. ๑- ฉฏฺฐปเญฺห:- สกลิกาเวโธติ สกลิกาย ฆฏฺฏนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต เอกสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ทหรกาเล มหาวีถิยํ กีฬมาโน วีถิยํ ปิณฺฑาย จรมานํ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา "อยํ มุณฺฑโก สมโณ กุหึ คจฺฉตี"ติ ปาสาณสกลิกํ @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อป. ๓๒/๗๘-๙/๔๑๙. คเหตฺวา ตสฺส ปาทปิฏฺฐิยํ ขิปิ. ปาทปิฏฺฐิจมฺมํ ฉินฺทิตฺวา รุหิรํ นิกฺขมิ. โส เตน ปาปกมฺเมน อเนกวสฺสสหสฺสานิ นิรเย มหาทุกฺขํ อนุภวิตฺวา พุทฺธภูโตปิ กมฺมปิโลติกวเสน ปาทปิฏฺฐิยํ ปาสาณสกลิกฆฏฺฏเนน รุหิรุปฺปาทํ ลภิ. เตน วุตฺตํ:- "ปุเรหํ ทารโก หุตฺวา กีฬมาโน มหาปเถ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวาน มคฺเค สกลิกํ ขิปึ. เตน ๑- กมฺมวิปาเกน อิธ ปจฺฉิมเก ภเว วธตฺถํ มํ เทวทตฺโต อภิมาเร ปโยชยี"ติ. ๑- สตฺตมปเญฺห:- นาฬาคิรีติ ธนปาลโก หตฺถี มารณตฺถาย เปสิโต. อตีเต กิร โพธิสตฺโต หตฺถิโคปโก หุตฺวา นิพฺพตฺโต หตฺถึ อารุยฺห วิจรมาโน มหาปเถ ปจฺเจกพุทฺธํ ทิสฺวา "กุโต อาคจฺฉติ ๒- อยํ มุณฺฑโก"ติ อาหตจิตฺโต ขิลชาโต หตฺถินา อาสาเทสิ. โส เตน กมฺเมน อปาเยสุ อเนกวสฺสสหสฺสานิ ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺโธ ชาโต. เทวทตฺโต อชาตสตฺตุราชานํ สหายํ กตฺวา "ตฺวํ มหาราช ปิตรํ ฆาเตตฺวา ราชา โหหิ, อหํ พุทฺธํ มาเรตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี"ติ สญฺญาเปตฺวา เอกทิวสํ รญฺโญ อนุญฺญาตาย หตฺถิสาลํ คนฺตฺวา "เสฺว ตุเมฺห นาฬาคิรึ โสฬสสุราฆเฏ ปาเยตฺวา ภควโต ปิณฺฑาย จรณเวลายํ เปเสถา"ติ หตฺถิโคปเก อาณาเปสิ. สกลนครํ มหาโกลาหลํ อโหสิ, "พุทฺธนาเคน หตฺถินาคสฺส ยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา"ติ อุภโต ราชวีถิยํ มญฺจาติมญฺจํ พนฺธิตฺวา ปาโตว สนฺนิปตึสุ. ภควาปิ กตสรีรปฏิชคฺคโน ภิกฺขุสํฆปริวุโต ราชคหํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ, ตสฺมึ ขเณ วุตฺตนิยาเมเนว นาฬาคิรึ วิสฺสชฺเชสุํ. โส วีถิจจฺจราทโย วิธเมนฺโต อาคจฺฉติ, ตทา เอกา อิตฺถี ทารกํ คเหตฺวา วีถิโต วีถึ คจฺฉติ, หตฺถี ตํ อิตฺถึ ทิสฺวา อนุพนฺธิ. ภควา "นาฬาคิริ น ตํ หนตฺถาย ๓- เปสิโต, อิธาคจฺฉาหี"ติ อาห. โส ตํ สทฺทํ สุตฺวา ภควนฺตาภิมุโข ธาวิ. ภควา อปริมาเณสุ จกฺกวาเฬสุ อนนฺตสตฺเตสุ ผรณารหํ เมตฺตํ เอกสฺมึเยว นาฬาคิริมฺหิ ผริ. โส ภควโต เมตฺตาย ผุโฏ นิพฺภโย @เชิงอรรถ: ๑-๑ เตน กมฺมวิปาเกน พุทฺธภูตสฺส เม สโต. ปวิทฺเธสิ สิลํ ตตฺถ เทวทตฺโต @วิฆาฏวาติ (สพฺพตฺถ). ๒ คจฺฉติ (สพฺพตฺถ). ๓ สี., อิ. อตฺถาย. หุตฺวา ภควโต ปาทมูเล นิปติ. ภควา ตสฺส มตฺถเก หตฺถํ ฐเปสิ. ตทา เทวพฺรหฺมาทโย อจฺฉริยพฺภุตชาตจิตฺตา ปุปฺผปราคาทีหิ ๑- ปูเชสุํ. สกลนคเร ชณฺณุกมตฺตา ธนราสโย อเหสุํ. ราชา "ปจฺฉิมทฺวาเร ธนานิ นครวาสีนํ โหนฺตุ, ปุรตฺถิมทฺวาเร ธนานิ ราชภณฺฑาคาเร โหนฺตู"ติ เภรึ จราเปสิ. สพฺเพ ตถา กรึสุ. ตทา นาฬาคิริ ธนปาโล นาม อโหสิ. ภควา เวฬุวนารามํ อคมาสิ. เตน วุตฺตํ:- "หตฺถาโรโห ปุเร อาสึ ปจฺเจกมุนิมุตฺตมํ ปิณฺฑาย วิจรนฺตํ ตํ อาสาเทสึ คเชนหํ. เตน กมฺมวิปาเกน ภนฺโต นาฬาคิรี คโช คิริพฺพเช ปุรวเร ทารุโณ สมุปาคมี"ติ. ๒- อฏฺฐมปเญฺห:- สตฺถจฺเฉโทติ สตฺเถน คณฺฑผาลนํ กุฐาราย สตฺเถน เฉโท. อตีเต กิร โพธิสตฺโต ปจฺจนฺตเทเส ราชา อโหสิ, โส ทุชฺชนสํสคฺควเสน ปจฺจนฺตเทเส วาสวเสน จ ธุตฺโต สาหสิโก เอกทิวสํ ขคฺคหตฺโถ ปตฺติโกว นคเร วิจรนฺโต นิราปราเธ ชเน ขคฺเคน ผาเลนฺโต อคมาสิ. โส เตน ปาปกมฺมวิปาเกน พหูนิ วสฺสสหสฺสานิ นิรเย ปจฺจิตฺวา ติรจฺฉานาทีสุ ทุกฺขมนุภวิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺธภูโตปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยน เทวทตฺเตน ขิตฺตปาสาณสกฺขลิกปหาเรน อุฏฺฐิตคณฺโฑ อโหสิ. ชีวโก เมตฺตจิตฺเตน ตํ คณฺฑํ ผาเลสิ. เวริจิตฺตสฺส เทวทตฺตสฺส รุหิรุปฺปาทกมฺมํ อานนฺตริกํ อโหสิ, เมตฺตจิตฺตสฺส ชีวกสฺส คณฺฑผาลนํ ปุญฺญเมว ๓- อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- "ราชาหํ ปตฺติโก อาสึ สตฺติยา ปุริเส หนึ เตน กมฺมวิปาเกน นิรเย ปจฺจิสํ ภุสํ. ๔- กมฺมุโน ตสฺส เสเสน อิทานิ ๕- สกลํ มม ปาเท ฉวึ ปกปฺเปสิ น หิ กมฺมํ วินสฺสตี"ติ. ๖- @เชิงอรรถ: ๑ ม. ปุพฺพมฺปราภรณาทีหิ. ๒ ขุ. อป. ๓๒/๘๒-๓/๔๑๙. ๓ สี. ปุญฺญกมฺมํ. @๔ ขุ. อป. ๓๒/๘๔/๔๑๙. ๕ ปาฬิ. โส ทานิ. ๖ ขุ. อป. ๓๒/๘๕-๗/๔๑๙-๒๐. นวมปเญฺห:- สีสทุกฺขนฺติ สีสาพาโธ สีสเวทนา. อตีเต กิร โพธิสตฺโต เกวฏฺฏคาเม เกวฏฺโฏ หุตฺวา นิพฺพตฺติ. โส เอกทิวสํ เกวฏฺฏปุริเสหิ สทฺธึ มจฺฉมารณฏฺฐานํ คนฺตฺวา มจฺเฉ มาเรนฺเต ทิสฺวา ตตฺถ โสมนสฺสํ อุปฺปาเทสิ, สหคตาปิ ตเถว โสมนสฺสํ อุปฺปาทยึสุ. โส เตน อกุสลกมฺเมน จตุราปาเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว เตหิ ปุริเสหิ สทฺธึ สกฺยราชกุเล นิพฺพตฺติตฺวา กเมน พุทฺธตฺตํ ปตฺโตปิ สยํ สีสาพาธํ ปจฺจนุโภสิ. เต เจ สกฺยราชาโน ธมฺมปทฏฺฐกถายํ ๑- วุตฺตนเยน วิฑูฑภสงฺคาเม สพฺเพ วินาสํ ปาปุณึสุ. เตน วุตฺตํ:- "อหํ เกวฏฺฏคามสฺมึ อหุํ เกวฏฺฏทารโก มจฺฉเก ฆาติเต ๒- ทิสฺวา ชนยึ โสมนสฺสกํ. เตน กมฺมวิปาเกน สีสทุกฺขํ อหู มม สพฺเพ สกฺกา จ หญฺญึสุ ๓- ยทา หนิ วิฑูฑโภ"ติ. ๔- ทสมปเญฺห:- ยวขาทนนฺติ เวรญฺชายํ ยวตณฺฑุลขาทนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต อญฺญตรสฺมึ กุเล นิพฺพตฺโต ชาติวเสน จ อนฺธพาลภาเวน จ ผุสฺสสฺส ภควโต สาวเก มธุรนฺนปาเน สาลิโภชนาทโย จ ภุญฺชมาเน ทิสฺวา "อเร มุณฺฑกสมณา ยวํ ขาทถ มา สาลิโภชนํ ภุญฺชถา"ติ อกฺโกสิ. โส เตน อกุสลกมฺมวิปาเกน อเนกวสฺสสหสฺสานิ จตุราปาเย ทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว กเมน พุทฺธตฺตํ ปตฺวา โลกสงฺคหํ กโรนฺโต คามนิคมราชธานีสุ จริตฺวา เอกสฺมึ สมเย เวรญฺชพฺราหฺมณคามสมีเป สาขาวิฏปสมฺปนฺนํ ปุจิมนฺทรุกฺขมูลํ ปาปุณิ. เวรญฺชพฺราหฺมโณ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา อเนกปริยาเยน ภควนฺตํ ชินิตุํ อสกฺโกนฺโต โสตาปนฺโน หุตฺวา "ภนฺเต อิเธว วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏตี"ติ อาโรเจสิ. ภควา ตุณฺหีภาเวน อธิวาเสสิ. อถ ปุนทิวสโต ปฏฺฐาย มาโร ปาปิมา สกลเวรญฺชพฺราหฺมณคามวาสีนํ มาราวฏฺฏนํ อกาสิ. ปิณฺฑาย ปวิฏฺฐสฺส ภควโต มาราวฏฺฏนวเสน เอโกปิ กฏจฺฉุภิกฺขามตฺตํ @เชิงอรรถ: ๑ ธมฺมปท. อ. ๓/๕ (สฺยา). ๒ ปาฬิ. มจฺโฉปฆาตเก. ๓ ปาฬิ. สกฺเกสุ หญฺญมาเนสุ. @ ๔ ฉ.ม. วิฏฏูโภ. ทาตา นาโหสิ. ภควา ตุจฺฉปตฺโตว ภิกฺขุสํฆปริวุโต ปุนาคจฺฉิ. ตสฺมึ เอวํ อาคเต ตตฺเถว นิวุฏฺฐา อสฺสวาณิชา ตํ ทิวสํ ทานํ ทตฺวา ตโต ปฏฺฐาย ภควนฺตํ ปญฺจสตภิกฺขุปริวารํ นิมนฺเตตฺวา ปญฺจนฺนํ อสฺสสตานํ ภตฺตโต วิภาคํ กตฺวา ยวํ โกฏฺเฏตฺวา ภิกฺขูนํ ปตฺเตสุ ปกฺขิปึสุ, สกลสฺส สหสฺสจกฺกวาฬเทวตา สุชาตาย ปายาสปจนทิวเส วิย ทิพฺโพชํ ปกฺกมึสุ. ภควา ปริภุญฺชิ, เอวํ เตมาสํ ยวํ ปริภุญฺชิ. เตมาสจฺจเยน มาราวฏฺฏเน วิคเต ปวารณาทิวเส เวรญฺโช พฺราหฺมโณ สริตฺวา มหาสํเวคปฺปตฺโต พุทฺธปฺปมุขสฺส ภิกฺขุสํฆสฺส มหาทานํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา ขมาเปสิ. เตน วุตฺตํ:- "ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน สาวเก ปริภาสยึ ยวํ ขาทถ ภุญฺชถ มา จ ภุญฺชถ สาลโย. เตน กมฺมวิปาเกน เตมาสํ ขาทิตํ ยวํ นิมนฺติโต พฺราหฺมเณน เวรญฺชายํ วสึ ตทา"ติ. ๑- เอกาทสมปเญฺห:- ปิฏฺฐิทุกฺขนฺติ ปิฏฺฐิอาพาโธ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต ถามสมฺปนฺโน กิญฺจิ รสฺสธาตุโก อโหสิ. เตน สมเยน เอโก มลฺลยุทฺธโยโธ สกลชมฺพุทีเป คามนิคมราชธานีสุ มลฺลยุทฺเธ วตฺตมาเน ปุริเส ปาเตตฺวา ชยปฺปตฺโต กเมน โพธิสตฺตสฺส วสนนครํ ปตฺวา ตสฺมิมฺปิ ชเน ปาเตตฺวา คนฺตุมารทฺโธ. ตทา โพธิสตฺโต "มยฺหํ วสนฏฺฐาเน เอส ชยํ ปตฺวา คจฺฉตี"ติ ตตฺถ นครมณฺฑลมาคมฺม อปฺโปเฏตฺวา อาคจฺฉ มยา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา คจฺฉาติ. โส หสิตฺวา "อหํ มหนฺเต ปุริเส ปาเตสึ, อยํ รสฺสธาตุโก วามนโก มม เอกหตฺถสฺสาปิ นปฺปโหตี"ติ อปฺโปเฏตฺวา นทิตฺวา อาคจฺฉิ. เต อุโภปิ อญฺญมญฺญํ หตฺถํ ปรามสึสุ, โพธิสตฺโต ตํ อุกฺขิปิตฺวา อากาเส ภมิตฺวา ภูมิยํ ปาเตนฺโต ขนฺธฏฺฐึ ภินฺทิตฺวา ปาเตสิ. สกลนครวาสิโน อุกฺกุฏฺฐึ กโรนฺตา อปฺโปเฏตฺวา วตฺถาภรณาทีหิ โพธิสตฺตํ ปูเชสุํ. โพธิสตฺโต ตํ มลฺลโยธํ อุชุํ สยาเปตฺวา ๒- ขนฺธฏฺฐึ อุชุกํ กตฺวา "คจฺฉ อิโต ปฏฺฐาย @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อป. ๓๒/๘๘-๙/๔๒๐. ๒ สี., อิ. คาหาเปตฺวา. เอวรูปํ มา กโรสี"ติ วตฺวา อุยฺโยเชสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว สรีรสีสาทิทุกฺขมนุภวิตฺวา อิมสฺมึ ปจฺฉิมตฺตภาเว พุทฺธภูโตปิ ปิฏฺฐิรุชาทิทุกฺขมนุโภสิ. ตสฺมา กทาจิ ปิฏฺฐิทุกฺเข อุปฺปนฺเน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน "อิโต ปฏฺฐาย ธมฺมํ เทเสถา"ติ วตฺวา สยํ สุคตจีวรํ ปญฺญาเปตฺวา สยติ, กมฺมปิโลติกํ นาม พุทฺธมฺปิ น มุญฺจติ. วุตฺตเญฺหตํ:- "นิพฺพุทฺเธ วตฺตมานมฺหิ มลฺลปุตฺตํ นิเหฐยึ เตน กมฺมวิปาเกน ปิฏฺฐิทุกฺขํ อหู มมา"ติ. ๑- ทฺวาทสมปเญฺห:- อติสาโรติ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ. อตีเต กิร โพธิสตฺโต คหปติกุเล นิพฺพตฺโต เวชฺชกมฺเมน ชีวิกํ กปฺเปสิ. โส เอกํ เสฏฺฐิปุตฺตํ โรเคน วิจฺฉิตํ ๒- ติกิจฺฉนฺโต เภสชฺชํ กตฺวา ติกิจฺฉิตฺวา ตสฺส เทยฺยธมฺมทาเน ปมาทมาคมฺม อปรํ โอสธํ ทตฺวา วมนวิเรจนํ อกาสิ. เสฏฺฐิ พหุธนํ อทาสิ. โส เตน กมฺมวิปาเกน นิพฺพตฺตนิพฺพตฺตภเว โลหิตปกฺขนฺทิกาพาเธน วิจฺฉิโต ๓- อโหสิ. อิมสฺมิมฺปิ ปจฺฉิมตฺตภาเว ปรินิพฺพานสมเย จุนฺเทน กมฺมารปุตฺเตน ปจิตสูกรมทฺทวสฺส สกลจกฺกวาฬเทวตาหิ ปกฺขิตฺตทิพฺโพเชน อาหาเรน สห ภุตฺตกฺขเณ โลหิตปกฺขนฺทิกาวิเรจนํ อโหสิ. โกฏิสตสหสฺสานํ หตฺถีนํ ๔- พลํ ขยมคมาสิ. ภควา วิสาขปุณฺณมายํ กุสินารายํ ปรินิพฺพานตฺถาย คจฺฉนฺโต อเนเกสุ ฐาเนสุ นิสีทนฺโต ปิปาสิโต ปานียํ ปิวิตฺวา มหาทุกฺเขน กุสินารํ ปตฺวา ปจฺจูสสมเย ปรินิพฺพายิ. กมฺมปิโลติกํ เอวรูปํ โลกตฺตยสามิมฺปิ น วิชหติ. เตน วุตฺตํ:- "ติกิจฺฉโก อหํ อาสึ เสฏฺฐิปุตฺตํ วิเรจยึ เตน กมฺมวิปาเกน โหติ ปกฺขนฺทิกา มมาติ. เอวํ ชิโน วิยากาสิ ภิกฺขุสํฆสฺส อคฺคโต สพฺพาภิญฺญาพลปฺปตฺโต อโนตตฺเต มหาสเร"ติ. ๑- @เชิงอรรถ: ๑ ขุ. อป. ๓๒/๙๐/๔๒๐. ๒ สี. ปีฬิตํ. ๓ สี. วิเรจิโต. ๔ สี. โกฏิสตหตฺถีนํ. เอวํ ปฏิญฺญาตปญฺหานํ มาติกาฐปนวเสน อกุสลาปทานํ สมตฺตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ อิตฺถํ สุทนฺติ อิตฺถํ อิมินา ปกาเรน เหฏฺฐา วุตฺตนเยน. สุทนฺติ นิปาโต ปทปูรณตฺเถ อาคโต. ภควา ภาคฺยสมฺปนฺโน ปูริตปารมิมหาสตฺโต:- "ภาคฺยวา ภคฺควา ยุตฺโต ภเคหิ จ วิภตฺตวา ภตฺตวา วนฺตคมโน ภเวสุ ภควา ตโต"ติ เอวมาทิคุณยุตฺโต เทวาติเทโว สกฺกาติสกฺโก พฺรหฺมาติพฺรหฺมา พุทฺธาติพุทฺโธ โส มหาการุณิโก ภควา อตฺตโน พุทฺธจริยํ พุทฺธการณํ สมฺภาวยมาโน ปากฏํ กุรุมาโน พุทฺธาปทานิยํ นาม พุทฺธการณปกาสกํ นาม ธมฺมปริยายํ ธมฺมเทสนํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ กเถสีติ. อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทานฏฺฐกถาย พุทฺธาปทานวณฺณนา สมตฺตา. -----------อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๑-๑๕๑. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=49&A=1&modeTY=2 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=1&modeTY=2 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=1 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=1 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=1 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=1 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_32
     ![อ่านหน้า[ต่าง] ถัดไป](go3.gif) ![อ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย](go4.gif)   |
|
บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑.
การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย.
หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]