ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๔๙ ภาษาบาลีอักษรไทย อป.อ.๑ (วิสุทฺธ.๑)

                      ๒. ปจฺเจกพุทฺธาปทานวณฺณนา
     ตโต อนนฺตรํ อปทานํ สงฺคายนฺโต "ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ อาวุโส
อานนฺท ภควตา กตฺถ ปญฺญตฺตนฺ"ติ ปุฏฺโฐ "อถ ปจฺเจกพุทฺธาปทานํ
สุณาถา"ติ อาห. เตสํ อปทานตฺโถ เหฏฺฐา วุตฺโตเยว.
     [๘๓] "สุณาถา"ติ วุตฺตปทํ อุปฺปตฺตินิพฺพตฺติวเสน ปกาเสนฺโต
"ตถาคตํ เชตวเน วสนฺตนฺ"ติอาทิมาห. ตตฺถ เชตกุมารสฺส นามวเสน
ตถาสญฺญิเต วิหาเร จตูหิ อิริยาปถวิหาเรหิ ทิพฺพพฺรหฺมอริยวิหาเรหิ วา วสนฺตํ
วิหรนฺตํ ยถา ปุริมกา วิปสฺสิอาทโย พุทฺธา สมตฺตึสปารมิโย ปูเรตฺวา
อาคตา, ตถา อมฺหากมฺปิ ภควา อาคโตติ ตถาคโต. ตํ ตถาคตํ เชตวเน
วสนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เวเทหมุนีติ เวเทหรฏฺเฐ ชาตา เวเทหี, เวเทหิยา
ปุตฺโต เวเทหิปุตฺโต. โมนํ วุจฺจติ ญาณํ, เตน อิโต คโต ปวตฺโตติ มุนิ.
เวเทหิปุตฺโต จ โส มุนิ เจติ "เวเทหิปุตฺตมุนี"ติ วตฺตพฺเพ "วณฺณาคโม"ติอาทินา
นิรุตฺตินเยน อิการสฺส อตฺตํ ปุตฺตสทฺทสฺส จ โลปํ กตฺวา  "เวเทหมุนี"ติ
วุตฺตํ. "เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สติมนฺตานํ ธิติมนฺตานํ
คติมนฺตานํ พหุสฺสุตานํ อุปฏฺฐากานํ ยทิทํ อานนฺโท"ติ ๑- เอตทคฺเค
ฐปิโต อายสฺมา อานนฺโท นตงฺโค นมนกายงฺโค อญฺชลิโก หุตฺวา "ภนฺเต
ปจฺเจกพุทฺธา นาม กีทิสา โหนฺตี"ติ อปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. เต ปจฺเจกพุทฺธา
เกหิ เหตุภิ เกหิ การเณหิ ภวนฺติ อุปฺปชฺชนฺติ. วีราติ ภควนฺตํ อาลปติ.
     [๘๔-๘๕] ตโต ปรํ วิสฺสชฺชิตาการํ ทสฺเสนฺโต "ตทาห สพฺพญฺญุวโร
มเหสี"ติอาทิมาห. สพฺพํ อตีตาทิเภทํ หตฺถามลกํ วิย ชานาตีติ สพฺพญฺญู,
สพฺพญฺญู จ โส วโร อุตฺตโม เจติ สพฺพญฺญุวโร. มหนฺตํ สีลกฺขนฺธํ
สมาธิกฺขนฺธํ ปญฺญากฺขนฺธํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ มหนฺตํ วิมุตฺติญาณทสฺสนกฺขนฺธํ เอสติ
คเวสตีติ มเหสิ. อานนฺทภทฺทํ มธุเรน สเรน ตทา ตสฺมึ ปุจฺฉิตกาเล อาห
กเถสีติ สมฺพนฺโธ. โภ อานนฺท เย ปจฺเจกพุทฺธา ปุพฺพพุทฺเธสุ ปุพฺเพสุ
อตีตพุทฺเธสุ กตาธิการา กตปุญฺญสมฺภารา ชินสาสเนสุ อลทฺธโมกฺขา
อปฺปตฺตนิพฺพานา เต สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา ธีรา อิธ อิมสฺมึ โลเก
สํเวคมุเขน เอกปุคฺคลํ ปธานํ กตฺวา ปจฺเจกพุทฺธา ชาตาติ อตฺโถ.
สุติกฺขปญฺญา สุฏฺฐุ ติกฺขปญฺญา. วินาปิ พุทฺเธหิ พุทฺธานํ โอวาทานุสาสนีหิ
รหิตา อปิ ปริตฺตเกนปิ อปฺปมตฺตเกนปิ อารมฺมเณน ปจฺเจกโพธึ ปฏิ
เอกฺกํ โพธึ สมฺมาสมฺพุทฺธานนฺตรํ โพธึ อนุปาปุณนฺติ ปฏิวิชฺฌนฺติ.
     [๘๖] สพฺพมฺหิ โลกมฺหิ สกลสฺมึ โลกตฺตเย มมํ ฐเปตฺวา มํ วิหาย
ปจฺเจกพุทฺเธหิ สโมว สทิโส เอว นตฺถิ, เตสํ มหามุนีนํ ๒- ปจฺเจกพุทฺธานํ
อิมํ วณฺณํ อิมํ คุณํ ปเทสมตฺตํ สงฺเขปมตฺตํ อหํ ตุมฺหากํ สาธุ สาธุกํ
วกฺขามิ กเถสฺสามีติ อตฺโถ.
     [๘๗] อนาจริยกา หุตฺวา สยเมว พุทฺธานํ อตฺตนาว ปฏิวิทฺธานํ
อิสีนํ อนฺตเร มหาอิสีนํ มธูวขุทฺทํ ขุทฺทกมธุปฏลํ อิว สาธูนิ มธุรานิ
@เชิงอรรถ:  องฺ. เอกก. ๒๐/๒๒๒/๒๕.   สี., อิ. ปจฺเจกพุทฺธานํ มหามุนีนํ.
วากฺยานิ อุทานวจนานิ อนุตฺตรํ อุตฺตรวิรหิตํ เภสชํ โอสธํ นิพฺพานํ
ปตฺถยนฺตา อิจฺฉนฺตา สพฺเพ ตุเมฺห สุปสนฺนจิตฺตา สุปฺปสนฺนมนา สุณาถ
มนสิ กโรถาติ อตฺโถ.
     [๘๘-๘๙] ปจฺเจกพุทฺธานํ สมาคตานนฺติ ราสิภูตานํ อุปฺปนฺนานํ
ปจฺเจกพุทฺธานํ. อริฏฺโฐ, อุปริฏฺโฐ, ตครสิขิ, ยสสฺสี, สุทสฺสโน, ปิยทสฺสี,
คนฺธาโร, ปิณฺโฑโล, อุปาสโภ, นิโถ, ๑- ตโถ, สุตวา, ภาวิตตฺโต, สุมฺโภ, สุโภ,
เมถุโล, อฏฺฐโม, สุเมโธ, อนีโฆ, สุทาโฐ, ๒- หิงฺคุ, หิงฺโค, เทฺวชาลิโน,
อฏฺฐโก, โกสโล, สุพาหุ, อุปเนมิโส, เนมิโส, สนฺตจิตฺโต, สจฺโจ, ตโถ,
วิรโช, ปณฺฑิโต กาโล, อุปกาโล, วิชิโต, ชิโต, องฺโค, ปงฺโค, คุตฺติชฺชิโต,
ปสฺสี, ชหี, อุปธึ, ทุกฺขมูลํ, อปราชิโต, สรภงฺโค, โลมหํโส, อุจฺจงฺคมาโย,
อสิโต, อนาสโว, มโนมโย, มานจฺฉิโท พนฺธุมา, ตทาธิมุตฺโต, วิมโล, เกตุมา,
โกตุมฺพรงฺโค, มาตงฺโค, อริโย, อจฺจุโต, อจฺจุตคามิ, พฺยามโก, สุมงฺคโล,
ทิพฺพิโล จาติอาทีนํ ปจฺเจกพุทฺธสตานํ ยานิ อปทานานิ ปรมฺปรํ ปจฺเจกํ
พฺยากรณานิ โย จ อาทีนโว ยญฺจ วิราควตฺถุํ อนลฺลียนการณํ ยถา จ เยน
การเณน โพธึ อนุปาปุณึสุ จตุมคฺคญาณํ ปจฺจกฺขํ กรึสุ. สราควตฺถูสูติ
สุฏฺฐุ อลฺลียิตพฺพวตฺถูสุ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ วิราคสญฺญี วิรตฺตสญฺญวนฺโต
รตฺตมฺหิ โลกมฺหิ อลฺลียนสภาวโลเก วิรตฺตจิตฺตา อนลฺลียนมนา หิตฺวา
ปปญฺเจติ ราโค ปปญฺจํ โทโส ปปญฺจํ สพฺพกิเลสา ปปญฺจาติ ปปญฺจสงฺขาเต
กิเลเส หิตฺวา ชิย ผนฺทิตานีติ ๓- ผนฺทิตานิ ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิ ชินิตฺวา
ตเถว เตน การเณน เอวํ โพธึ อนุปาปุณึสุ ปจฺเจกโพธิญาณํ ปจฺจกฺขํ
กรึสูติ อตฺโถ.
     [๙๐-๙๑] สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ ตชฺชนผาลนวธพนฺธนํ
นิธาย ฐเปตฺวา เตสํ สพฺพสตฺตานํ อนฺตเร อญฺญตรํ กญฺจิ เอกมฺปิ สตฺตํ
อวิเหฐยํ อวิเหฐยนฺโต อทุกฺขาเปนฺโต เมตฺเตน จิตฺเตน "สพฺเพ สตฺตา
สุขิตา โหนฺตู"ติ เมตฺตาสหคเตน เจตสา หิตานุกมฺปี หิเตน อนุกมฺปนสภาโว.
@เชิงอรรถ:  ก. นิทฺโธ.   อิ. สุทตฺโต.   ปาฬิ. ชิตผนฺทิตานีติ.
อถ วา สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺติ สพฺเพสูติ สพฺเพน สพฺพํ สพฺพถา
สพฺพํ อเสสํ นิสฺเสสํ ปริยาทิยนวจนเมตํ. ภูเตสูติ ภูตา วุจฺจนฺติ ตสา จ
ถาวรา จ. เยสํ ตสิณา ตณฺหา อปฺปหีนา, เยสญฺจ ภยเภรวา อปฺปหีนา, เต
ตสา. กึ การณา วุจฺจนฺติ ตสา? ตสนฺติ อุตฺตสนฺติ ปริตสนฺติ ภายนฺติ
สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ, ตํ การณา วุจฺจนฺติ ตสา. เยสํ ตสิณา ตณฺหา ปหีนา,
เยสญฺจ ภยเภรวา ปหีนา, เต ถาวรา. กึ การณา วุจฺจนฺติ ถาวรา? ถิรนฺติ
น ตสนฺติ น อุตฺตสนฺติ น ปริตสนฺติ น ภายนฺติ น สนฺตาสํ อาปชฺชนฺติ,
ตํ การณา วุจฺจนฺติ ถาวรา.
     ตโย ทณฺฑา กายทณฺโฑ, วจีทณฺโฑ, มโนทณฺโฑติ. ติวิธํ กายทุจฺจริตํ
กายทณฺโฑ, จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ วจีทณฺโฑ, ติวิธํ มโนทุจฺจริตํ มโนทณฺโฑ.
สพฺเพสุ สกเลสุ ภูเตสุ สตฺเตสุ ตํ ติวิธํ ทณฺฑํ นิธาย นิทหิตฺวา โอโรปยิตฺวา
สโมโรปยิตฺวา นิกฺขิปิตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา หึสนตฺถํ อคเหตฺวาติ สพฺเพสุ
ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ. อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสนฺติ เอกเมกมฺปิ สตฺตํ
ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา
อวิเหฐยนฺโต, สพฺเพปิ สตฺเต ปาณินา วา เลฑฺฑุนา วา ทณฺเฑน วา
สตฺเถน วา อนฺทุยา วา รชฺชุยา วา อวิเหฐยํ อวิเหฐยนฺโต อญฺญตรมฺปิ
เตสํ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายนฺติ นาติ ปฏิกฺเขโป. ปุตฺตนฺติ จตฺตาโร
ปุตฺตา อตฺรโช ปุตฺโต, เขตฺตโช, ทินฺนโก, อนฺเตวาสิโก ปุตฺโต. สหายนฺติ
สหาโย วุจฺจติ เยน สห อาคมนํ ผาสุ, คมนํ ผาสุ, ฐานํ ผาสุ, นิสชฺชา
ผาสุ, อาลปนํ ผาสุ, สลฺลปนํ ผาสุ, สมุลฺลปนํ ผาสุ. น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต
สหายนฺติ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺย น สาทิเยยฺย น ปตฺเถยฺย น ปิหเยยฺย
นาภิชปฺเปยฺย, กุโต มิตฺตํ วา สนฺทิฏฺฐํ วา สมฺภตฺตํ วา สหายํ วา
อิจฺเฉยฺย สาทิเยยฺย ปตฺเถยฺย ปิหเยยฺย อภิชปฺเปยฺยาติ น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต
สหายํ. เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน
เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน ๑- เอโก, เอกนฺตวีตราโคติ เอโก,
@เชิงอรรถ:  สี. ปหาเนน.
เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ เอโก,
เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก, เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
     กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก? โส หิ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ
สพฺพํ ฆราวาสปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ปุตฺตทารปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา ญาติปลิโพธํ
มิตฺตามจฺจปลิโพธํ สนฺนิธิปลิโพธํ ฉินฺทิตฺวา เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา กาสายานิ
วตฺถานิ อจฺฉาเทตฺวา อคารสฺมา นิกฺขมฺม อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อกิญฺจนภาวํ ๑-
อุปคนฺตฺวา เอโกว จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอวํ
โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก.
     กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อทุติยฏฺเฐน เอโก? โส เอวํ ปพฺพชิโต
สมาโน เอโก อรญฺญวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ ปฏิเสวติ อปฺปสทฺทานิ
อปฺปนิคฺโฆสานิ วิชนวาตานิ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกานิ ปฏิสลฺลานสารุปฺปานิ. โส
เอโก ติฏฺฐติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก
คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ, เอโก ปฏิกฺกมติ, เอโก รโห นิสีทติ, เอโก จงฺกมติ,
เอโก จรติ วิหรติ อิริยติ วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอวํ โส
อทุติยฏฺเฐน เอโก.
     กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก? โส เอโก
อทุติโย อปฺปมตฺโต อาตาปี ปหิตตฺโต วิหรนฺโต มหาปธานํ ปทหนฺโต มารํ
สเสนกํ นมุจึ กณฺหํ ปมตฺตพนฺธุํ วิธเมตฺวา จ ตณฺหาชาลินึ วิสริตํ วิสตฺติกํ
ปชหิ วิโนเทสิ พฺยนฺตึ อกาสิ อนภาวํ คเมสิ.
           ตณฺหาทุติโย ปุริโส        ทีฆมทฺธาน สํสรํ
           อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ        สํสารํ นาติวตฺตติ.
           เอตมาทีนวํ ญตฺวา        ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ
           วีตตโณฺห อนาทาโน       สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเชติ. ๒-
@เชิงอรรถ:  สี. อากิญฺจญฺญวาสํ.   ขุ. อิติ. ๒๕/๑๕, ๑๐๕/๒๔๑/๓๒๔, ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘
@(สฺยา).
เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตณฺหาย ปหานฏฺเฐน เอโก.
     กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก? ราคสฺส ปหีนตฺตา
เอกนฺตวีตราโคติ เอโก, โทสสฺส ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโทโสติ เอโก, โมหสฺส
ปหีนตฺตา เอกนฺตวีตโมโหติ เอโก, กิเลสานํ ปหีนตฺตา เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ
เอโก, เอวํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกนฺตวีตราโคติ เอโก.
     กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก? เอกายนมคฺโค
วุจฺจติ จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา
ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา อริโย อฏฺฐงฺคิโก มคฺโค.
                   เอกายนํ ชาติขยนฺตทสฺสี
                   มคฺคํ ปชานาติ หิตานุกมฺปี
                   เอเตน มคฺเคน ตรึสุ ปุพฺเพ
                   ตริสฺสนฺติ เย จ ตรนฺติ โอฆนฺติ. ๑-
เอวํ โส เอกายนมคฺคํ คโตติ เอโก.
     กถํ โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ
เอโก? โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณํ. ๒- ปญฺญา ปญฺญินฺทฺริยํ ปญฺญาพลํ
ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค วีมํสา วิปสฺสนา สมฺมาทิฏฺฐิ. โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เตน
ปจฺเจกโพธิญาเณน "สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา"ติ พุชฺฌิ, "สพฺเพ สงฺขารา
ทุกฺขา"ติ พุชฺฌิ, "สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา"ติ พุชฺฌิ. "อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา"ติ
พุชฺฌิ, "สงฺขารปจฺจยา วิญฺญาณนฺ"ติ พุชฺฌิ, "วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปนฺ"ติ
พุชฺฌิ, "นามรูปปจฺจยา สฬายตนนฺ"ติ พุชฺฌิ, "สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส"ติ
พุชฺฌิ, "ผสฺสปจฺจยา เวทนา"ติ พุชฺฌิ, "เวทนาปจฺจยา ตณฺหา"ติ พุชฺฌิ.
"ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานนฺ"ติ พุชฺฌิ, "อุปาทานปจฺจยา ภโว"ติ พุชฺฌิ,
"ภวปจฺจยา ชาตี"ติ พุชฺฌิ, "ชาติปจฺจยา ชรามรณนฺ"ติ พุชฺฌิ. "อวิชฺชานิโรธา
@เชิงอรรถ:  สํ. มหา. ๑๙/๓๘๔/๑๔๖, ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา).
@ ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘ (สฺยา), ขุ. จูฬ. ๓๐/๕๙๕/๒๙๒ (สฺยา).
สงฺขารนิโรโธ"ติ พุชฺฌิ, "สงฺขารนิโรธา วิญฺญาณนิโรโธ"ติ พุชฺฌิ ฯเปฯ
"ภวนิโรธา ชาตินิโรโธ"ติ พุชฺฌิ, "ชาตินิโรธา ชรามรณนิโรโธ"ติ พุชฺฌิ.
"อิทํ ทุกฺขนฺ"ติ พุชฺฌิ, "อยํ ทุกฺขสมุทโย"ติ พุชฺฌิ, "อยํ ทุกฺขนิโรโธ"ติ
พุชฺฌิ, "อยํ ทุกฺขนิโรธคามินิปฏิปทา"ติ พุชฺฌิ. "อิเม อาสวา"ติ พุชฺฌิ, "อยํ
อาสวสมุทโย"ติ พุชฺฌิ ฯเปฯ "ปฏิปทา"ติ พุชฺฌิ. "อิเม ธมฺมา อภิญฺเญยฺยา"ติ
พุชฺฌิ, "อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา"ติ พุชฺฌิ, "อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา"ติ พุชฺฌิ,
"อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา"ติ พุชฺฌิ. ฉนฺนํ ผสฺสายตนานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ
อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, ปญฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ
สมุทยญฺจ ฯเปฯ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, จตุนฺนํ มหาภูตานํ สมุทยญฺจ อตฺถงฺคมญฺจ
อสฺสาทญฺจ อาทีนวญฺจ นิสฺสรณญฺจ พุชฺฌิ, "ยํ กิญฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพนฺตํ
นิโรธธมฺมนฺ"ติ พุชฺฌิ.
     อถ วา ยํ พุชฺฌิตพฺพํ อนุพุชฺฌิตพฺพํ ปฏิพุชฺฌิตพฺพํ สมฺพุชฺฌิตพฺพํ
อธิคนฺตพฺพํ ผสฺสิตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ, สพฺพํ ตํ เตน ปจฺเจกโพธิญาเณน พุชฺฌิ
อนุพุชฺฌิ ปฏิพุชฺฌิ สมฺพุชฺฌิ อธิคญฺฉิ ผสฺเสสิ สจฺฉากาสีติ เอวํ โส
ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ เอโก อนุตฺตรํ ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
     จเรติ อฏฺฐ จริยาโย ๑-:- อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา,
สมาธิจริยา, ญาณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยา. อิริยาปถจริยาติ
จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยาติ
จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ. สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ. ญาณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ.
มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามญฺญผเลสุ. โลกตฺถจริยาติ
ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ, ปเทสโต ปจฺเจกสมฺพุทฺเธสุ ปเทสโต
สาวเกสุ.
     อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ
คุตฺตทฺวารานํ, สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ,
@เชิงอรรถ:  ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๒ (สฺยา).
ญาณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ
อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ, ปเทสโต
ปจฺเจกสมฺพุทฺธานํ ปเทสโต สาวกานํ, อิมา อฏฺฐ จริยาโย.
     อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต
วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา
จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาณจริยาย จรติ. เอวํ
ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ. เอวํ ปฏิปนฺโน
วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺฐ จริยาโย.
     อปราปิ อฏฺฐ จริยาโย ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺฐิยา, อภินิโรปนจริยา
จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺฐานจริยา จ
สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส,
อุปฏฺฐานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส,
อิมา อฏฺฐ จริยาโย.
     ขคฺควิสาณกปฺโปติ ยถา ขคฺคสฺส นาม วิสาณํ เอกเมว โหติ,
อทุติยํ, เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตกฺกปฺโป ตสฺสทิโส ตปฺปฏิภาโค.
ยถา อติโลณํ วุจฺจติ โลณกปฺโป, อติติตฺตกํ วุจฺจติ ติตฺตกปฺโป, อติมธุรํ
วุจฺจติ มธุรกปฺโป, อติอุณฺหํ วุจฺจติ อคฺคิกปฺโป, อติสีตํ วุจฺจติ หิมกปฺโป,
มหาอุทกกฺขนฺโธ วุจฺจติ สมุทฺทกปฺโป, มหาภิญฺญาพลปฺปตฺโต สาวโก วุจฺจติ
สตฺถุกปฺโปติ. เอวเมว โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ขคฺควิสาณกปฺโป ขคฺควิสาณสทิโส
ขคฺควิสาณปฏิภาโค เอโก อทุติโย มุตฺตพนฺธโน สมฺมา โลเก จรติ วิหรติ อิริยติ
วตฺตติ ปาเลติ ยเปติ ยาเปตีติ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. เตนาหุ
ปจฺเจกสมฺพุทฺธา:-
                   "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ
                   อวิเหฐยํ อญฺญตรมฺปิ เตสํ
                   น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย กุโต สหายํ
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   สํสคฺคชาตสฺส ภวนฺติ เสฺนหา
                   เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ
                   อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโน
                   หาเปติ อตฺถํ ปฏิพทฺธจิตฺโต
                   เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   วํโส วิสาโลว ยถา วิสตฺโต
                   ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา
                   วํเส กฬีโรว อสชฺชมาโน
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   มิโค อรญฺญมฺหิ ยถา อพทฺโธ
                   เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย
                   วิญฺญู นโร เสริตํ เปกฺขมาโน
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   อามนฺตนา โหติ สหายมชฺเฌ
                   วาเส จ ฐาเน คมเน จาริกาย
                   อนภิชฺฌิตํ เสริตํ เปกฺขมาโน
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   ขิฑฺฑา รตี โหติ สหายมชฺเฌ
                   ปตฺเตสุ เปมํ วิปุลญฺจ โหติ
                   ปิยวิปฺปโยคํ วิชิคุจฺฉมาโน
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   จาตุทฺทิโส อปฺปฏิโฆ จ โหติ
                   สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน
                   ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภี
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก
                   อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา
                   อปฺโปสฺสุกฺโก ปรปุตฺเตสุ หุตฺวา
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
                   สญฺฉินฺนปตฺโต ยถา โกวิฬาโร
                   เฉตฺวาน วีโร คิหิพนฺธนานิ
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                   สเจ ลเภถ นิปกํ สหายํ
                   สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ
                   อภิภุยฺย สพฺพานิ ปริสฺสยานิ
                   จเรยฺย เตนตฺตมโน สตีมา.
                   โน เจ ลเภถ นิปกํ สหายํ
                   สทฺธึ จรํ สาธุวิหาริธีรํ
                   ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย
                   เอโก จเร มาตงฺครญฺเญว นาโค.
                   อทฺธา ปสํสาม สหายสมฺปทํ
                   เสฏฺฐา สมา เสวิตพฺพา สหายา
                   เอเต อลทฺธา อนวชฺชโภชี
                   เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ทิสฺวา สุวณฺณสฺส ปภสฺสรานิ
                     กมฺมารปุตฺเตน สุนิฏฺฐิตานิ
                     สํฆฏฺฏมานานิ ทุเว ภุชสฺมึ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     เอวํ ทุตีเยน สหา มมสฺส
                     วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา วา
                     เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา
                     วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ
                     อาทีนวํ กามคุเณสุ ทิสฺวา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     อีตี จ คณฺโฑ จ อุปทฺทโว จ
                     โรโค จ สลฺลญฺจ ภยญฺจ เมตํ
                     เอตํ ภยํ กามคุเณสุ ทิสฺวา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     สีตญฺจ อุณฺหญฺจ ขุทํ ปิปาสํ
                     วาตาตเป ฑํสสรีสเป จ
                     สพฺพานิเปตานิ อภิพฺภวิตฺวา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     นาโคว ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา
                     สญฺชาตขนฺโธ ปทุมี อุฬาโร
                     ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     อฏฺฐานตํ สงฺคณิการตสฺส
                     ยํ ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตึ
                     อาทิจฺจพนฺธุสฺส วโจ นิสมฺม
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต
                     ปตฺโต นิยามํ ปฏิลทฺธมคฺโค
                     อุปฺปนฺนญาโณมฺหิ อนญฺญเนยฺโย
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     นิลฺโลลุโป นิกฺกุโห นิปฺปิปาโส
                     นิมฺมกฺข นิทฺธนฺตกสาวโมโห
                     นิราสโย สพฺพโลเก ภวิตฺวา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ
                     อนตฺถทสฺสึ วิสเม นิวิฏฺฐํ
                     สยํ น เสเว ปสุตํ ปมตฺตํ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ
                     มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ
                     อญฺญาย อตฺถานิ วิเนยฺย กงฺขํ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ โลเก
                     อนลงฺกริตฺวา อนเปกฺขมาโน
                     วิภูสฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาที
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ปุตฺตญฺจ ทารํ ปิตรญฺจ มาตรํ
                     ธนานิ ธญฺญานิ จ พนฺธวานิ
                     หิตฺวาน กามานิ ยโถธิกานิ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     สงฺโค เอโส ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยํ
                     อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโย
                     คโฬ เอโส อิติ ญตฺวา มติมา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ
                     ชาลํว เภตฺวา สลิลมฺพุจารี
                     อคฺคีว ทฑฺฒํ อนิวตฺตมาโน
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     โอกฺขิตฺตจกฺขู น จ ปาทโลโล
                     คุตฺตินฺทฺริโย รกฺขิตมานสาโน
                     อนวสฺสุโต อปริฑยฺหมาโน
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     โอหารยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ
                     สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริฉตฺโต
                     กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     รเสสุ เคธํ อกรํ อโลโล
                     อนญฺญโปสี สปทานจารี
                     กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโต
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ปหาย ปญฺจาวรณานิ เจตโส
                     อุปกฺกิเลเส พฺยปนุชฺช สพฺเพ
                     อนิสฺสิโต เฉชฺช สิเนหโทสํ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขญฺจ ทุกฺขํ
                     ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสํ
                     ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     อารทฺธวีริโย ปรมตฺถปตฺติยา
                     อลีนจิตฺโต อกุสีตวุตฺติ
                     ทฬฺหนิกฺกโม ถามพลูปปนฺโน
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ปฏิสลฺลานํ ณานมริญฺจมาโน
                     ธมฺเมสุ นิจฺจํ อนุธมฺมจารี
                     อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสุ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ตณฺหกฺขยํ ปตฺถยมปฺปมตฺโต
                     อเนฬมูโค สุตวา สตีมา
                     สงฺขาตธมฺโม นิยโต ปธานวา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     สีโหว สทฺเทสุ อสนฺตสนฺโต
                     วาโตว ชาลมฺหิ อสชฺชมาโน
                     ปทุมํว โตเยน อลิมฺปมาโน
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     สีโห ยถา ทาฐพลี ปสยฺห
                     ราชา มิคานํ อภิภุยฺย จารี
                     เสเวถ ปนฺตานิ เสนาสนานิ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ วิมุตฺตึ
                     อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล
                     สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ราคญฺจ โทสญฺจ ปหาย โมหํ
                     สนฺทาลยิตฺวาน สํโยชนานิ
                     อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหิ
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป.
                     ภชนฺติ เสวนฺติ จ การณตฺถา
                     นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา
                     อตฺตตฺถปญฺญา อสุจีมนุสฺสา
                     เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
     ตตฺถ สพฺเพสุ ภูเตสูติ ขคฺควิสาณปจฺเจกพุทฺธาปทานสุตฺตํ. กา
อุปฺปตฺติ? สพฺพสุตฺตานํ จตุพฺพิธา อุปฺปตฺติ อตฺตชฺฌาสยโต ปรชฺฌาสยโต
อฏฺฐุปฺปตฺติโต ปุจฺฉาวสิโตติ. ตตฺถ ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต
อุปฺปตฺติ. วิเสเสน ปน ยสฺมา เอตฺถ กาจิ คาถา เตน เตน ปจฺเจกพุทฺเธน
ปุฏฺเฐน วุตฺตา, กาจิ อปุฏฺเฐน อตฺตนา อธิคตมคฺคนยานุรูปํ อุทานํเยว
อุทาเนนฺเตน, ตสฺมา กายจิ คาถาย ปุจฺฉาวสิโต กายจิ อตฺตชฺฌาสยโต
อุปฺปตฺติ. ตตฺถ ยา อยํ อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต อุปฺปตฺติ, สา อาทิโต ปภุติ
เอวํ เวทิตพฺพา:-
     เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ, อถ โข อายสฺมโต อานนฺทสฺส
รโหคตสฺส ปฏิสลฺลีนสฺส เอวํ เจตโส ปริวิตกฺโก อุทปาทิ "พุทฺธานํ
ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ ทิสฺสติ, ตถา สาวกานํ, ปจฺเจกพุทฺธานํ น ทิสฺสติ,
ยนฺนูนาหํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺเฉยฺยนฺ"ติ. โส ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต
ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ยถากฺกเมน เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา
ปุพฺพโยคาวจรสุตฺตํ อภาสิ:-
             "ปญฺจิเม อานนฺท อานิสํสา ปุพฺพโยคาวจเร ทิฏฺเฐว ธมฺเม
         ปฏิกจฺเจว อญฺญํ อาราเธติ. โน เจ ทิฏฺเฐว ธมฺเม ปฏิกจฺเจว
         อญฺญํ อาราเธติ, อถ มรณกาเล อญฺญํ อาราเธติ. อถ เทวปุตฺโต
         สมาโน อญฺญํ อาราเธติ. อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ
         โหติ. อถ ปจฺฉิเม กาเล ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ โหตี"ติ.
เอวํ วตฺวา ปุน อาห:-
             "ปจฺเจกสมฺพุทฺธา นาม อานนฺท อภินีหารสมฺปนฺนา
         ปุพฺพโยคาวจรา โหนฺติ, ตสฺมา ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ
         สพฺเพสํ ปตฺถนา จ อภินีหาโร จ อิจฺฉิตพฺโพ"ติ.
     โส อาห "พุทฺธานํ ภนฺเต ปตฺถนา กีว จิรํ วฏฺฏตี"ติ. พุทฺธานํ
อานนฺท เหฏฺฐิมปริจฺเฉเทน จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ,
มชฺฌิมปริจฺเฉเทน อฏฺฐ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, อุปริมปริจฺเฉเทน
โสฬส อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ. เอเต จ เภทา
ปญฺญาธิกสทฺธาธิกวีริยาธิกานํ วเสน ญาตพฺพา. ปญฺญาธิกานํ หิ สทฺธา มนฺทา
โหติ, ปญฺญา ติกฺขา. สทฺธาธิกานํ ปญฺญา มชฺฌิมา โหติ, สทฺธา ติกฺขา.
วีริยาธิกานํ สทฺธา ปญฺญา มนฺทา โหติ, วีริยํ ติกฺขนฺติ, อปฺปตฺวา ปน
จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ทิวเส ทิวเส เวสฺสนฺตรทานสทิสํ
ทานํ เทนฺโตปิ ตทนุรูเป สีลาทิปารมิธมฺเม อาจินนฺโตปิ อนฺตรา พุทฺโธ
ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. กสฺมา? ญาณํ คพฺภํ น คณฺหาติ, เวปุลฺลํ
นาปชฺชติ, ปริปากํ น คจฺฉตีติ. ยถา นาม ติมาสจตุมาสปญฺจมาสจฺจเยน
นิปฺผชฺชนกํ สสฺสํ ตํ ตํ กาลํ อปฺปตฺวา ทิวเส ทิวเส สตกฺขตฺตุํ สหสฺสกฺขตฺตุํ
เกฬายนฺโตปิ อุทเกน สิญฺจนฺโตปิ อนฺตรา ปกฺเขน วา มาเสน วา
นิปฺผาเทสฺสตีติ เนตํ ฐานํ วิชฺชติ. กสฺมา? สสฺสํ คพฺภํ น คณฺหาติ,
เวปุลฺลํ นาปชฺชติ, ปริปากํ น คจฺฉตีติ. เอวเมวํ อปฺปตฺวา จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ อนฺตรา พุทฺโธ ภวิสฺสตีติ เนตํ ฐานํ
วิชฺชติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว กาลํ ปารมิปูรณํ กตฺตพฺพํ ญาณปริปากตฺถาย.
เอตฺตเกนาปิ จ กาเลน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยโต อภินีหารกรเณ อฏฺฐ สมฺปตฺติโย
อิจฺฉิตพฺพา. อยญฺหิ:-
           มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ      เหตุ สตฺถารทสฺสนํ
           ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ       อธิกาโร จ ฉนฺทตา
           อฏฺฐธมฺมสโมธานา        อภินีหาโร สมิชฺฌติ. ๑-
     อภินีหาโรติ มูลปณิธานสฺเสตํ อธิวจนํ. ตตฺถ มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติ.
อญฺญตฺร หิ มนุสฺสชาติยา อวเสสชาตีสุ เทวชาติยมฺปิ ฐิตสฺส ปณิธิ น
อิชฺฌติ, ๒- ตตฺถ ฐิเตน ปน พุทฺธตฺตํ ปตฺถยนฺเตน ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ
กตฺวา มนุสฺสตฺตํเยว ปตฺเถตพฺพํ, ตตฺถ ฐตฺวา ปณิธิ กาตพฺโพ. เอวญฺหิ
สมิชฺฌติ. ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโว. มาตุคามนุปํสกอุภโตพฺยญฺชนกานญฺหิ
มนุสฺสชาติยํ ฐิตานมฺปิ ปณิธิ น อิชฺฌติ, ตตฺถ ฐิเตน ปน พุทฺธตฺตํ
ปตฺเถนฺเตน ทานาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ กตฺวา ปุริสภาโวเยว ปตฺเถตพฺโพ,
ตตฺถ ฐตฺวา ปณิธิ กาตพฺโพ. เอวญฺหิ สมิชฺฌติ. เหตูติ อรหตฺตสฺส
อุปนิสฺสยสมฺปตฺติ. โย หิ ตสฺมึ อตฺตภาเว วายมนฺโต อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ
สมตฺโถ, ตสฺส ปณิธิ สมิชฺฌติ, โน อิตรสฺส ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส.
โส หิ ทีปงฺกรปาทมูเล ปพฺพชิตฺวา เตนตฺตภาเวน อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ
สมตฺโถ อโหสิ. สตฺถารทสฺสนนฺติ พุทฺธานํ สมฺมุขาทสฺสนํ. เอวญฺหิ อิชฺฌติ,
โน อญฺญถา ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ ทีปงฺกรํ สมฺมุขา ทิสฺวา ปณิธึ
อกาสิ. ปพฺพชฺชาติ อนคาริยภาโว. โส จ โข สาสเน วา
กมฺมวาทิกิริยวาทิตาปสปริพฺพาชกนิกาเย วา วฏฺฏติ ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ
สุเมโธ นาม ตาปโส หุตฺวา ปณิธึ อกาสิ. คุณสมฺปตฺตีติ ฌานาทิคุณปฏิลาโภ.
ปพฺพชิตสฺสปิ หิ คุณสมฺปนฺนสฺเสว อิชฺฌติ, โน อิตรสฺส ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส.
@เชิงอรรถ:  ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๕๙/๔๕๓.   สี. น สิชฺฌติ.
โส หิ ปญฺจาภิญฺโญ จ อฏฺฐสมาปตฺติลาภี จ หุตฺวา ปณิเธสิ. อธิกาโรติ
อธิกกาโร, ปริจฺจาโคติ อตฺโถ. ชีวิตาทิปริจฺจาคญฺหิ กตฺวา ปณิทหโตเยว
อิชฺฌติ, โน อิตรสฺส ยถา สุเมธปณฺฑิตสฺส. โส หิ:-
           "อกฺกมิตฺวาน มํ พุทฺโธ     สห สิสฺเสหิ คจฺฉตุ
           มา นํ กลเล ๑- อกฺกมิตฺถ  หิตาย เม ภวิสฺสตี"ติ. ๒-
เอวํ อตฺตปริจฺจาคํ กตฺวา ปณิเธสิ. ฉนฺทตาติ กตฺตุกมฺยตา. สา ยสฺส พลวตี
โหติ, ตสฺส อิชฺฌติ ปณิธิ. สา จ สเจ โกจิ วเทยฺย "โก จตฺตาริ
อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ นิรเย ปจฺจิตฺวา พุทฺธตฺตํ อิจฺฉตี"ติ. ตํ สุตฺวา
โย "อหนฺ"ติ วตฺตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส พลวตีติ เวทิตพฺพา. ตถา ยทิ โกจิ
วเทยฺย "โก สกลจกฺกวาฬํ วีตจฺจิกานํ องฺคารานํ ปูรํ อกฺกมิตฺวา พุทฺธตฺตํ
อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ สตฺติสูเลหิ อากิณฺณํ อกฺกมนฺโต อติกฺกมิตฺวา
พุทฺธตฺตํ อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ สมติตฺติกํ อุทกปุณฺณํ อุตฺตริตฺวา พุทฺธตฺตํ
อิจฺฉติ, โก สกลจกฺกวาฬํ นิรนฺตรํ เวฬุคุมฺพสญฺฉนฺนํ มทฺทนฺโต อติกฺกมิตฺวา
พุทฺธตฺตํ อิจฺฉตี"ติ, ตํ สุตฺวา โย "อหนฺ"ติ วตฺตุํ อุสฺสหติ, ตสฺส พลวตีติ
เวทิตพฺพา. เอวรูเปน จ กตฺตุกมฺยตาฉนฺเทน สมนฺนาคโต สุเมธปณฺฑิโต
ปณิเธสีติ.
     เอวํ สมิทฺธาภินีหาโร จ โพธิสตฺโต อิมานิ อฏฺฐารส อภพฺพฏฺฐานานิ
น อุเปติ. โส หิ ตโต ปภุติ น ชจฺจนฺโธ โหติ น ชจฺจพธิโร, ๓- น
อุมฺมตฺตโก, น เอฬมุโค, น ปีฐสปฺปิ, น มิลกฺเขสุ อุปฺปชฺชติ, น ทาสิยา
กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺตติ, น นิยตมิจฺฉาทิฏฺฐิโก โหติ, นาสฺส ลิงฺคํ ปริวตฺตติ,
น ปญฺจานนฺตริยกมฺมานิ กโรติ, น กุฏฺฐี โหติ, น ติรจฺฉานโยนิยํ วฏฺฏกโต
ปจฺฉิมตฺตภาโว หตฺถิโต อธิกตฺตภาโว โหติ, น ขุปฺปิปาสิกนิชฺฌามตณฺหิกเปเตสุ
อุปฺปชฺชติ, น กาลกญฺจิกาสุเรสุ, น อวีจินิรเย, น โลกนฺตริเกสุ อุปฺปชฺชติ.
กามาวจเรสุ ปน น มาโร โหติ, รูปาวจเรสุ น อสญฺญีภเว, น สุทฺธาวาเสสุ
อุปฺปชฺชติ, น อรูปภเวสุ, น อญฺญํ จกฺกวาฬํ สงฺกมติ.
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. กลฺลํ.   ขุ. พุทฺธ. ๓๓/๕๓/๔๕๒.   ฉ.ม. น ชจฺจปธิโร.
     ยา จิมา อุสฺสาโห จ อุมฺมงฺโค จ อวตฺถานญฺจ หิตจริยา จาติ จตสฺโส
พุทฺธภูมิโย, ตาหิ สมนฺนาคโต โหติ. ตตฺถ:-
           อุสฺสาโห วีริยํ วุตฺตํ       อุมฺมงฺโค ปญฺญา ปวุจฺจติ
           อวตฺถานํ อธิฏฺฐานํ        หิตจริยา เมตฺตาภาวนาติ
เวทิตพฺพา. เย จ อิเม เนกฺขมฺมชฺฌาสโย ปวิเวกชฺฌาสโย อโลภชฺฌาสโย
อโทสชฺฌาสโย อโมหชฺฌาสโย นิสฺสรณชฺฌาสโยติ ฉ อชฺฌาสยา โพธิปริปากาย
สํวตฺตนฺติ, เยหิ สมนฺนาคตตฺตา เนกฺขมฺมชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา กาเมสุ
โทสทสฺสาวิโน, ปวิเวกชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สงฺคณิกาย โทสทสฺสาวิโน,
อโลภชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โลเภ โทสทสฺสาวิโน, อโทสชฺฌาสยา จ
โพธิสตฺตา โทเส โทสทสฺสาวิโน, อโมหชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา โมเห
โทสทสฺสาวิโน, นิสฺสรณชฺฌาสยา จ โพธิสตฺตา สพฺพภเวสุ โทสทสฺสาวิโนติ
วุจฺจนฺติ, เตหิ จ สมนฺนาคโต โหติ.
     ปจฺเจกพุทฺธานํ ปน กีว จิรํ ปตฺถนา วฏฺฏตีติ? ปจฺเจกพุทฺธานํ เทฺว
อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, ตโต โอรํ น สกฺกา, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนเวตฺถ
การณํ เวทิตพฺพํ. เอตฺตเกนาปิ จ กาเลน ปจฺเจกพุทฺธตฺตํ ปตฺถยโต
อภินีหารกรเณ ปญฺจ สมฺปตฺติโย อิจฺฉิตพฺพา. เตสญฺหิ:-
           มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ      วิคตาสวทสฺสนํ
           อธิกาโร จ ฉนฺทตา       เอเต อภินีหารการณา.
     ตตฺถ วิคตาสวทสฺสนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ ยสฺส กสฺสจิ
ทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
     อถ "สาวกานํ ปตฺถนา กิตฺตกํ วฏฺฏตี"ติ? ทฺวินฺนํ อคฺคสาวกานํ
เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ กปฺปสตสหสฺสญฺจ, อสีติมหาสาวกานํ กปฺปสตสหสฺสเมว. ตถา
พุทฺธสฺส มาตาปิตูนํ อุปฏฺฐากสฺส ปุตฺตสฺส จาติ, ตโต โอรํ น สกฺกา, ตตฺถ
การณํ วุตฺตนยเมว. อิเมสํ ปน สพฺเพสมฺปิ อธิกาโร จ ฉนฺทตาติ
ทฺวงฺคสมนฺนาคโตเยว อภินีหาโร โหติ.
     เอวํ อิมาย ปตฺถนาย อิมินา จ อภินีหาเรน ยถาวุตฺตปฺปเภทํ กาลํ
ปารมิโย ปูเรตฺวา พุทฺธา โลเก อุปฺปชฺชนฺตา ขตฺติยกุเล วา พฺราหฺมณกุเล
วา อุปฺปชฺชนฺติ, ปจฺเจกพุทฺธา ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติกุลานํ อญฺญตรสฺมึ,
อคฺคสาวกา ปน พุทฺธา วิย ขตฺติยพฺราหฺมณกุเลเสฺวว. สพฺพพุทฺธา สํวฏฺฏมาเน
กปฺเป น อุปฺปชฺชนฺติ, วิวฏฺฏมาเน กปฺเป อุปฺปชฺชนฺติ. ตถา ปจฺเจกพุทฺธา.
เต ปน พุทฺธานํ อุปฺปชฺชนกาเล น อุปฺปชฺชนฺติ. พุทฺธา สยญฺจ พุชฺฌนฺติ,
ปเร จ โพเธนฺติ. ปจฺเจกพุทฺธา สยเมว พุชฺฌนฺติ, น ปเร โพเธนฺติ. อตฺถรสเมว
ปฏิวิชฺฌนฺติ, น ธมฺมรสํ. น หิ เต โลกุตฺตรธมฺมํ ปญฺญตฺตึ อาโรเปตฺวา เทเสตุํ
สกฺโกนฺติ, มูเคน ทิฏฺฐสุปิโน วิย วนจรเกน นคเร สายิตพฺยญฺชนรโส วิย จ
เนสํ ธมฺมาภิสมโย โหติ. สพฺพํ อิทฺธิสมาปตฺติปฏิสมฺภิทาปเภทํ ปาปุณนฺติ,
คุณวิสิฏฺฐตาย พุทฺธานํ เหฏฺฐา สาวกานํ อุปริ โหนฺติ, น อญฺเญ ปพฺพาเชตฺวา
อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปนฺติ, "จิตฺตสลฺเลโข กาตพฺโพ, โวสานํ นาปชฺชิตพฺพนฺ"ติ
อิมินา อุทฺเทเสน อุโปสถํ กโรนฺติ, อชฺช อุโปสโถติ วจนมตฺเตน วา, อุโปสถํ
กโรนฺตา จ คนฺธมาทเน มญฺชูสกรุกฺขมูเล รตนมาเฬ สนฺนิปติตฺวา กโรนฺตีติ.
เอวํ ภควา อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺเจกพุทฺธานํ สพฺพาการปริปูรํ ปตฺถนญฺจ
อภินีหารญฺจ กเถตฺวา อิทานิ อิมาย ปตฺถนาย อิมินา จ อภินีหาเรน
สมุทาคเต เต เต ปจฺเจกพุทฺเธ กเถตุํ "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑนฺ"ติอาทินา
นเยน อิมํ ขคฺควิสาณสุตฺตํ อภาสิ. อยํ ตาว อวิเสเสน ปุจฺฉาวสิโต
ขคฺควิสาณสุตฺตสฺส อุปฺปตฺติ.
     อิทานิ วิเสเสน วตฺตพฺพา. ตตฺถ อิมิสฺสา ตาว คาถาย เอวํ อุปฺปตฺติ
เวทิตพฺพา:- อยํ กิร ปจฺเจกพุทฺโธ ปจฺเจกโพธิสตฺตภูมึ โอคาหนฺโต เทฺว
อสงฺเขฺยยฺยานิ กปฺปสตสหสฺสญฺจ ปารมิโย ปูเรตฺวา กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน
ปพฺพชิตฺวา อารญฺญิโก หุตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต สมณธมฺมํ อกาสิ.
เอตํ กิร วตฺตํ อปริปูเรตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณนฺโต นาม นตฺถิ. กึ ปเนตํ
คตปจฺจาคตวตฺตํ นาม? หรณปจฺจาหรณนฺติ. ตํ ยถา วิภูตํ โหติ, ตถา
กเถสฺสาม.
     อิธ เอกจฺโจ ภิกฺขุ หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ ปจฺจาหรติ น หรติ,
เอกจฺโจ เนว หรติ น ปจฺจาหรติ, เอกจฺโจ หรติ จ ปจฺจาหรติ จ. ตตฺถ โย
ภิกฺขุ ปเคว วุฏฺฐาย เจติยงฺคณโพธิยงฺคณวตฺตํ กตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ
อาสิญฺจิตฺวา ปานียฆฏํ ปูเรตฺวา ปานียมาเฬ ฐเปตฺวา อาจริยวตฺตํ อุปชฺฌายวตฺตํ
กตฺวา เทฺวอสีติ ขนฺธกวตฺตานิ จ จุทฺทส มหาวตฺตานิ สมาทาย วตฺตติ. โส
สรีรปริกมฺมํ กตฺวา เสนาสนํ ปวิสิตฺวา ยาว ภิกฺขาจารเวลา, ตาว วิวิตฺตาสเน
วีตินาเมตฺวา เวลํ ญตฺวา นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา
สงฺฆาฏึ ขนฺเธ กริตฺวา ปตฺตํ อํเส อาลคฺเคตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต
เจติยงฺคณํ คนฺตฺวา เจติยญฺจ โพธิญฺจ วนฺทิตฺวา คามสมีเป จีวรํ ปารุปิตฺวา
ปตฺตํ อาทาย คามํ ปิณฺฑาย ปวิสติ. เอวํ ปวิฏฺโฐ จ ลาภี ภิกฺขุ ปุญฺญวา
อุปาสเกหิ สกฺกโต ครุกโต อุปฏฺฐากกุเล วา ปฏิกฺกมนสาลายํ วา ปฏิกฺกมิตฺวา
อุปาสเกหิ ตํ ตํ ปญฺหํ ปุจฺฉิยมาโน เตสํ ปญฺหวิสฺสชฺชเนน ธมฺมเทสนาวิกฺเขเปน
จ ตํ มนสิการํ ฉฑฺเฑตฺวา นิกฺขมติ, วิหารํ อาคโตปิ ภิกฺขูหิ ปญฺหํ ปุฏฺโฐ
กเถติ, ธมฺมํ ภณติ, ตํ ตํ พฺยาปารญฺจ อาปชฺชติ. ปจฺฉาภตฺตมฺปิ ปุริมยามมฺปิ
มชฺฌิมยามมฺปิ เอวํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปปญฺเจตฺวา กายทุฏฺฐุลฺลาภิภูโต ปจฺฉิมยาเมปิ
สยติ, เนว กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ. อยํ วุจฺจติ "หรติ น ปจฺจาหรตี"ติ.
     โย ปน พฺยาธิพหุโล โหติ, ภุตฺตาหาโร ปจฺจูสสมเย น สมฺมา ปริณมติ,
ปเคว วุฏฺฐาย ยถาวุตฺตํ วตฺตํ กาตุํ น สกฺโกติ กมฺมฏฺฐานํ วา มนสิกาตุํ,
อญฺญทตฺถุ ยาคุํ วา ขชฺชกํ วา เภสชฺชํ วา ภตฺตํ วา ปตฺถยมาโน กาลสฺเสว
ปตฺตจีวรมาทาย คามํ ปวิสติ, ตตฺถ ยาคุํ วา ขชฺชกํ วา เภสชฺชํ วา ภตฺตํ
วา ลทฺธา ปตฺตํ นีหริตฺวา ภตฺตกิจฺจํ นิฏฺฐาเปตฺวา ปญฺญตฺตาสเน นิสินฺโน
กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กริตฺวา วิเสสํ ปตฺวา วา อปตฺวา วา วิหารํ อาคนฺตฺวา
เตเนว มนสิกาเรน วิหรติ. อยํ วุจฺจติ "ปจฺจาหรติ น หรตี"ติ. เอทิสา หิ
ภิกฺขู ยาคุํ ปิวิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา พุทฺธสาสเน อรหตฺตํ ปตฺตา คณนปถํ
วีติวตฺตา, สีหฬทีเปเยว เตสุ เตสุ คาเมสุ อาสนสาลายํ ตํ อาสนํ นตฺถิ,
ยตฺถ ภิกฺขู นิสินฺนา ยาคุํ ปิวิตฺวา อรหตฺตํ อปฺปตฺตา.
     โย ปน ปมาทวิหารี โหติ นิกฺขิตฺตธุโร, สพฺพวตฺตานิ ภินฺทิตฺวา
ปญฺจวิธเจโตขิลวินิพนฺธนพทฺธจิตฺโต วิหรนฺโต กมฺมฏฺฐานมนสิการมนนุยุตฺโต คามํ
ปิณฺฑาย ปวิสิตฺวา คิหีหิ สทฺธึ กถาปปญฺเจน ปปญฺจิโต ตุจฺฉโกว นิกฺขมติ.
อยํ วุจฺจติ "เนว หรติ น ปจฺจาหรตี"ติ.
     โย ปน ปเคว วุฏฺฐาย ปุริมนเยเนว สพฺพวตฺตานิ ปริปูเรตฺวา ยาว
ภิกฺขาจารเวลา, ตาว ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิ กโรติ. กมฺมฏฺฐานํ
นาม ทุวิธํ สพฺพตฺถกญฺจ ปาริหาริยญฺจ. ตตฺถ สพฺพตฺถกํ นาม เมตฺตา จ
มรณานุสฺสติ จ. ตญฺหิ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ "สพฺพตฺถกนฺ"ติ
วุจฺจติ. เมตฺตา นาม อาวาสาทีสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา. อาวาเสสุ หิ เมตฺตาวิหารี
ภิกฺขุ สพฺรหฺมจารีนํ ปิโย โหติ มนาโป, เตน ผาสุ อสงฺฆฏฺโฐ วิหรติ.
เทวตาสุ เมตฺตาวิหารี เทวตาหิ รกฺขิตโคปิโต สุขํ วิหรติ. ราชราชมหามตฺตาทีสุ
เมตฺตาวิหารี เตหิ มมายิโต สุขํ วิหรติ. คามนิคมาทีสุ เมตฺตาวิหารี สพฺพตฺถ
ภิกฺขาจริยาทีสุ มนุสฺเสหิ สกฺกโต ครุกโต สุขํ วิหรติ. มรณานุสฺสติภาวนาย
ชีวิตนิกนฺตึ ปหาย อปฺปมตฺโต วิหรติ.
     ยํ ปน สทา ปริหริตพฺพํ จริยานุกูเลน คหิตํ. ตํ ทสาสุภกสิณานุสฺสตีสุ
อญฺญตรํ, จตุธาตุววตฺถานเมว วา, ตํ สทา ปริหริตพฺพโต รกฺขิตพฺพโต
ภาเวตพฺพโต จ "ปาริหาริยนฺ"ติ วุจฺจติ, มูลกมฺมฏฺฐานนฺติปิ ตเทว. อตฺถกามา
หิ กุลปุตฺตา สาสเน ปพฺพชิตฺวา ทสปิ วีสมฺปิ ตึสมฺปิ จตฺตาลีสมฺปิ ปญฺญาสมฺปิ
สตมฺปิ เอกโต วสนฺตา กติกวตฺตํ กตฺวา วิหรนฺติ "อาวุโส ตุเมฺห น อิณฏฺฏา
น ภยฏฺฏา น ชีวิกาปกตา ปพฺพชิตา, ทุกฺขา มุจฺจิตุกามา ปเนตฺถ ปพฺพชิตา.
ตสฺมา คมเน อุปฺปนฺนกิเลเส คมเนเยว นิคฺคณฺหถ, ฐาเน, นิสชฺชาย, สยเน
อุปฺปนฺนกิเลเส สยเนเยว นิคฺคณฺหถา"ติ.
     เต เอวํ กติกวตฺตํ กตฺวา ภิกฺขาจารํ คจฺฉนฺตา อฑฺฒอุสภอุสภ-
อฑฺฒคาวุตคาวุตนฺตเรสุ ปาสาณา โหนฺติ, ตาย สญฺญาย กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺตาว
คจฺฉนฺติ. สเจ กสฺสจิ คมเน กิเลโส อุปฺปชฺชติ, โส ตตฺเถว นํ นิคฺคณฺหาติ.
ตถา อสกฺโกนฺโต ติฏฺฐติ, อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ ติฏฺฐติ. โส "อยํ
ภิกฺขุ ตุยฺหํ อุปฺปนฺนํ วิตกฺกํ ชานาติ, อนนุจฺฉวิกํ เต เอตนฺ"ติ อตฺตานํ
ปฏิโจเทตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ตตฺเถว อริยภูมึ โอกฺกมติ. ตถา อสกฺโกนฺโต
นิสีทติ. อถสฺส ปจฺฉโต อาคจฺฉนฺโตปิ นิสีทตีติ โสเยว นโย. อริยภูมึ
โอกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺโตปิ ตํ กิเลสํ วิกฺขมฺเภตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโตว
คจฺฉติ, น กมฺมฏฺฐานวิปฺปยุตฺเตน จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรติ. อุทธรติ เจ,
ปฏินิวตฺติตฺวา ปุริมปเทสเยว ติฏฺฐติ. อาลินฺทกวาสี มหาผุสฺสเทวตฺเถโร วิย.
     โส กิร เอกูนวีสติวสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรนฺโต เอว วิหาสิ.
มนุสฺสาปิ สุทํ อนฺตรามคฺเค กสนฺตา จ วปนฺตา จ มทฺทนฺตา จ กมฺมานิ
กโรนฺตา จ เถรํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "อยํ เถโร ปุนปฺปุนํ นิวตฺติตฺวา
คจฺฉติ, กึ นุ โข มคฺคมูโฬฺห, อุทาหุ กิญฺจิ ปมุฏฺโฐ"ติ สมุลฺลปนฺติ. โส ตํ
อนาทิยิตฺวา กมฺมฏฺฐานยุตฺเตน จิตฺเตเนว สมณธมฺมํ กโรนฺโต วีสติวสฺสพฺภนฺตเร
อรหตฺตํ ปาปุณิ. อรหตฺตปตฺตทิวเสเยวสฺส จงฺกมนโกฏิยํ อธิวตฺถา เทวตา
องฺคุลีหิ ทีปํ อุชฺชาเลตฺวา อฏฺฐาสิ, จตฺตาโรปิ มหาราชาโน สกฺโก จ
เทวานมินฺโท พฺรหฺมา จ สหมฺปติ อุปฏฺฐานํ อาคมึสุ. ตญฺจ โอภาสํ ทิสฺวา
วนวาสี มหาติสฺสตฺเถโร ตํ ทุติยทิวเส ปุจฺฉิ "รตฺติภาเค อายสฺมโต สนฺติเก
โอภาโส อโหสิ, กึ โส"ติ. เถโร วิกฺเขปํ กโรนฺโต "โอภาโส นาม ทีโปภาโสปิ
โหติ มณิโอภาโสปี"ติ เอวมาทิมาห. โส "ปฏิจฺฉาเทถ ตุเมฺห"ติ นิพทฺโธ ๑-
"อามา"ติ ปฏิชานิตฺวา อาโรเจสิ.
     กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย จ. โสปิ กิร คตปจฺจาคตวตฺตํ
ปูเรนฺโต "ปฐมํ ตาว ภควโต มหาปธานํ ปูเชสฺสามี"ติ สตฺต วสฺสานิ
ฐานจงฺกมเมว อธิฏฺฐาสิ, ปุน โสฬส วสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา
อรหตฺตํ ปาปุณิ. เอวํ กมฺมฏฺฐานมนุยุตฺตจิตฺเตเนว ปาทํ อุทฺธรนฺโต วิปฺปยุตฺเตน
จิตฺเตน อุทฺธเฏ ปฏินิวตฺตนฺโต คามสมีปํ คนฺตฺวา "คาวี นุ โข ปพฺพชิโต
นุ โข"ติ อาสงฺกนียปฺปเทเส ฐตฺวา สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา
คามทฺวารํ ปตฺวา กจฺฉกนฺตรโต อุทกํ คเหตฺวา คณฺฑูสํ กตฺวา คามํ ปวิสติ
@เชิงอรรถ:  ม. นิพุทฺโธ.
"ภิกฺขํ วา ทาตุํ วนฺทิตุํ วา อุปคเต มนุสฺเส `ทีฆายุกา โหถา'ติ วจนมตฺเตนาปิ
มา เม กมฺมฏฺฐานวิกฺเขโป อโหสี"ติ. สเจ ปน นํ "อชฺช ภนฺเต กึ สตฺตมี,
อุทาหุ อฏฺฐมี"ติ ทิวสํ ปุจฺฉนฺติ, อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจติ. สเจ ทิวสปุจฺฉกา
น โหนฺติ, นิกฺขมนเวลายํ คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวาว ยาติ.
     สีหฬทีเป กลมฺพติตฺถวิหาเร วสฺสูปคตา ปญฺญาส ภิกฺขู วิย จ.
เต กิร วสฺสูปนายิกอุโปสถทิวเส กติกวตฺตํ อกํสุ "อรหตฺตํ อปฺปตฺวา น
อญฺญมญฺญํ อาลปิสฺสามา"ติ. คามํ จ ปิณฺฑาย ปวิสนฺตา คามทฺวาเร
อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา ปวิสึสุ, ทิวเส ปุจฺฉิเต อุทกํ คิลิตฺวา อาโรเจสุํ,
อปุจฺฉิเต คามทฺวาเร นิฏฺฐุภิตฺวา วิหารํ อาคมํสุ. ตตฺถ มนุสฺสา นิฏฺฐุภนฏฺฐานํ
ทิสฺวา ชานึสุ "อชฺช เอโก อาคโต อชฺช เทฺว"ติ. เอวญฺจ จินฺเตสุํ "กึ นุ
โข เอเต อเมฺหเหว สทฺธึ น สลฺลปนฺติ, อุทาหุ อญฺญมญฺญมฺปิ. ยทิ
อญฺญมญฺญมฺปิ น สลฺลปนฺติ, อทฺธา วิวาทชาตา ภวิสฺสนฺติ, หนฺท เนสํ
อญฺญมญฺญํ ขมาเปสฺสามา"ติ. สพฺเพ วิหารํ อคมํสุ. ตตฺถ ปญฺญาสาย ภิกฺขูสุ
วสฺสํ อุปคเตสุ เทฺว ภิกฺขู เอโกกาเส นาทฺทสํสุ. ตโต เตสุ โย จกฺขุมา
ปุริโส, โส เอวมาห "น โภ กลหการกานํ วสโนกาโส อีทิโส โหติ,
สุสมฺมฏฺฐํ เจติยงฺคณํ โพธิยงฺคณํ, สุนิกฺขิตฺตา สมฺมชฺชนิโย, สูปฏฺฐปิตํ
ปานียปริโภชนียนฺ"ติ, เต ตโต นิวตฺตา. เตปิ ภิกฺขู อนฺโตวสฺเสเยว วิปสฺสนํ
วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มหาปวารณาย วิสุทฺธิปวารณํ ปวาเรสุํ.
     เอวํ กาฬวลฺลิมณฺฑปวาสี มหานาคตฺเถโร วิย กลมฺพติตฺถวิหาเร
วสฺสูปคตา ภิกฺขู วิย จ กมฺมฏฺฐานยุตฺเตเนว จิตฺเตน ปาทํ อุทฺธรนฺโต คามสมีปํ
คนฺตฺวา อุทกคณฺฑูสํ กตฺวา วีถิโย สลฺลกฺเขตฺวา ยตฺถ สุราโสณฺฑธุตฺตาทโย
กลหการกา จณฺฑหตฺถิอสฺสาทโย วา นตฺถิ, ตํ วีถึ ปฏิปชฺชติ. ตตฺถ จ
ปิณฺฑาย จรนฺโต น ตุริตตุริโต ชเวน คจฺฉติ, ชวนปิณฺฑปาติกธุตงฺคํ นาม
นตฺถิ. วิสมภูมิภาคปฺปตฺตํ ปน อุทกภริตสกฏมิว นิจฺจโล หุตฺวา คจฺฉติ.
อนุฆรํ ปวิฏฺโฐ จ ทาตุกามํ วา อทาตุกามํ วา สลฺลกฺเขตุํ ตทนุรูปํ กาลํ
อาคเมนฺโต ภิกฺขํ คเหตฺวา ปติรูเป โอกาเส นิสีทิตฺวา กมฺมฏฺฐานํ มนสิกโรนฺโต
อาหาเร ปฏิกฺกูลสญฺญํ อุปฏฺฐเปตฺวา อกฺขพฺภญฺชนวณาเลปนปุตฺตมํสูปมาวเสน
ปจฺจเวกฺขนฺโต อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตํ อาหารํ อาหาเรติ เนว ทวาย น
มทาย ฯเปฯ ภุตฺตาวี จ อุทกกิจฺจํ กตฺวา มุหุตฺตํ ภตฺตกิลมถํ วิโนเทตฺวา
ยถา ปุเรภตฺตํ, เอวํ ปจฺฉาภตฺตํ ปุริมยามํ ปจฺฉิมยามญฺจ กมฺมฏฺฐานํ มนสิ
กโรติ. อยํ วุจฺจติ "หรติ จ ปจฺจาหรติ จา"ติ. เอวเมตํ หรณปจฺจาหรณํ
คตปจฺจาคตวตฺตนฺติ วุจฺจติ.
     เอตํ ปูเรนฺโต ยทิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ปฐมวเย เอว อรหตฺตํ
ปาปุณาติ. โน เจ ปฐมวเย ปาปุณาติ, อถ มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ. โน เจ
มชฺฌิมวเย ปาปุณาติ, อถ มรณสมเย ปาปุณาติ. โน เจ มรณสมเย
ปาปุณาติ, อถ เทวปุตฺโต หุตฺวา ปาปุณาติ. โน เจ เทวปุตฺโต หุตฺวา
ปาปุณาติ, อถ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ หุตฺวา ปรินิพฺพาติ. โน เจ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ
หุตฺวา ปรินิพฺพาติ, อถ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว ขิปฺปาภิญฺโญ โหติ เสยฺยถาปิ
เถโร พาหิโย, มหาปญฺโญ วา โหติ เสยฺยถาปิ เถโร สาริปุตฺโตติ.
     อยํ ปน ปจฺเจกโพธิสตฺโต กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา
อารญฺญิโก หุตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ เอตํ คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา กาลํ
กตฺวา กามาวจรเทวโลเก อุปฺปชฺชิ. ตโต จวิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา
กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ. กุสลา อิตฺถิโย ตทเหว คพฺภสณฺฐานํ ชานนฺติ,
สา จ ตาสํ อญฺญตรา, ตสฺมา เอสาปิ ตํ คพฺภปติฏฺฐานํ รญฺโญ
นิเวเทสิ. ธมฺมตา เอสา, ยํ ปุญฺญวนฺเต สตฺเต คพฺเภ อุปฺปนฺเน มาตุคาโม
คพฺภปริหารํ ลภติ. ตสฺมา ราชา ตสฺสา คพฺภปริหารํ อทาสิ. สา ตโต
ปภุติ นาจฺจุณฺหํ กิญฺจิ อชฺโฌหริตุํ ลภติ, นาติสีตํ นาจฺจมฺพิลํ นาติโลณํ
นาติกฏุกํ นาติติตฺตกํ. อจฺจุณฺเห หิ มาตรา อชฺโฌหเฏ คพฺภสฺส โลหกุมฺภิวาโส
วิย โหติ, อติสีเต โลกนฺตริกวาโส วิย, อจฺจมฺพิลโลณกฏุกติตฺตเกสุ ภุตฺเตสุ
สตฺเถน ผาเลตฺวา อมฺพิลาทีหิ สิตฺตานิ วิย ทารกสฺส องฺคานิ ติพฺพเวทนานิ
โหนฺติ. อติจงฺกมนฏฺฐานนิสชฺชสยนโตปิ นํ นิวาเรนฺติ "กุจฺฉิคตสฺส สญฺจลนทุกฺขํ
มา อโหสี"ติ. มุทุกตฺถรณตฺถตาย ภูมิยา จงฺกมนาทีนิ มตฺตาย กาตุํ ลภติ,
วณฺณคนฺธาทิสมฺปนฺนํ สาทุํ สปฺปายํ อนฺนปานํ ภุญฺชิตุํ ลภติ. ปริคฺคเหตฺวาว
นํ จงฺกมาเปนฺติ นิสีทาเปนฺติ วุฏฺฐาเปนฺติ.
     สา เอวํ ปริหริยมานา คพฺภปริปากกาเล สูติฆรํ ปวิสิตฺวา ปจฺจูสสมเย
ปุตฺตํ วิชายิ ปกฺกเตลมทฺทิตมโนสิลาปิณฺฑิสทิสํ ธญฺญปุญฺญลกฺขณูเปตํ. ตโต
นํ ปญฺจมทิวเส อลงฺกตปฏิยตฺตํ รญฺโญ ทสฺเสสุํ, ราชา ตุฏฺโฐ ฉสฏฺฐิยา
ธาตีหิ อุปฏฺฐาเปสิ. โส สพฺพสมฺปตฺตีหิ วฑฺฒมาโน นจิรสฺเสว วิญฺญุตํ
ปาปุณิ. โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ นํ ราชา รชฺเชน อภิสิญฺจิ, วิวิธนาฏกาหิ จ
อุปฏฺฐาเปสิ. อภิสิตฺโต ราชปุตฺโต รชฺชํ กาเรสิ นาเมน พฺรหฺมทตฺโต
สกลชมฺพุทีเป วีสติยา นครสหสฺเสสุ. ชมฺพุทีเป กิร ปุพฺเพ จตุราสีติ
นครสตสหสฺสานิ อเหสุํ, ตานิ ปริหายนฺตานิ สฏฺฐิ อเหสุํ, ตโต ปริหายนฺตานิ
จตฺตาลีสํ, สพฺพปริหายนกาเล ปน วีสติสหสฺสานิ โหนฺติ. อยญฺจ พฺรหฺมทตฺโต
สพฺพปริหายนกาเล อุปฺปชฺชิ, เตนสฺส วีสติ นครสหสฺสานิ อเหสุํ วีสติ
ปาสาทสหสฺสานิ, วีสติ หตฺถิสหสฺสานิ, วีสติ อสฺสสหสฺสานิ, วีสติ รถสหสฺสานิ,
วีสติ ปตฺติสหสฺสานิ, วีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ โอโรธา จ นาฏกิตฺถิโย จ, วีสติ
อมจฺจสหสฺสานิ.
     โส มหารชฺชํ การยมาโนเยว กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปญฺจ อภิญฺญาโย
อฏฺฐ สมาปตฺติโย จ นิพฺพตฺเตสิ, ยสฺมา ปน อภิสิตฺตรญฺญา นาม อวสฺสํ
อฏฺฏกรเณ ๑- นิสีทิตพฺพํ, ตสฺมา เอกทิวสํ ปเคว ปาตราสํ ภุญฺชิตฺวา
วินิจฺฉยฏฺฐาเน นิสีทิ. ตตฺถ อุจฺจาสทฺทมหาสทฺทํ อกํสุ, โส "อยํ สทฺโท
สมาปตฺติยา อุปกฺกิเลโส"ติ ปาสาทตลํ อภิรุหิตฺวา "สมาปตฺตึ อปฺเปมี"ติ
นิสินฺโน นาสกฺขิ อปฺเปตุํ, รชฺชวิกฺเขเปน สมาปตฺติ ปริหีนา. ตโต
จินฺเตสิ "กึ รชฺชํ วรํ, อุทาหุ สมณธมฺโม"ติ. ตโต "รชฺชสุขํ ปริตฺตํ
อเนกาทีนวํ, สมณธมฺมสุขํ ปน วิปุลํ อเนกานิสํสํ อุตฺตมปุริเสหิ เสวิตญฺจา"ติ
ญตฺวา อญฺญตรํ อมจฺจํ อาณาเปสิ "อิมํ รชฺชํ ธมฺเมน สเมน อนุสาส,
มา โข อธมฺมการํ กาเรสี"ติ สพฺพํ ตสฺส นิยฺยาเตตฺวา ปาสาทํ
@เชิงอรรถ:  อธิกรณวินิจฺฉเย (สพฺพตฺถ).
อภิรุหิตฺวา สมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสิ, น โกจิ อุปสงฺกมิตุํ ลภติ อญฺญตฺร
มุขโธวนทนฺตกฏฺฐทายกภตฺตนีหารกาทีหิ.
     ตโต อทฺธมาสมตฺเต วีติกฺกมนฺเต มเหสี ปุจฺฉิ "ราชา อุยฺยานคมน-
พลทสฺสนนาฏกาทีสุ กตฺถจิ น ทิสฺสติ, กุหึ คโต"ติ. ตสฺสา ตมตฺถํ
อาโรเจสุํ. สา อมจฺจสฺส ปาเหสิ "รชฺเช ปฏิจฺฉิเต อหมฺปิ ปฏิจฺฉิตา โหมิ,
เอตุ มยา สทฺธึ สํวาสํ กปฺเปตู"ติ. โส อุโภ กณฺเณ ถเกตฺวา "อสวนียเมตนฺ"ติ
ปฏิกฺขิปิ. สา ปุนปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ เปเสตฺวา อนิจฺฉมานํ สนฺตชฺชาเปสิ "ยทิ
น กโรสิ, ฐานาปิ ตํ จาเวมิ. ชีวิตาปิ ตํ โวโรเปมี"ติ. โส ภีโต "มาตุคาโม
นาม ทฬฺหนิจฺฉโย, กทาจิ เอวมฺปิ การาเปยฺยา"ติ. เอกทิวสํ รโห คนฺตฺวา
ตาย สทฺธึ สิริสยเน สํวาสํ กปฺเปสิ. สา ปุญฺญวตี สุขสมฺผสฺสา, โส ตสฺสา
สมฺผสฺสราเคน รตฺโต ตตฺถ อภิกฺขณํ สงฺกิตสงฺกิโตว อคมาสิ, อนุกฺกเมน
อตฺตโน ฆรสามิโก วิย นิพฺพิสงฺโก ปวิสิตุมารทฺโธ.
     ตโต ราชมนุสฺสา ตํ ปวตฺตึ รญฺโญ อาโรเจสุํ, ราชา น สทฺทหติ.
ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ อาโรเจสุํ, ตโต ราชา นิลีโน สยเมว ทิสฺวา สพฺเพ
อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา อาโรเจสิ. เต "อยํ ราชาปราธิโก หตฺถจฺเฉทํ
อรหติ, ปาทจฺเฉทํ อรหตี"ติ ยาว สูเล อุตฺตาสนํ, ตาว สพฺพกมฺมการณานิ
นิทฺทิสึสุ. ราชา "เอตสฺส วธพนฺธนตาฬเน มยฺหํ วิหึสา อุปฺปชฺเชยฺย, ชีวิตา
โอโรปเน ปาณาติปาโต ภเวยฺย, ธนหรเณ อทินฺนาทานํ ภเวยฺย, อลํ
เอวรูเปหิ กเตหิ, อิมํ มม รชฺชา นิกฺกฑฺฒถา"ติ อาห. อมจฺจา ตํ นิพฺพิสยํ
อกํสุ. โส อตฺตโน ธนสารญฺจ ปุตฺตทารญฺจ คเหตฺวา ปรวิสยํ อคมาสิ. ตตฺถ
ราชา สุตฺวา "กึ อาคโตสี"ติ ปุจฺฉิ. เทว อิจฺฉามิ ตํ อุปฏฺฐาตุนฺติ. โส ตํ
สมฺปฏิจฺฉิ. อมจฺโจ กติปาหจฺจเยน ลทฺธวิสฺสาโส ตํ ราชานํ เอตทโวจ
"มหาราช อมกฺขิกํ มธุํ ปสฺสามิ, ตํ ขาทนฺโต นตฺถี"ติ. ราชา "กึ
เอตํ อุปฺปณฺเฑตุกาโม ภณตี"ติ น สุณาติ. โส อนฺตรํ ลภิตฺวา ปุนปิ สุฏฺฐุตรํ
วณฺเณตฺวา อโวจ. ราชา "กึ เอตนฺ"ติ ปุจฺฉิ. พาราณสิรชฺชํ เทวาติ. ราชา
"กึ มํ เนตฺวา มาเรตุกาโมสี"ติ อาห. โส "มา เทว เอวํ อวจ, ยทิ น
สทฺทหสิ, มนุสฺเส เปเสหี"ติ. โส มนุสฺเส เปเสสิ, เต คนฺตฺวา โคปุรํ
ขณิตฺวา รญฺโญ สยนฆเร อุฏฺฐหึสุ.
     ราชา ทิสฺวา "กิสฺส อาคตตฺถา"ติ ปุจฺฉิ. โจรา มยํ มหาราชาติ.
ราชา เตสํ ธนํ ทาเปตฺวา "มา ปุน เอวํ อกตฺถา"ติ โอวทิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ.
เต อาคนฺตฺวา ตสฺส รญฺโญ อาโรเจสุํ. โส ปุนปิ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ตเถว
วีมํสิตฺวา "สีลวา ราชา"ติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา สีมนฺตเร เอกํ นครํ
อุปคมฺม ตตฺถ อมจฺจสฺส ปาเหสิ "นครํ วา เม เทหิ ยุทฺธํ วา"ติ. โส
พฺรหมทตฺตสฺส รญฺโญ ตมตฺถํ อาโรจาเปสิ "อาณาเปตุ เทโว `กึ ยุชฺฌามิ,
อุทาหุ นครํ เทมี'ติ. "ราชา "น ยุชฺฌิตพฺพํ, นครํ ทตฺวา อิธาคจฺฉา"ติ
เปเสสิ. โส ตถา อกาสิ. ปฏิราชาปิ ตํ นครํ คเหตฺวา อวเสสนคเรสุปิ
ตเถว ทูตํ เปเสสิ. เตปิ อมจฺจา ตเถว พฺรหฺมทตฺตสฺส อาโรเจตฺวา เตน "น
ยุชฺฌิตพฺพํ, อิธาคนฺตพฺพนฺ"ติ วุตฺตา พาราณสึ อาคมํสุ.
     ตโต อมจฺจา พฺรหฺมทตฺตํ อาหํสุ "มหาราช เตน สห ยุชฺฌามา"ติ.
ราชา "มม ปาณาติปาโต ภวิสฺสตี"ติ วาเรสิ. อมจฺจา "มยํ มหาราช ตํ
ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อิเธว อาเนสฺสามา"ติ  นานาอุปาเยหิ ราชานํ สญฺญาเปตฺวา
"เอหิ มหาราชา"ติ คนฺตุมารทฺธา. ราชา "สเจ สตฺตมารณปฺปหรณวิลุมฺปนกมฺมํ
น กโรถ, คจฺฉามี"ติ ภณติ. อมจฺจา "น เทว กโรม, ภยํ ทสฺเสตฺวา
ปลาเปมา"ติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา ฆเฏสุ ทีเป ปกฺขิปิตฺวา รตฺตึ
คจฺฉึสุ. ปฏิราชา ตํ ทิวสํ พาราณสิสมีเป นครํ คเหตฺวา อิทานิ กินฺติ รตฺตึ
สนฺนาหํ โมจาเปตฺวา ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ สทฺธึ พลกาเยน. ตโต อมจฺจา
พฺรหฺมทตฺตราชานํ อาทาย ปฏิรญฺโญ ขนฺธาวารํ คนฺตฺวา สพฺพฆเฏหิ ทีเป
นีหราเปตฺวา เอกปชฺโชตํ กตฺวา อุกฺกุฏฺฐึ อกํสุ. ปฏิรญฺโญ อมจฺโจ
มหาพลกายํ ทิสฺวา ภีโต อตฺตโน ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา "อุฏฺเฐหิ อมกฺขิกํ
มธุํ ขาทาหี"ติ มหาสทฺทํ อกาสิ. ตถา ทุติโยปิ ตติโยปิ. ปฏิราชา เตน
สทฺเทน ปฏิพุชฺฌิตฺวา ภยํ สนฺตาสํ อาปชฺชิ. อุกฺกุฏฺฐิสตานิ ปวตฺตึสุ. โส
"ปรวจนํ สทฺทหิตฺวา อมิตฺตหตฺถํ ปตฺโตมฺหี"ติ สพฺพรตฺตึ ตํ ตํ วิปฺปลปิตฺวา
ทุติยทิวเส "ธมฺมิโก ราชา, อุปโรธํ น กเรยฺย, คนฺตฺวา ขมาเปมี"ติ
จินฺเตตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา ชณฺณุเกหิ ปติฏฺฐหิตฺวา "ขม มหาราช
มยฺหํ อปราธนฺ"ติ อาห. ราชา ตํ โอวทิตฺวา "อุฏฺเฐหิ, ขมามิ เต"ติ อาห.
โส รญฺญา เอวํ วุตฺตมตฺเตเยว ปรมสฺสาสปฺปตฺโต อโหสิ, พาราณสิรญฺโญ
สมีเปเยว ชนปเท รชฺชํ ลภิ. เต อญฺญมญฺญํ สหายกา อเหสุํ.
     อถ พฺรหฺมทตฺโต เทฺวปิ เสนา สมฺโมทมานา เอกโต ฐิตา ทิสฺวา
"มเมเวกสฺส จิตฺตานุรกฺขณาย อสฺมึ มหาชนกาเย ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ
โลหิตพินฺทุ น อุปฺปนฺนํ, อโห สาธุ, อโห สุฏฺฐุ, สพฺเพ สตฺตา สุขิตา
โหนฺตุ, อเวรา โหนฺตุ, อพฺยาปชฺชา โหนฺตู"ติ เมตฺตาฌานํ อุปฺปาเทตฺวา
ตเทว ปาทกํ กตฺวา สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา ปจฺเจกโพธิญาณํ สจฺฉิกตฺวา สยมฺภุตํ
ปาปุณิ. ตํ มคฺคผลสุเขน สุขิตํ หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺนํ อมจฺจา ปณิปาตํ กตฺวา
อาหํสุ "ยานกาโล มหาราช วิชิตพลกายสฺส สกฺกาโร กาตพฺโพ,
ปราชิตพลกายสฺส ภตฺตปริพฺพโย ทาตพฺโพ"ติ. โส อาห "นาหํ ภเณ ราชา,
ปจฺเจกพุทฺโธ นามาหนฺ"ติ. กึ เทโว ภณติ, น เอทิสา ปจฺเจกพุทฺธา โหนฺตีติ.
กีทิสา ภเณ ปจฺเจกพุทฺธาติ ปจฺเจกพุทฺธา นาม ทฺวงฺคุลเกสมสฺสู
อฏฺฐปริกฺขารยุตฺตา ภวนฺตีติ. โส ทกฺขิณหตฺเถน สีลํ ปรามสิ, ตาวเทว คิหิลิงฺคํ
อนฺตรธายิ, ปพฺพชิตเวโส ปาตุรโหสิ. ทฺวงฺคุลเกสมสฺสุ อฏฺฐปริกฺขารสมนฺนาคโต
วสฺสสติกตฺเถรสทิโส อโหสิ. โส จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต
เวหาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา ปทุมปุปฺเผ นิสีทิ. อมจฺจา วนฺทิตฺวา "กึ ภนฺเต
กมฺมฏฺฐานํ, กถํ อธิคโตสี"ติ ปุจฺฉึสุ. โส ยโต อสฺส เมตฺตาฌานกมฺมฏฺฐานํ
อโหสิ, ตญฺจ วิปสฺสนํ วิปสฺสิตฺวา อธิคโต, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต
อุทานคาถญฺจ พฺยากรณคาถญฺจ อิมํเยว คาถํ อภาสิ "สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย
ทณฺฑนฺ"ติ.
     ตตฺถ สพฺเพสูติ อนวเสเสสุ. ภูเตสูติ สตฺเตสุ. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถารํ ปน รตนสุตฺตวณฺณนายํ วกฺขาม. นิธายาติ นิกฺขิปิตฺวา. ทณฺฑนฺติ
กายวจีมโนทณฺฑํ, กายทุจฺจริตาทีนเมตํ อธิวจนํ. กายทุจฺจริตํ หิ ทณฺฑยตีติ
ทณฺฑํ, พาเธติ อนยพฺยสนํ ปาเปตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ วจีทุจฺจริตํ
มโนทุจฺจริตญฺจ. ปหรณทณฺโฑ เอว วา ทณฺโฑ, ตํ นิธายาติปิ วุตฺตํ โหติ.
อวิเหฐยนฺติ อวิเหฐยนฺโต. อญฺญตรมฺปีติ ยํ กิญฺจิ เอกมฺปิ เตสนฺติ เตสํ
สพฺพภูตานํ น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยาติ อตฺรโช เขตฺตโช ทินฺนโก อนฺเตวาสิโกติ
อิเมสุ จตูสุ ปุตฺเตสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตํ น อิจฺเฉยฺย. กุโต สหายนฺติ สหายํ
ปน อิจฺเฉยฺยาติ กุโต เอว เอตํ.
     เอโกติ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก, อทุติยฏฺเฐน เอโก, ตณฺหาย
ปหานฏฺเฐน เอโก, เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก, เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ
เอโก. สมณสหสฺสสฺสาปิ หิ มชฺเฌ วตฺตมาโน คิหิสํโยชนสฺส ฉินฺนตฺตา
เอโก, เอวํ ปพฺพชฺชาสงฺขาเตน เอโก. เอโก ติฏฺฐติ, เอโก คจฺฉติ, เอโก
นิสีทติ, เอโก เสยฺยํ กปฺเปติ, เอโก อิริยติ เอวํ อทุติยฏฺเฐน เอโก.
           "ตณฺหาทุติโย ปุริโส       ทีฆมทฺธานสํสรํ
           อิตฺถภาวญฺญถาภาวํ        สํสารํ นาติวตฺตติ.
           เอตมาทีนวํ ญตฺวา        ตณฺหํ ทุกฺขสฺส สมฺภวํ
           วีตตโณฺห อนาทาโน       สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช"ติ. ๑-
เอวํ ตณฺหาปหานตฺเถน เอโก. สพฺพกิเลสสฺส ปหีนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา
อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ เอวํ เอกนฺตวิคตกิเลโสติ เอโก. อนาจริยโก
หุตฺวา สยมฺภู สามํเยว ปจฺเจกสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ เอวํ เอโก ปจฺเจกสมฺโพธึ
อภิสมฺพุทฺโธติ เอโก.
     จเรติ ยา อิมา อฏฺฐ จริยาโย. เสยฺยถิทํ? ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ
อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา, อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ ฉสุ อชฺฌตฺติกายตเนสุ
อายตนจริยา, อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติจริยา, อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ
จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา, พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ญาณจริยา,
สมฺมาปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ มคฺคจริยา, อธิคตปฺผลานํ จตูสุ สามญฺญผเลสุ
@เชิงอรรถ:  ขุ. อิติ. ๒๕/๑๕,๑๐๕/๒๔๑,๓๒๙, ขุ. มหา. ๒๙/๘๙๑/๕๕๘, ขุ. จูฬ. ๓๐/๕๙๕, ๖๖๗/๒๙๑,
@๓๒๐.
ปตฺติจริยา, ติณฺณํ พุทฺธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยา, ตตฺถ ปเทสโต
ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานนฺติ. ยถาห:- "จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย อิริยาปถจริยา"ติ ๑-
วิตฺถาโร. ตาหิ จริยาหิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อถ วา ยา อิมา
อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐหนฺโต สติยา
จรติ, อวิกฺขิตฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต
วิญฺญาเณน จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายตนฺตีติ อายตนจริยาย
จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสํ อธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตีติ ๒- เอวํ อปราปิ
อฏฺฐ จริยาโย วุตฺตา, ตาหิปิ สมนฺนาคโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺโปติ
เอตฺถ ขคฺควิสาณํ นาม ขคฺคมิคสิงฺคํ. กปฺปสทฺทสฺส อตฺถํ วิตฺถารโต
มงฺคลสุตฺตวณฺณนายํ ปกาสยิสฺสาม, อิธ ปนายํ "สตฺถุกปฺเปน วต โภ กิร
สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา"ติ ๓- เอวมาทีสุ วิย ปฏิภาโค เวทิตพฺโพ.
ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺควิสาณสทิโสติ วุตฺตํ โหติ. อยํ ตาเวตฺถ ปทโต
อตฺถวณฺณนา.
     อธิปฺปายานุสนฺธิโต ปน เอวํ เวทิตพฺโพ:- ยฺวายํ วุตฺตปฺปกาโร ทณฺโฑ
ภูเตสุ ปวตฺติยมาโน อหิโต โหติ, ตํ เตสุ อปฺปวตฺตเนน ตปฺปฏิปกฺขภูตาย
เมตฺตาย ปรหิตูปสํหาเรน จ สพฺเพสุ ภูเตสุ นิธาย ทณฺฑํ, นิหิตทณฺฑตฺตา
เอว จ ยถา อนิหิตทณฺฑา สตฺตา ภูตานิ ทณฺเฑน วา สตฺเถน วา ปาณินา
วา เลฑฺฑุนา วา วิเหฐยนฺติ, ตถา อวิเหฐยํ, อญฺญตรมฺปิ เตสํ อิมํ
เมตฺตากมฺมฏฺฐานมาคมฺม ยเทว ตตฺถ เวทนาคตํ สญฺญาสงฺขารวิญฺญาณคตํ ตญฺจ
ตทนุสาเรเนว ตทญฺจ สงฺขารคตํ วิปสฺสิตฺวา อิมํ ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ
อยํ ตาว อธิปฺปาโย.
     อยํ ปน อนุสนฺธิ:- เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ "อิทานิ ภนฺเต
กุหึ คจฺฉถา"ติ. ตโต เตน "ปุพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา กตฺถ วสนฺตี"ติ อาวชฺเชตฺวา
@เชิงอรรถ:  ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๙๗,๒๘/๒๓๒,๔๓๕.   ขุ. ปฏิ. ๓๑/๑๙๗,๒๙/๒๓๓,๔๓๖.
@ ม. มู. ๑๒/๒๖๐/๒๒๑.
ญตฺวา "คนฺธมาทนปพฺพเต"ติ วุตฺเต ปุน อาหํสุ "อเมฺห ทานิ ภนฺเต ปชหถ
น อิจฺฉถา"ติ. อถ ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ อาห "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺยา"ติ สพฺพํ.
ตตฺราธิปฺปาโย:- อหํ อิทานิ อตฺรชาทีสุ ยํ กิญฺจิ ปุตฺตมฺปิ น อิจฺเฉยฺยํ,
กุโต ปน ตุมฺหาทิสํ สหายํ ตสฺมา ตุเมฺหสุปิ โย มยา สทฺธึ คนฺตุํ มาทิโส
วา โหตุํ อิจฺฉติ, โส เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป. อถ วา เตหิ "อเมฺห
ทานิ ภนฺเต ปชหถ น อิจฺฉถา"ติ วุตฺเต โส ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ "น ปุตฺตมิจฺเฉยฺย
กุโต สหายนฺ"ติ วตฺวา  อตฺตโน ยถาวุตฺเตนตฺเถน เอกจริยาย คุณํ ทิสฺวา
ปมุทิโต ปีติโสมนสฺสชาโต อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ "เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ.
เอวํ วตฺวา เปกฺขมานสฺเสว มหาชนสฺส อากาเส อุปฺปติตฺวา คนฺธมาทนํ
อคมาสิ.
     คนฺธมาทโน นาม หิมวติ จูฬกาฬปพฺพตํ มหากาฬปพฺพตํ นาคปลิเวฐนํ
จนฺทคพฺภํ สูริยคพฺภํ สุวณฺณปสฺสํ หิมวนฺตปพฺพตนฺติ สตฺตปพฺพเต อติกฺกมฺม
โหติ. ตตฺถ นนฺทมูลกํ นาม ปพฺภารํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วสโนกาโส, ติสฺโส จ
คุหาโย สุวณฺณคุหา มณิคุหา รชตคุหาติ. ตตฺถ มณิคุหาทฺวาเร มญฺชูสโก
นาม รุกฺโข โยชนํ อุพฺเพเธน, โยชนํ วิตฺถาเรน. โส ยตฺตกานิ อุทเก วา
ถเล วา ปุปฺผานิ, สพฺพานิ ตานิ ปุปฺผยติ วิเสเสน ปจฺเจกพุทฺธาคมนทิวเส.
ตสฺสูปริโต สพฺพรตนมาโฬ โหติ. ตตฺถ สมฺมชฺชนกวาโต กจวรํ ฉฑฺเฑติ,
สมกรณวาโต สพฺพรตนมยวาลุกํ สมํ กโรติ, สิญฺจนกวาโต อโนตตฺตทหโต
อาเนตฺวา อุทกํ สิญฺจติ, สุคนฺธกรณวาโต หิมวนฺตโต สพฺเพสํ สุคนฺธรุกฺขานํ
คนฺเธ อาเนติ, โอจินกวาโต ปุปฺผานิ โอจินิตฺวา ปาเตติ, สนฺถรกวาโต
สพฺพตฺถ สนฺถรติ. สทา สุปญฺญตฺตาเนว เจตฺถ อาสนานิ โหนฺติ, เยสุ
ปจฺเจกพุทฺธุปฺปาททิวเส อุโปสถทิวเส จ สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา สนฺนิปติตฺวา
นิสีทนฺติ. อยํ ตตฺถ ปกติ. อยํ ปจฺเจกพุทฺโธ ตตฺถ คนฺตฺวา ปญฺญตฺตาสเน
นิสีทติ. ตโต สเจ ตสฺมึ กาเล อญฺเญปิ ปจฺเจกพุทฺธา สํวิชฺชนฺติ, เตปิ
ตํขเณเยว สนฺนิปติตฺวา ปญฺญตฺตาสเนสุ นิสีทนฺติ. นิสีทิตฺวา จ กิญฺจิ เทว
สมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐหนฺติ, ตโต สํฆตฺเถโร อธุนาคตปจฺเจกพุทฺธํ
สพฺเพสํ อนุโมทนตฺถาย "กถมธิคตนฺ"ติ เอวํ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉติ, ตทาปิ โส
ตเมว อตฺตโน อุทานพฺยากรณคาถํ ภาสติ. ปุน ภควาปิ อายสฺมตา อานนฺเทน
ปุฏฺโฐ ตเมว คาถํ ภาสติ. อานนฺโทปิ สงฺคีติยนฺติ เอวํ เอเกกา คาถา
ปจฺเจกสมฺโพธิอภิสมฺพุทฺธฏฺฐาเน, มญฺชูสกมาเฬ, อานนฺเทน ปุจฺฉิตกาเล,
สงฺคีติยนฺติ จตุกฺขตฺตุํ ภาสิตา โหตีติ.
                       ปฐมคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา
                          ------------
                        สํสคฺคคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๒] สํสคฺคชาตสฺสาติ คาถา กา อุปฺปตฺติ? อยมฺปิ ปจฺเจกโพธิสตฺโต
กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน  วีสติ วสฺสสหสฺสานิ ปุริมนเยเนว สมณธมฺมํ
กโรนฺโต กสิณปริกมฺมํ กตฺวา ปฐมํ ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา
ลกฺขณสมฺมสนํ กตฺวา อริยมคฺคํ อนธิคมฺมพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. โส ตโต
จุโต พาราณสิรญฺโญ อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ อุปฺปชฺชิตฺวา ปุริมนเยเนว
วฑฺฒมาโน ยโต ปภุติ "อยํ อิตฺถี อยํ ปุริโส"ติ วิเสสํ อญฺญาสิ, ตทุปาทาย
อิตฺถีนํ หตฺเถ น รมติ, อุจฺฉาทนนฺหาปนมณฺฑนาทิมตฺตมฺปิ น สาทิยติ. ตํ
ปุริสา เอว โปเสนฺติ, ถญฺญปายนกาเล ธาติโย กญฺจุกํ ปฏิมุญฺจิตฺวา ปุริสเวเสน
ถญฺญํ ปาเยนฺติ. โส อิตฺถีนํ คนฺธํ ฆายิตฺวา สทฺทํ วา สุตฺวา โรทติ,
วิญฺญุตํ ปตฺโตปิ อิตฺถิโย ปสฺสิตุํ น อิจฺฉติ. เตน ตํ อนิตฺถิคนฺโธเตฺวว
สญฺชานึสุ. ตสฺมึ โสฬสวสฺสุทฺเทสิเก ชาเต ราชา "กุลวํสํ สณฺฐเปสฺสามี"ติ
นานากุเลหิ ตสฺส อนุรูปา กญฺญาโย อาเนตฺวา อญฺญตรํ อมจฺจํ อาณาเปสิ
"กุมารํ รมาเปหี"ติ. อมจฺโจ อุปาเยน ตํ รมาเปตุกาโม ตสฺส อวิทูเร
สาณิปาการํ ปริกฺขิปาเปตฺวา นาฏกานิ ปโยชาเปสิ. กุมาโร คีตวาทิตสทฺทํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
สุตฺวา "กสฺเสโส สทฺโท"ติ อาห. อมจฺโจ "ตเวโส เทว นาฏกิตฺถีนํ สทฺโท,
ปุญฺญวนฺตานํ อีทิสานิ นาฏกานิ โหนฺติ, อภิรม เทว มหาปุญฺโญสิ ตฺวนฺ"ติ
อาห. กุมาโร อมจฺจํ ทณฺเฑน ตาฬาเปตฺวา นิกฺกฑฺฒาเปสิ. โส รญฺโญ
อาโรเจสิ. ราชา กุมารสฺส มาตรา สห คนฺตฺวา กุมารํ ขมาเปตฺวา ปุน อมจฺจํ
อาณาเปสิ. กุมาโร เตหิ อตินิปฺปีฬิยมาโน เสฏฺฐสุวณฺณํ ทตฺวา สุวณฺณกาเร
อาณาเปสิ "สุนฺทรํ อิตฺถิรูปํ กโรถา"ติ. เต วิสฺสกมฺมุนา นิมฺมิตสทิสํ
สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ อิตฺถิรูปํ กริตฺวา ทสฺเสสุํ. กุมาโร ทิสฺวา วิมฺหเยน สีสํ
จาเลตฺวา มาตาปิตูนํ เปเสสิ "ยทิ อีทิสึ อิตฺถึ ลภิสฺสามิ, คณฺหิสฺสามี"ติ.
มาตาปิตโร "อมฺหากํ ปุตฺโต มหาปุญฺโญ, อวสฺสํ เตน สหกตปุญฺญา กาจิ
ทาริกา โลเก อุปฺปนฺนา ภวิสฺสตี"ติ ตํ สุวณฺณรูปํ รถํ อาโรเปตฺวา อมจฺจานํ
อปฺเปสุํ "คจฺฉถ อีทิสึ ทาริกํ คเวสถา"ติ. เต ตํ คเหตฺวา โสฬสมหาชนปเท
วิจรนฺตา ตํ ตํ คามํ คนฺตฺวา อุทกติตฺถาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ชนสมูหํ ปสฺสนฺติ,
ตตฺถ ตตฺถ เทวตํ วิย สุวณฺณรูปํ ฐเปตฺวา นานาปุปฺผวตฺถาลงฺกาเรหิ ปูชํ
กตฺวา วิตานํ พนฺธิตฺวา เอกมนฺตํ ติฏฺฐนฺติ "ยทิ เกนจิ เอวรูปา ทิฏฺฐปุพฺพา
ภวิสฺสติ, โส กถํ สมุฏฺฐาเปสฺสตี"ติ. เอเตนุปาเยน อญฺญตฺร มทฺทรฏฺฐา
สพฺพชนปเท อาหิณฺฑิตฺวา ตํ "ขุทฺทกรฏฺฐนฺ"ติ อวมญฺญมานา ตตฺถ ปฐมํ
อคนฺตฺวา นิวตฺตึสุ.
     ตโต เนสํ เอตทโหสิ "มทฺทรฏฺฐมฺปิ ตาว คจฺฉาม, มา โน พาราณสึ
ปวิฏฺเฐปิ ราชา ปุน เปเสสี"ติ มทฺทรฏฺเฐ สาคลนครํ อคมํสุ. สาคลนคเร
จ มทฺทโว นาม ราชา, ตสฺส ธีตา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา อภิรูปา อโหสิ.
ตสฺสา วณฺณทาสิโย นฺหาโนทกตฺถาย ติตฺถํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ อมจฺเจหิ ฐปิตํ
ตํ สุวณฺณรูปํ ทูรโตว ทิสฺวา "อเมฺห อุทกตฺถาย เปเสตฺวา ราชปุตฺตี สยเมว
อาคตา"ติ ภณนฺติโย สมีปํ คนฺตฺวา "นายํ สามินี, อมฺหากํ สามินี อิโต
อภิรูปตรา"ติ อาหํสุ. อมจฺจา ตํ สุตฺวา ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา อนุรูเปน นเยน
ทาริกํ ยาจึสุ, โสปิ อทาสิ. เต พาราณสิรญฺโญ ปาเหสุํ "ลทฺธา เทว
กุมาริกา, สามํ อาคจฺฉถ, อุทาหุ อเมฺหว อาเนมา"ติ. โส "มยิ อาคจฺฉนฺเต
ชนปทปีฬา ภวิสฺสติ, ตุเมฺหว นํ อาเนถา"ติ เปเสสิ.
     อมจฺจาปิ ทาริกํ ๑- คเหตฺวา นครา นิกฺขมิตฺวา กุมารสฺส ปาเหสุํ
"ลทฺธา สุวณฺณรูปสทิสา กุมาริกา"ติ. กุมาโร สุตฺวาว ราเคน อภิภูโต
ปฐมชฺฌานา ปริหายิ. โส ทูตปรมฺปราย เปเสสิ "สีฆํ อาเนถ สีฆํ
อาเนถา"ติ. เต สพฺพตฺถ เอกรตฺติวาเสน พาราณสึ ปตฺวา พหินคเร ฐิตา
รญฺโญ เปเสสุํ "อชฺเชว ปวิสิตพฺพํ, โน"ติ. ราชา "เสฏฺฐกุลา อานีตา
ทาริกา, มงฺคลกิริยํ กตฺวา มหาสกฺกาเรน ปเวเสสฺสาม, อุยฺยานํ ตาว นํ
เนถา"ติ อาห. เต ตถา อกํสุ. สา อจฺจนฺตสุขุมาลา กุมาริกา ยานุคฺฆาเฏน
อุพฺพาฬฺหา อทฺธานปริสฺสเมน อุปฺปนฺนวาตโรคา มิลาตมาลา วิย หุตฺวา
รตฺติภาเค กาลมกาสิ. อมจฺจา "สกฺการา ปริภฏฺฐมฺหา"ติ ปริเทวึสุ. ราชา จ
นาครา จ "กุลวํโส วินฏฺโฐ"ติ ปริเทวึสุ. สกลนครํ โกลาหลํ อโหสิ.
กุมารสฺส สุตมตฺเตเยว มหาโสโก อุทปาทิ.
     ตโต กุมาโร โสกสฺส มูลํ ขนิตุํ อารทฺโธ. โส เอวํ จินฺเตสิ "อยํ
โสโก นาม น อชาตสฺส โหติ, ชาตสฺส ปน โหติ. ตสฺมา ชาตึ ปฏิจฺจ
โสโก, ชาติ ปน กึ ปฏิจฺจาติ. ภวํ ปฏิจฺจ ชาตี"ติ. เอวํ ปุพฺพภาวนานุภาเวน
โยนิโส มนสิกโรนฺโต อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทิสฺวา ปุน อนุโลมญฺจ
สงฺขาเร สมฺมสนฺโต ตตฺเถว นิสินฺโน ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. อมจฺจา ตํ
มคฺคผลสุเขน สุขิตํ สนฺตินฺทฺริยํ สนฺตมานสํ นิสินฺนํ ทิสฺวา ปณิปาตํ กตฺวา
อาหํสุ "มา โสจิ เทว มหนฺโต ชมฺพุทีโป, อญฺญํ ตโต สุนฺทรตรํ กญฺญํ
อาเนสฺสามา"ติ. โส อาห "น โสจามิ, นิสฺโสโก ปจฺเจกพุทฺโธ อหนฺ"ติ. อิโต
ปรํ สพฺพํ วุตฺตปุริมคาถาสทิสเมว ฐเปตฺวา คาถาวณฺณนํ.
     คาถาวณฺณนา ปน เอวํ เวทิตพฺพา:- สํสคฺคชาตสฺสาติ ชาตสํสคฺคสฺส.
ตตฺถ ทสฺสนสวนกายสมุลฺลปนสมฺโภคสํสคฺควเสน ปญฺจวิโธ สํสคฺโค. ตตฺถ
อญฺญมญฺญํ ทิสฺวา จกฺขุวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค ทสฺสนสํสคฺโค นาม.
@เชิงอรรถ:  อิ. ตํ ทาริกํ.
ตตฺถ สีหฬทีเป กาฬทีฆวาปี คาเม ปิณฺฑาย จรนฺตํ กลฺยาณวิหารวาสิทีฆ-
ภาณกทหรภิกฺขุํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺตา เกนจิ อุปาเยน ตํ อลภิตฺวา กาลงฺกตา
กุฏุมฺพิยธีตา จ ตสฺสา นิวาสนโจฬขณฺฑํ ทิสฺวา "เอวรูปํ วตฺถํ ธารินิยา
นาม สทฺธึ สํวาสํ นาลภินฺ"ติ ผลิตหทโย กาลงฺกโต โส เอว ทหโร จ
นิทสฺสนํ.
     ปเรหิ ปน กถิยมานํ รูปาทิสมฺปตฺตึ อตฺตนา วา หสิตลปิตคีตสทฺทํ
สุตฺวา โสตวิญฺญาณวีถิวเสน อุปฺปนฺนราโค สวนสํสคฺโค นาม. ตตฺราปิ
คิริคามวาสิกมฺมารธีตาย ปญฺจหิ กุมาริกาหิ สทฺธึ ปทุมสฺสรํ คนฺตฺวา นฺหาตฺวา
มาลํ อาโรเปตฺวา อุจฺจาสทฺเทน คายนฺติยา สทฺทํ สุตฺวา อากาเสน คจฺฉนฺโต
กามราเคน วิเสสา ปริหายิตฺวา พฺยสนํ ปตฺโต ปญฺจคฺคฬเลณวาสี ติสฺสทหโร
นิทสฺสนํ.
     อญฺญมญฺญํ องฺคปรามสเนน อุปฺปนฺนราโค กายสํสคฺโค นาม.
ธมฺมภาสนทหรภิกฺขุ จ ราชธีตา เจตฺถ นิทสฺสนํ. มหาวิหาเร กิร ทหรภิกฺขุ
ธมฺมํ ภาสติ. ตตฺถ มหาชโน อาคโต, ราชาปิ อคฺคมเหสิยา ราชธีตาย จ
สทฺธึ อคมาสิ. ตโต ราชธีตาย ตสฺส รูปญฺจ สรญฺจ อาคมฺม พลวราโค
อุปฺปนฺโน ตสฺส ทหรสฺสาปิ. ตํ  ทิสฺวา ราชา สลฺลกฺเขตฺวา สาณิปากาเรน
ปริกฺขิปาเปสิ. เต อญฺญมญฺญํ ปรามสิตฺวา อาลิงฺคึสุ. ปุน สาณิปาการํ
อปเนตฺวา ปสฺสนฺตา เทฺวปิ กาลงฺกเตเยว อทฺทสํสูติ.
     อญฺญมญฺญํ อาลปนสมุลฺลปนวเสน อุปฺปนฺนราโค ปน สมุลฺลปนสํสคฺโค
นาม. ภิกฺขุ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ปริโภคกรเณ อุปฺปนฺนราโค สมฺโภคสํสคฺโค
นาม. ทฺวีสุปิ เอเตสุ ปาราชิกปฺปตฺโต ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนี จ นิทสฺสนํ.
มริจวฏฺฏินามมหาวิหารมเห กิร ทุฏฺฐคามณิอภยราชา มหาทานํ ปฏิยาเทตฺวา
อุภโตสํฆํ ปริวิสติ. ตตฺถ อุณฺหยาคุยา ทินฺนาย สํฆนวกสามเณรี อนาธารกสฺส
สํฆนวกสฺส สามเณรสฺส ทนฺตวลยํ ทตฺวา สมุลฺลปนมกาสิ. เต อุโภปิ
อุปสมฺปชฺชิตฺวา สฏฺฐิวสฺสา หุตฺวา ปรตีรํ คตา อญฺญมญฺญํ สมุลฺลปเนน
ปุพฺพสญฺญํ ปฏิลภิตฺวา ตาวเทว สญฺชาตสิเนหา สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตฺวา
ปาราชิกา อเหสุนฺติ. เอวํ ปญฺจวิเธ สํสคฺเค เยน เกนจิ สํสคฺเคน
ชาตสํสคฺคสฺส ภวติ เสฺนโห, ปุริมราคปจฺจโย พลวราโค อุปฺปชฺชติ. ตโต
เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหติ ตเมว เสฺนหํ อนุคจฺฉนฺตํ สนฺทิฏฺฐิกสมฺปรายิกํ
โสกปริเทวาทินานปฺปการกํ อิทํ ทุกฺขํ ปโหติ ปภวติ ชายติ.
     อปเร "อารมฺมเณ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค สํสคฺโค"ติ ภณนฺติ. ตโต
เสฺนโห เสนฺหทุกฺขมิทนฺติ. เอวมตฺถปฺปเภทํ อิมํ อฑฺฒคาถํ วตฺวา โส
ปจฺเจกพุทฺโธ อาห "สฺวายํ ยมิทํ เสฺนหนฺวยํ โสกาทิทุกฺขํ ปโหติ, ตเมว
เสฺนหํ อนุคตสฺส ทุกฺขสฺส มูลํ ขนนฺโต ปจฺเจกโพธึ อธิคโตติ.
     เอวํ วุตฺเต เต อมจฺจา อาหํสุ "อเมฺหหิ ทานิ ภนฺเต กึ
กตฺตพฺพนฺ"ติ. ตโต โส อาห "ตุเมฺห วา อญฺญตโร วา อิมมฺหา ทุกฺขา
มุจฺจิตุกาโม, โส สพฺโพปิ อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน, เอโก จเร
ขคฺควิสาณกปฺโป"ติ. เอตฺถ จ ยํ ตํ "เสฺนหนฺวยํ ทุกฺขมิทํ ปโหตี"ติ วุตฺตํ,
ตเทว สนฺธาย "อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน"ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อถ วา ยถาวุตฺเตน สํสคฺเคน สํสคฺคชาตสฺส ภวติ เสฺนโห, เสฺนหนฺวยํ
ทุกฺขมิทํ ปโหติ, เอวํ ยถาภูตํ อาทีนวํ เสฺนหชํ เปกฺขมาโน อหมธิคโตติ
เอวํ สมฺพนฺธิตฺวา จตุตฺถปาโท ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เสฺนหวเสน วุตฺโตติ
เวทิตพฺโพ. ตโต ปรํ สพฺพํ ปุริมคาถาย วุตฺตสทิสเมวาติ.
                      สํสคฺคคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                       มิตฺตสุหชฺชคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๓] มิตฺเต สุหชฺเชติ กา อุปฺปตฺติ? อยํ ปจฺเจกโพธิสตฺโต ปุริมคาถาย
วุตฺตนเยเนว อุปฺปชฺชิตฺวา พาราณสิยํ รชฺชํ กาเรนฺโต ปฐมชฺฌานํ
นิพฺพตฺเตตฺวา "กึ สมณธมฺโม วโร, รชฺชํ วรนฺ"ติ วีมํสิตฺวา อมจฺจานํ รชฺชํ
นิยฺยาเตตฺวา สมณธมฺมํ อกาสิ. อมจฺจา "ธมฺเมน สเมน กโรถา"ติ วุตฺตาปิ
ลญฺชํ คเหตฺวา อธมฺเมน กโรนฺติ. เต ลญฺชํ คเหตฺวา สามิเก ปราชยนฺตา
เอกทา อญฺญตรํ ราชวลฺลภํ ปราเชสุํ. โส รญฺโญ ภตฺตการเกหิ สทฺธึ
ปวิสิตฺวา สพฺพํ อาโรเจสิ. ราชา ทุติยทิวเส สยํ วินิจฺฉยฏฺฐานํ อคมาสิ.
ตโต มหาชนา "อมจฺจา เทว สามิเก อสามิเก กโรนฺตี"ติ อุจฺจาสทฺทํ
กโรนฺตา มหายุทฺธํ วิย อกํสุ. อถ ราชา วินิจฺฉยฏฺฐานา วุฏฺฐาย ปาสาทํ
อภิรุหิตฺวา สมาปตฺตึ อปฺเปตุํ นิสินฺโน เตน สทฺเทน วิกฺขิตฺตจิตฺโต น
สกฺโกติ อปฺเปตุํ. โส "กึ เม รชฺเชน, สมณธมฺโม วรนฺ"ติ รชฺชสุขํ ปหาย
ปุน สมาปตฺตึ นิพฺพตฺเตตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกสมฺโพธึ
สจฺฉากาสิ. กมฺมฏฺฐานญฺจ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ เมตฺตายนวเสน มิตฺตา. สุหทยภาเวน สุหชฺชา. เกจิ เอกนฺตหิต-
กามตาย มิตฺตาว โหนฺติ น สุหชฺชา. เกจิ คมนาคมนฏฺฐานนิสชฺชาสมุลฺลาปาทีสุ
หทยสุขชนเนน ๒- สุหชฺชาว โหนฺติ, น มิตฺตา. เกจิ ตทุภยวเสน สุหชฺชา
เจว มิตฺตา จ โหนฺติ. เต ทุวิธา อคาริยา จ อนคาริยา จ ตตฺถ อคาริยา
ติวิธา โหนฺติ อุปกาโร สมานสุขทุกฺโข อนุกมฺปโกติ. อนคาริยา วิเสเสน
อตฺถกฺขายิโน เอว. เต จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตา โหนฺติ. ยถาห:-
           "จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อุปกาโร มิตฺโต สุหโท
        เวทิตพฺโพ. ปมตฺตํ รกฺขติ, ปมตฺตสฺส สาปเตยฺยํ รกฺขติ, ภีตสฺส
        สรณํ โหติ, อุปฺปนฺเนสุ กิจฺจกรณีเยสุ ตทฺทิคุณํ โภคํ อนุปฺปเทติ. ๓-
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี... สุขวเสน สุขชนเนน.
@  ที. ปา. ๑๑/๒๖๑-๒, ๒๖๔/๑๖๒-๓.
   ตถา:-
           จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ สมานสุขทุกฺโข มิตฺโต สุหโท
เวทิตพฺโพ. คุยฺหมสฺส อาจิกฺขติ, คุยฺหมสฺส ปริคูหติ, อาปทาสุ น วิชหติ,
ชีวิตํปิสฺส อตฺถาย ปริจฺจตฺตํ โหติ. ๑-
   ตถา:-
           จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อนุกมฺปโก มิตฺโต สุหโท
        เวทิตพฺโพ. อภเวนสฺส น นนฺทติ, ภเวนสฺส นนฺทติ, อวณฺณํ
        ภณมานํ นิวาเรติ, วณฺณํ ภณมานํ ปสํสติ. ๑-
   ตถา:-
           จตูหิ โข คหปติปุตฺต ฐาเนหิ อตฺถกฺขายี มิตฺโต สุหโท
        เวทิตพฺโพ. ปาปา นิวาเรติ, กลฺยาเณ นิเวเสติ, อสฺสุตํ สาเวติ,
        สคฺคสฺส มคฺคํ อาจิกฺขตี"ติ.
     เตสฺวิธ อคาริยา อธิปฺเปตา, อตฺถโต ปน สพฺเพปิ ยุชฺชนฺติ. เต
มิตฺเต สุหชฺเช อนุกมฺปมาโนติ อนุทยมาโน, เตสํ สุขํ อุปสํหริตุกาโม ทุกฺขํ
อปหริตุกาโม จ.
     หาเปติ อตฺถนฺติ ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถวเสน ติวิธํ, ตถา
อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถวเสนาปิ ติวิธํ อตฺถํ ลทฺธวินาสเนน อลทฺธานุปฺปาทเนนาติ
ทฺวิธาปิ หาเปติ วินาเสติ. ปฏิพทฺธจิตฺโตติ "อหํ อิมํ วินา น ชีวามิ, เอส
เม คติ, เอส เม ปรายณนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ นีเจ ฐาเน ฐเปนฺโตปิ
ปฏิพทฺธจิตฺโต โหติ. "อิเม มํ วินา น ชีวนฺติ, อหํ เตสํ คติ, อหํ
เตสํ ปรายณนฺ"ติ เอวํ อตฺตานํ อุจฺเจ ฐาเน ฐเปนฺโตปิ ปฏิพทฺธจิตฺโต
โหติ. อิธ ปน เอวํ ปฏิพทฺธจิตฺโต อธิปฺเปโต. เอตํ ภยนฺติ เอตํ
อตฺถหาปนภยํ, อตฺตโน สมาปตฺติหานึ สนฺธายาห. สนฺถเวติ ติวิโธ สนฺถโว
ตณฺหาทิฏฺฐิมิตฺตสนฺถววเสน. ตตฺถ อฏฺฐสตปเภทาปิ ตณฺหา ตณฺหาสนฺถโว,
ทฺวาสฏฺฐิเภทาปิ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิสนฺถโว, ปฏิพทฺธจิตฺตตาย มิตฺตานุกมฺปนา
@เชิงอรรถ:  ที. ปา. ๑๑/๒๖๓/๑๖๓.
มิตฺตสนฺถโว. เตสุ โส อิธ อธิปฺเปโต. เตน หิสฺส สมาปตฺติ ปริหีนา.
เตนาห "เอตํ ภยํ สนฺถเว เปกฺขมาโน อหํ อธิคโต"ติ. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
                     มิตฺตสุหชฺชคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       วํสกฺกฬีรคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๔] วํโส วิสาโลติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต
สาสเน ตโย ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ
ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก พาราณสิราชกุเล
นิพฺพตฺโต, อิตเร เทฺว ปจฺจนฺตราชกุเลสุ. เต อุโภปิ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคเหตฺวา
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร
วสนฺตา เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย "มยํ กึ กมฺมํ กตฺวา อิมํ โลกุตฺตรสุขํ
อนุปฺปตฺตา"ติ อาวชฺเชตฺวา ปจฺจเวกฺขมานา กสฺสปพุทฺธกาเล อตฺตโน อตฺตโน
จริยํ อทฺทสํสุ. ตโต "ตติโย กุหินฺ"ติ อาวชฺเชนฺตา พาราณสิรชฺชํ กาเรนฺตํ
ทิสฺวา ตสฺส คุเณ สริตฺวา "โส ปกติยาว อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมนฺนาคโต โหติ,
อมฺหากํเยว โอวาทโก วตฺวา วจนกฺขโม ปาปครหี, หนฺท นํ อารมฺมณํ
ทสฺเสตฺวา อาโรเจมา"ติ โอกาสํ คเวสนฺตา ตํ เอกทิวสํ สพฺพาลงฺการวิภูสิตํ
อุยฺยานํ คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา อากาเสนาคนฺตฺวา อุยฺยานทฺวาเร เวฬุคุมฺพมูเล
อฏฺฐํสุ. มหาชโน อติตฺโต ๒- ราชทสฺสเนน ราชานํ อุลฺโลเกติ. ตโต ราชา
"อตฺถิ นุ โข โกจิ มม ทสฺสเน พฺยาปารํ น กโรตี"ติ โอโลเกนฺโต
ปจฺเจกพุทฺเธ อทฺทกฺขิ. สห ทสฺสเนเนว จสฺส เตสุ สิเนโห อุปฺปชฺชิ. โส
หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห สนฺเตน อาจาเรน อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต กึ นาม
ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ. เต "มยํ มหาราช อสชฺชมานา นามา"ติ อาหํสุ. ภนฺเต
อสชฺชมานาติ เอตสฺส โก อตฺโถติ. อลคฺคนตฺโถ มหาราชาติ. ตโต เวฬุคุมฺพํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   อิ., ม. อตฺตโน.
ทสฺเสตฺวา อาหํสุ "เสยฺยถาปิ มหาราช อิมํ เวฬุคุมฺพํ สพฺพโส
มูลขนฺธสาขานุสาขาหิ สํสิพฺพิตฺวา ฐิตํ อสิหตฺโถ ปุริโส มูเล เฉตฺวา อาวิญฺฉนฺโต
น สกฺกุเณยฺย อุทฺธริตุํ, เอวเมว ตฺวํ อนฺโต จ พหิ ชฏาย ชฏิโต
อาสตฺตวิสตฺโต ตตฺถ วิลคฺโค. เสยฺยถาปิ วา ปนสฺส เวมชฺฌคโตปิ อยํ
วํสกฬีโร อสญฺชาตสาขตฺตา เกนจิ อลคฺโคว ฐิโต, สกฺกา จ ปน อคฺเค
วา มูเล วา เฉตฺวา อุทฺธริตุํ, เอวเมว มยํ กตฺถจิ อสชฺชมานา สพฺพา ทิสา
คจฺฉามา"ติ ตาวเทว จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา ปสฺสโต เอว รญฺโญ
อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมํสุ. ตโต ราชา จินฺเตสิ "กทา นุ โข
อหมฺปิ เอวํ อสชฺชมาโน ภเวยฺยนฺ"ติ ตตฺเถว ฐิโต วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉากาสิ. ปุริมนเยเนว กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ วํโสติ เวฬุ. วิสาโลติ วิตฺถิณฺโณ. วกาโร อวธารณตฺโถ,
เอวกาโร วา อยํ, สนฺธิวเสน เอตฺถ เอกาโร นฏฺโฐ. ตสฺส ปรปเทน
สมฺพนฺโธ. ตํ ปจฺฉา โยเชสฺสาม. ยถาติ ปฏิภาเค. วิสตฺโตติ ลคฺโค ชฏิโต
สํสิพฺพิโต. ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จาติ ปุตฺตธีตุภริยาสุ. ยา อเปกฺขาติ ยา ตณฺหา
โย สิเนโห. วํสกฺกฬีโรว ๑- อสชฺชมาโนติ วํสกฬีโร วิย อลคฺคมาโน. กึ
วุตฺตํ โหติ? ยถา วํโส วิสาโล วิสตฺโต เอว โหติ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา
อเปกฺขา, สาปิ เอวํ ตานิ วตฺถูนิ, สํสิพฺพิตฺวา ฐิตตฺตา วิสตฺตา เอว. สฺวาหํ
ตาย อเปกฺขาย อเปกฺขวา วิสาโล วํโส วิย วิสตฺโตติ เอวํ อเปกฺขาย
อาทีนวํ ทิสฺวา ตํ อเปกฺขํ มคฺคญาเณน ฉินฺทนฺโต อยํ วํสกฬีโรว รูปาทีสุ
วา ลาภาทีสุ วา กามภวาทีสุ วา ทิฏฺฐาทีสุ วา ตณฺหามานทิฏฺฐิวเสน
อสชฺชมาโน ปจฺเจกโพธึ อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ.
                     วํสกฺกฬีรคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  ปาฬิ. วํเส กฬีโรว.
                       มิโคอรญฺญคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๕] มิโค อรญฺญมฺหีติ กา อุปฺปตฺติ? เอโก กิร ภิกฺขุ กสฺสปสฺส
ภควโต สาสเน โยคาวจโร กาลํ กตฺวา พาราณสิยํ เสฏฺฐิกุเล อุปฺปนฺโน
อฑฺเฒ มหทฺธเน มหาโภเค, โส สุภโค อโหสิ, ตโต ปรทาริโก หุตฺวา
กาลงฺกโต นิรเย นิพฺพตฺโต ตตฺถ ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน เสฏฺฐิภริยาย
กุจฺฉิมฺหิ อิตฺถี หุตฺวา ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. นิรยโต อาคตานํ สตฺตานํ คตฺตานิ
อุณฺหานิ โหนฺติ. เตน เสฏฺฐิภริยา ฑยฺหมาเนน อุทเรน กิจฺเฉน กสิเรน ตํ
คพฺภํ ธาเรตฺวา กาเลน ทาริกํ วิชายิ. สา ชาตทิวสโต ปภุติ มาตาปิตูนํ
เสสพนฺธุปริชนานญฺจ เทสฺสา อโหสิ. วยปฺปตฺตา จ ยมฺหิ กุเล ทินฺนา,
ตตฺถาปิ สามิกสสฺสุสสุรานํ เทสฺสาว อโหสิ อปฺปิยา อมนาปา. อถ นกฺขตฺเต
โฆสิเต เสฏฺฐิปุตฺโต ตาย สทฺธึ กีฬิตุํ อนิจฺฉนฺโต เวสึ อาเนตฺวา กีฬติ.
สา ตํ ทาสีนํ สนฺติกา สุตฺวา เสฏฺฐิปุตฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นานปฺปกาเรหิ
อนุนยิตฺวา จ อาห "อยฺยปุตฺต อิตฺถี นาม สเจปิ ทสนฺนํ ราชูนํ กนิฏฺฐา
โหติ, จกฺกวตฺติโน วา ธีตา, ตถาปิ สามิกสฺส เปสนกรา โหติ. สามิเก
อนาลปนฺเต สูเล อาโรปิตา วิย ทุกฺขํ ปฏิสํเวเทติ. สเจ อหํ อนุคฺคหารหา ๒-
อนุคฺคเหตพฺพา, โน เจ, วิสฺสชฺเชตพฺพา. อตฺตโน ญาติกุลํ คมิสฺสามี"ติ.
เสฏฺฐิปุตฺโต "โหตุ ภทฺเท, มา โสจิ กีฬนสชฺชา โหหิ, นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา"ติ
อาห. เสฏฺฐิธีตา ตาวตฺตเกน สลฺลาปมตฺเตน อุสฺสาหชาตา "เสฺว นกฺขตฺตํ
กีฬิสฺสามี"ติ พหุํ ขชฺชโภชฺชํ ปฏิยาเทติ. เสฏฺฐิปุตฺโต ทุติยทิวเส อนาโรเจตฺวาว
กีฬนฏฺฐานํ คโต. สา "อิทานิ เปเสสฺสติ อิทานิ เปเสสฺสตี"ติ มคฺคํ
โอโลเกนฺตี นิสินฺนา อุสฺสูรํ ทิสฺวา มนุสฺเส เปเสสิ. เต ปจฺจาคนฺตฺวา
"เสฏฺฐิปุตฺโต คโต"ติ อาโรเจสุํ. สา ตํ สพฺพํ ปฏิยาทิตํ อาทาย ยานํ
อภิรุหิตฺวา อุยฺยานํ คนฺตุํ อารทฺธา.
     อถ นนฺทมูลกปพฺภาเร ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ สตฺตเม ทิวเส นิโรธา
วุฏฺฐาย นาคลตาทนฺตกฏฺฐํ ขาทิตฺวา อโนตตฺตทเห มุขํ โธวิตฺวา "กตฺถ อชฺช
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   ม. ปริคฺคหา.
ภิกฺขํ จริสฺสามา"ติ อาวชฺเชนฺโต ตํ เสฏฺฐิธีตรํ ทิสฺวา "มยิ อิมิสฺสา สทฺธาการํ
กาเรตฺวา ตํ กมฺมํ ปริกฺขยํ คมิสฺสตี"ติ ญตฺวา ปพฺภารสมีเป สฏฺฐิโยชน-
มโนสิลาตเล ฐตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อภิญฺญาปาทกํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา
อากาเสนาคนฺตฺวา ตสฺสา ปฏิปเถ โอรุยฺห พาราณสึ อภิมุโข อคมาสิ. ตํ
ทิสฺวาว ทาสิโย เสฏฺฐิธีตาย อาโรเจสุํ. สา ยานา โอรุยฺห สกฺกจฺจํ วนฺทิตฺวา
ปตฺตํ สพฺพรสสมฺปนฺเนน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปูเรตฺวา ปทุมปุปฺเผน
ปฏิจฺฉาเทตฺวา เหฏฺฐาปิ ปทุมปุปฺผํ กตฺวา ปุปฺผกลาปํ หตฺเถน คเหตฺวา
ปจฺเจกพุทฺธสฺส หตฺเถ ปตฺตํ ทตฺวา วนฺทิตฺวา ปุปฺผกลาปหตฺถา ปตฺถนํ อกาสิ
"ภนฺเต ยถา อิทํ ปุปฺผํ, เอวาหํ ยตฺถ ยตฺถ อุปปชฺชามิ, ตตฺถ ตตฺถ
มหาชนสฺส ปิยา ภเวยฺย มนาปา"ติ. เอวํ ปตฺเถตฺวา ทุติยมฺปิ ปตฺเถสิ
"ภนฺเต ทุกฺโข คพฺภวาโส, ตํ อนุปคมฺม ปทุมปุปฺเผ เอว ปฏิสนฺธิ ภเวยฺยา"ติ.
ตติยมฺปิ ปตฺเถสิ "ภนฺเต เชคุจฺโฉ มาตุคาโม, จกฺกวตฺติธีตาปิ ปรวสํ คจฺฉติ.
ตสฺมา อหํ อิตฺถิภาวํ อนุปคมฺม ปุริโส ภเวยฺยนฺ"ติ. จตุตฺถมฺปิ ปตฺเถสิ
"ภนฺเต อิมํ สํสารทุกฺขํ อติกฺกมฺม ปริโยสาเน ตุเมฺหหิ ปตฺตํ อมตํ
ปาปุเณยฺยนฺ"ติ. เอวํ จตุโร ปณิธี กตฺวา ตํ ปทุมปุปฺผกลาปํ ปูเชตฺวา
ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา "ปุปฺผสทิโส เอว เม คนฺโธ เจว วณฺโณ จ โหตู"ติ
อิมํ ปญฺจมํ ปณิธึ อกาสิ.
     ตโต ปจฺเจกพุทฺโธ ปตฺตญฺจ ปุปฺผกลาปญฺจ คเหตฺวา อากาเส ฐตฺวา:-
               "อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ ตุยฺหํ     ขิปฺปเมว สมิชฺฌตุ
               สพฺเพ ปูเรนฺตุ สงฺกปฺปา  จนฺโท ปณฺณรโส ยถา"ติ
อิมาย คาถาย เสฏฺฐิธีตาย อนุโมทนํ กตฺวา "เสฏฺฐิธีตา มํ คจฺฉนฺตํ ปสฺสตู"ติ
อธิฏฺฐหิตฺวา อากาเสน นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. เสฏฺฐิธีตาย ตํ ปสฺสนฺติยา
มหตี ปีติ อุปฺปชฺชิ. ภวนฺตเร กตํ อกุสลํ กมฺมํ อโนกาสตาย ปริกฺขีณํ
จิญฺจมฺพิลโธตตมฺพโลหภาชนมิว สุทฺธา ชาตา. ตาวเทวสฺสา ปติกุเล ญาติกุเล
จ สพฺโพ ชโน ตุฏฺโฐ. "กึ กโรมา"ติ ปิยวจนานิ จ ปณฺณาการานิ จ เปเสสิ.
สามิโกปิ มนุสฺเส เปเสสิ "เสฏฺฐิธีตรํ สีฆํ อาเนถ, อหํ วิสฺสริตฺวา อุยฺยานํ
อาคโต"ติ. ตโต ปภุติ จ นํ อุเร วิลิตฺตจนฺทนํ วิย อามุตฺตมุตฺตาหารํ วิย
ปุปฺผมาลา วิย จ ปิยายนฺโต ปริหริ. สา ตตฺถ ยาวตายุกํ อิสฺสริยโภคยุตฺตสุขํ
อนุภวิตฺวา กาลํ กตฺวา ปุริสภาเวน เทวโลเก ปทุมปุปฺเผ อุปฺปชฺชิ. โส
เทวปุตฺโต คจฺฉนฺโตปิ ปทุมปุปฺผคพฺเภ เอว คจฺฉติ, ติฏฺฐนฺโตปิ นิสีทนฺโตปิ
สยนฺโตปิ ปทุมปุปฺผคพฺเภเยว สยติ. "มหาปทุมเทวปุตฺโต"ติ จ นํ โวหรึสุ.
เอวํ โส เตน อิทฺธานุภาเวน อนุโลมปฏิโลมํ ฉเทวโลเก เอว สํสรติ.
     เตน จ สมเยน พาราณสิรญฺโญ วีสติ อิตฺถิสหสฺสานิ โหนฺติ. ตาสุ
เอกาปิ ปุตฺตํ น ลภติ. อมจฺจา ราชานํ วิญฺญาเปสุํ "เทว กุลวํสานุปาลโก
ปุตฺโต อิจฺฉิตพฺโพ, อตฺรเช อวิชฺชมาเน เขตฺตโชปิ กุลวํสธโร โหตี"ติ. อถ ราชา
"ฐเปตฺวา มเหสึ อวเสสา อิตฺถิโย สตฺตาหํ ธมฺมนาฏกํ กโรถา"ติ ยถากามํ
พหิ จราเปสิ, ตถาปิ ปุตฺตํ นาลตฺถ. ปุน อมจฺจา อาหํสุ "มหาราช มเหสี
นาม ปุญฺเญน จ ปญฺญาย จ สพฺพอิตฺถีนํ อคฺคา, อปฺเปว นาม เทโว มเหสิยา
กุจฺฉิมฺหิ ปุตฺตํ ลเภยฺยา"ติ. ราชา มเหสิยา เอตมตฺถํ อาโรเจสิ. สา อาห
"มหาราช ยา อิตฺถี สีลวตี สจฺจวาทินี, สา ปุตฺตํ ลเภยฺย, หิโรตฺตปฺปรหิตาย
กุโต ปุตฺโต"ติ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ปญฺจ สีลานิ สมาทิยิตฺวา ปุนปฺปุนํ
อาวชฺเชสิ, สีลวติยา ราชธีตาย ปญฺจ สีลานิ อาวชฺเชนฺติยา ปุตฺตปตฺถนาจิตฺเต
อุปฺปนฺนมตฺเต สกฺกสฺส อาสนํ สงฺกมฺปิ.
     อถ สกฺโก อาวชฺเชนฺโต เอตมตฺถํ วิทิตฺวา "สีลวติยา ราชธีตาย ปุตฺตวรํ
เทมี"ติ อากาเสนาคนฺตฺวา เทวิยา สมฺมุเข ฐิโต "กึ วเรสิ เทวี"ติ. ปุตฺตํ
มหาราชาติ. "ทมฺมิ เต เทวิ ปุตฺตํ, มา จินฺตยี"ติ วตฺวา เทวโลกํ คนฺตฺวา
"อตฺถิ นุ โข เอตฺถ ขีณายุโก"ติ อาวชฺเชนฺโต "อยํ มหาปทุโม อุปริ
เทวโลกํ คนฺตุกาโม จ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา ตสฺส วิมานํ คนฺตฺวา "ตาต
มหาปทุม มนุสฺสโลกํ คจฺฉาหี"ติ ยาจิ. โส "มา เอวํ มหาราช ภณ, เชคุจฺฉิโต ๑-
มนุสฺสโลโก"ติ. ตาต ตฺวํ มนุสฺสโลเก ปุญฺญํ กตฺวา อิธูปปนฺโน, ตตฺเถว
ฐตฺวา ปารมิโย ปูเรตพฺพา, คจฺฉ ตาตาติ. ทุกฺโข มหาราช คพฺภวาโส, น
@เชิงอรรถ:  สี,. อิ. เชคุจฺโฉ.
สกฺโกมิ ตตฺถ วสิตุนฺติ. "ตาต เต คพฺภวาโส นตฺถิ, ตถา หิ ตฺวํ กมฺมมกาสิ,
ยถา ปทุมคพฺเภเยว นิพฺพตฺติสฺสสิ, คจฺฉ ตาตา"ติ ปุนปฺปุนํ วุจฺจมาโน
อธิวาเสสิ.
     โส เทวโลกา จวิตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุยฺยาเน สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ
ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺโต. ตญฺจ รตฺตึ ปจฺจูสสมเย มเหสี สุปินนฺเตน วีสติอิตฺถิสหสฺส-
ปริวุตา อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ ปทุมคพฺเภ ปุตฺตํ ลทฺธา วิย
อโหสิ. สา ปภาตาย รตฺติยา สีลานิ รกฺขมานา ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปทุมปุปฺผํ
อทฺทส, ตํ เนว ตีเร โหติ น คมฺภีเร. สห ทสฺสเนเนว จสฺสา ตตฺถ ปุตฺตสิเนโห
อุปฺปชฺชิ. สา สยํ เอว โอตริตฺวา ตํ ปุปฺผํ อคฺคเหสิ, ปุปฺเผ คหิตมตฺเตเยว
ปตฺตานิ วิกสึสุ. ตตฺถ สุวณฺณปฏิมํ วิย ทารกํ อทฺทส, ทิสฺวาว "ปุตฺโต เม
ลทฺโธ"ติ สทฺทํ นิจฺฉาเรสิ. มหาชโน สาธุการสหสฺสานิ ปวตฺเตสิ. รญฺโญ จ
เปเสสิ. ราชา สุตฺวา "กตฺถ ลทฺโธ"ติ ปุจฺฉิตฺวา ลทฺโธกาสํ สุตฺวา อุยฺยานญฺจ
โปกฺขรณิยํ ปทุมญฺจ อมฺหากํเยว, ตสฺมา อมฺหากํ เขตฺเต ชาตตฺตา เขตฺตโช
นามายํ ปุตฺโต"ติ วตฺวา นครํ ปเวเสตฺวา วีสติสหสฺสอิตฺถิโย ธาติกิจฺจํ กาเรสิ.
ยา ยา กุมารสฺส รุจึ ญตฺวา ปตฺถิตํ ปตฺถิตํ ๑- ขาทนียํ ขาทาเปติ, สา สา สหสฺสํ
ลภติ. สกลพาราณสี จลิตา, สพฺโพ ชโน กุมารสฺส ปณฺณาการสหสฺสานิ
เปเสสิ. กุมาโร ตํ ตํ อติเนตฺวา "อิมํ ขาท, อิมํ ภุญฺชา"ติ วุจฺจมาโน
โภชเนน อุพฺพาโฬฺห อุกฺกณฺฐิโต หุตฺวา โคปุรทฺวารํ คนฺตฺวา ลาขาคุฬเกน
กีฬติ.
     ตทา อญฺญตโร ปจฺเจกพุทฺโธ พาราณสึ นิสฺสาย อิสิปตเน วสติ, โส
กาลสฺเสว วุฏฺฐาย เสนาสนวตฺตสรีรปริกมฺมมนสิการาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา
ปฏิสลฺลานา วุฏฺฐิโต "อชฺช กตฺถ ภิกฺขํ คเหสฺสามี"ติ อาวชฺเชนฺโต กุมารสฺส
สมฺปตฺตึ ทิสฺวา "เอส ปุพฺเพ กึ กมฺมํ กรี"ติ วีมํสนฺโต "มาทิสสฺส ปิณฺฑปาตํ
ทตฺวา จตสฺโส ปตฺถนา ปตฺเถสิ, ตตฺถ ติสฺโส สิทฺธา, เอกา ตาว น สิชฺฌติ,
@เชิงอรรถ:  สี. ปณีตํ ปณีตํ.
ตสฺส อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสมี"ติ ภิกฺขาจารวเสน กุมารสฺส สนฺติกํ
อคมาสิ. กุมาโร ตํ ทิสฺวา "สมณ มา อิธ อาคจฺฉิ, อิเม หิ ตมฺปิ `อิมํ
ขาท, อิมํ ภุญฺชา'ติ วเทยฺยุนฺ"ติ อาห. โส เอกวจเนเนว ตโต นิวตฺติตฺวา
อตฺตโน เสนาสนํ อคมาสิ. กุมาโร ปริชนํ อาห "อยํ สมโณ มยา วุตฺตมตฺโตว
นิวตฺโต, กุทฺโธ นุ โข มมา"ติ. โส เตหิ "ปพฺพชิตา นาม น โกธปรายณา
โหนฺติ, ปเรน ปสนฺนมเนน ยํ ทินฺนํ, เตน ยาเปนฺตี"ติ วุจฺจมาโนปิ "ทุฏฺโฐ
เอวรูโป นาม สมโณ, ๑- ขมาเปสฺสามิ  นนฺ"ติ มาตาปิตูนํ อาโรเจตฺวา หตฺถึ
อภิรุหิตฺวา มหตา ราชานุภาเวน อิสิปตนํ คนฺตฺวา มิคยูถํ ทิสฺวา ปุจฺฉิ
"กินฺนาเมเต"ติ. เอเต สามิ มิคา นามาติ. เอเตสํ "อิมํ ขาทถ, อิมํ ภุญฺชถ,
อิมํ สายถา"ติ วตฺวา ปฏิชคฺคนฺตา อตฺถีติ. นตฺถิ สามิ, ยตฺถ ติโณทกํ สุลภํ
ตตฺถ วสนฺตีติ.
     กุมาโร "ยถา อิเม อรกฺขิยมานาว ยตฺถ อิจฺฉนฺติ, ตตฺถ วสนฺติ,
กทา นุ โข อหมฺปิ เอวํ วเสยฺยนฺ"ติ เอตํ อารมฺมณํ อคฺคเหสิ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ
ตสฺส อาคมนํ ญตฺวา เสนาสนมคฺคญฺจ จงฺกมนญฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺฐํ
กตฺวา เอกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ จงฺกมิตฺวา ปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา ทิวาวิหาโรกาสญฺจ
ปณฺณสาลญฺจ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺฐํ กตฺวา ปวิสนปทนิกฺเขปํ ทสฺเสตฺวา
นิกฺขมนปทนิกฺเขปํ อทสฺเสตฺวา อญฺญตฺร อคมาสิ. กุมาโร ตตฺถ คนฺตฺวา ตํ
ปเทสํ สมฺมชฺชิตฺวา มฏฺฐกตํ ทิสฺวา "วสติ มญฺเญ เอตฺถ โส ปจฺเจกพุทฺโธ"ติ
ปริชเนน ภาสิตํ สุตฺวา อาห "ปาโตปิ โส สมโณ ทุสฺสติ, อิทานิ หตฺถิอสฺสาทีหิ
อตฺตโน โอกาสํ อกฺกนฺตํ ทิสฺวา สุฏฺฐุตรํ ทุสฺเสยฺย, อิเธว ตุเมฺห ติฏฺฐถา"ติ
หตฺถิกฺขนฺธา โอรุยฺห เอกโกว เสนาสนํ ปวิฏฺโฐ วตฺตสีเสน สุสมฺมฏฺโฐกาเส
ปทนิกฺเขปํ ทิสฺวา "โส ทานายํ สมโณ เอตฺถ จงฺกมนฺโต น วณิชฺชาทิกมฺมํ ๒-
จินฺเตสิ, อทฺธายํ อตฺตโน หิตเมว จินฺเตสิ มญฺเญ"ติ ปสนฺนมานโส จงฺกมํ
อภิรุหิตฺวา ทูรีกตปุถุวิตกฺโก คนฺตฺวา ปาสาณผลเก นิสีทิตฺวา สญฺชาตเอกคฺโค ๓-
@เชิงอรรถ:  สี. รุฏฺโฐ เอวายํ สมโณ.   อิ., ม. น เวชฺชาทิกมฺมํ.   สี., อิ.
@สญฺชาตปีติปาโมชฺโช เอกคฺโค.
หุตฺวา ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธิญาณํ อธิคนฺตฺวา ปุริมนเยเนว
ปุโรหิเตน กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิโต คคนตเล นิสินฺโน อิมํ คาถมภาสิ.
     ตตฺถ มิโคติ เทฺว มิคา เอณีมิโค ๑- จ ปสทมิโค จ. อปิ จ สพฺเพสํ
อารญฺญิกานํ จตุปฺปทานํ เอตํ อธิวจนํ. อิธ ปน ปสทมิโค อธิปฺเปโตติ
วทนฺติ. อรญฺญมฺหีติ คามญฺจ คามูปจารญฺจ ฐเปตฺวา อวเสสํ อรญฺญํ, อิธ
ปน อุยฺยานํ อธิปฺเปตํ, ตสฺมา "อุยฺยานมฺหี"ติ วุตฺตํ โหติ. ยถาติ ปฏิภาเค.
อพทฺโธติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ อพทฺโธ, เอเตน วิสฺสตฺถจริยํ ทีเปติ. เยนิจฺฉกํ
คจฺฉติ โคจรายาติ เยน เยน ทิสาภาเคน คนฺตุมิจฺฉติ, เตน เตน
ทิสาภาเคน โคจราย คจฺฉติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ภควตา:-
            "เสยฺยถาปิ ภิกฺขเว อารญฺญโก มิโค อรญฺเญ ปวเน จรมาโน
         วิสฺสตฺโถ คจฺฉติ, วิสฺสตฺโถ ติฏฺฐติ, วิสฺสตฺโถ นิสีทติ, วิสฺสตฺโถ
         เสยฺยํ กปฺเปติ. ตํ กิสฺส เหตุ, อนาปาถคโต ภิกฺขเว ลุทฺทสฺส,
         เอวเมว โข ภิกฺขเว ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ ฯปฯ ปฐมํ ฌานํ
         อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ ภิกฺขเว ภิกฺขุ อนฺตมกาสิ มารํ
         อปทํ, วธิตฺวา มารจกฺขุํ อทสฺสนํ คโต ปาปิมโต"ติ ๒- วิตฺถาโร.
     เสริตนฺติ สจฺฉนฺทวุตฺติตํ อปรายตฺตตํ ๓- วา อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยถา
มิโค อรญฺญมฺหิ อพทฺโธ เยนิจฺฉกํ คจฺฉติ โคจราย, ตถา กทา นุ โข
อหมฺปิ ตณฺหาพนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา เอวํ คจฺเฉยฺยนฺติ. วิญฺญู ปณฺฑิโต นโร
เสริตํ เปกฺขมาโน เอโก จเรติ.
                     มิโคอรญฺญคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. ติณมิโค.   ขุ. จูฬ. ๓๐/๖๘๐/๓๓๘-๙ (สฺยา).
@  สี. อปรายตฺตกตํ, อิ. อปรายตฺตกํ.
                       อามนฺตนาคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๖] อามนฺตนา โหตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร
มหาอุปฏฺฐานสมเย อมจฺจา อุปสงฺกมึสุ. เตสุ เอโก อมจฺโจ "เทว โสตพฺพํ
อตฺถี"ติ เอกมนฺตํ คมนํ ยาจิ, โส อุฏฺฐายาสนา อคมาสิ. ปุน เอโก
มหาอุปฏฺฐาเน นิสินฺนํ ยาจิ, เอโก หตฺถิกฺขนฺเธ นิสินฺนํ, เอโก อสฺสปิฏฺฐิยํ
นิสินฺนํ, เอโก สุวณฺณรเถ นิสินฺนํ, เอโก สิวิกาย นิสีทิตฺวา อุยฺยานํ
คจฺฉนฺตํ ยาจิ. ราชา ตโต โอโรหิตฺวา อคมาสิ. อปโร ชนปทจาริกํ
คจฺฉนฺตํ ยาจิ, ตสฺสปิ วจนํ สุตฺวา หตฺถิกฺขนฺธโต โอรุยฺห เอกมนฺตํ อคมาสิ.
เอวํ โส เตหิ นิพฺพินฺโน หุตฺวา ปพฺพชิ. อมจฺจา อิสฺสริเยน วฑฺฒนฺติ.
เตสุ เอโก คนฺตฺวา ราชานํ อาห "อสุกํ นาม มหาราช ชนปทํ มยฺหํ
เทหี"ติ. ราชา ตํ "อิตฺถนฺนาโม ภุญฺชตี"ติ ภณติ. โส รญฺโญ วจนํ
อนาทิยิตฺวา "คจฺฉามหํ ตํ ชนปทํ คเหตฺวา ภุญฺชามี"ติ ตตฺถ คนฺตฺวา
กลหํ กตฺวา ปุน อุโภปิ รญฺโญ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อญฺญมญฺญสฺส โทสํ
อาโรเจนฺติ. ๒- ราชา "น สกฺกา อิเม โตเสตุนฺ"ติ เตสํ โลเภ อาทีนวํ
ทิสฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. โส ปุริมนเยน อิมํ อุทานํ อภาสิ.
     ตสฺสตฺโถ:- สหายมชฺเฌ ฐิตสฺส ทิวาเสยฺยสงฺขาเต วาเส จ
มหาอุปฏฺฐานสงฺขาเต ฐาเน จ อุยฺยานคมนสงฺขาเต คมเน จ
ชนปทจาริกสงฺขาตาย จาริกาย จ "อิทํ เม สุณ, อิทํ เม เทหี"ติอาทินา นเยน
ตถา ตถา อามนฺตนา โหติ, ตสฺมา อหํ ตตฺถ นิพฺพิชฺชิตฺวา ๓- ยายํ
อริยชนเสวิตา อเนกานิสํสา เอกนฺตสุขา, เอวํ สนฺเตปิ โลภาภิภูเตหิ
สพฺพกาปุริเสหิ อนภิปตฺถิตา ปพฺพชฺชา, ตํ อนภิชฺฌิตํ ปเรสํ อวสวตฺตเนน
ภพฺพปุคฺคลวเสน ๔- เสริตญฺจ เปกฺขมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อนุกฺกเมน
ปจฺเจกโพธึ อธิคโตสฺมิ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     อามนฺตนาคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี. อาโรเปนฺติ.   ม. นิพฺพินฺทิตฺวา.
@ สี. ธมฺมปุคฺคลวเสน, อิ. อคฺคปุคฺคลวเสน.
                       ขิฑฺฑารติคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๗] ขิฑฺฑา รตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร เอกปุตฺตก-
พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส ตสฺส เอกปุตฺตโก ปิโย อโหสิ
มนาโป ปาณสโม, ราชา สพฺพอิริยาปเถสุ ปุตฺตกํ คเหตฺวาว วตฺตติ. โส
เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต ตํ ฐเปตฺวา คโต, กุมาโรปิ ตํ ทิวสํเยว
อุปฺปนฺเนน พฺยาธินา มโต. อมจฺจา "ปุตฺตสิเนเหน รญฺโญ หทยมฺปิ
ผเลยฺยา"ติ อนาโรเจตฺวาว นํ ฌาเปสุํ. ราชา อุยฺยาเน สุรามเทน มตฺโต
ปุตฺตํ เนว สรติ, ตถา ทุติยทิวเสปิ นฺหานโภชนเวลาสุ. อถ ภุตฺตาวี
นิสินฺโน สริตฺวา "ปุตฺตํ เม อาเนถา"ติ อาห. ตสฺส อนุรูเปน วิธาเนน ตํ
ปวตฺตึ อาโรเจสุํ. ตโต โสกาภิภูโต นิสินฺโน เอวํ โยนิโส มนสากาสิ
"อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชตี"ติ. เอวํ อนุกฺกเมน
อนุโลมปฏิโลมํ ปฏิจฺจ สมุปฺปาทํ สมฺมสนฺโต ปจฺเจกสมฺโพธึ สจฺฉากาสิ. เสสํ
สํสคฺคคาถาวณฺณนายํ วุตฺตสทิสเมว ฐเปตฺวา คาถายตฺถวณฺณนํ.
     อตฺถวณฺณนา ปน:- ขิฑฺฑาติ กีฬนา. สา ทุวิธา โหติ กายิกา จ
วาจสิกา จ. ตตฺถ กายิกา นาม หตฺถีหิปิ กีฬนฺติ, อสฺเสหิปิ รเถหิปิ ธนูหิปิ
ถรูหิปีติ เอวมาทิ. วาจสิกา นาม คีตํ สิโลกภณนํ มุขเภริอาลมฺพรเภรีติ
เอวมาทิ. รตีติ ปญฺจกามคุณรติ. วิปุลนฺติ ยาว อฏฺฐิมิญฺชํ อาหจฺจ ฐาเนน
สกลตฺตภาวพฺยาปกํ. เสสํ ปากฏเมว. อนุสนฺธิโยชนาปิ เจตฺถ สํสคฺคคาถาย
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา, ตโต ปรญฺจ สพฺพํ.
                     ขิฑฺฑารติคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
                       จาตุทฺทิสคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๘] จาตุทฺทิโสติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต
สาสเน ปญฺจ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ คตปจฺจาคตวตฺตํ
ปูเรตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺตา. ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก พาราณสิราชา
อโหสิ, เสสา ปากติกราชาโน. เต จตฺตาโรปิ กมฺมฏฺฐานํ อุคฺคณฺหิตฺวา รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา อนุกฺกเมน ปจฺเจกพุทฺธา หุตฺวา นนฺทมูลกปพฺภาเร วสนฺตา
เอกทิวสํ สมาปตฺติโต วุฏฺฐาย วํสกฺกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยเนว อตฺตโน กมฺมญฺจ
สหายญฺจ อาวชฺเชตฺวา ญตฺวา พาราณสิรญฺโญ อุปาเยน อารมฺมณํ ทสฺเสตุํ
โอกาสํ คเวสนฺติ. โส จ ราชา ติกฺขตฺตุํ รตฺติยา อุพฺพิชฺชติ, ภีโต วิสฺสรํ
กโรติ, มหาตเล ๒- ธาวติ. ปุโรหิเตน กาลสฺเสว วุฏฺฐาย สุขเสยฺยํ ปุจฺฉิโตปิ
"กุโต เม อาจริย สุขนฺ"ติ สพฺพํ ตํ ปวตฺตึ อาโรเจสิ. ปุโรหิโตปิ "อยํ
โรโค น สกฺกา เยน เกนจิ อุทฺธํ วิเรจนาทินา เภสชฺชกมฺเมน วิเนตุํ,
มยฺหํ ปน ขาทนูปาโย อุปฺปนฺโน"ติ จินฺเตตฺวา "รชฺชหานิชีวิตนฺตรายาทีนํ
ปุพฺพนิมิตฺตํ เอตํ มหาราชา"ติ ราชานํ สุฏฺฐุตรํ อุพฺเพเชตฺวา "ตสฺส
วูปสมนตฺถํ เอตฺตเก จ เอตฺตเก จ หตฺถิอสฺสรถาทโย หิรญฺญสุวณฺณญฺจ ทกฺขิณํ
ทตฺวา ยญฺโญ ยชิตพฺโพติ ยญฺญยชเน สมาทเปสิ.
     ตโต ปจฺเจกพุทฺธา อเนกานิ ปาณสหสฺสานิ ยญฺญตฺถาย สมฺปิณฺฑิยมานานิ
ทิสฺวา "เอกสฺมึ กมฺเม กเต ทุพฺโพธเนยฺโย ภวิสฺสติ, หนฺท นํ
ปฏิกจฺเจว คนฺตฺวา เปกฺขามา"ติ วํสกฺกฬีรคาถายํ วุตฺตนเยน อาคนฺตฺวา
ปิณฺฑาย จรมานา ราชงฺคเณ ปฏิปาฏิยา อคมํสุ. ราชา สีหปญฺชเร ฐิโต
ราชงฺคณํ โอโลกยมาโน เต อทฺทกฺขิ, สห ทสฺสเนเนว จสฺส สิเนโห
อุปฺปชฺชิ. ตโต เต ปกฺโกสาเปตฺวา อากาสตเล ปญฺญตฺตาสเน นิสีทาเปตฺวา
สกฺกจฺจํ โภเชตฺวา กตภตฺตกิจฺเจ "เก ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ. มยํ มหาราช จาตุทฺทิสา
นามาติ. ภนฺเต จาตุทฺทิสาติ อิมสฺส โก อตฺโถติ. จตูสุ ทิสาสุ กตฺถจิ กุโตจิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   อิ. มหาปถํ.
ภยํ วา จิตฺตุตฺราโส วา อมฺหากํ นตฺถิ มหาราชาติ. ภนฺเต ตุมฺหากํ ตํ ภยํ
กึ การณา น โหตีติ. "มยํ มหาราช เมตฺตํ ภาเวม, กรุณํ ภาเวม, มุทิตํ
ภาเวม, อุเปกฺขํ ภาเวม. เตน โน ตํ ภยํ น โหตี"ติ วตฺวา อุฏฺฐายาสนา
อตฺตโน วสนฏฺฐานํ อคมํสุ.
     ตโต ราชา จินฺเตสิ "อิเม สมณา `เมตฺตาทิภาวนาย ภยํ น โหตี'ติ
ภณนฺติ, พฺราหฺมณา ปน อเนกสหสฺสปาณวธํ วณฺณยนฺติ, เกสํ นุ โข วจนํ
สจฺจนฺ"ติ. อถสฺส เอตทโหสิ "สมณา สุทฺเธน อสุทฺธํ โธวนฺติ, พฺราหฺมณา
ปน อสุทฺเธน อสุทฺธํ. น สกฺกา โข ปน อสุทฺเธน อสุทฺธํ โธวิตุํ,
ปพฺพชิตานํ เอว วจนํ สจฺจนฺ"ติ. โส "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตู"ติอาทินา
นเยน เมตฺตาทโย จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหาเร ภาเวตฺวา หิตผรเณน จิตฺเตน
อมจฺเจ อาณาเปสิ "สพฺเพ ปาเณ มุญฺจถ, สีตานิ ปานียานิ ปิวนฺตุ, หริตานิ
ติณานิ ขาทนฺตุ, สีโต จ วาโต เตสํ อุปวายตู"ติ. เต ตถา อกํสุ.
     ตโต ราชา "กลฺยาณมิตฺตานํ วจเนน ปาปกมฺมโต มุตฺโตมฺหี"ติ
ตตฺเถว นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. อมจฺเจหิ จ โภชนเวลายํ
"ภุญฺช มหาราช กาโล"ติ วุตฺเต "นาหํ ราชา"ติ ปุริมนเยเนว สพฺพํ วตฺวา
อิมํ อุทานพฺยากรณคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ จาตุทฺทิโสติ จตูสุ ทิสาสุ ยถาสุขวิหารี, "เอกํ ทิสํ ผริตฺวา
วิหรตี"ติอาทินา วา นเยน พฺรหฺมวิหารภาวนาย ผริตา จตสฺโส ทิสา อสฺส
สนฺตีติ จาตุทฺทิโส. ตาสุ จตูสุ ทิสาสุ กตฺถจิ สตฺเต วา สงฺขาเร วา ภเยน
น ปฏิหนตีติ อปฺปฏิโฆ. สนฺตุสฺสมาโนติ ทฺวาทสวิธสฺส สนฺโตสสฺส วเสน
สนฺตุสฺสโก จ. อิตรีตเรนาติ อุจฺจาวเจน ปจฺจเยน. ปริสฺสยานํ สหิตา อฉมฺภีติ
เอตฺถ ปริสฺสยนฺติ กายจิตฺตานิ ปริหาเปนฺติ วา เตสํ สมฺปตฺตึ, ตานิ วา
ปริจฺจ ๑- สยนฺตีติ ปริสฺสยา, พาหิรานํ สีหพฺยคฺฆาทีนํ อพฺภนฺตรานญฺจ
กามจฺฉนฺทาทีนํ กายจิตฺตุปทฺทวานํ เอตํ อธิวจนํ. เต ปริสฺสเย อธิวาสนขนฺติยา
จ วีริยาทีหิ ธมฺเมหิ จ สหตีติ ปริสฺสยานํ สหิตา. ถทฺธภาวกรภยาภาเวน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. ปฏิจฺจ.
อฉมฺภี. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา เต จตฺตาโร สมณา, เอวํ อิตรีตเรน ปจฺจเยน
สนฺตุสฺสมาโน เอตฺถ ปฏิปตฺติปทฏฺฐาเน สนฺโตเส ฐิโต จตูสุ ทิสาสุ
เมตฺตาทิภาวนาย จาตุทฺทิโส, สตฺตสงฺขาเรสุ ปฏิหนนภยาภาเวน อปฺปฏิโฆ จ
โหติ. โส จาตุทฺทิสตฺตา วุตฺตปฺปการานํ ปริสฺสยานํ สหิตา, อปฺปฏิฆตฺตา
อฉมฺภี จ โหตีติ เอวํ ปฏิปตฺติคุณํ ทิสฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธึ
อธิคโตมฺหีติ. อถ วา เต สมณา วิย สนฺตุสฺสมาโน อิตรีตเรน วุตฺตนเยน
จาตุทฺทิโส โหตีติ ญตฺวา เอวํ จาตุทฺทิสภาวํ ปตฺถยนฺโต โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา
อธิคโตมฺหิ. ตสฺมา อญฺโญปิ อีทิสํ ฐานํ ปตฺถยนฺโต จาตุทฺทิสตาย ปริสฺสยานํ
สหิตา อปฺปฏิฆตาย จ อฉมฺภี หุตฺวา เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ. เสสํ
วุตฺตนยเมวาติ.
                     จาตุทฺทิสคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                       ทุสฺสงฺคหคาถาวณฺณนา ๑-
     [๙๙] ทุสฺสงฺคหาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร อคฺคมเหสี
กาลมกาสิ. ตโต วีติวตฺเตสุ โสกทิวเสสุ เอกทิวสํ อมจฺจา "ราชูนํ นาม เตสุ
เตสุ กิจฺเจสุ อคฺคมเหสี อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพา, สาธุ เทโว อญฺญมฺปิ เทวึ
อาเนตู"ติ ยาจึสุ. ราชา "เตน หิ ภเณ ชานาถา"ติ อาห. เต ปริเยสนฺตา
สามนฺตรชฺเช ราชา มโต, ตสฺส เทวี รชฺชํ อนุสาสติ, สา จ คพฺภินี
อโหสิ, อมจฺจา "อยํ รญฺโญ อนุรูปา"ติ ญตฺวา ตํ ยาจึสุ. สา "คพฺภินี
นาม มนุสฺสานํ อมนาปา โหติ. สเจ อาคเมถ, ยาว วิชายามิ, เอวํ สาธุ.
โน เจ, อญฺญํ ปริเยสถา"ติ อาห. เต รญฺโญปิ เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. ราชา
"คพฺภินีปิ โหตุ, อาเนถา"ติ อาห. เต อาเนสุํ. ราชา ตํ อภิสิญฺจิตฺวา สพฺพํ
มเหสิยา โภคํ อทาสิ, ตสฺสา ปริชนานญฺจ นานาวิเธหิ ปณฺณากาเรหิ
สงฺคณฺหาติ. สา กาเลน ปุตฺตํ วิชายิ. ราชา ตํ อตฺตโน ปุตฺตํ วิย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
สพฺพิริยาปเถสุ องฺเก จ อุเร จ กตฺวา วิหรติ. ตทา เทวิยา ปริชนา
จินฺเตสุํ "ราชา อติวิย สงฺคณฺหาติ, กุมาเร อติวิสฺสาสํ กโรติ, ๑- หนฺท นํ
ปริภินฺทิสฺสามา"ติ.
     ตโต กุมารํ อาหํสุ "ตฺวํ ตาต อมฺหากํ รญฺโญ ปุตฺโต, น อิมสฺส
รญฺโญ ปุตฺโต. มา เอตฺถ วิสฺสาสํ อาปชฺชี"ติ. อถ กุมาโร "เอหิ ปุตฺตา"ติ
รญฺญา วุจฺจมาโนปิ หตฺเถน อากฑฺฒิยมาโนปิ ปุพฺเพ วิย ราชานํ น อลฺลียติ.
ราชา "กึ การณนฺ"ติ วีมํสนฺโต ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา "เอเต มยา สงฺคหิตาปิ
ปฏิกฺกูลวุตฺติโน เอวา"ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิโต. "ราชา
ปพฺพชิโต"ติ อมจฺจปริชนาปิ พหู ปพฺพชึสุ. สปริชโน ราชา ปพฺพชิโตปิ
มนุสฺสา ปณีเต ปจฺจเย อุปเนนฺติ, ราชา ปณีเต ปจฺจเย ยถาวุฑฺฒํ ทาเปสิ.
ตตฺถ เย สุนฺทรํ ลภนฺติ, เต ตุสฺสนฺติ. อิตเร อุชฺฌายนฺติ "มยํ ปริเวณาทีนิ
สมฺมชฺชนฺตา สพฺพกิจฺจานิ กโรนฺติ, ลูขภตฺตํ ชิณฺณวตฺถญฺจ ลภามา"ติ. โส
ตมฺปิ ญตฺวา "อิเม ยถาวุฑฺฒํ ทียมานาปิ อุชฺฌายนฺติ, อโห ทุสฺสงฺคหา
ปริสา"ติ ปตฺตจีวรมาทาย เอโกว อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตตฺถ อาคเตหิ จ กมฺมฏฺฐานํ ปุจฺฉิโต อิมํ คาถมภาสิ.
สา อตฺถโต ปากฏา เอว. อยํ ปน โยชนา:- ทุสฺสงฺคหา ปพฺพชิตาปิ เอเก,
เย อสนฺโตสาภิภูตา, ตถาวิธา เอว จ อโถ คหฏฺฐา ฆรมาวสนฺตา. เอตาหํ
ทุสฺสงฺคหภาวํ ชิคุจฺฉนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตติ. เสสํ ปุริมนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ.
                     ทุสฺสงฺคหคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
@เชิงอรรถ:  สี. สงฺคณฺหาติ กุมารํ, อวิสฺสาสนิยานิ ราชหทยานิ.
                       โกวิฬารคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๐๐] โอโรปยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จาตุมาสิก-
พฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา คิมฺหานํ ปฐเม มาเส อุยฺยานํ คโต. ตตฺถ รมณีเย
ภูมิภาเค นีลฆนปตฺตสญฺฉนฺนํ โกวิฬารรุกฺขํ ทิสฺวา "โกวิฬารมูเล มม สยนํ
ปญฺญาเปถา"ติ วตฺวา อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมยํ ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปสิ. ปุน
คิมฺหานํ มชฺฌิเม มาเส อุยฺยานํ คโต, ตทา โกวิฬาโร ปุปฺผิโต โหติ, ตทาปิ ตเถว
อกาสิ. ปุนปิ คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเส คโต, ตทา โกวิฬาโร สญฺฉินฺนปตฺโต ๒-
สุกฺขรุกฺโข วิย โหติ, ตทาปิ ราชา อทิสฺวาว ตํ รุกฺขํ ปุพฺพปริจเยน
ตตฺเถว เสยฺยํ อาณาเปสิ. อมจฺจา ชานนฺตาปิ รญฺโญ อาณตฺติยา ตตฺถ สยนํ
ปญฺญาเปสุํ. โส อุยฺยาเน กีฬิตฺวา สายนฺหสมเย ตตฺถ เสยฺยํ กปฺเปนฺโต ตํ
รุกฺขํ ทิสฺวา "อเร อยํ ปุพฺเพ สญฺฉนฺนปตฺโต มณิมโย วิย อภิรูปทสฺสโน
อโหสิ. ตโต มณิวณฺณสาขนฺตเร ฐปิตปวาฬงฺกุรสทิเสหิ ปุปฺเผหิ สสฺสิริกทสฺสโน
อโหสิ, มุตฺตชาลสทิสวาลิกากิณฺโณ จสฺส เหฏฺฐาภูมิภาโค พนฺธนา
ปวุตฺตปุปฺผสญฺฉนฺโน รตฺตกมฺพลสนฺถโต วิย อโหสิ, โส นามชฺช สุกฺขรุกฺโข
วิย สาขามตฺตาวเสโส ฐิโต, อโห ชราย อุปหโต โกวิฬาโร"ติ จินฺเตตฺวา
"อนุปาทินฺนมฺปิ ตาย ชราย หญฺญติ, กิมงฺคํ ปน อุปาทินฺนนฺ"ติ อนิจฺจสญฺญํ
ปฏิลภิ. ตทนุสาเรเนว สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต อนตฺตโต จ วิปสฺสนฺโตว "อโห
วตาหมฺปิ สญฺฉินฺนปตฺโต โกวิฬาโร วิย อปคตคิหิพฺยญฺชโน ภเวยฺยนฺ"ติ
ปตฺถยมาโน อนุปุพฺเพน ตสฺมึ สยนตเล ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปนฺโนเยว
วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตโต คมนกาเล อมจฺเจหิ "กาโล เทว
คนฺตุนฺ"ติ วุตฺเต "นาหํ ราชา"ติอาทีนิ วตฺวา ปุริมนเยเนว อิมํ คาถมภาสิ.
     ตตฺถ โอโรปยิตฺวาติ อปเนตฺวา. คิหิพฺยญฺชนานีติ เกสมสฺสุโอทาต-
วตฺถาลงฺการมาลาคนฺธวิเลปนปุตฺตทารทาสิทาสาทีนิ. เอตานิ คิหิภาวํ พฺยญฺชยนฺติ,
ตสฺมา "คิหิพฺยญฺชนานี"ติ วุจฺจนฺติ. สญฺฉินฺนปตฺโตติ ปติตปตฺโต. เฉตฺวานาติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี. สํสีนปตฺโต.
มคฺคญาเณน ฉินฺทิตฺวา. วีโรติ มคฺควีริเยน สมนฺนาคโต. คิหิพนฺธนานีติ
กามพนฺธนานิ. กามา หิ คิหีนํ พนฺธนานิ. อยํ ตาว ปทตฺโถ. อยํ ปน
อธิปฺปาโย:- "อโห วตาหมฺปิ โอโรปยิตฺวา คิหิพฺยญฺชนานิ สญฺฉินฺนปตฺโต
ยถา โกวิฬาโร ภเวยฺยนฺ"ติ เอวํ จินฺตยมาโน วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตติ.
เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                     โกวิฬารคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ปฐมวคฺโค นิฏฺฐิโต.
                          ------------
                        สหายคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๐๑-๒] สเจ ลเภถาติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส
ภควโต สาสเน เทฺว ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา วีสติ วสฺสสหสฺสานิ
คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก อุปฺปนฺนา, ตโต จวิตฺวา เตสํ เชฏฺฐโก
พาราณสิรญฺโญ ปุตฺโต, กนิฏฺโฐ ปุโรหิตสฺส ปุตฺโต อโหสิ. เต เอกทิวสํเยว
ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา เอกทิวสเมว มาตุ กุจฺฉิโต นิกฺขมิตฺวา สหปํสุกีฬกา
สหายกา อเหสุํ. ปุโรหิตปุตฺโต ปญฺญวา อโหสิ, โส ราชปุตฺตํ อาห "สมฺม
ตฺวํ ตว ปิตุโน อจฺจเยน รชฺชํ ลภิสฺสสิ, อหํ ปุโรหิตฏฺฐานํ, สุสิกฺขิเตน จ
รชฺชํ อนุสาสิตุํ สกฺกา, เอหิ สิปฺปํ อุคฺคณฺหิสฺสามา"ติ. ตโต อุโภปิ
ยญฺโญปจิตา ๒- หุตฺวา คามนิคมาทีสุ ภิกฺขํ จรมานา ปจฺจนฺตชนปทคามํ คตา.
ตญฺจ คามํ ปญฺจ ปจฺเจกพุทฺธา ภิกฺขาจารเวลาย ปวิสึสุ. ตตฺถ มนุสฺสา
ปจฺเจกพุทฺเธ ทิสฺวา อุสฺสาหชาตา อาสนานิ ปญฺญาเปตฺวา ปณีตํ ขาทนียํ
วา โภชนียํ วา อุปนาเมตฺวา ปูเชนฺติ. เตสํ เอตทโหสิ "อเมฺหหิ สทิสา
อุจฺจากุลิกา นาม นตฺถิ, อปิ จ ปนิเม มนุสฺสา ยทิ อิจฺฉนฺติ, อมฺหากํ ภิกฺขํ
เทนฺติ, ยทิ นิจฺฉนฺติ, น เทนฺติ, อิเมสํ ปน ปพฺพชิตานํ เอวรูปํ สกฺการํ
กโรนฺติ, อทฺธา เอเต กิญฺจิ สิปฺปํ ชานนฺติ, หนฺท เนสํ สนฺติเก สิปฺปํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี. ยญฺโญปวีตกณฺฐา, อิ. ยญฺโญปวีตา.
อุคฺคณฺหามา"ติ. เต มนุสฺเสสุ ปฏิกฺกนฺเตสุ โอกาสํ ลภิตฺวา "ยํ ภนฺเต ตุเมฺห
สิปฺปํ ชานาถ, ตํ อเมฺหหิ สิกฺขาเปถา"ติ ยาจึสุ. ปจฺเจกพุทฺธา "น สกฺกา
อปพฺพชิเตน สิกฺขิตุนฺ"ติ อาหํสุ. เต ปพฺพชฺชํ ยาจิตฺวา ปพฺพชึสุ. ตโต เนสํ
ปจฺเจกพุทฺธา "เอวํ โว นิวาเสตพฺพํ, เอวํ ปารุปิตพฺพนฺ"ติอาทินา นเยน
อาภิสมาจาริกํ อาจิกฺขิตฺวา "อิมสฺส สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺติ, ตสฺมา
เอเกเนว นิสีทิตพฺพํ, เอเกน จงฺกมิตพฺพํ, เอเกน ฐาตพฺพํ, เอเกน
สยิตพฺพนฺ"ติ ปาฏิเยกฺกํ ปณฺณสาลํ อทํสุ, ตโต เต อตฺตโน อตฺตโน
ปณฺณสาลํ ปวิสิตฺวา นิสีทึสุ. ปุโรหิตปุตฺโต นิสินฺนกาลโต ปภุติ จิตฺตสมาธานํ
ลทฺธา ฌานํ ปฏิลภิ. ราชปุตฺโต มุหุตฺเตเนว อุกฺกณฺฐิโต ตสฺส สนฺติกํ
อาคโต. โส ตํ ทิสฺวา "กึ สมฺมา"ติ ปุจฺฉิ. "อุกฺกณฺฐิโตมฺหี"ติ  อาห. เตน
หิ อิธ นิสีทาติ. โส ตตฺถ มุหุตฺตํ นิสีทิตฺวา อาห "อิมสฺส กิร สมฺม
สิปฺปสฺส เอกีภาวาภิรติ นิปฺผตฺตี"ติ. ปุโรหิตปุตฺโต "เอวํ สมฺม, เตน หิ
ตฺวํ อตฺตโน นิสินฺโนกาสํ เอว คจฺฉ, อุคฺคณฺหิสฺสามิ อิมสฺส สิปฺปสฺส
นิปฺผตฺตินฺ"ติ อาห. โส คนฺตฺวา ปุนปิ มุหุตฺตเกเนว อุกฺกณฺฐิโต ปุริมนเยเนว
ติกฺขตฺตุํ อาคโต.
     ตโต นํ ปุโรหิตปุตฺโต ตเถว อุยฺโยเชตฺวา ตสฺมึ คเต จินฺเตสิ "อยํ
อตฺตโน จ กมฺมํ หาเปติ มม จ, อิธาภิกฺขณํ อาคจฺฉตี"ติ. โส ปณฺณสาลโต
นิกฺขมฺม อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ. อิตโร อตฺตโน ปณฺณสาลาเยว นิสินฺโน ปุนปิ
มุหุตฺตเกเนว อุกฺกณฺฐิโต ตสฺส สนฺติกํ อาคนฺตฺวา อิโต จิโต จ มคฺคนฺโตปิ ๑-
ตํ อทิสฺวา จินฺเตสิ "โย คหฏฺฐกาเล ปณฺณาการํ อาทาย อาคโตปิ มํ ทฏฺฐุํ
น ลภติ, โส ทานิ มยิ อาคเต ทสฺสนมฺปิ อทาตุกาโม อปกฺกมิ, อโห
อเร จิตฺต น ลชฺชสิ, ยํ มํ จตุกฺขตฺตุํ อิธาเนสิ, น โส ทานิ เต
วเส วตฺติสฺสามิ, อญฺญทตฺถุ ตํเยว มม วเส วตฺตาเปสฺสามี"ติ อตฺตโน
เสนาสนํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อากาเสน
นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. อิตโรปิ อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา
@เชิงอรรถ:  อิ., ม. จงฺกมนฺโตปิ.
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา ตตฺเถว อคมาสิ. เต อุโภปิ มโนสิลาตเล นิสีทิตฺวา
ปาฏิเยกฺกํ อิมา อุทานคาถาโย อภาสึสุ.
     ตตฺถ นิปกนฺติ ปกตินิปกํ ๑- ปณฺฑิตํ กสิณปริกมฺมาทิกุสลํ. สาธุวิหารินฺติ
อปฺปนาวิหาเรน วา อุปจาเรน วา สมนฺนาคตํ. ธีรนฺติ ธิติสมฺปนฺนํ. ตตฺถ
นิปกตฺเตน ธิติสมฺปทา วุตฺตา. อิธ ปน ธิติสมฺปนฺนเมวาติ อตฺโถ. ธิติ นาม
อสิถิลปรกฺกมตา, "กามํ ตโจ จ นฺหารุ จา"ติ ๒- เอวํ ปวตฺตวีริยสฺเสตํ อธิวจนํ.
อปิ จ ธิกฺกตปาโปติปิ ๓- ธีโร. ราชาว รฏฺฐํ วิชิตํ ปหายาติ ยถา ปกติราชา
"วิชิตํ รฏฺฐํ อนตฺถาวหนฺ"ติ ญตฺวา รชฺชํ ปหาย เอโก จรติ, เอวํ
พาลสหายํ ปหาย เอโก จเร. อถ วา ราชาว รฏฺฐนฺติ ยถา สุตโสโม
ราชา รฏฺฐํ วิชิตํ ปหาย เอโก จริ, ยถา จ มหาชนโก ราชา, เอวํ
เอโก จรีติ อยมฺปิ ตสฺส อตฺโถ. เสสํ วุตฺตานุสาเรน สกฺกา ชานิตุนฺติ น
วิตฺถาริตนฺติ.
                      สหายคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                      อทฺธาปสํสาคาถาวณฺณนา ๔-
     [๑๐๓] อทฺธา ปสํสามาติ อิมิสฺสา คาถาย ยาว อากาสตเล ปญฺญตฺตาสเน
ปจฺเจกพุทฺธานํ นิสชฺชา, ตาว จาตุทฺทิสคาถาย อุปฺปตฺติสทิสา เอว อุปฺปตฺติ.
อยํ ปน วิเสโส:- ยถา โส ราชา รตฺติยา ติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิ, น ตถา อยํ,
เนวสฺส ยญฺโญ ปจฺจุปฏฺฐิโต อโหสิ. โส อากาสตเล ปญฺญตฺเตสุ อาสเนสุ
ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา "เก ตุเมฺห"ติ ปุจฺฉิ. "มยํ มหาราช อนวชฺชโภชิโน
นามา"ติ. ภนฺเต อนวชฺชโภชิโนติ อิมสฺส โก อตฺโถติ. สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ
วา ลทฺธา นิพฺพิการา ภุญฺชาม มหาราชาติ ตํ สุตฺวา รญฺโญ เอตทโหสิ
"ยนฺนูนาหํ อิเม อุปปริกฺเขยฺยํ `เอทิสา วา โน วา'ติ. "ตํ ทิวสํ กณาชเกน
@เชิงอรรถ:  สี. ปกตินิปุณํ.   ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐, ขุ. มหา.
@๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕.   ม. วิกฺขิตฺตปาโปติ.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
พิลงฺคทุติเยน ปริวิสิ. ตํ ปจฺเจกพุทฺธา อมตํ วิย นิพฺพิการา ภุญฺชึสุ. ราชา
"อิเม ปฏิญฺญาตตฺตา เอกทิวสํ นิพฺพิการา โหนฺติ, ปุน เสฺว ชานิสฺสามี"ติ
สฺวาตนาย นิมนฺเตสิ. ทุติยทิวเสปิ ตเถวากาสิ. เตปิ ตเถว ปริภุญฺชึสุ. อถ
ราชา "สุนฺทรํ ทตฺวา วีมํสิสฺสามี"ติ ปุนปิ นิมนฺเตตฺวา เทฺว ทิวเส มหาสกฺการํ
กตฺวา ปณีเตน อติวิจิเตฺรน ขาทนีเยน โภชนีเยน ปริวิสิ, เตปิ ตเถว
นิพฺพิการา ปริภุญฺชิตฺวา รญฺโญ มงฺคลํ วตฺวา ปกฺกมึสุ, ราชา อจิรปกฺกนฺเตสุ
เตสุ "อนวชฺชโภชิโน เอเต, อโห วตาหมฺปิ อนวชฺชโภชี ภเวยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา
มหารชฺชํ ปหาย ปพฺพชฺชํ สมาทาย วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกพุทฺโธ หุตฺวา
มญฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ อตฺตโน อารมฺมณํ วิภาเวนฺโต อิมํ
คาถมภาสิ. สา ปทตฺถโต อุตฺตานเมว. เกวลํ ปน สหายสมฺปทนฺติ เอตฺถ
อเสเขหิ สีลาทิกฺขนฺเธหิ สมฺปนฺนา สหายา เอว สหายสมฺปทาติ เวทิตพฺพา.
     อยํ ปเนตฺถ โยชนา:- ยา อยํ วุตฺตา สหายสมฺปทา, ตํ สหายสมฺปทํ
อทฺธา ปสํสาม, เอกํเสเนว โถเมมาติ วุตฺตํ โหติ. กถํ? เสฏฺฐา สมา
เสวิตพฺพา สหายาติ. กสฺมา? อตฺตโน สีลาทีหิ เสฏฺเฐ เสวมานสฺส สีลาทโย
ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา จ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณนฺติ.
สเม เสวมานสฺส อญฺญมญฺญํ สาธารเณน กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทเนน จ ลทฺธา น
ปริหายนฺติ. เอเต ปน สหายเก เสฏฺเฐ จ สเม จ อลทฺธา กุหนาทิมิจฺฉาชีวํ
ปหาย ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนํ โภชนํ ภุญฺชนฺโต ตตฺถ จ ปฏิฆานุนยํ
อนุปฺปาเทนฺโต อนวชฺชโภชี หุตฺวา อตฺถกาโม กุลปุตฺโต เอโก จเร
ขคฺควิสาณกปฺโป. อหมฺปิ เอวํ จรนฺโต อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคโตมฺหีติ.
                    อทฺธาปสํสาคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                       สุวณฺณวลยคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๐๔] ทิสฺวา สุวณฺณสฺสาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิยํ
ราชา คิมฺหสมเย ทิวาเสยฺยํ อุปคโต อโหสิ, สนฺติเก จสฺส วณฺณทาสี
โคสีตจนฺทนํ ปิสติ. ตสฺสา เอกพาหาย เอกํ สุวณฺณวลยํ, เอกพาหาย เทฺว.
ตานิ สงฺฆฏฺเฏนฺติ, อิตรํ น สงฺฆฏฺฏติ. ราชา ตํ ทิสฺวา "เอวเมว คณวาเส
สงฺฆฏฺฏนา, เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา"ติ จินฺเตตฺวา ปุนปฺปุนํ ทาสึ โอโลเกสิ.
เตน จ สมเยน สพฺพาลงฺการวิภูสิตา เทวี ตํ พีชยนฺตี ฐิตา โหติ, สา
"วณฺณทาสิยา ปฏิพทฺธจิตฺโต มญฺเญ ราชา"ติ จินฺเตตฺวา ตํ ทาสึ อุฏฺฐาเปตฺวา
สยเมว ปิสิตุมารทฺธา. อถสฺสา จ อุโภสุ พาหาสุ อเนเก สุวณฺณวลยา, เต
สงฺฆฏฺฏยนฺตา มหาสทฺทํ ชนยึสุ. ราชา อติสุฏฺฐุตรํ นิพฺพินฺโท ทกฺขิณปสฺเสน
นิปนฺโนเยว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตํ อนุตฺตรสุเขน
สุขิตํ นิปนฺนํ จนฺทนหตฺถา เทวี อุปสงฺกมิตฺวา อาลิมฺปามิ มหาราชาติ อาห.
โส "อเปหิ, มา อาลิมฺปาหี"ติ อาห. สา กิสฺส มหาราชาติ. โส นาหํ
ราชาติ. เอวเมเตสํ กถาสลฺลาปํ สุตฺวา อมจฺจา อุปสงฺกมึสุ, เตหิปิ มหาราชวาเทน
อาลปิโต "นาหํ ภเณ ราชา"ติ อาห. เสสํ ปฐมคาถาย วุตฺตสทิสเมว.
     อยํ ปน คาถาวณฺณนา:- ตตฺถ ทิสฺวาติ โอโลเกตฺวา. สุวณฺณสฺสาติ
กญฺจนสฺส. "วลยานี"ติ ปาฐเสโส. สาวเสสปทตฺโถ หิ อยํ อตฺโถ. ปภสฺสรานีติ
ปภาสนสีลานิ, ชุติมนฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปน
โยชนา:- ทิสฺวา ภุชสฺมึ สุวณฺณสฺส วลยานิ "คณวาเส สติ สงฺฆฏฺฏนา,
เอกวาเส อสงฺฆฏฺฏนา"ติ เอวํ จินฺเตตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา อธิคโตมฺหีติ.
เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมวาติ.
                     สุวณฺณวลยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
                       อายติภยคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๐๕] เอวํ ทุติเยนาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
ทหโรว ปพฺพชิตุกาโม อมจฺเจ อาณาเปสิ "เทวึ คเหตฺวา รชฺชํ ปริหรถ,
อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ. อมจฺจา "มหาราช อราชกํ รชฺชํ อเมฺหหิ น สกฺกา
รกฺขิตุํ, สามนฺตราชาโน อาคมฺม วิลุมฺปิสฺสนฺติ, ยาว เอโกปิ ปุตฺโต อุปฺปชฺชติ,
ตาว อาคเมหี"ติ สญฺญาเปสุํ. มุทุจิตฺโต ราชา อธิวาเสสิ. อถ เทวี คพฺภํ
คณฺหิ. ราชา ปุน เต อาณาเปสิ "เทวี คพฺภินี, ปุตฺตํ ชาตํ รชฺเช
อภิสิญฺจิตฺวา รชฺชํ ปริหรถ, อหํ ปพฺพชิสฺสามี"ติ. อมจฺจา "ทุชฺชานํ
มหาราช เอตํ, ยํ เทวี ปุตฺตํ วา วิชายิสฺสติ, ธีตรํ วาติ, ตาว วิชายนกาลํ
อาคเมหี"ติ ปุนปิ ราชานํ สญฺญาเปสุํ. อถ สา ปุตฺตํ วิชายิ. ตทาปิ ราชา
ตเถว อมจฺเจ อาณาเปสิ, อมจฺจา ปุนปิ ราชานํ "อาคเมหิ มหาราช ยาว
ปฏิพโล โหตี"ติ พหูหิ การเณหิ สญฺญาเปสุํ. ตโต กุมาเร ปฏิพโล ชาเต
อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา "ปฏิพโล ทานิ อยํ, ตํ รชฺเช อภิสิญฺจิตฺวา
ปฏิปชฺชถา"ติ อมจฺจานํ โอกาสํ อทตฺวา อนฺตราปณโต กาสายวตฺถาทโย
สพฺพปริกฺขาเร อาหราเปตฺวา อนฺเตปุเร เอว ปพฺพชิตฺวา มหาชนโก วิย
นิกฺขมิตฺวา คโต, สพฺพปริชโน นานปฺปการํ ปริเทวมาโน ราชานํ อนุพนฺธิ.
โส ราชา ยาว อตฺตโน รชฺชสีมา, ตาว คนฺตฺวา กตฺตรทณฺเฑน เลขํ
อากฑฺฒิตฺวา "อยํ เลขา นาติกฺกมิตพฺพา"ติ อาห. มหาชโน เลขาย สีสํ
กตฺวา ภูมิยํ นิปนฺโน ปริเทวมาโน "ตุยฺหํ ทานิ ตาต รญฺโญ อาณา กึ
กริสฺสตี"ติ กุมารํ เลขํ อติกฺกมาเปสิ. กุมาโร "ตาต ตาตา"ติ ธาวิตฺวา ราชานํ
สมฺปาปุณิ. ราชา กุมารํ ทิสฺวา "เอตํ มหาชนํ ปริหรนฺโต รชฺชํ กาเรสึ, กึ
ทานิ เอกํ ทารกํ ปริหริตุํ น สกฺขิสฺสนฺ"ติ กุมารํ คเหตฺวา อรญฺญํ ปวิฏฺโฐ
ตตฺถ ปุพฺพปจฺเจกพุทฺเธหิ วสิตปณฺณสาลํ ทิสฺวา วาสํ กปฺเปสิ สทฺธึ ปุตฺเตน.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
     ตโต กุมาโร วรสยนาทีสุ กตปริจโย ติณสนฺถารเก วา รชฺชุมญฺจเก
วา ๑- สยมาโน โรทติ. สีตวาตาทีหิ ผุฏฺโฐ สมาโน "สีตํ ตาต, อุณฺหํ ตาต,
มกสา ตาต ฑํสนฺติ. ฉาโตมฺหิ ตาต, ปิปาสิโตมฺหิ ตาตา"ติ วทติ. ราชา ตํ
สญฺญาเปนฺโตเยว รตฺตึ วีตินาเมสิ. ทิวาปิสฺส ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตํ อุปนาเมสิ,
กุมาโร มิสฺสกภตฺตํ กงฺคุวรกมุคฺคาทิพหุลํ อจฺฉาเทนฺตมฺปิ ตํ ชิฆจฺฉาวเสน
ภุญฺชมาโน กติปาหจฺจเยน อุเณฺห ฐปิตปทุมํ วิย มิลายิ. ราชา ปน ปฏิสงฺขานพเลน
นิพฺพิกาโร ภุญฺชติ. ตโต โส กุมารํ สญฺญาเปนฺโต อาห "นคเร
ตาต ปณีตาหาโร ลพฺภติ, ตตฺถ คจฺฉามา"ติ. กุมาโร อาม ตาตาติ. ตโต นํ
ปุรกฺขตฺวา อาคตมคฺเคเนว นิวตฺติ. กุมารมาตาปิ เทวี "น ทานิ ราชา กุมารํ
คณฺหิตฺวา อรญฺเญ จิรํ วสิสฺสติ, กติปาเหเนว นิวตฺติสฺสตี"ติ จินฺเตตฺวา
รญฺญา กตฺตรทณฺเฑน ลิขิตฏฺฐาเนเยว วตึ ๒- การาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. ราชา
ตสฺสา วติยา อวิทูเร ฐตฺวา "เอตฺถ เต ตาต มาตา นิสินฺนา, คจฺฉาหี"ติ
เปเสสิ. ยาว โส ตํ ฐานํ ปาปุณาติ, ตาว อุทิกฺขนฺโต อฏฺฐาสิ "มา เหว
นํ โกจิ วิเหเฐยฺยา"ติ. กุมาโร มาตุ สนฺติกํ ธาวนฺโต อคมาสิ.
     อารกฺขปุริสา กุมารํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เทวิยา อาโรเจสิ. เทวี
วีสตินาฏกิตฺถิสหสฺสปริวุตา ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปฏิคฺคเหสิ. รญฺโญ จ ปวตฺตึ ปุจฺฉิ.
"ปจฺฉโต อาคจฺฉตี"ติ สุตฺวา มนุสฺเส เปเสสิ. ราชาปิ ตาวเทว สกวสนฏฺฐานํ
อคมาสิ. มนุสฺสา ราชานํ อทิสฺวา นิวตฺตึสุ. ตโต เทวี นิราสาว หุตฺวา
ปุตฺตํ คเหตฺวา นครํ คนฺตฺวา รชฺเช อภิสิญฺจิ. ราชาปิ อตฺตโน วสนฏฺฐาเน
นิสินฺโน วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา มญฺชูสกรุกฺขมูเล ปจฺเจกพุทฺธานํ
มชฺเฌ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ. สา อตฺถโต อุตฺตานา เอว.
     อยํ ปเนตฺถาธิปฺปาโย:- ยฺวายํ เอเกน ทุติเยน กุมาเรน สีตุณฺหาทีหิ
นิเวเทนฺเตน สหวาเสน ตํ สญฺญาเปนฺตสฺส มม วาจาภิลาโป ตสฺมึ สิเนหวเสน
อภิสชฺชนา วา ชาตา. สจาหํ อิมํ น ปริจฺจชามิ, ตโต อายติมฺปิ ตเถว
@เชิงอรรถ:  ม. ถณฺฑิลเล วา.   สี. คุตฺตึ.
เหสฺสติ, ยถา อิทานิ, เอวํ ทุติเยน สห มมสฺส วาจาภิลาโป อภิสชฺชนา
วา. "อุภยเมตํ ๑- อนฺตรายกรํ วิเสสาธิคมสฺสา"ติ เอตํ ภยํ อายตึ เปกฺขมาโน
ตํ ฉฑฺเฑตฺวา โยนิโส ปฏิปชฺชิตฺวา ปจฺเจกโพธิมธิคโตมฺหีติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     อายติภยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                         กามคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๐๖] กามา หิ จิตฺราติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร เสฏฺฐิปุตฺโต
ทหโรว เสฏฺฐิฏฺฐานํ ลภิ, ตสฺส ติณฺณํ อุตูนํ อนุจฺฉวิกา ตโย ปาสาทา
อเหสุํ. โส สพฺพสมฺปตฺตีหิ เทวกุมาโร วิย ปริจาเรติ. อถ โส ทหโรว
สมาโน "ปพฺพชิสฺสามี"ติ มาตาปิตโร อาปุจฺฉิ, เต นํ นิวาเรนฺติ. โส ตเถว
นิพนฺธติ. ปุนปิ นํ มาตาปิตโร "ตฺวํ ตาต สุขุมาโล, ทุกฺกรา ปพฺพชฺชา,
ขุรธาราย อุปริ จงฺกมนสทิสา"ติ นานปฺปกาเรหิ นิวาเรนฺติ. โส ตเถว
นิพนฺธติ. เต จินฺเตสุํ "สจายํ ปพฺพชติ, อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหติ. สเจ นํ
นิวาเรม, เอตสฺส โทมนสฺสํ โหติ. อปิ จ อมฺหากํ โทมนสฺสํ โหตุ, มา จ
เอตสฺสา"ติ อนุชานึสุ. ตโต โส สพฺพํ ปริชนํ ปริเทวมานํ อนาทิยิตฺวา
อิสิปตนํ คนฺตฺวา ปจฺเจกพุทฺธานํ สนฺติเก ปพฺพชิ. ตสฺส อุฬารเสนาสนํ น
ปาปุณาติ, มญฺจเก ตฏฺฏิกํ อตฺถริตฺวา สยิ. โส วรสยเน กตปริจโย
สพฺพรตฺตึ อติทุกฺขิโต อโหสิ. ปภาเต สรีรปริกมฺมํ กตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย
ปจฺเจกพุทฺเธหิ สทฺธึ ปิณฺฑาย ปาวิสิ. ตตฺถ วุฑฺฒา อคฺคาสนญฺจ อคฺคปิณฺฑญฺจ
ลภนฺติ, นวกา ยํ กิญฺจิเทว อาสนลูขํ โภชนญฺจ. โส เตน ลูขโภชเนนาปิ
อติทุกฺขิโต อโหสิ. โส กติปาหํเยว กิโส ทุพฺพณฺโณ หุตฺวา นิพฺพิชฺชิ. ยถา
ตํ อปริปกฺกคเต สมณธมฺเม. ตโต มาตาปิตูนํ ทูตํ เปเสตฺวา อุปฺปพฺพชิ. โส
กติปาหํเยว พลํ คเหตฺวา ปุนปิ ปพฺพชิตุกาโม อโหสิ, ตโต ทุติยมฺปิ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม อุภยมฺเปตํ.  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
ปพฺพชิตฺวา ปุนปิ อุปฺปพฺพชิ. ตติยวาเร ปน ปพฺพชิตฺวา สมฺมา ปฏิปนฺโน
วิปสฺสิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ วตฺวา ปุน ปจฺเจกพุทฺธานํ
มชฺเฌ อิมเมว พฺยากรณคาถมฺปิ อภาสิ.
     ตตฺถ กามาติ เทฺว กามา วตฺถุกาโม จ กิเลสกาโม จ. ตตฺถ วตฺถุกาโม
นาม ปิยรูปาทิอารมฺมณธมฺโม, ๑- กิเลสกาโม นาม สพฺโพ ราคปฺปเภโท. อิธ
ปน วตฺถุกาโม อธิปฺเปโต. รูปาทิอเนกปฺปการวเสน จิตฺรา. โลกสฺสาทวเสน
มธุรา. พาลปุถุชฺชนานํ มนํ รมาเปนฺตีติ มโนรมา. วิรูปรูเปนาติ วิวิเธน
รูเปน, อเนกวิเธน สภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. เต หิ รูปาทิวเสน จิตฺรา,
รูปาทีสุปิ นีลาทิวเสน วิวิธรูปา. เอวํ เตน เตน วิรูปรูเปน ตถา ตถา
อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา มเถนฺติ จิตฺตํ, ปพฺพชฺชาย อภิรมิตุํ น เทนฺตีติ. เสสเมตฺถ
ปากฏเมว, นิคมนมฺปิ ทฺวีหิ ตีหิ วา ปเทหิ โยเชตฺวา ปุริมคาถาสุ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ.
                       กามคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         --------------
                         อีติคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๐๗] อีตี จาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร รญฺโญ คณฺโฑ
อุทปาทิ, พาฬฺหา เวทนา วฑฺฒนฺติ, เวชฺชา "สตฺถกมฺเมน วินา ผาสุ น
โหตี"ติ ภณนฺติ. ราชา เตสํ อภยํ ทตฺวา สตฺถกมฺมํ การาเปสิ. เต ตํ
ผาเลตฺวา ปุพฺพโลหิตํ นีหริตฺวา นิเวทนํ กตฺวา วณํ ปิโลติเกน พนฺธึสุ.
ลูขมํสาหาเรสุ ๓- จ นํ สมฺมา โอวทึสุ. ราชา ลูขโภชเนน กิสสรีโร อโหสิ,
คณฺโฑ จสฺส มิลายิ. โส ผาสุกสญฺญี หุตฺวา สินิทฺธาหารํ ภุญฺชิ, เตน
สญฺชาตพโล วิสเยเยว ปฏิเสวิ, ตสฺส คณฺโฑ ปุริมสภาวเมว สมฺปาปุณิ. เอวํ
ยาว ติกฺขตฺตุํ สตฺถกมฺมํ การาเปตฺวา เวชฺเชหิ ปริวชฺชิโต นิพฺพินฺทิตฺวา
มหารชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา อรญฺญํ ปวิสิตฺวา วิปสสนํ อารภิตวา สตฺตหิ
@เชิงอรรถ:  สี. มนาปิยรูปาทิ.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี., อิ. อาหารจาเรสุ, ม.
@อาหาเรสุ.
วสฺเสหิ ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา นนฺทมูลกปพฺภารํ
อคมาสิ.
     ตตฺถ เอตีติ อีติ, อาคนฺตุกานํ อกุสลภาคีนํ พฺยสนเหตูนํ เอตํ อธิวจนํ.
ตสฺมา กามคุณาปิ เอเต อเนกพฺยสนาวหฏฺเฐน อนตฺถานํ สนฺนิปาตฏฺเฐน จ
อีติ. คณฺโฑปิ อสุจึ ปคฺฆรติ, อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺโน โหติ. ตสฺมา เอเต
กิเลสาสุจิปคฺฆรณโต อุปฺปาทชราภงฺเคหิ อุทฺธุมาตปริปกฺกปริภินฺนภาวโต จ
คณฺโฑ. อุปทฺทวตีติ อุปทฺทโว, อนตฺถํ ชเนนฺโต อภิภวติ อชฺโฌตฺถรตีติ
อตฺโถ, ราคคณฺฑาทีนเมตมธิวจนํ. ตสฺมา กามคุณาเปเต อวิทิตนิพฺพานตฺถาวหเหตุตาย
สพฺพุปทฺทวกมฺมปริวตฺถุตาย จ อุปทฺทโว. ยสฺมา ปเนเต กิเลสาตุรภาวํ
ชเนนฺตา สีลสงฺขาตํ อาโรคฺยํ โลลุปฺปํ วา อุปฺปาเทนฺตา ปากติกเมว อาโรคฺยํ
วิลุมฺปนฺติ, ตสฺมา อิมินา อาโรคฺยวิลุมฺปนฏฺเฐน โรโค. อพฺภนฺตรมนุปวิฏฺฐฏฺเฐน
ปน อนฺโตตุทนฏฺเฐน จ ทุนฺนีหรณียฏฺเฐน จ สลฺลํ. ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกภยาวหนโต
ภยํ. เม เอตนฺติ เมตํ. เสสเมตฺถ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ
วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                       อีติคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                            ---------
                        สีตาลุกคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๐๘] สีตญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร สีตาลุกพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา อโหสิ. โส ปพฺพชิตฺวา อรญฺเญ ติณกุฏิกาย วิหรติ. ตสฺมิญฺจ
ปเทเส สีเต สีตํ, อุเณฺห อุณฺหเมว โหติ อพฺโภกาสตฺตา ปเทสสฺส. โคจรคาเม
ภิกฺขา ยาวทตฺถํ น ลพฺภติ, ปานียมฺปิ ทุลฺลภํ, วาตาตปฑํสสิรึสปาปิ ๒- พาเธนฺติ.
ตสฺส เอตทโหสิ "อิโต อฑฺฒโยชนมตฺเต สมฺปนฺโน ปเทโส, ตตฺถ สพฺเพปิ
เอเต ปริสฺสยา นตฺถิ, ยนฺนูนาหํ ตตฺถ คจฺเฉยฺยํ, ผาสุกํ วิหรนฺเตน สกฺกา
สุขมธิคนฺตุนฺ"ติ. ตสฺส ปุน อโหสิ "ปพฺพชิตา นาม น ปจฺจยคิทฺธา โหนฺติ,
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   ฉ.ม. วาตาตปฑํสสรีสปาปิ.
เอวรูปํ จ จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺตาเปนฺติ, น จิตฺตสฺส วเส วตฺตนฺติ, นาหํ
คมิสฺสามีติ เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา น อคมาสิ. เอวํ ยาวตติยกํ อุปฺปนฺนจิตฺตํ
ปจฺจเวกฺขิตฺวา นิวตฺเตสิ. ตโต ตตฺเถว สตฺต วสฺสานิ วสิตฺวา สมฺมา
ปฏิปชฺชมาโน ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ ภาสิตฺวา
นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ.
     ตตฺถ สีตญฺจาติ สีตํ ทุวิธํ อพฺภนฺตรธาตุกฺโขภปจฺจยญฺจ พาหิรธาตุกฺโขภ-
ปจฺจยญฺจ, ตถา อุณฺหมฺปิ. ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกา. สิรึสปาติ ๑- เย เกจิ
ทีฆชาติกา สรนฺตา คจฺฉนฺติ. เสสํ ปากฏเมว. นิคมนมฺปิ วุตฺตนเยเนว
เวทิตพฺพนฺติ.
                      สีตาลุกคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                         นาคคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๐๙] นาโควาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร
ราชา วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ กาเรตฺวา กาลํ กโต นิรเย วีสติ วสฺสานิ
เอว ปจฺจิตฺวา หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา สญฺชาตกฺขนฺโธ
ปทุมวณฺณสกลสรีโร อุฬาโร ยูถปติ มหานาโค อโหสิ. ตสฺส โอภคฺโคภคฺค-
สาขาภงฺคานิ หตฺถิฉาปาว ขาทนฺติ, โอคาเหปิ นํ หตฺถินิโย กทฺทเมน
วิลิมฺปึสุ, สพฺพํ ปาลิเลยฺยกนาคสฺเสว อโหสิ. โส ยูถา นิพฺพิชฺชิตฺวา ปกฺกามิ.
ตโต นํ ปทานุสาเรน ยูถา อนุพนฺธนฺติ, เอวํ ยาวตติยํ ปกฺกนฺตมฺปิ
อนุพนฺธึสุเยว. ตโต จินฺเตสิ "อิทานิ มยฺหํ นตฺตโก พาราณสิยํ รชฺชํ
กาเรติ, ยนฺนูนาหํ อตฺตโน ปุริมชาติยา อุยฺยานํ คจฺเฉยฺยํ. ตตฺร โส มํ
รกฺขิสฺสตี"ติ. ตโต รตฺติยํ นิทฺทุปคเต ยูเถ ยูถํ ปหาย ตเมว อุยฺยานํ
ปาวิสิ. อุยฺยานปาโล ทิสฺวา รญฺโญ อาโรเจสิ, ราชา "หตฺถึ คเหสฺสามี"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. สรีสปาติ.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
เสนาย ปริวาเรสิ. หตฺถี ราชานเมว อภิมุโข คจฺฉติ, ราชา "มํ อภิมุโข
เอตี"ติ ขุรปฺปํ สนฺนยฺหิตฺวา อฏฺฐาสิ. ตโต หตฺถี "วิชฺเฌยฺยาปิ มํ เอโส"ติ
มานุสิกาย วาจาย "พฺรหฺมทตฺต มา มํ วิชฺฌ, อหํ เต อยฺยโก"ติ อาห.
ราชา "กึ ภณสี"ติ สพฺพํ ปุจฺฉิ. หตฺถีปิ รชฺเช จ นรเก จ หตฺถิโยนิยญฺจ
ปวตฺตึ สพฺพํ อาโรเจสิ. ราชา "สุนฺทรํ มา ภายิ, มา กญฺจิ ภึสาเปหี"ติ
หตฺถิโน วฏฺฏญฺจ อารกฺขเก จ หตฺถิภณฺเฑ จ อุปฏฺฐาเปสิ.
     อเถกทิวสํ ราชา หตฺถิกฺขนฺธวรคโต "อยํ วีสติ วสฺสานิ รชฺชํ
กาเรตฺวา นิรเย ปจฺจิตฺวา ปกฺกาวเสเสน ติรจฺฉานโยนิยํ อุปฺปนฺโน, ตตฺถาปิ
คณสํวาสสงฺฆฏฺฏนํ อสหนฺโต อิธาคโตสิ, อโห ทุกฺโขว คณสํวาโส, เอกีภาโว
เอว ปน สุโข"ติ จินฺเตตฺวา ตตฺเถว วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉากาสิ. ตํ โลกุตฺตรสุเขน สุขิตํ อมจฺจา อุปสงฺกมิตฺวา ปณิปาตํ กตฺวา
"ยานกาโล มหาราชา"ติ อาหํสุ. ตโต "นาหํ ราชา"ติ วตฺวา ปุริมนเยเนว
อิมํ คาถมภาสิ. สา ปทตฺถโต ปากฏา เอว.
     อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปายโยชนา:- สา จ โข ยุตฺติวเสเนว, น
อนุสฺสววเสน. ยถา อยํ หตฺถี อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ
นาคจฺฉตีติ วา, สรีรมหนฺตตาย วา นาโค, เอวํ กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ
อริยกนฺเตสุ สีเลสุ ทนฺตตฺตา อทนฺตภูมึ นาคมเนน, อาคุมกรเณน, ปุน
อิตฺถตฺตํ อนาคมเนน จ คุณสรีรมหนฺตตาย วา นาโค ภเวยฺยํ. ยถา เจส
ยูถานิ วิวชฺชยิตฺวา เอกจริยสุเขน ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ เอโก จเร
ขคฺควิสาณกปฺโป, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ คณํ วิวชฺเชตฺวา เอกวิหารสุเขน
ยถาภิรนฺตํ วิหรํ อรญฺเญ อตฺตโน ยถา ยถา สุขํ, ตถา ตถา ยตฺตกํ วา
อิจฺฉามิ, ตตฺตกํ อรญฺเญ นิวาสํ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป เอโก
จเรยฺยนฺติ อตฺโถ. ยถา เจส สุสณฺฐิตกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ,
กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ อเสขสีลกฺขนฺธมหนฺตตาย สญฺชาตกฺขนฺโธ ภเวยฺยํ.
ยถา เจส ปทุมสทิสคตฺตตาย วา, ปทุมกุเล อุปฺปนฺนตาย วา ปทุมี, กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ เอวํ ปทุมสทิสอุชุกตาย วา, อริยชาติปทุเม อุปฺปนฺนตาย วา
ปทุมี ภเวยฺยํ. ยถา เจส ถามพลาทีหิ อุฬาโร, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ
ปริสุทฺธกายสมาจารตาทีหิ สีลสมาธิ นิพฺเพธิกปญฺญาทีหิ วา อุฬาโร ภเวยฺยนฺติ.
เอวํ จินฺเตนฺโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ อธิคโตมฺหีติ.
                       นาคคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           -----------
                        อฏฺฐานคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๐] อฏฺฐาน ตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร ปุตฺโต ทหโร
เอว สมาโน ปพฺพชิตุกาโม มาตาปิตโร ยาจิ, มาตาปิตโร นํ นิวาเรนฺติ.
โส นิวาริยมาโนปิ นิพนฺธติเยว "ปพฺพชิสฺสามี"ติ. ตโต ปุพฺเพ วุตฺตเสฏฺฐิปุตฺตํ
วิย สพฺพํ วตฺวา อนุชานึสุ. "ปพฺพชิตฺวา จ อุยฺยาเนเยว วสิตพฺพนฺ"ติ
ปฏิชานาเปสุํ, โส ตถา อกาสิ. ตสฺส มาตา ปาโตว วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิปริวุตา
อุยฺยานํ คนฺตฺวา ปุตฺตํ ยาคุํ ปาเยตฺวา อนฺตรา ขชฺชกาทีนิ จ ขาทาเปตฺวา
ยาว มชฺฌนฺหิกสมยา เตน สทฺธึ สมุลฺลปิตฺวา นครํ ปวิสติ. ปิตาปิ
มชฺฌนฺหิเก อาคนฺตฺวา ตํ โภเชตฺวา อตฺตนาปิ ภุญฺชิตฺวา ทิวสํ เตน สทฺธึ
สมุลฺลปิตฺวา สายนฺหสมยํ ปฏิชคฺคนกปุริเส ฐเปตฺวา นครํ ปวิสติ. โส เอวํ
รตฺตินฺทิวํ อวิวิตฺโต วิหรติ.
     เตน โข ปน สมเยน อาทิจฺจพนฺธุ นาม ปจฺเจกพุทฺโธ นนฺทมูลกปพฺภาเร
วิหรติ. โส อาวชฺเชนฺโต ตํ อทฺทส "อยํ กุมาโร ปพฺพชิตุํ อสกฺขิ, ชฏํ
ฉินฺทิตุํ น สกฺโกตี"ติ. ตโต ปรํ อาวชฺชิ "อตฺตโน ธมฺมตาย นิพฺพิชฺชิสฺสติ
นุ โข, โน"ติ. อถ "ธมฺมตาย นิพฺพินฺทนฺโต อติจิรํ ภวิสฺสตี"ติ ญตฺวา
"ตสฺส อารมฺมณํ ทสฺเสสฺสามี"ติ ปุริมนเยน มโนสิลาตลโต อาคนฺตฺวา อุยฺยาเน
อฏฺฐาสิ. ราชปริสา ทิสฺวา "ปจฺเจกพุทฺโธ อาคโต มหาราชา"ติ อาโรเจสิ.
ราชา "อิทานิ เม ปุตฺโต ปจฺเจกพุทฺเธน สทฺธึ อนุกฺกณฺฐิโต วสิสฺสตี"ติ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
ปมุทิตมโน หุตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ สกฺกจฺจํ อุปฏฺฐหิตฺวา ตตฺเถว วาสํ ยาจิตฺวา
ปณฺณสาลาทิวาวิหารจงฺกมาทิสพฺพํ กาเรตฺวา วาเสสิ. โส ตตฺถ วสนฺโต
เอกทิวสํ โอกาสํ ลภิตฺวา กุมารํ ปุจฺฉิ "โกสิ ตฺวนฺ"ติ. "อหํ ปพฺพชิโต"ติ.
ปพฺพชิตา นาม น อีทิสา โหนฺตีติ. อถ "ภนฺเต กีทิสา โหนฺติ, กึ
มยฺหํ อนนุจฺฉวิกนฺ"ติ วุตฺเต "ตฺวํ อตฺตโน อนนุจฺฉวิกํ น เปกฺขสิ, นนุ เต
มาตา วีสติสหสฺสิตฺถีหิ สทฺธึ ปุพฺพณฺหสมเย อาคจฺฉนฺตี อุยฺยานํ อวิวิตฺตํ
กโรติ, ปิตา จสฺส มหตา พลกาเยน สายนฺหสมเย ชคฺคนกปริสา สกลํ
รตฺตึ, ปพฺพชิตา นาม ตว สทิสา น โหนฺติ, อีทิสา ปน โหนฺตี"ติ
ตตฺถ ฐิตสฺเสว อิทฺธิยา หิมวนฺเต อญฺญตรํ วิหารํ ทสฺเสสิ. โส ตตฺถ
ปจฺเจกพุทฺเธ อาลมฺพนผลกํ นิสฺสาย ฐิเต จ จงฺกมนฺเต จ รชนกกมฺมสูจิกมฺมาทีนิ
กโรนฺเต จ ทิสฺวา อาห "ตุเมฺห อิธ นาคจฺฉถ, ปพฺพชฺชา จ ตุเมฺหหิ
อนุญฺญาตา"ติ. "อาม ปพฺพชฺชา อนุญฺญาตา, ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺฐาย สมณา
นาม อตฺตโน นิสฺสรณํ กาตุํ, ปเทสญฺจ อิจฺฉิตํ ปตฺถิตํ คนฺตุํ ลภนฺติ,
เอตฺตกํว วฏฺฏตี"ติ วตฺวา อากาเส ฐตฺวา อฏฺฐาน ตํ สงฺคณิการตสฺส, ยํ
ผสฺสเย สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ อิมํ อุปฑฺฒคาถํ วตฺวา ทิสฺสมาโนเยว อากาเสน
นนฺทมูลกปพฺภารํ อคมาสิ. เอวํ คเต ปจฺเจกพุทฺเธ โส อตฺตโน ปณฺณสาลํ
ปวิสิตฺวา นิปชฺชิ. อารกฺขปุริโสปิ "สยิโต กุมาโร, อิทานิ กุหึ คมิสฺสตี"ติ
ปมตฺโต นิทฺทํ โอกฺกมิ. โส ตสฺส ปมตฺตภาวํ ญตฺวา ปตฺตจีวรมาทาย อรญฺญํ
ปาวิสิ. ตตฺร จ ฐิโต วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา
ปจฺเจกพุทฺธฏฺฐานํ คโต. ตตฺร จ "กถมธิคตนฺ"ติ ปุจฺฉิโต อาทิจฺจพนฺธุนา
วุตฺตํ อุปฑฺฒคาถํ ปริปุณฺณํ กตฺวา อภาสิ.
     ตสฺสตฺโถ:- อฏฺฐาน ตนฺติ อฏฺฐานํ ตํ, อการณํ ตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
อนุนาสิกโลโป กโต "อริยสจฺจาน ทสฺสนนฺ"ติอาทีสุ ๑- วิย. สงฺคณิการตสฺสาติ
คณาภิรตสฺส. ยนฺติ การณวจนเมตํ "ยํ หิรียติ หิรียิตพฺเพนา"ติอาทีสุ ๒- วิย.
ผสฺสเยติ อธิคจฺเฉ. สามยิกํ วิมุตฺตินฺติ โลกิยสมาปตฺตึ. สา หิ อปฺปิตปฺปิตสมเย
@เชิงอรรถ:  ขุ.ขุ. ๒๕/๑๑/๔, ขุ.สุ. ๒๕/๒๗๐/๓๘๖.   อภิ. สํ. ๓๔/๓๐/๒๖.
เอว ปจฺจตฺถิเกหิ วิมุจฺจนโต สามยิกา วิมุตฺตีติ วุจฺจติ. ตํ สามยิกํ วิมุตฺตึ.
อฏฺฐานํ ตํ, น ตํ การณํ วิชฺชติ สงฺคณิการตสฺส, เยน การเณน วิมุตฺตึ
ผสฺสเย อิติ เอตํ อาทิจฺจพนฺธุสฺส ปจฺเจกพุทฺธสฺส วโจ นิสมฺม สงฺคณิการตึ
ปหาย โยนิโส ปฏิปชฺชนฺโต อธิคโตมฺหีติ อาห. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      อฏฺฐานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ทุติยวคฺโค นิฏฺฐิโต.
                            --------
                       ทิฏฺฐีวิสูกคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๑] ทิฏฺฐีวิสูกานีติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
รโหคโต จินฺเตสิ "ยถา สีตาทีนํ ปฏิฆาตกานิ อุณฺหาทีนิ อตฺถิ, อตฺถิ นุ
โข เอวํ วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ, โน"ติ. โส อมจฺเจ ปุจฺฉิ "วิวฏฺฏํ ชานาถา"ติ.
เต "ชานาม มหาราชา"ติ อาหํสุ. ราชา กึ ตนฺติ. ตโต "อนฺตวา โลโก"ติอาทินา
นเยน สสฺสตุจฺเฉทํ กเถสุํ. ราชา "อิเม น ชานนฺติ, สพฺเพปิเม ทิฏฺฐิคติกา"ติ
สยเมว เตสํ วิโลมตญฺจ อยุตฺตตญฺจ ทิสฺวา "วฏฺฏปฏิฆาตกํ วิวฏฺฏํ อตฺถิ, ตํ
คเวสิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉากาสิ. อิมญฺจ อุทานคาถํ อภาสิ ปจฺเจกพุทฺธานํ มชฺเฌ พฺยากรณคาถญฺจ.
     ตสฺสตฺโถ:- ทิฏฺฐีวิสูกานีติ ทฺวาสฏฺฐิทิฏฺฐิคตานิ. ตานิ หิ
มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา วิสูกฏฺเฐน วิชฺฌนฏฺเฐน วิโลมฏฺเฐน จ วิสูกานิ, เอวํ
ทิฏฺฐิยา ๒- วิสูกานิ, ทิฏฺฐิ เอว วา วิสูกานิ ทิฏฺฐิวิสูกานิ. ๒- อุปาติวตฺโตติ
ทสฺสนมคฺเคน อติกฺกนฺโต. ปตฺโต นิยามนฺติ อวินิปาตธมฺมตาย สมฺโพธิปรายณตาย จ
นิยตภาวํ อธิคโต, สมฺมตฺตนิยามสงฺขาตํ วา ปฐมมคฺคนฺติ. เอตฺตาวตา
ปฐมมคฺคกิจฺจนิปฺผตฺติ จ ตสฺส ปฏิลาโภ จ วุตฺโต. อิทานิ ปฏิลทฺธมคฺโคติ อิมินา
เสสมคฺคปฏิลาภํ ทสฺเสติ. อุปฺปนฺนญาโณมฺหีติ อุปฺปนฺนปจฺเจกโพธิญาโณ อมฺหิ. เอเตน
ผลํ ทสฺเสติ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.  ๒-๒ สี. วิสูกานีติ ทิฏฺฐิ เอว วา วิสูกานีติ
@ทิฏฺฐิวิสูกานิ.
อนญฺญเนยฺโยติ อญฺเญหิ อิทํ สจฺจนฺติ น เนตพฺโพ. เอเตน สยมฺภุตํ ทสฺเสติ,
ปตฺเต วา ปจฺเจกโพธิญาเณ อญฺญเนยฺยตาย อภาวา สยํวสิตํ. สมถวิปสฺสนาย วา ๑-
ทิฏฺฐีวิสูกานิ อุปาติวตฺโต, อาทิมคฺเคน นิยามํ ปตฺโต, เสเสหิ ปฏิลทฺธมคฺโค,
ผลญาเณน อุปฺปนฺนญาโณ, ตํ สพฺพํ อตฺตนาว อธิคโตติ อนญฺญเนยฺโยติ.
เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
                     ทิฏฺฐีวิสูกคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                       นิลฺโลลุปคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๑๒] นิลฺโลลุโปติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิรญฺโญ กิร สูโท
อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ มนุญฺญทสฺสนํ สาทุรสํ "อปฺเปว นาม เม
ราชา ธนมนุปฺปาเทยฺยา"ติ. ตํ รญฺโญ คนฺเธเนว โภตฺตุกมฺยตํ ชเนสิ, มุเข
เขฬํ อุปฺปาเทติ. ปฐมกพเฬ ปน มุเข ปกฺขิตฺตมตฺเต สตฺตรสหรณิสหสฺสานิ
อมเตเนว ผุสิตานิ อเหสุํ. สูโท "อิทานิ เม ทสฺสติ, อิทานิ เม ทสฺสตี"ติ
จินฺเตสิ. ราชาปิ "สกฺการารโห สูโท"ติ จินฺเตสิ, "รสํ สายิตฺวา ปน สกฺกโรนฺตํ
มํ ปาปโก กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคจฺเฉยฺย `โลโล อยํ ราชา รสครุโก'ติ "น
กิญฺจิ อภณิ. เอวํ ยาว โภชนปริโยสานํ, ตาว สูโท "อิทานิ ทสฺสติ, อิทานิ
ทสฺสตี"ติ จินฺเตสิ. ราชาปิ อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิ. ตโต สูโท "นตฺถิ
มญฺเญ อิมสฺส รญฺโญ ชิวฺหาวิญฺญาณนฺ"ติ. ทุติยทิวเส อสาทุรสํ อุปนาเมสิ.
ราชา ภุญฺชนฺโต "นิคฺคหารโห ๓- วต โภ อชฺช สูโท"ติ ชานนฺโตปิ ปุพฺเพ
วิย ปจฺจเวกฺขิตฺวา อวณฺณภเยน น กิญฺจิ อภณิ. ตโต สูโท "ราชา เนว สุนฺทรํ
นาสุนฺทรํ ชานาตี"ติ จินฺเตตฺวา สพฺพํ ปริพฺภยํ อตฺตนาว คเหตฺวา กิญฺจิเทว
ปจิตฺวา รญฺโญ เทติ. ราชา "อโห วต โลโภ, ๔- อหํ นาม วีสติ นครสหสฺสานิ
@เชิงอรรถ:  สี. วิปสฺสนาย.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี. ตชฺชนนิคฺคหารโห.   สี.
@ธนโลโภ.
ภุญฺชนฺโต อิมสฺส โลเภน ภตฺตมตฺตมฺปิ น ลภามี"ติ นิพฺพิชฺชิตฺวา รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ปุริมนเยเนว อิมํ คาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ นิลฺโลลุโปติ อโลลุโป. โย หิ รสตณฺหาภิภูโต โหติ, โส ภุสํ
ลุปฺปติ ปุนปฺปุนํ ลุปฺปติ, เตน "โลลุโป"ติ วุจฺจติ. ตสฺมา เอส ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต
"นิลฺโลลุโป"ติ อาห. นิกฺกุโหติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ยสฺส ติวิธํ กุหนวตฺถุ นตฺถิ, โส
"นิกฺกุโห"ติ วุจฺจติ. อิมิสฺสา ปน คาถาย มนุญฺญโภชนาทีสุ วิมฺหยมนาปชฺชนโต ๑-
นิกฺกุโหติ อยมธิปฺปาโย. นิปฺปิปาโสติ เอตฺถ ปาตุมิจฺฉา ปิปาสา, ตสฺสา
อภาเวน นิปฺปิปาโส, สาทุรสโลเภน โภตฺตุกมฺยตาวิรหิโตติ อตฺโถ. นิมฺมกฺโขติ
เอตฺถ ปรคุณวินาสนลกฺขโณ มกฺโข, ตสฺส อภาเวน นิมฺมกฺโข. อตฺตโน
คิหิกาเล สูทสฺส คุณมกฺขนาภาวํ สนฺธายาห. นิทฺธนฺตกสาวโมโหติ เอตฺถ
ราคาทโย ตโย กายทุจฺจริตาทีนิ จ ตีณีติ ฉ ธมฺมา ยถาสมฺภวํ อปฺปสนฺนฏฺเฐน
สกภาวํ วิชหาเปตฺวา ปรภาวํ คณฺหาปนฏฺเฐน กสฏฏฺเฐน จ "กสาวา"ติ
เวทิตพฺพา. ยถาห:-
        "ตตฺถ กตเม ตโย กสาวา, ราคกสาโว โทสกสาโว โมหกสาโว,
     อิเม ตโย กสาวา ตตฺถ กตเม อปเรปิ ตโย กสาวา, กายกสาโว
     วจีกสาโว มโนกสาโว"ติ. ๒-
     เตสุ โมหํ ฐเปตฺวา ปญฺจนฺนํ กสาวานํ เตสญฺจ สพฺเพสํ มูลภูตสฺส
โมหสฺส นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. ติณฺณํ เอว วา กายวจีมโนกสาวานํ
โมหสฺส จ นิทฺธนฺตตฺตา นิทฺธนฺตกสาวโมโห. อิตเรสุ นิลฺโลลุปตาทีหิ
ราคกสาวสฺส, นิมฺมกฺขตาย โทสกสาวสฺส นิทฺธนฺตภาโว สิทฺโธ เอว. นิราสโยติ
นิตฺตโณฺห. สพฺพโลเก ภวิตฺวาติ สกลโลเก, ตีสุ ภเวสุ ทฺวาทสสุ วา อายตเนสุ
ภววิภวตณฺหาวิรหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อถ วา
@เชิงอรรถ:  ม. วิมฺหยาทีนํ ปชหนโต.   อภิ. วิ. ๓๕/๙๒๔/๔๕๐.
ตโยปิ ปาเท วตฺวา เอโก จเรติ เอโก จริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ เอวมฺเปตฺถ
สมฺพนฺโธ กาตพฺโพ.
                     นิลฺโลลุปคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                        ปาปสหายคาถาวณฺณนา
     [๑๑๓] ปาปํ สหายนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรนฺโต มนุสฺเส โกฏฺฐาคารโต
ปุราณธญฺญาทีนิ พหิทฺธา นีหรนฺเต ทิสฺวา "กึ ภเณ อิทนฺ"ติ อมจฺเจ ปุจฺฉิ.
อมจฺจา "อิทานิ มหาราช นวธญฺญาทีนิ อุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, เตสํ โอกาสํ กาตุํ
อิเม มนุสฺสา ปุราณธญฺญาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตี"ติ อาหํสุ. ราชา กึ ภเณ
อิตฺถาคารพลกายาทีนํ วตฺตํ ปริปุณฺณนฺติ อาห. อาม มหาราช ปริปุณฺณนฺติ.
เตน หิ ภเณ ทานสาลํ กาเรถ, ทานํ ทสฺสามิ, มา อิมานิ ธญฺญานิ
อนุปการานิ วินสฺสนฺตูติ. ตโต นํ อญฺญตโร ทิฏฺฐิคติโก อมจฺโจ "มหาราช
นตฺถิ ทินฺนนฺ"ติ อารพฺภ ยาว "พาเล จ ปณฺฑิเต จ สนฺธาวิตฺวา สํสริตฺวา
ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺตี"ติ วตฺวา นิวาเรสิ. ราชา ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ โกฏฺฐาคาเร
วิลุมฺปนฺเต ทิสฺวา ตเถว อาณาเปสิ. โสปิ ตติยมฺปิ นํ "มหาราช ทตฺตุปญฺญตฺตํ
ยทิทํ ทานนฺ"ติอาทีนิ วตฺวา นิวาเรสิ. โส "อเร อหํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ
น ลภามิ ทาตุํ, กึ เม อิเมหิ ปาปสหาเยหี"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย
ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ. ตญฺจ ปาปสหายํ ครหนฺโต
อิมํ อุทานคาถมาห.
     ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ:- ยฺวายํ ทสวตฺถุกาย ปาปทิฏฺฐิยา สมนฺนาคตตฺตา
ปาโป, ปเรสมฺปิ อนตฺถํ ปสฺสตีติ อนตฺถทสฺสี, กายทุจฺจริตาทิมฺหิ จ วิสเม
นิวิฏฺโฐ, ตํ อตฺถกาโม กุลปุตฺโต ปาปํ สหายํ ปริวชฺชเยถ, อนตฺถทสฺสึ
วิสเม นิวิฏฺฐํ. สยํ น เสเวติ อตฺตโน วเสน ตํ น เสเวยฺย. ยทิ ปน
ปรสฺส วโส โหติ, กึ สกฺกา กาตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปสุตนฺติ ปสฏํ, ทิฏฺฐิวเสน
ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคนฺติ อตฺโถ. ปมตฺตนฺติ กามคุเณสุ โวสฺสฏฺฐจิตฺตํ, กุสลภาวนารหิตํ
วา. ตํ เอวรูปํ สหายํ น เสเว น ภเช น ปยิรุปาเส, อญฺญทตฺถุ
เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
                     ปาปสหายคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          -------------
                        พหุสฺสุตคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๔] พหุสฺสุตนฺติ กา อุปฺปตฺติ? ปุพฺเพ กิร กสฺสปสฺส ภควโต
สาสเน อฏฺฐ ปจฺเจกโพธิสตฺตา ปพฺพชิตฺวา คตปจฺจาคตวตฺตํ ปูเรตฺวา เทวโลเก
อุปฺปนฺนาติอาทิ สพฺพํ อนวชฺชโภชีคาถาย วุตฺตสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส:-
ปจฺเจกพุทฺเธ นิสีทาเปตฺวา ราชา อาห "เก ตุเมฺห"ติ. เต อาหํสุ "มยํ
มหาราช พหุสฺสุตา นามา"ติ. ราชา "อหํ สุตพฺรหฺมทตฺโต นาม, สุเตน
ติตฺตึ น คจฺฉามิ, หนฺท เนสํ สนฺติเก วิจิตฺรนยธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ
อตฺตมโน ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ปริวิสิตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเน สํฆตฺเถรสฺส
สนฺติเก นิสีทิตฺวา "ธมฺมกถํ ภนฺเต กเถถา"ติ อาห. โส "สุขิโต โหตุ
มหาราช, ราคกฺขโย โหตู"ติ วตฺวา อุฏฺฐิโต. ราชา "อยํ น พหุสฺสุโต,
ทุติโย พหุสฺสุโต ภวิสฺสติ, เสฺว ตสฺส วิจิตฺรธมฺมเทสนํ โสสฺสามี"ติ สฺวาตนาย
นิมนฺเตสิ. เอวํ ยาว สพฺเพสํ ปฏิปาฏิ คจฺฉติ, ตาว นิมนฺเตสิ, เต สพฺเพปิ
"โทสกฺขโย โหตุ, โมหกฺขโย, คติกฺขโย, ภวกฺขโย, วฏฺฏกฺขโย, อุปธิกฺขโย,
ตณฺหกฺขโย โหตู"ติ เอวํ เอเกกปทํ วิเสเสตฺวา เสสํ ปฐมสทิสเมว วตฺวา อุฏฺฐหึสุ.
     ตโต ราชา "อิเม `พหุสฺสุตา มยนฺ'ติ ภณนฺติ, น จ เตสํ วิจิตฺรกถา,
กิเมเตหิ วุตฺตนฺ"ติ เตสํ วจนตฺถํ อุปปริกฺขิตุมารทฺโธ. อถ "ราคกฺขโย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
โหตู"ติ  อุปปริกฺขนฺโต "ราเค ขีเณ โทโสปิ โมโหปิ อญฺญตรญฺญตเรปิ
กิเลสา ขีณา โหนฺตี"ติ ญตฺวา อตฺตมโน อโหสิ "นิปฺปริยายพหุสฺสุตา อิเม
สมณา. ยถาปิ หิ ปุริเสน มหาปฐวึ วา อากาสํ วา องฺคุลิยา นิทฺทิสนฺเตน
น องฺคุลิมตฺโตว ปเทโส นิทฺทิฏฺโฐ โหติ. อปิ จ โข ปน สกลปฐวี อากาสา
เอว นิทฺทิฏฺฐา โหนฺติ. เอวํ อิเมหิ เอเกกํ อตฺถํ นิทฺทิสนฺเตหิ อปริมาณา
อตฺถา นิทฺทิฏฺฐา โหนฺตี"ติ. ตโต โส "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ เอวํ พหุสฺสุโต
ภวิสฺสามี"ติ ตถารูปํ พหุสฺสุตภาวํ ปตฺเถนฺโต รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถมภาสิ.
     ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:- พหุสฺสุตนฺติ ทุวิโธ พหุสฺสุโต ตีสุ ปิฏเกสุ
อตฺถโต นิขิโล ๑- ปริยตฺติพหุสฺสุโต จ มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญาปฏิเวธโก ๒-
ปฏิเวธพหุสฺสุโต จ. อาคตาคโม ธมฺมธโร. อุฬาเรหิ ปน กายวจีมโนกมฺเมหิ
สมนฺนาคโต อุฬาโร. ยุตฺตปฏิภาโน จ มุตฺตปฏิภาโน จ ยุตฺตมุตฺตปฏิภาโน
จ ปฏิภานวา. ปริยตฺติปริปุจฺฉาธิคมวเสน วา ติวิโธ ปฏิภานวา เวทิตพฺโพ.
ยสฺส หิ ปริยตฺติ ปฏิภาติ, โส ปริยตฺติปฏิภานวา. ยสฺส อตฺถญฺจ ญาณญฺจ
ลกฺขณญฺจ ฐานาฏฺฐานญฺจ ปริปุจฺฉนฺตสฺส ปริปุจฺฉา ปฏิภาติ, โส
ปริปุจฺฉาปฏิภานวา. ยสฺส มคฺคาทโย ปฏิวิทฺธา โหนฺติ, โส อธิคมปฏิภานวา. ตํ
เอวรูปํ พหุสฺสุตํ ธมฺมธรํ ภเชถ มิตฺตํ อุฬารํ ปฏิภานวนฺตํ. ตโต
ตสฺสานุภาเวน อตฺตตฺถปรตฺถอุภยตฺถเภทโต วา ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถเภทโต
วา อเนกปฺปการานิ อญฺญาย อตฺถานิ, ตโต "อโหสึ นุ โข อหํ
อตีตมทฺธานนฺ"ติอาทีสุ ๓- กงฺขาฏฺฐานิเยสุ วีเนยฺย กงฺขํ วิจิกิจฺฉํ วิเนตฺวา
วินาเสตฺวา เอวํ กตสพฺพกิจฺโจ เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
                      พหุสฺสุตคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
@เชิงอรรถ:  สี. นิจฺจโล.   สี. มคฺคผลวิชฺชาภิญฺญานํ ปฏิวิทฺธตฺตา.   ม.มู. ๑๒/๑๘/๑๑,
@สํ. นิ. ๑๖/๒๐/๒๖.
                       วิภูสฏฺฐานคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๕] ขิฑฺฑํ รตินฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร วิภูสกพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา นานาวิธวิภูสเนหิ อตฺตานํ
วิภูสาเปตฺวา มหาอาทาเส สกลํ สรีรํ ทิสฺวา ยํ น อิจฺฉติ, ตํ อปเนตฺวา
อญฺเญน วิภูสเนน วิภูสาเปติ. ตสฺส เอกทิวสํ เอวํ กโรนฺตสฺส ภตฺตเวลา
มชฺฌนฺหิกา สมฺปตฺตา. วิปฺปกตวิภูสิโตว ทุสฺสปฏฺเฏน สีสํ เวเฐตฺวา ภุญฺชิตฺวา
ทิวาเสยฺยํ อุปคญฺฉิ. ปุนปิ อุฏฺฐหิตฺวา ตเถว กโรโต สูริโย โอคฺคโต. เอวํ
ทุติยทิวเสปิ ตติยทิวเสปิ. อถสฺส เอวํ มณฺฑนปฺปสุตสฺส ปิฏฺฐิโรโค อุทปาทิ.
ตสฺส เอตทโหสิ "อโห เร อหํ สพฺพถาเมน วิภูสนฺโตปิ อิมสฺมึ กปฺปเก
วิภูสเน อสนฺตุฏฺโฐ โลภํ อุปฺปาเทสึ, โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม,
หนฺทาหํ โลภํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ขิฑฺฑา จ รติ จ ปุพฺเพ วุตฺตาว. กามสุขนฺติ วตฺถุกามสุขํ.
วตฺถุกามาปิ หิ สุขสฺส วิสยาทิภาเวน "สุขนฺ"ติ วุจฺจนฺติ. ยถาห "อตฺถิ
รูปํ สุขํ สุขานุปติตนฺ"ติ. ๒- เอวเมตํ ขิฑฺฑํ รตึ กามสุขญฺจ อิมสฺมึ โอกาสโลเก
อนลงฺกริตฺวาติ อลนฺติ อกตฺวา, เอตํ ตปฺปกนฺติ วา สารภูตนฺติ วา เอวํ
อคฺคเหตฺวา. อนเปกฺขมาโนติ เตน อนลงฺกรเณน อนเปกฺขนสีโล อปิหาลุโก
นิตฺตโณฺห. วิภูสฏฺฐานา วิรโต สจฺจวาทีติ ตตฺถ วิภูสา ทุวิธา อคาริกวิภูสา
จ อนคาริกวิภูสา จ. สาฏกเวฐนมาลาคนฺธาทิวิภูสา อคาริกวิภูสา นาม.
ปตฺตมณฺฑนาทิวิภูสา อนคาริกวิภูสา. วิภูสา เอว วิภูสฏฺฐานํ, ตสฺมา
วิภูสฏฺฐานา ติวิธาย วิรติยา วิรโต. อวิตถวจนโต สจฺจวาทีติ เอวมตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ.
                     วิภูสฏฺฐานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สํ. ข. ๑๗/๖๐/๕๗-๘.
                       ปุตฺตทารคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๖] ปุตฺตญฺจ ทารนฺติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร รญฺโญ ปุตฺโต
ทหรกาเลเยว อภิสิตฺโต รชฺชํ กาเรสิ. โส ปฐมคาถาย วุตฺตปจฺเจกโพธิสตฺโต
วิย รชฺชสิรึ อนุภวนฺโต เอกทิวสํ จินฺเตสิ "อหํ รชฺชํ กาเรนฺโต พหูนํ
ทุกฺขํ กโรมิ, กึ เม เอกภตฺตตฺถาย อิมินา ปาเปน, หนฺท สุขมุปฺปาเทมี"ติ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ.
     ตตฺถ ธนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยสงฺขสิลาปวาฬรชตชาตรูปาทีนิ รตนานิ.
ธญฺญานีติ สาลิวีหิยวโคธุมกงฺคุวรกกุทฺรูสกปฺปเภทานิ สตฺต เสสาปรณฺณานิ จ.
พนฺธวานีติ ญาติพนฺธุโคตฺตพนฺธุมิตฺตพนฺธุสิปฺปพนฺธุวเสน จตุพฺพิธพนฺธเว.
ยโถธิกานีติ สกสกโอธิวเสน ฐิตานิเยว. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     ปุตฺตทารคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                          สงฺคคาถาวณฺณนา
     [๑๑๗] สงฺโค เอโสติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร
ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส ปาโตว ยาคุํ วา ภตฺตํ วา ภุญฺชิตฺวา
ตีสุ ปาสาเทสุ ติวิธานิ นาฏกานิ ปสฺสติ. ติวิธา นาม นาฏกา ปุพฺพราชโต
อาคตํ, อนนฺตรราชโต อาคตํ, อตฺตโน กาเล อุฏฺฐิตนฺติ. โส เอกทิวสํ ปาโตว
ทหรนาฏกปาสาทํ คโต, ตา นาฏกิตฺถิโย "ราชานํ รมาเปสฺสามา"ติ สกฺกสฺส
เทวานมินฺทสฺส อจฺฉราโย วิย อติมโนหรํ นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ. ราชา
"อนจฺฉริยเมตํ ทหรานนฺ"ติ อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา มชฺฌิมนาฏกปาสาทํ คโต,
ตาปิ นาฏกิตฺถิโย ตเถว อกํสุ. โส ตตฺถปิ ตเถว อสนฺตุฏฺโฐ หุตฺวา
มหลฺลกนาฏกปาสาทํ คโต, ตาปิ ตเถว อกํสุ. ราชา เทฺว ตโย ราชปริวฏฺเฏ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
อตีตานํ ตาสํ มหลฺลกภาเวน อฏฺฐิกีฬนสทิสํ นจฺจํ ทิสฺวา คีตญฺจ อมธุรํ
สุตฺวา ปุนเทว ทหรนาฏกปาสาทํ, ปุน มชฺฌิมนาฏกปาสาทนฺติ เอวมฺปิ วิจริตฺวา
กตฺถจิ อสนฺตุฏฺโฐ จินฺเตสิ "อิมา นาฏกิตฺถิโย สกฺกํ เทวานมินฺทํ อจฺฉราโย
วิย มํ รมาเปตุกามา สพฺพถาเมน นจฺจคีตวาทิตํ ปโยเชสุํ. สฺวาหํ กตฺถจิ
อสนฺตุฏฺโฐ โลภํ วฑฺเฒมิ. โลโภ จ นาเมส อปายคมนีโย ธมฺโม, หนฺทาหํ
โลภํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตสฺสตฺโถ:- สงฺโค เอโสติ อตฺตโน อุปโภคํ นิทฺทิสติ. โส หิ สชฺชนฺติ
ตตฺถ ปาณิโน กทฺทเม ปวิฏฺโฐ หตฺถี วิยาติ สงฺโค. ปริตฺตเมตฺถ โสขฺยนฺติ
เอตฺถ ปญฺจกามคุณูปโภคกาเล วิปรีตสญฺญาย อุปฺปาเทตพฺพโต กามาวจรธมฺม-
ปริยาปนฺนโต วา ลามกฏฺเฐน โสขฺยํ ปริตฺตํ, วิชฺชุปฺปภาย โอภาสิตนจฺจทสฺสนสุขํ
อิว อิตฺตรํ, ตาวกาลิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโยติ
เอตฺถ จ ยฺวายํ "ยํ โข ภิกฺขเว อิเม ปญฺจ กามคุเณ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ
สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ กามานํ อสฺสาโท"ติ ๑- วุตฺโต, โส ยมิทํ "โก จ ภิกฺขเว
กามานํ อาทีนโว, อิธ ภิกฺขเว กุลปุตฺโต เยน สิปฺปฏฺฐาเนน ชีวิกํ กปฺเปติ,
ยทิ มุทฺทาย ยทิ คณนายา"ติ เอวมาทินา ๑- นเยเนตฺถ ทุกฺขํ วุตฺตํ, ตํ
อุปนิธาย อปฺโป อุทกพินฺทุมตฺโต โหติ, อถ โข ทุกฺขเมว ภิยฺโย พหุ, จตูสุ
สมุทฺเทสุ อุทกสทิสํ โหติ. เตน วุตฺตํ "อปฺปสฺสาโท ทุกฺขเมเวตฺถ ภิยฺโย"ติ.
คโฬ เอโสติ อสฺสาทํ ทสฺเสตฺวา อากฑฺฒนวเสน พฬิโส วิย เอโส, ยทิทํ
ปญฺจกามคุณา. อิติ ญตฺวา มติมาติ เอวํ ชานิตฺวา พุทฺธิมา ปณฺฑิโต ปุริโส
สพฺพเมตํ ปหาย เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโปติ.
                       สงฺคคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ม. มู. ๑๒/๑๖๕-๖/๑๒๘-๙.
                        สนฺทาลคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๘] สนฺทาลยิตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร
อนิวตฺตพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา อโหสิ. โส สงฺคามํ โอติณฺโณ อชินิตฺวา อญฺญํ วา
กิจฺจํ อารทฺโธ อนิฏฺฐเปตฺวา น นิวตฺตติ, ตสฺมา นํ เอวํ สญฺชานึสุ. โส
เอกทิวสํ อุยฺยานํ คจฺฉติ. เตน จ สมเยน ทวฑาโห อุฏฺฐาสิ, โส อคฺคิ
สุกฺขานิ เจว หริตานิ จ ติณาทีนิ ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน เอว คจฺฉติ.
ราชา ตํ ทิสฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ. "ยถายํ ทวฑาโห, เอวเมว
เอกาทสวิโธ อคฺคิ สพฺเพ สตฺเต ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺฉติ มหาทุกฺขํ
อุปฺปาเทนฺโต, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิวตฺตนตฺถํ อยํ อคฺคิ วิย
อริยมคฺคญาณคฺคินา กิเลเส ทหนฺโต อนิวตฺตมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ. ตโต มุหุตฺตํ
คนฺตฺวา เกวฏฺเฏ อทฺทส นทิยํ มจฺเฉ คณฺหนฺเต. เตสํ ชาลนฺตเร ปวิฏฺโฐ
เอโก มหามจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา ปลายิ. เต "มจฺโฉ ชาลํ เภตฺวา คโต"ติ
สทฺทมกํสุ. ราชา ตมฺปิ วจนํ สุตฺวา ตปฺปฏิภาคนิมิตฺตํ อุปฺปาเทสิ "กุทาสฺสุ
นามาหมฺปิ อริยมคฺคญาเณน ตณฺหาทิฏฺฐิชาลํ เภตฺวา อสชฺชมาโน คจฺเฉยฺยนฺ"ติ.
โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉากาสิ,
อิมญฺจ อุทานคาถมภาสิ.
     ตสฺสา ทุติยปาเท ชาลนฺติ สุตฺตมยํ วุจฺจติ. อมฺพูติ อุทกํ, ตตฺถ จรตีติ
อมฺพุจารี, มจฺฉสฺเสตํ อธิวจนํ. สลิเล อมฺพุจารี สลิลมฺพุจารี. ตสฺมึ นทีสลิเล
ชาลํ เภตฺวา คตอมฺพุจารี วาติ วุตฺตํ โหติ. ตติยปาเท ทฑฺฒนฺติ ทฑฺฒฏฺฐานํ
วุจฺจติ. ยถา อคฺคิ ทฑฺฒฏฺฐานํ ปุน น นิวตฺตติ, น ตตฺถ ภิยฺโย อาคจฺฉติ,
เอวํ มคฺคญาณคฺคินา ทฑฺฒกามคุณฏฺฐานํ อนิวตฺตมาโน ตตฺถ ภิยฺโย อนาคจฺฉนฺโตติ
วุตฺตํ โหติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      สนฺทาลคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
                      โอกฺขิตฺตจกฺขุคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๑๙] โอกฺขิตฺตจกฺขูติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร จกฺขุโลลพฺรหฺมทตฺโต
นาม ราชา ปาทโลลพฺรหฺมทตฺโต วิย นาฏกทสฺสนํ อนุยุตฺโต โหติ. อยํ ปน
วิเสโส:- โส อสนฺตุฏฺโฐ ตตฺถ ตตฺถ คจฺฉติ, อยํ ตํ ตํ นาฏกํ ทิสฺวา
อตีว อภินนฺทิตฺวา นาฏกทสฺสนปริวตฺตเนน ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต วิจรติ. โส
กิร นาฏกทสฺสนตฺถํ อาคตํ อญฺญตรํ กุฏุมฺพิกภริยํ ทิสฺวา ราคํ อุปฺปาเทสิ.
ตโต สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา ปุน "อเร อหํ อิมํ ตณฺหํ วฑฺเฒนฺโต อปายปริปูรโก
ภวิสฺสามิ, หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ.
     ตตฺถ โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺฐาขิตฺตจกฺขุ, สตฺตคีวฏฺฐิกานิ ปฏิปาฏิยา
ฐเปตฺวา ปริวชฺชนคเหตพฺพทสฺสนตฺถํ ยุคมตฺตํ เปกฺขมาโนติ วุตฺตํ โหติ. น ตุ
หนุกฏฺฐินา หทยฏฺฐึ สงฺฆฏฺเฏนฺโต. เอวํ หิ โอกฺขิตฺตจกฺขุตา น สมณสารุปฺปา โหติ.
น จ ปาทโลโลติ เอกสฺส ทุติโย, ทฺวินฺนํ ตติโยติ เอวํ คณมชฺฌํ ปวิสิตุกามตาย
กณฺฑูยมานปาโท วิย อภวนฺโต, ทีฆจาริกอนิวตฺตจาริกวิรโต. คุตฺตินฺทฺริโยติ ฉสุ
อินฺทฺริเยสุ อิธ มนินฺทฺริยสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา วุตฺตาวเสสวเสน จ โคปิตินฺทฺริโย.
รกฺขิตมานสาโนติ มานสํ เอว มานสานํ, ตํ รกฺขิตมสฺสาติ รกฺขิตมานสาโน.
ยถา กิเลเสหิ น วิลุปฺปติ, เอวํ รกฺขิตจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อนวสฺสุโตติ อิมาย
ปฏิปตฺติยา เตสุ เตสุ อารมฺมเณสุ กิเลสอนฺวสฺสววิรหิโต. อปริฑยฺหมาโนติ
กิเลสคฺคีหิ อปริฑยฺหมาโน. พหิทฺธา วา อนวสฺสุโต, อชฺฌตฺตํ อปริฑยฺหมาโน.
เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                    โอกฺขิตฺตจกฺขุคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
                      ปาริจฺฉตฺตกคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๐] โอหารยิตฺวาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺโญปิ
จาตุมาสิกพฺรหฺมทตฺโต นาม ราชา จาตุมาเส จาตุมาเส อุยฺยานกีฬํ คจฺฉติ. โส
เอกทิวสํ คิมฺหานํ มชฺฌิมมาเส อุยฺยานํ ปวิสนฺโต อุยฺยานทฺวาเร ปตฺตสญฺฉนฺนํ
ปุปฺผาลงฺกตสาขาวิฏปํ ปาริจฺฉตฺตกโกวิฬารํ ทิสฺวา เอกํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อุยฺยานํ
ปาวิสิ. ตโต "รญฺญา อคฺคปุปฺผํ คหิตนฺ"ติ อญฺญตโรปิ อมจฺโจ หตฺถิกฺขนฺเธ
ฐิโต เอกเมว ปุปฺผํ อคฺคเหสิ. เอเตเนวุปาเยน สพฺโพ พลกาโย อคฺคเหสิ.
ปุปฺเผหิ ๒- อนสฺสาเทนฺตา ปตฺตมฺปิ คณฺหึสุ. โส รุกฺโข นิปฺปตฺตปุปฺโผ
ขนฺธมตฺโตว อโหสิ. ราชา สายนฺหสมเย อุยฺยานา นิกฺขมนฺโต ตํ ทิสฺวา "กึ
กโต อยํ รุกฺโข, มมาคมนเวลาย มณิวณฺณสาขนฺตเรสุ ปวาฬสทิสปุปฺผาลงฺกโต
อโหสิ, อิทานิ นิปฺปตฺตปุปฺโผ ชาโต"ติ จินฺเตนฺโต ตสฺเสว อวิทูเร อปุปฺผิตรุกฺขํ
สญฺฉนฺนปลาสํ อทฺทส. ทิสฺวา จสฺส เอตทโหสิ "อยํ รุกฺโข ปุปฺผภริตสาขตฺตา
พหุชนสฺส โลภนีโย อโหสิ, เตน มุหุตฺเตเนว พฺยสนํ ปตฺโต, อยํ ปนญฺโญ
อโลภนียตฺตา ตเถว ฐิโต. อิทญฺจาปิ รชฺชํ ปุปฺผิตรุกฺโข วิย โลภนียํ, ภิกฺขุภาโว
ปน อปุปฺผิตรุกฺโข วิย อโลภนีโย. ตสฺมา ยาว อิทมฺปิ อยํ รุกฺโข วิย น
วิลุปฺปติ, ตาว อยมญฺโญ สญฺฉนฺนปตฺโต ยถา ปาริจฺฉตฺตโก, เอวํ กาสาเวน
สญฺฉนฺโน หุตฺวา ปพฺพเชยฺยนฺ"ติ. โส รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ กาสายวตฺโถ อภินิกฺขมิตฺวาติ อิมสฺส ปาทสฺส เคหา นิกฺขมิตฺวา
กาสายวตฺถนิวตฺโถ หุตฺวาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา
วิญฺญาตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
                    ปาริจฺฉตฺตกคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ตติยวคฺโค นิฏฺฐิโต.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   สี. ปุปฺผํ.
                        รสเคธคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๑] รเสสูติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา อุยฺยาเน
อมจฺจปุตฺเตหิ ปริวุโต สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยํ กีฬติ. ตสฺส สูโท สพฺพมํสานํ รสํ
คเหตฺวา อตีว สุสงฺขตํ อมตกปฺปํ อนฺตรภตฺตํ ปจิตฺวา อุปนาเมสิ, โส ตตฺถ
เคธมาปนฺโน กสฺสจิ กิญฺจิ อทตฺวา อตฺตนาว ภุญฺชิ. อุทกํ กีฬนฺโต
อติวิกาเล นิกฺขนฺโต สีฆํ สีฆํ ภุญฺชิ. เยหิ สทฺธึ ปุพฺเพ ภุญฺชติ. น เตสํ
กญฺจิ สริ. อถ ปจฺฉา ปฏิสงฺขานํ อุปฺปาเทตฺวา "อโห มยา ปาปํ กตํ,
ยฺวายํ รสตณฺหาภิภูโต สพฺพชนํ วิสฺสริตฺวา เอกโกว ภุญฺชึ, หนฺท นํ รสตณฺหํ
นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา
อตฺตโน ปุริมปฏิปตฺตึ ครหนฺโต ตปฺปฏิปกฺขคุณทีปิกํ อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ รเสสูติ อมฺพิลมธุรติตฺตกกฏุกโลณขาริกกสาวาทิเภเทสุ สายนีเยสุ.
เคธํ อกรนฺติ คิทฺธึ อกโรนฺโต, ตณฺหํ อนุปฺปาเทนฺโตติ วุตฺตํ โหติ. อโลโลติ
"อิทํ สายิสฺสามิ อิทํ สายิสฺสามี"ติ เอวํ รสวิเสเสสุ อนากุโล. อนญฺญโปสีติ
โปเสตพฺพกสทฺธิวิหาริกาทิวิรหิโต. กายสนฺธารณมตฺเตน สนฺตุฏฺโฐติ วุตฺตํ โหติ.
ยถา วา ปุพฺเพ อุยฺยาเน รเสสุ เคธกรณสีโล อญฺญโปสี อาสึ, เอวํ อหุตฺวา
ยาย ตณฺหาย โลโล หุตฺวา รเสสุ เคธํ กโรติ, ตํ ตณฺหํ หิตฺวา อายตึ
ตณฺหามูลกสฺส อญฺญสฺส อตฺตภาวสฺสานิพฺพตฺตาปเนน อนญฺญโปสีติ วุตฺตํ
โหติ อถ วา อตฺถภญฺชนกฏฺเฐน กิเลสา "อญฺเญ"ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโปสเนน
อนญฺญโปสี"ติ อยเมตฺถ อตฺโถ. สปทานจารีติ อโวกฺกมฺมจารี, อนุปุพฺพจารี,
ฆรปฏิปาฏึ อฉฑฺเฑตฺวา อฑฺฒกุลญฺจ ทลิทฺทกุลญฺจ นิรนฺตรํ ปิณฺฑาย ปวิสมาโนติ
อตฺโถ. กุเล กุเล อปฺปฏิพทฺธจิตฺโตติ ขตฺติยกุลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กิเลสวเสน
อลคฺคจิตฺโต, จนฺโทปโม นิจฺจนวโก หุตฺวาติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      รสเคธคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
                        อาวรณคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๒] ปหาย ปญฺจาวรณานีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร
ราชา ปฐมชฺฌานลาภี อโหสิ. โส ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ ปตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ
อภาสิ.
     ตตฺถ ปญฺจาวรณานีติ ปญฺจ นีวรณานิ เอว, ตานิ อุรคสุตฺเต ๒- อตฺถโต
วุตฺตานิ. ตานิ ปน ยสฺมา อพฺภาทโย วิย จนฺทสูริเย เจโต อาวรนฺติ, ตสฺมา
"อาวรณานิ เจตโส"ติ วุตฺตานิ. ตานิ อุปจาเรน วา อปฺปนาย วา ปหาย
วิชหิตฺวาติ อตฺโถ. อุปกฺกิเลเสติ อุปคมฺม จิตฺตํ วิพาเธนฺเต อกุสลธมฺเม,
วตฺโถปมาทีสุ ๓- วุตฺเต อภิชฺฌาทโย วา. พฺยปนุชฺชาติ ปนุทิตฺวา, วิปสฺสนามคฺเคน
ปชหิตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพติ อนวเสเส. เอวํ สมถวิปสฺสนาสมฺปนฺโน ปฐมมคฺเคน
ทิฏฺฐินิสฺสยสฺส ปหีนตฺตา อนิสฺสิโต, เสสมคฺเคหิ เฉตฺวา เตธาตุกํ สิเนหโทสํ,
ตณฺหาราคนฺติ ๔- วุตฺตํ โหติ. สิเนโห เอว หิ คุณปฏิปกฺขโต สิเนหโทโสติ
วุตฺโต. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      อาวรณคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                        วิปิฏฺฐิคาถาวณฺณนา ๕-
     [๑๒๓] วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
จตุตฺถชฺฌานลาภี อโหสิ. โสปิ ฌานานุรกฺขณตฺถํ รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา
วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน ปฏิปตฺติสมฺปทํ ทีเปนฺโต อิมํ
อุทานคาถํ อภาสิ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   ขุ. อิติ. ๒๕/๑-๑๗/๓๓๕-๘.
@ ม.มู. ๑๒/๗๐-๘๐/๔๘-๕๓.   ม. ตณฺหํ ราคนฺติ.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
     ตตฺถ วิปิฏฺฐิกตฺวานาติ ปิฏฺฐิโต กตฺวา, ฉฑฺเฑตฺวา วิชหิตฺวาติ อตฺโถ.
สุขญฺจ ทุกฺขนฺติ กายิกํ สาตาสาตํ. โสมนสฺสโทมนสฺสนฺติ เจตสิกํ สาตาสาตํ.
อุเปกฺขนฺติ จตุตฺถชฺฌานุเปกฺขํ. สมถนฺติ จตุตฺถชฺฌานสมาธึ เอว. วิสุทฺธนฺติ
ปญฺจนีวรณวิตกฺกวิจารปีติสุขสงฺขาเตหิ นวหิ ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา
อติสุทฺธํ, นิทฺธนฺตสุวณฺณมิว วิคตูปกฺกิเลสนฺติ อตฺโถ.
     อยํ ปน โยชนา:- วิปิฏฺฐิกตฺวาน สุขญฺจ ทุกฺขญฺจ ปุพฺเพว,
ปฐมชฺฌานูปจาเรเยว ทุกฺขํ, ตติยชฺฌานูปจาเรเยว สุขนฺติ อธิปฺปาโย. ปุน
อาทิโต วุตฺตํ จการํ ปรโต เนตฺวา "โสมนสฺสํ โทมนสฺสญฺจ วิปิฏฺฐิกตฺวาน
ปุพฺเพวา"ติ อธิกาโร. เตน โสมนสฺสํ จตุตฺถชฺฌานูปจาเร, โทมนสฺสญฺจ
ทุติยชฺฌานูปจาเรเยวาติ ทีเปติ. เอตานิ หิ เอเตสํ ปริยายโต ปหานฏฺฐานานิ.
นิปฺปริยายโต ปน ทุกฺขสฺส ปฐมชฺฌานํ, โทมนสฺสสฺส ทุติยชฺฌานํ, สุขสฺส
ตติยชฺฌานํ, โสมนสฺสสฺส จตุตฺถชฺฌานํ ปหานฏฺฐานํ. ยถาห "ปฐมํ ฌานํ
อุปสมฺปชฺช วิหรติ เอตฺถุปฺปนฺนํ ทุกฺขินฺทฺริยํ อปริเสสํ นิรุชฺฌตี"ติอาทิกํ ๑-
สพฺพํ อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๒- วุตฺตํ. ยถา ปุพฺเพ วาติ ๓- ตีสุ
ปฐมชฺฌานาทีสุ ทุกฺขโทมนสฺสสุขานิ วิปิฏฺฐิกตฺวา เอวเมตฺถ ๔- จตุตฺถชฺฌาเน
โสมนสฺสํ วิปิฏฺฐิกตฺวา อิมาย ปฏิปทาย ลทฺธานุเปกฺขํ สมถํ วิสุทฺธํ เอโก
จเรติ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      วิปิฏฺฐิคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                      อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา ๕-
     [๑๒๔] อารทฺธวีริโยติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ปจฺจนฺตราชา
สหสฺสโยธพลกาโย รชฺเชน ขุทฺทโก, ปญฺญาย มหนฺโต อโหสิ. โส เอกทิวสํ
"กิญฺจาปิ อหํ ขุทฺทโก รชฺเชน, ปญฺญวตา ปน สกฺกา สกลชมฺพุทีปํ คเหตุนฺ"ติ
@เชิงอรรถ:  สํ. มหา. ๑๙/๕๑๐/๑๘๘-๙.   อภิ. อ. ๑/๒๒๙.   สี. ยโต ปุพฺเพวาติ.
@ สี. เอตฺเถว.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
จินฺเตตฺวา สามนฺตรญฺโญ ทูตํ ปาเหสิ "สตฺตาหพฺภนฺตเร เม รชฺชํ วา เทตุ
ยุทฺธํ วา"ติ. ตโต โส อตฺตโน อมจฺเจ สนฺนิปาตาเปตฺวา อาห "มยา ตุเมฺห
อนาปุจฺฉาเยว สาหสํ กมฺมํ กตํ, อมุกสฺส รญฺโญ เอวํ เปสิตํ, กึ กาตพฺพนฺ"ติ.
เต อาหํสุ "สกฺกา มหาราช โส ทูโต นิวตฺเตตุนฺ"ติ. น สกฺกา, คโต
ภวิสฺสตีติ. ยทิ เอวํ วินาสิตมฺหา ตยา, เตน หิ ทุกฺขํ อญฺญสฺส สตฺเถน
มริตุํ, หนฺท มยํ อญฺญมญฺญํ ปหริตฺวา มราม, อตฺตานํ ปหริตฺวา มราม,
อุพฺพนฺธาม, วิสํ ขาทามาติ. เอวํ เอเตสุ เอกเมโก มรณเมว สํวณฺเณติ. ตโต
ราชา "กึ เม อิเมหิ, อตฺถิ ภเณ มยฺหํ โยธา"ติ อาห. อถ "อหํ มหาราช
โยโธ, อหํ มหาราช โยโธ"ติ โยธสหสฺสํ อุฏฺฐหิ.
     ราชา "เอเต อุปปริกฺขิสฺสามี"ติ มหนฺตํ จิตกํ สชฺชาเปตฺวา อาห "มยา
ภเณ อิทํ สาหสํ กตํ, ตํ เม อมจฺจา ปฏิกฺโกสนฺติ, สฺวาหํ จิตกํ ปวิสิสฺสามิ,
โก มยา สทฺธึ ปวิสิสฺสติ, เกน มยฺหํ ชีวิตํ ปริจฺจตฺตนฺ"ติ. เอวํ วุตฺเต
ปญฺจสตา โยธา อุฏฺฐหึสุ "มยํ มหาราช ปวิสิสฺสามา"ติ. ตโต ราชา อิตเร
ปญฺจสเต อาห "ตุเมฺห ทานิ ตาตา กึ กริสฺสถา"ติ. เต อาหํสุ "นายํ
มหาราช ปุริสกาโร, อิตฺถิจริยา เอสา, อปิ จ มหาราเชน ปฏิรญฺโญ ทูโต
เปสิโต, เต มยํ เตน รญฺญา สทฺธึ ยุชฺฌิตฺวา มริสฺสามา"ติ. ตโต ราชา
"ปริจฺจตฺตํ ตุเมฺหหิ มม ชีวิตนฺ"ติ จตุรงฺคินึ เสนํ สนฺนยฺหิตฺวา เตน
โยธสหสฺเสน ปริวุโต คนฺตฺวา รชฺชสีมาย นิสีทิ.
     โสปิ ปฏิราชา ตํ ปวตฺตึ สุตฺวา "อเร โส ขุทฺทกราชา มม ทาสสฺสาปิ
นปฺปโหตี"ติ ทุสฺสิตฺวา ๑- สพฺพํ พลกายํ อาทาย ยุชฺฌิตุํ นิกฺขมิ. ขุทฺทกราชา
ตํ อพฺภุยฺยาตํ ทิสฺวา พลกายํ อาห "ตาตา ตุเมฺห น พหุกา, สพฺเพ
สมฺปิณฺฑิตฺวา อสิจมฺมํ คเหตฺวา สีฆํ อิมสฺส รญฺโญ ปุรโต อุชุกํ เอว
คจฺฉถา"ติ. เต ตถา อกํสุ. อถสฺส สา เสนา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา อนฺตรมทาสิ.
@เชิงอรรถ:  สี., อิ. วตฺวา.
เต ตํ ราชานํ ชีวคฺคาหํ คเหตฺวา อตฺตโน รญฺโญ "ตํ มาเรสฺสามี"ติ
อาคจฺฉนฺตสฺส อทํสุ. ปฏิราชา ตํ อภยํ ยาจิ. ราชา ตสฺส อภยํ ทตฺวา
สปถํ การาเปตฺวา อตฺตโน วเสน กตฺวา เตน สห อญฺญํ ราชานํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา
ตสฺส รชฺชสีมาย ฐตฺวา เปเสสิ "รชฺชํ วา เม เทตุ ยุทฺธํ วา"ติ. โส "อหํ
เอกยุทฺธมฺปิ น สหามี"ติ รชฺชํ นิยฺยาเทสิ. เอเตนุปาเยน สพฺเพ ราชาโน
คเหตฺวา อนฺเต พาราณสิราชานมฺปิ อคฺคเหสิ.
     โส เอกสตราชปริวุโต สกลชมฺพุทีปรชฺชํ อนุสาสนฺโต จินฺเตสิ "อหํ ปุพฺเพ
ขุทฺทโก อโหสึ, โสมฺหิ อิทานิ อตฺตโน ญาณสมฺปตฺติยา สกลชมฺพุทีปมณฺฑลสฺส
อิสฺสโร ราชา ชาโต. ตํ โข ปน เม ญาณํ โลกิยวีริยสมฺปยุตฺตํ, เนว นิพฺพิทาย
น วิราคาย สํวตฺตติ, ยนฺนูนาหํ อิมินา ญาเณน โลกุตฺตรธมฺมํ คเวเสยฺยนฺ"ติ.
ตโต พาราณสิรญฺโญ รชฺชํ ทตฺวา ปุตฺตทารญฺจ สกชนปเทเยว ฐเปตฺวา
สพฺพํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนํ อารภิตฺวา ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อตฺตโน
วีริยสมฺปตฺตึ ทีเปนฺโต อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ อารทฺธํ วีริยํ อสฺสาติ อารทฺธวีริโย. เตน อตฺตโน มหาวีริยตํ
ทสฺเสติ. ปรมตฺโถ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ปรมตฺถสฺส ปตฺติ ปรมตฺถปตฺติ, ตสฺสา
ปรมตฺถปตฺติยา. เอเตน วีริยารมฺเภน ปตฺตพฺพํ ผลํ ทสฺเสติ. อลีนจิตฺโตติ
เอเตน วีริยูปตฺถมฺภานํ จิตฺตเจตสิกานํ อลีนตํ ทสฺเสติ. อกุสีตวุตฺตีติ เอเตน
ฐานจงฺกมาทีสุ กายสฺส อนวสีทนํ ทสฺเสติ. ทฬฺหนิกฺกโมติ เอเตน "กามํ ตโจ
จ นฺหารุ จา"ติ ๑- เอวํ ปวตฺตํ ปทหนวีริยํ ทสฺเสติ, ยํ ตํ อนุปุพฺพสิกฺขาทีสุ
ปทหนฺโต "กาเยน เจว ปรมตฺถสจฺจํ สจฺฉิกโรตีติ ๒- วุจฺจติ. อถ วา เอเตน
มคฺคสมฺปยุตฺตํ วีริยํ ทสฺเสติ. ตมฺปิ ทฬฺหญฺจ ภาวนาปาริปูริคตตฺตา, นิกฺกโม
จ สพฺพโส ปฏิปกฺขา นิกฺขนฺตตฺตา, ตสฺมา ตํสมงฺคีปุคฺคโลปิ ทโฬฺห นิกฺกโม
อสฺสาติ "ทฬฺหนิกฺกโม"ติ วุจฺจติ. ถามพลูปปนฺโนติ มคฺคกฺขเณ กายถาเมน จ
@เชิงอรรถ:  ม.ม. ๑๓/๑๘๔/๑๕๙, องฺ. ทุก. ๒๐/๕/๕๐-๑, ขุ. มหา. ๒๙/๙๑๘/๕๘๔-๕.   สุตฺต. อ.
@๑/๑๒๑.
ญาณพเลน จ อุปปนฺโน. อถ วา ถามภูเตน ๑- พเลน อุปปนฺโน,
ถิรญาณพลูปปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ตสฺส วีริยสฺส วิปสฺสนาญาณสมฺปโยคํ
ทีเปนฺโต โยคปธานภาวํ สาเธติ. ปุพฺพภาคมชฺฌิมอุกฺกฏฺฐวีริยวเสน วา ตโยปิ
ปาทา โยเชตพฺพา. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                    อารทฺธวีริยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๒๕] ปฏิสลฺลานนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อิมิสฺสา คาถาย อาวรณคาถาย
ปนสฺสา ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา สลฺลานํ,
เอกมนฺตเสวิตา เอกีภาโว กายวิเวโกติ อตฺโถ. ฌานนฺติ ปจฺจนีกฌาปนโต
อารมฺมณลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ จิตฺตวิเวโก วุจฺจติ. ตตฺถ อฏฺฐ สมาปตฺติโย
นีวรณาทิปจฺจนีกฌาปนโต กสิณาทิอารมฺมณูปนิชฺฌานโต จ "ฌานนฺ"ติ วุจฺจติ.
วิปสฺสนามคฺคผลานิ สตฺตสญฺญาทิปจฺจนีกฌาปนโต ลกฺขณูปนิชฺฌานโต จ
"ฌานนฺ"ติ วุจฺจติ. อิธ ปน อารมฺมณูปนิชฺฌานเมว อธิปฺเปตํ. เอวเมตํ
ปฏิสลฺลานญฺจ ฌานญฺจ อริญฺจมาโน อชหมาโน อนิสฺสชฺชมาโน. ธมฺเมสูติ
วิปสฺสนูปเคสุ ปญฺจกฺขนฺธาทิธมฺเมสุ. นิจฺจนฺติ สตตํ สมิตํ อพฺโพกิณฺณํ.
อนุธมฺมจารีติ เต ๓- ธมฺเม อารพฺภ ปวตฺตเนน อนุคตํ วิปสฺสนาธมฺมํ
จรมาโน. อถ วา ธมฺเมสูติ เอตฺถ ธมฺมาติ นวโลกุตฺตรธมฺมา, เตสํ ธมฺมานํ
อนุโลโม ธมฺโมติ อนุธมฺโม, วิปสฺสนาเยตํ อธิวจนํ. ตตฺถ "ธมฺมานํ นิจฺจํ
อนุธมฺมจารี"ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วิภตฺติพฺยตฺตเยน "ธมฺเมสู"ติ วุตฺตํ
สิยา. อาทีนวํ สมฺมสิตา ภเวสูติ ตาย อนุธมฺมจาริตาสงฺขาตาย วิปสฺสนาย
@เชิงอรรถ:  อิ., ม. ถิรภูเตน.   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   อิ., ม. เต เต.
อนิจฺจาการาทิโทสํ ตีสุ ภเวสุ สมนุปสฺสนฺโต เอวํ อิมาย กายจิตฺตวิเวก-
สิขาปตฺตวิปสฺสนาสงฺขาตาย ปฏิปทาย อธิคโตติ วตฺตพฺโพ เอโก จเรติ เอวํ
โยชนา เวทิตพฺพา.
                     ปฏิสลฺลานคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๖] ตณฺหกฺขยนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
มหจฺจราชานุภาเวน นครํ ปทกฺขิณํ กโรติ. ตสฺส สรีรโสภาย อาวชฺชิตหทยา
สตฺตา ปุรโต คจฺฉนฺตาปิ นิวตฺติตฺวา ตเมว อุลฺโลเกนฺติ, ปจฺฉโต คจฺฉนฺตาปิ,
อุโภหิ ปสฺเสหิ คจฺฉนฺตาปิ. ปกติยา เอว หิ พุทฺธทสฺสเน ปุณฺณจนฺทสมุทฺทราชทสฺสเน
จ อติตฺโต โลโก. อถ อญฺญตรา กุฏุมฺพิยภริยาปิ อุปริปาสาทคตา สีหปญฺชรํ
วิวริตฺวา โอโลกยมานา อฏฺฐาสิ. ราชา ตํ ทิสฺวา ปฏิพทฺธจิตฺโต หุตฺวา อมจฺจํ
อาณาเปสิ "ชานาหิ ตาว ภเณ `อยํ อิตฺถี สสามิกา วา อสามิกา วา'ติ."
โส ญตฺวา "สสามิกา เทวา"ติ อาโรเจสิ. อถ ราชา จินฺเตสิ "อิมา
วีสติสหสฺสนาฏกิตฺถิโย เทวจฺฉราโย วิย มํ เอว เอกํ อภิรมาเปนฺติ, โส
ทานาหํ เอตาปิ อตุสฺสิตฺวา ปรสฺส อิตฺถิยา ตณฺหํ อุปฺปาเทสึ, สา อุปฺปนฺนา
อปายเมว อากฑฺฒตี"ติ ตณฺหาย อาทีนวํ "หนฺท นํ นิคฺคณฺหามี"ติ รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ตณฺหกฺขยนฺติ นิพฺพานํ, เอวํ ทิฏฺฐาทีนวาย วา ตณฺหาย อปฺปวตฺตึ.
อปฺปมตฺโตติ สาตจฺจการี สกฺกจฺจการี. อเนฬมูโคติ อลาลามุโข. อถ วา อเนโฬ
จ อมูโค จ, ปณฺฑิโต พฺยตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. หิตสุขสมฺปาปกํ สุตมสฺส อตฺถีติ
สุตวา, อาคมสมฺปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. สตีมาติ จิรกตาทีนํ อนุสฺสริตา.
สงฺขาตธมฺโมติ ธมฺมูปปริกฺขาย ปริญฺญาตธมฺโม. นิยโตติ อริยมคฺเคน
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
นิยตภาวปฺปตฺโต. ปธานวาติ สมฺมปฺปธานวีริยสมฺปนฺโน. อุปฺปฏิปาฏิยา เอส
ปาโฐ โยเชตพฺโพ. เอวเมว เตหิ อปฺปมาทาทีหิ สมนฺนาคโต นิยามสมฺปาปเกน
ปธาเนน ปธานวา, เตน ปธาเนน สมฺปตฺตนิยามโต นิยโต, ตโต อรหตฺตปฺปตฺติยา
สงฺขาตธมฺโม. อรหา หิ ปุน สงฺขาตพฺพาภาวโต "สงฺขาตธมฺโม"ติ วุจฺจติ. ยถาห
"เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา ปุถู อิธา"ติ. ๑- เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                     ตณฺหกฺขยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                        สีหาทิคาถาวณฺณนา ๒-
     [๑๒๗] สีโหวาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตรสฺส กิร พาราณสิรญฺโญ
ทูเร อุยฺยานํ โหติ, โส ปเคว ปฏฺฐาย อุยฺยานํ คจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค
ยานา โอรุยฺห อุทกฏฺฐานํ อุปคโต "มุขํ โธวิสฺสามี"ติ. ตสฺมึ จ ปเทเส สีหี
สีหโปตกํ ชเนตฺวา โคจราย คตา, ราชปุริโส ตํ ทิสฺวา "สีหโปตโก เทวา"ติ
อาโรเจสิ. ราชา "สีโห กิร กสฺสจิ น ภายตี"ติ ตํ อุปปริกฺขิตุํ เภริอาทีนิ
อาโกฏาเปสิ, สีหโปตโก ตํ สทฺทํ สุตฺวาปิ ตเถว สยิ. อถ ยาวตติยํ
อาโกฏาเปสิ. โส ตติยวาเร สีสํ อุกฺขิปิตฺวา สพฺพํ ปริสํ โอโลเกตฺวา ตเถว
สยิ. อถ ราชา "ยาวสฺส มาตา นาคจฺฉติ, ตาว คจฺฉามา"ติ วตฺวา คจฺฉนฺโต
จินฺเตสิ "ตทหุชาโตปิ สีหโปตโก น สนฺตสติ น ภายติ, กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ
ตณฺหาทิฏฺฐิปริตาสํ ฉฑฺเฑตฺวา น สนฺตเสยฺยํ น ภาเยยฺยนฺ"ติ. โส ตํ
อารมฺมณํ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เกวฏฺเฏหิ มจฺเฉ คเหตฺวา สาขาสุ พนฺธิตฺวา
ปสาริเต ชาเล วาตํ อสงฺคํเยว คจฺฉมานํ ทิสฺวา ตสฺมึ นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ
"กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ตณฺหาทิฏฺฐิโมหชาลํ ผาเลตฺวา เอวํ อสชฺชมาโน
คจฺเฉยฺยนฺ"ติ.
     อถ อุยฺยานํ คนฺตฺวา สิลาปฏฺฏโปกฺขรณิยา ตีเร นิสินฺโน วาตพฺภาหตานิ
ปทุมานิ โอนมิตฺวา อุทกํ ผุสิตฺวา วาตวิคเม ปุน ยถาฐาเน ฐิตานิ อุทเกน
@เชิงอรรถ:  ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๔๕/๕๓๒, ขุ. จูฬ. ๓๐/๙๓/๒๖ (สฺยา).   ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
อนุปลิตฺตานิ ทิสฺวา ตสฺมึ ๑- นิมิตฺตํ อคฺคเหสิ "กุทาสฺสุ นามาหมฺปิ ยถา
เอตานิ อุทเก ชาตานิ อุทเกน อนุปลิตฺตานิ ติฏฺฐนฺติ, เอวํ โลเก ชาโต
โลเกน อนุปลิตฺโต ติฏฺเฐยฺยนฺ"ติ. โส ปุนปฺปุนํ "ยถา สีโห วาโต ปทุมานิ,
เอวํ อสนฺตสนฺเตน อสชฺชมาเนน อนุปลิตฺเตน ภวิตพฺพนฺ"ติ จินฺเตตฺวา รชฺชํ
ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ สีโหติ จตฺตาโร สีหา ติณสีโห ปณฺฑุสีโห กาฬสีโห เกสรสีโหติ.
เตสํ เกสรสีโห อคฺคมกฺขายติ, โส อิธ อธิปฺเปโต. วาโต ปุรตฺถิมาทิวเสน
อเนกวิโธ. ปทุมํ รตฺตเสตาทิวเสน. เตสุ โย โกจิ วาโต ยํ กิญฺจิ ปทุมญฺจ
วฏฺฏติเยว. ตตฺถ ยสฺมา สนฺตาโส นาม อตฺตสิเนเหน โหติ, อตฺตสิเนโห จ
นาม ตณฺหาเลโป, โสปิ ทิฏฺฐิสมฺปยุตฺเตน วา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตน วา โลเภน
โหติ, โสปิ จ ตณฺหาเยว. สชฺชนํ ปน ตตฺถ อุปปริกฺขาทิวิรหิตสฺส โมเหน
โหติ, โมโห จ อวิชฺชา. ตตฺถ สมเถน ตณฺหาย ปหานํ, วิปสฺสนาย อวิชฺชาย.
ตสฺมา สมเถน อตฺตสิเนหํ ปหาย สีโหว สทฺเทสุ อนิจฺจทุกฺขาทีสุ อสนฺตสนฺโต,
วิปสฺสนาย โมหํ ปหาย วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธายตนาทีสุ  อสชฺชมาโน,
สมเถเนว โลภํ โลภสมฺปยุตฺตทิฏฺฐิญฺจ ปหาย, ปทุมํว โตเยน สพฺพภวโภคโลเภน
อลิปฺปมาโน. เอตฺถ จ สมถสฺส สีลํ ปทฏฺฐานํ, สมโถ สมาธิสฺส, สมาธิ
วิปสฺสนายาติ เอวํ ทฺวีสุ ๒- ธมฺเมสุ สิทฺเธสุ ตโย ขนฺธา สิทฺธาว โหนฺติ.
ตตฺถ สีลกฺขนฺเธน สูโร ๓- โหติ. โส สีโหว สทฺเทสุ อาฆาตวตฺถูสุ กุชฺฌิตุกามตาย
น สนฺตสติ, ปญฺญากฺขนฺเธน ปฏิวิทฺธสภาโว วาโตว ชาลมฺหิ ขนฺธาทิธมฺมเภเท
น สชฺชติ, สมาธิกฺขนฺเธน วีตราโค ปทุมํว โตเยน ราเคน น ลิปฺปติ.
     เอวํ สมถวิปสฺสนาหิ สีลสมาธิปญฺญากฺขนฺเธหิ จ ยถาสมฺภวํ ตณฺหาวิชฺชานํ
ติณฺณญฺจ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน อสนฺตสนฺโต อสชฺชมาโน อลิปฺปมาโน จ
เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมวาติ.
                      สีหาทิคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  สี. ตมฺปิ.   อิ., ม. ตีสุ.   สี. สุรโต.
                        ทาฐพลีคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๘] สีโห ยถาติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร พาราณสิราชา
ปจฺจนฺตํ กุปิตํ วูปสเมตุํ คามานุคามิมคฺคํ ฉฑฺเฑตฺวา อุชุํ อฏวิมคฺคํ คเหตฺวา
มหติยา เสนาย คจฺฉติ. เตน จ สมเยน อญฺญตรสฺมึ ปพฺพตปาเท สีโห
พาลสูริยาตปํ ตปฺปมาโน นิปนฺโน โหติ. ตํ ทิสฺวา ราชปุริสา รญฺโญ
อาโรเจสุํ. ราชา "สีโห กิร น สนฺตสตี"ติ เภริปณวาทิสทฺทํ การาเปสิ,
สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ทุติยมฺปิ การาเปสิ, สีโห ตเถว นิปชฺชิ. ตติยมฺปิ
การาเปสิ, ตทา "สีโห มม ปฏิสตฺตุ อตฺถี"ติ จตูหิ ปาเทหิ สุปฺปติฏฺฐิตํ
ปติฏฺฐหิตฺวา สีหนาทํ นทิ. ตํ สุตฺวา หตฺถาโรหาทโย หตฺถิอาทีหิ โอโรหิตฺวา
ติณคหนานิ ปวิฏฺฐา, หตฺถิอสฺสคณา ทิสาวิทิสา ปลาตา. รญฺโญ หตฺถีปิ
ราชานํ คเหตฺวา วนคหนานิ โปถยมาโน ปลายิ. ราชา ตํ สนฺธาเรตุํ
อสกฺโกนฺโต รุกฺขสาขาย โอลมฺพิตฺวา ปฐวึ ปติตฺวา เอกปทิกมคฺเคน คจฺฉนฺโต
ปจฺเจกพุทฺธานํ วสนฏฺฐานํ ปาปุณิ. ตตฺถ ปจฺเจกพุทฺเธ ปุจฺฉิ "อปิ ภนฺเต
สทฺทมสฺสุตฺถา"ติ. อาม มหาราชาติ. กสฺส สทฺทํ ภนฺเตติ. ปฐมํ เภริสงฺขาทีนํ,
ปจฺฉา สีหสฺสาติ. น ภายิตฺถ ภนฺเตติ. น มยํ มหาราช กสฺสจิ สทฺทสฺส
ภายามาติ. สกฺกา ปน ภนฺเต มยฺหมฺปิ เอทิสํ กาตุนฺติ. สกฺกา มหาราช สเจ
ปพฺพชิสฺสสีติ. ปพฺพชามิ ภนฺเตติ. ตโต นํ ปพฺพาเชตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว
อาภิสมาจาริกํ สิกฺขาเปสุํ. โสปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ
สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ สหนา จ หนนา จ สีฆชวตฺตา จ สีโห. เกสรสีโหว อิธ
อธิปฺเปโต. ทาฐา พลมสฺส อตฺถีติ ทาฐพลี. ปสยฺห อภิภุยฺยาติ อุภยํ
จารีสทฺเทน สห โยเชตพฺพํ ปสยฺหจารี อภิภุยฺยจารีติ ตตฺถ ปสยฺห นิคฺคเหตฺวา
จรเณน ปสยฺหจารี, อภิภวิตฺวา สนฺตาเสตฺวา วสีกตฺวา จรเณน อภิภุยฺยจารี.
สฺวายํ กายพเลน ปสยฺหจารี, เตชสา อภิภุยฺยจารี. ตตฺถ สเจ โกจิ วเทยฺย
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.
"กึ ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ, ตโต มิคานนฺติ สามิวจนํ อุปโยคตฺเถ กตฺวา
"มิเค ปสยฺห อภิภุยฺย จารี"ติ ปฏิวตฺตพฺพํ. ปนฺตานีติ ทูรานิ. เสนาสนานีติ
วสนฏฺฐานานิ. เสสํ วุตฺตนเยเนว สกฺกา ชานิตุนฺติ น วิตฺถาริตนฺติ.
                      ทาฐพลีคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------
                       อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา ๑-
     [๑๒๙] เมตฺตํ อุเปกฺขนฺติ กา อุปฺปตฺติ? อญฺญตโร กิร ราชา
เมตฺตาทิฌานลาภี อโหสิ. โส "ฌานสุขนฺตราโย รชฺชนฺ"ติ ฌานานุรกฺขณตฺถํ
รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ  อุทานคาถํ
อภาสิ.
     ตตฺถ "สพฺเพ สตฺตา สุขิตา ภวนฺตู"ติอาทินา นเยน หิตสุขูปนยนกามตา
เมตฺตา. "อโห วต อิมมฺหา ทุกฺขา มุจฺเจยฺยุนฺ"ติอาทินา นเยน อหิตทุกฺขา-
ปนยนกามตา กรุณา. "โมทนฺติ วต โภนฺโต สตฺตา, โมทนฺติ สาธุ สุฏฺฐู"ติอาทินา
นเยน หิตสุขาวิปฺปโยคกามตา มุทิตา. "ปญฺญายิสฺสนฺติ สเกน กมฺเมนา"ติ
สุขทุกฺขอชฺฌุเปกฺขนตา อุเปกฺขา. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน อุปฺปฏิปาฏิยา เมตฺตํ
วตฺวา อุเปกฺขา วุตฺตา, มุทิตา จ ปจฺฉา. วิมุตฺตินฺติ จตสฺโสปิ เอตา อตฺตโน
ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติโย. เตน วุตฺตํ "เมตฺตํ อุเปกฺขํ กรุณํ
วิมุตฺตึ อาเสวมาโน มุทิตญฺจ กาเล"ติ.
     ตตฺถ อาเสวมาโนติ ติสฺโส ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน, อุเปกฺขํ จตุตฺถชฺฌานวเสน,
ภาวยมาโน. ๒-  กาเลติ เมตฺตํ อาเสวิตฺวา ตโต วุฏฺฐาย กรุณํ, ตโต วุฏฺฐาย
มุทิตํ, ตโต อิตรโต วา นิปฺปีติกชฺฌานโต วุฏฺฐาย อุเปกฺขํ อาเสวมาโน
เอว "กาเล อาเสวมาโน"ติ วุจฺจติ, อาเสวิตุํ วา ผาสุกกาเล. สพฺเพน โลเกน
อวิรุชฺฌมาโนติ ทสสุ ทิสาสุ สพฺเพน สตฺตโลเกน อวิรุชฺฌมาโน. เมตฺตาทีนํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อยํ ปาโฐ น ทิสฺสติ.   ม. อาเสวมาโน.
หิ ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ, สตฺเตสุ จ วิโรธิภูโต ปฏิโฆ
วูปสมฺมติ. เตน วุตฺตํ "สพฺเพน โลเกน อวิรุชฺฌมาโน"ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป,
วิตฺถาโร ปน เมตฺตาทิกถา อฏฺฐสาลินิยา ธมฺมสงฺคหฏฺฐกถายํ ๑- วุตฺตา. เสสํ
วุตฺตสทิสเมวาติ.
                     อปฺปมญฺญาคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                           ----------
                        ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา
     [๑๓๐] ราคญฺจ โทสญฺจาติ กา อุปฺปตฺติ? ราชคหํ กิร นิสฺสาย
มาตงฺโค นาม ปจฺเจกพุทฺโธ วิหรติ สพฺพปจฺฉิโม ปจฺเจกพุทฺธานํ. อถ อมฺหากํ
โพธิสตฺเต อุปฺปนฺเน เทวตาโย โพธิสตฺตสฺส ปูชนตฺถาย อาคจฺฉนฺติโย ตํ
ทิสฺวา "มาริสา มาริสา พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน"ติ ภณึสุ. โส นิโรธา
วุฏฺฐหนฺโต ตํ สุตฺวา อตฺตโน ชีวิตกฺขยํ ทิสฺวา หิมวนฺเต มหาปปาโต นาม
ปพฺพโต ปจฺเจกพุทฺธานํ ปรินิพฺพานฏฺฐานํ, ตตฺถ อากาเสน คนฺตฺวา ปุพฺเพ
ปรินิพฺพุตปจฺเจกพุทฺธสฺส อฏฺฐิสงฺฆาตํ ปปาเต ปกฺขิปิตฺวา สิลาตเล นิสีทิตฺวา
อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ราคโทสโมหา อุรคสุตฺเต วุตฺตาว. สํโยชนานีติ ทส สํโยชนานิ,
ตานิ จ เตน เตน มคฺเคน สนฺทาลยิตฺวา. อสนฺตสํ ชีวิตสงฺขยมฺหีติ ชีวิตสงฺขโย
วุจฺจติ จุติจิตฺตสฺส ปริเภโท. ตสฺมึ จ ชีวิตสงฺขเย ชีวิตนิกนฺติยา ปหีนตฺตา
อสนฺตสนฺติ. เอตฺตาวตา โสปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อตฺตโน ทสฺเสตฺวา
คาถาปริโยสาเน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายีติ.
                     ชีวิตสงฺขยคาถาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
@เชิงอรรถ:  อภิ. อ. ๑/๒๔๗.
     [๑๓๑] ภชนฺตีติ กา อุปฺปตฺติ? พาราณสิยํ กิร อญฺญตโร ราชา
อาทิคาถาย วุตฺตปฺปการเมว ผีตํ รชฺชํ สมนุสาสติ, ตสฺส ขโร อาพาโธ
อุปฺปชฺชิ, ทุกฺขา เวทนา ปวตฺตนฺติ. วีสติสหสฺสิตฺถิโย ตํ ปริวาเรตฺวา
หตฺถปาทสมฺพาหนาทีนิ กโรนฺติ. อมจฺจา "น ทานายํ ราชา ชีวิสฺสติ, หนฺท
มยํ อตฺตโน สรณํ คเวสามา"ติ จินฺเตตฺวา อญฺญตรสฺส รญฺโญ สนฺติกํ
คนฺตฺวา อุปฏฺฐานํ ยาจึสุ. เต ตตฺถ อุปฏฺฐหนฺติเยว, น กิญฺจิ ลภนฺติ. ราชา
อาพาธา วุฏฺฐหิตฺวา ปุจฺฉิ "อิตฺถนฺนาโม จ อิตฺถนฺนาโม จ กุหินฺ"ติ. ตโต ตํ
ปวตฺตึ สุตฺวาว สีสํ จาเลตฺวา ตุณฺหี อโหสิ. เตปิ อมจฺจา "ราชา วุฏฺฐิโต"ติ
สุตฺวา ตตฺถ กิญฺจิ อลภมานา ปรเมน ปาริชุญฺเญน ปีฬิตา ปุนเทว อาคนฺตฺวา
ราชานํ วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ อฏฺฐํสุ. เตน จ รญฺญา "กุหึ ตาตา ตุเมฺห คตา"ติ
วุตฺตา อาหํสุ "เทวํ ทุพฺพลํ ทิสฺวา อาชีวิกภเยนมฺหา อสุกํ นาม ชนปทํ
คตา"ติ. ราชา สีสํ จาเลตฺวา จินฺเตสิ "ยนฺนูนาหํ ตเมว อาพาธํ ทสฺเสสฺสํ,
กึ ปุนปิ เอวํ กเรยฺยุํ, โน"ติ. โส ปุพฺเพ โรเคน ๑- ผุฏฺโฐ วิย พาฬฺหํ
เวทนํ ทสฺเสนฺโต คิลานาลยํ อกาสิ. อิตฺถิโย สมฺปริวาเรตฺวา ปุพฺพสทิสเมว
สพฺพํ อกํสุ. เตปิ อมจฺจา ตเถว ปุน พหุตรํ ชนํ คเหตฺวา ปกฺกมึสุ. เอวํ
ราชา ยาวตฺติยํ สพฺพํ ปุพฺพสทิสํ อกาสิ, เตปิ ตเถว ปกฺกมึสุ. ตโต จตุตฺถมฺปิ
เต อาคเต ทิสฺวา ราชา "อโห อิเม ทุกฺกรํ อกํสุ, เย มํ พฺยาธิตํ ปหาย
อนเปกฺขา ปกฺกมึสู"ติ นิพฺพินฺโน รชฺชํ ปหาย ปพฺพชิตฺวา วิปสฺสนฺโต
ปจฺเจกโพธึ สจฺฉิกตฺวา อิมํ อุทานคาถํ อภาสิ.
     ตตฺถ ภชนฺตีติ สรีเรน อลฺลียนฺตา ปยิรุปาสนฺติ. เสวนฺตีติ อญฺชลิกมฺมาทีหิ
กึ การปฏิสฺสาวิตาย จ ปริจรนฺติ. การณํ อตฺโถ เอเตสนฺติ การณตฺถา,
ภชนาย จ เสวนาย จ นาญฺญํ การณมตฺถิ. อตฺโถ เอว เนสํ การณํ, อตฺถเหตุ
เสวนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. นิกฺการณา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตาติ "อิโต กิญฺจิ
ลจฺฉามา"ติ เอวํ อตฺตปฏิลาภการเณน นิกฺการณา, เกวลํ:-
@เชิงอรรถ:  สี. สาภาวิกโรเคน.
         "อุปกาโร จ โย มิตฺโต      โย มิตฺโต สุขทุกฺขโก
         อตฺถกฺขายี จ โย มิตฺโต      โย มิตฺโต อนุกมฺปโก"ติ ๑-
เอวํ วุตฺเตน อริเยน มิตฺตภาเวน สมนฺนาคตา ทุลฺลภา อชฺช มิตฺตา.
อตฺตฏฺฐปญฺญาติ อตฺตนิ ฐิตา เอเตสํ ปญฺญา. อตฺตานเมว โอโลเกติ, น
อญฺญนฺติ อตฺโถ. "อตฺตตฺถปญฺญา"ติปิ ปาโฐ, ตสฺส อตฺตโน อตฺถเมว
โอโลเกติ, น ปรตฺถนฺติ อตฺโถ. "ทิฏฺฐตฺถปญฺญา"ติ อยมฺปิ กิร โปราณปาโฐ,
ตสฺส ๒- สมฺปติ ทิฏฺเฐเยว อตฺเถ เอเตสํ ปญฺญา, น อายตินฺติ อตฺโถ.
ทิฏฺฐธมฺมิกตฺถํเยว โอโลเกติ, น สมฺปรายิกตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. อสุจีติ อสุจินา
อนริเยน กายวจีมโนกมฺเมน สมนฺนาคตา.
     ขคฺควิสาณกปฺโปติ ขคฺเคน รุกฺขาทโย ฉินฺทนฺโต วิย สกสิงฺเคน
ปพฺพตาทโย จุณฺณวิจุณฺณํ กุรุมาโน วิจรตีติ ขคฺควิสาโณ. วิสสทิสา อาณาติ
วิสาณา. ขคฺคํ วิยาติ ขคฺคํ. ขคฺคํ วิสาณํ ยสฺส มิคสฺส โสยํ มิโค ขคฺควิสาโณ,
ตสฺส ขคฺควิสาณสฺส กปฺโป ขคฺควิสาณกปฺโป. ขคฺควิสาณสทิโส ปจฺเจกพุทฺโธ
เอโก อทุติโย อสหาโย จเรยฺย วิหเรยฺย วตฺเตยฺย ยเปยฺย ยาเปยฺยาติ อตฺโถ.
     [๑๓๒] วิสุทฺธสีลาติ วิเสเสน สุทฺธสีลา, จตุปาริสุทฺธิยา สุทฺธสีลา.
สุวิสุทฺธปญฺญาติ สุฏฺฐุ วิสุทฺธปญฺญา, ราคาทิวิรหิตตฺตา ปริสุทฺธมคฺคผล-
ปฏิสมฺภิทาทิปญฺญา. สมาหิตาติ สํ สุฏฺฐุ อาหิตา, สนฺติเก ฐปิตจิตฺตา.
ชาคริยานุยุตฺตาติ ชาครณํ ชาคโร, นิทฺทาติกฺกโมติ อตฺโถ. ชาครสฺส ภาโว ชาคริยํ,
ชาคริเย อนุยุตฺตา ชาคริยานุยุตฺตา. วิปสฺสกาติ "อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา"ติ
วิเสเสน ปสฺสนสีลา, วิปสฺสนํ ปฏฺฐเปตฺวา วิหรนฺตีติ อตฺโถ. ธมฺมวิเสสทสฺสีติ
ทสกุสลธมฺมานํ จตุสจฺจธมฺมสฺส นวโลกุตฺตรธมฺมสฺส วา วิเสเสน ปสฺสนสีลา.
มคฺคงฺคโพชฺฌงฺคคเตติ สมฺมาทิฏฺฐาทีหิ มคฺคงฺเคหิ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทีหิ
โพชฺฌงฺเคหิ คเต สมฺปยุตฺเต อริยธมฺเม. วิชญฺญาติ วิเสเสน ชญฺญา,
ชานนฺตาติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  ที. ปา. ๑๑/๒๖๕/๑๖๓.   สี., อิ. ตตฺถ.
     [๑๓๓] สุญฺญตาปฺปณิหิตญฺจานิมิตฺตนฺติ อนตฺตานุปสฺสนาวเสน สุญฺญตวิโมกฺขญฺจ
ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน อปฺปณิหิตวิโมกฺขญฺจ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน
อนิมิตฺตวิโมกฺขญฺจ. อาเสวยิตฺวาติ วฑฺเฒตฺวา. เย กตสมฺภารา ธีรา ชนา
ชินสาสนมฺหิ สาวกตฺตํ สาวกภาวํ น วชนฺติ น ปาปุณนฺติ, เต ธีรา กตสมฺภารา
สยมฺภู สยเมว ภูตา ปจฺเจกชินา ปจฺเจกพุทฺธา ภวนฺติ.
     [๑๓๔] กึ ภูตา? มหนฺตธมฺมา ปูริตมหาสมฺภารา พหุธมฺมกายา
อเนกธมฺมสภาวสรีรา. ปุนปิ กึ ภูตา? จิตฺติสฺสรา จิตฺตคติกา ฌานสมฺปนฺนาติ
อตฺโถ. สพฺพทุกฺโขฆติณฺณา สกลสํสารโอฆํ ติณฺณา อติกฺกนฺตา อุทคฺคจิตฺตา
โกธมานาทิกิเลสวิรหิตตฺตา โสมนสฺสจิตฺตา สนฺตมนาติ ๑- อตฺโถ. ปรมตฺถทสฺสี
ปญฺจกฺขนฺธทฺวาทสายตนทฺวตฺตึสาการสจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิวเสน ปรมตฺถํ อุตฺตมตฺถํ
ทสฺสนสีลา. อจลาภีตฏฺเฐน สีโหปมา สีหสทิสาติ อตฺโถ. ขคฺควิสาณกปฺปา
ขคฺควิสาณมิคสิงฺคสทิสา คณสงฺคณิกาภาเวนาติ อตฺโถ.
     [๑๓๕] สนฺตินฺทฺริยาติ จกฺขุนฺทฺริยาทีนํ สกสการมฺมเณ อปฺปวตฺตนโต ๒-
สนฺตสภาวอินฺทฺริยา. สนฺตมนาติ สนฺตจิตฺตา, นิกฺกิเลสภาเวน สนฺตสภาวจิตฺต-
สงฺกปฺปาติ อตฺโถ. สมาธีติ สุฏฺฐุ เอกคฺคจิตฺตา. ปจฺจนฺตสตฺเตสุ ปติปฺปจาราติ
ปจฺจนฺตชนปเทสุ สตฺเตสุ ทยากรุณาทีหิ ปติจรณสีลา. ทีปา ปรตฺถ อิธ วิชฺชลนฺตาติ
สกลโลกานุคฺคหกรเณน ปรโลเก จ อิธ โลเก จ วิชฺชลนฺตา ทีปา ปทีปสทิสาติ
อตฺโถ. ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ หิตาเมติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธา สตตํ สพฺพกาลํ
สกลโลกหิตาย ปฏิปนฺนาติ อตฺโถ.
     [๑๓๖] ปหีนสพฺพาวรณา ชนินฺทาติ เต ปจฺเจกพุทฺธา ชนานํ อินฺทา
อุตฺตมา กามจฺฉนฺทนีวรณาทีนํ สพฺเพสํ ปญฺจาวรณานํ ปหีนตฺตา ปหีนสพฺพาวรณา.
ฆนกญฺจนาภาติ รตฺตสุวณฺณชมฺโพนทสุวณฺณปภา สทิสอาภาวนฺตาติ อตฺโถ.
นิสฺสํสยํ โลกสุทกฺขิเณยฺยาติ เอกนฺเตน โลกสฺส สุทกฺขิณาย อคฺคทานสฺส
ปฏิคฺคเหตุํ อรหา ยุตฺตา, นิกฺกิเลสตฺตา สุนฺทรทานปฏิคฺคหณารหาติ ๓- อตฺโถ.
@เชิงอรรถ:  สี. อิ. สนฺตุฏฺฐจิตฺตาติ, ม. สนฺตุฏฺฐมนาติ.   สี., อิ.
@สกลารมฺมณปฺปวตฺตนโต.   สี. สตฺตานํ ทานปฏิคฺคหณารหาติ.
ปจฺเจกพุทฺธา สตตปฺปิตาเมติ อิเม ปจฺเจกญาณาธิคมา พุทฺธา สตตํ นิจฺจกาลํ
อปฺปิตา สุหิตา ปริปุณฺณา, สตฺตาหํ  นิราหาราปิ นิโรธสมาปตฺติผลสมาปตฺติวเสน
ปริปุณฺณาติ อตฺโถ.
     [๑๓๗] ปติเอกา ๑- วิสุํ สมฺมาสมฺพุทฺธโต วิสทิสา อญฺเญ อสาธารณพุทฺธา
ปจฺเจกพุทฺธา. อถ วา:-
         "อุปสคฺคา นิปาตา จ        ปจฺจยา จ อิเม ตโย
         เนเกเนกตฺถวิสยา          อิติ เนรุตฺติกา พฺรวุนฺ"ติ
วุตฺตตฺตา ปติสทฺทสฺส เอกอุปสคฺคตฺตา ปติ ปธาโน หุตฺวา สามิภูโต อเนเกสํ
ทายกานํ อปฺปมตฺตกมฺปิ อาหารํ ปฏิคฺคเหตฺวา สคฺคโมกฺขสฺส ปาปุณนโต. ตถา
หิ อนฺนภารสฺส ภตฺตภาคํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปสฺสนฺตสฺเสว ภุญฺชิตฺวา เทวตาหิ
สาธุการํ ทาเปตฺวา ตทเหว ตํ ทุคฺคตํ เสฏฺฐิฏฺฐานํ ปาเปตฺวา โกฏิสงฺขธนุปฺปาทเนน
จ, ขทิรงฺคารชาตเก มาเรน นิมฺมิตขทิรงฺคารกูโปปริอุฏฺฐิตปทุมกณฺณิกํ ๒- มทฺทิตฺวา
โพธิสตฺเตน ทินฺนํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว อากาสคมเนน
โส มนุสฺสุปฺปาทเนน จ, ปทุมวตีอคฺคมเหสีปุตฺตานํ มหาชนกรญฺโญ เทวิยา
อาราธเนน คนฺธมาทนโต อากาเสน อาคมฺม ทานปฏิคฺคหเณน มหาชนกโพธิสตฺตสฺส
จ เทวิยา จ โสมนสฺสุปฺปาทเนน จ, ตถา อพุทฺธุปฺปาเท ฉาตกภเย
สกลชมฺพุทีเป อุปฺปนฺเน พาราณสิเสฏฺฐิโน ฉาตกภยํ ปฏิจฺจ ปูเรตฺวา รกฺขิเต
สฏฺฐิสหสฺสโกฏฺฐาคาเร วีหโย เขเปตฺวา ภูมิยํ นิขาตธญฺญานิ จ จาฏิสหสฺเสสุ
ปูริตธญฺญานิ จ เขเปตฺวา สกลปาสาทภิตฺตีสุ มตฺติกาหิ มทฺทิตฺวา ลิมฺปิตธญฺญานิ
จ เขเปตฺวา ตทา นาฬิมตฺตเมวาวสิฏฺฐํ "อิทํ ภุญฺชิตฺวา อชฺช มริสฺสามา"ติ
จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา สยนฺตสฺส คนฺธมาทนโต เอโก ปจฺเจกพุทฺโธ อาคนฺตฺวา
เคหทฺวาเร อฏฺฐาสิ. เสฏฺฐิ ตํ ทิสฺวา ปสาทํ อุปฺปาเทตฺวา ชีวิตํ ปริจฺจชมาโน
ปจฺเจกพุทฺธสฺส ปตฺเต โอกิริ. ปจฺเจกพุทฺโธ วสนฏฺฐานํ คนฺตฺวา อตฺตโน
อานุภาเวน ปสฺสนฺตสฺเสว เสฏฺฐิสฺส ปญฺจปจฺเจกพุทฺธสเตหิ สห ปริภุญฺชิ.
@เชิงอรรถ:  สี. ปติ ปาฏิเยกฺกํ.   สี....ปทุมกิญฺชกฺขํ.
ตทา ภตฺตปจิตอุกฺขลึ ปิทหิตฺวา ฐเปสุํ. นิทฺทโมกฺกนฺตสฺส เสฏฺฐิโน ฉาตตฺเต
อุปฺปนฺเน โส วุฏฺฐหิตฺวา ภริยํ อาห "ภตฺเต อาจามกภตฺตมตฺตํ ๑- โอโลเกหี"ติ.
สุสิกฺขิตา สา "สพฺพํ ทินฺนํ นนู"ติ อวตฺวา อุกฺขลิยา ปิธานํ วิวริ. สา
อุกฺขลิ ตงฺขเณว สุมนปุปฺผมกุลสทิสสฺส สุคนฺธสาลิภตฺตสฺส ปูริตา อโหสิ. สา
จ เสฏฺฐิ จ สนฺตุฏฺฐา สยญฺจ สกลเคหวาสิโน จ สกลนครวาสิโน จ ภุญฺชึสุ.
ทพฺพิยา คหิตคหิตฏฺฐานํ ปุน ปูริตํ. สกลสฏฺฐิสหสฺสโกฏฺฐาคาเรสุ สุคนฺธสาลิโย
ปูเรสุํ. สกลชมฺพุทีปวาสิโน เสฏฺฐิสฺส เคหโตเยว ธญฺญพีชานิ คเหตฺวา สุขิตา
ชาตา. เอวมาทีสุ อเนกสตฺตนิกาเยสุ สุโขตรณปริปาลนสคฺคโมกฺขปาปเนสุ ๒-
ปติ สามิภูโต พุทฺโธติ ปจฺเจกพุทฺโธ. ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตานีติ ปจฺเจกพุทฺเธหิ
โอวาทานุสาสนีวเสน สุฏฺฐุ ภาสิตานิ กถิตานิ วจนานิ. จรนฺติ โลกมฺหิ
สเทวกมฺหีติ เทวโลกสหิเต สตฺตโลเก จรนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. สุตฺวา ตถา
เย น กโรนฺติ พาลาติ ตถารูปํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตวจนํ เย พาลา ชนา น
กโรนฺติ น มนสิ กโรนฺติ, เต พาลา ทุกฺเขสุ สํสารทุกฺเขสุ ปุนปฺปุนํ
อุปฺปตฺติวเสน จรนฺติ ปวตฺตนฺติ, ธาวนฺตีติ อตฺโถ.
     [๑๓๘] ปจฺเจกพุทฺธานํ สุภาสิตานีติ สุฏฺฐุ ภาสิตานิ จตุราปายโต
มุจฺจนตฺถาย ภาสิตานิ วจนานิ. กึ ภูตานิ? อวสฺสวนฺตํ ปคฺฆรนฺตํ ขุทฺทํ มธุํ
ยถา มธุรวจนานีติ อตฺโถ. เย ปฏิปตฺติยุตฺตา ปณฺฑิตชนาปิ ปฏิปตฺตีสุ
วุตฺตานุสาเรน ปวตฺตนฺตา ตถารูปํ มธุรวจนํ สุตฺวา วจนกรา ภวนฺติ, เต
ปณฺฑิตชนา สจฺจทสา จตุสจฺจทสฺสิโน สปญฺญา ปญฺญาสหิตา ภวนฺตีติ อตฺโถ. ๓-
     [๑๓๙] ปจฺเจกพุทฺเธหิ ชิเนหิ ภาสิตาติ กิเลเส ชินนฺติ ชินึสูติ
ชินา, เตหิ ชิเนหิ ปจฺเจกพุทฺเธหิ วุตฺตา ภาสิตา กถิตา กถา อุฬารา
โอชวนฺตา ปากฏา สนฺติ ปวตฺตนฺติ. ตา, กถา สกฺยสีเหน สกฺยราชวํสสีเหน
โคตเมน ตถาคเตน อภินิกฺขมิตฺวา พุทฺธภูเตน นรุตฺตเมน นรานํ อุตฺตเมน
@เชิงอรรถ:  สี. ฌามกภตฺตมตฺตํ.   สี., อิ....ปาปุณเนสุ.
@ สี. เต ตถารูปํ มธุรวจนํ สุตฺวาเยว ปณฺฑิตาว ชนา สมถวิปสฺสนาสงฺขาตาสุ
@ปฏิปตฺตีสุ ยุตฺตา ปฏิปนฺนา, เต ปณฺฑิตชนา สปญฺญา สุนฺทรปญฺญา สจฺจทสฺสิโน
@ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
เสฏฺเฐน ปกาสิตา ปากฏีกตา เทสิตาติ สมฺพนฺโธ. กิมตฺถนฺติ อาห
"ธมฺมวิชานนตฺถนฺ"ติ. นวโลกุตฺตรธมฺมํ วิเสเสน ชานาปนตฺถนฺติ อตฺโถ.
     [๑๔๐] โลกานุกมฺปาย อิมานิ เตสนฺติ โลกานุกมฺปตาย โลกสฺส
อนุกมฺปํ ปฏิจฺจ อิมานิ วจนานิ อิมา คาถาโย เตสํ ปจฺเจกพุทฺธานํ วิกุพฺพิตานิ
วิเสเสน กุพฺพิตานิ ภาสิตานีติ อตฺโถ. สํเวคสงฺคมติวฑฺฒนตฺถนฺติ ปณฺฑิตานํ
สํเวควฑฺฒนตฺถญฺจ อสงฺควฑฺฒนตฺถํ เอกีภาววฑฺฒนตฺถญฺจ มติวฑฺฒนตฺถํ
ปญฺญาวฑฺฒนตฺถญฺจ สยมฺภุสีเหน อนาจริยเกน หุตฺวา สยเมว ภูเตน ชาเตน
ปฏิวิทฺเธน สีเหน อภีเตน โคตเมน สมฺมาสมฺพุทฺเธน อิมานิ วจนานิ
ปกาสิตานิ, อิมา คาถาโย ปกาสิตา วิวริตา อุตฺตานีกตาติ อตฺโถ. อิตีติ
ปริสมาปนตฺเถ นิปาโต.
                  อิติ วิสุทฺธชนวิลาสินิยา อปทานฏฺฐกถาย
                    ปจฺเจกพุทฺธาปทานวณฺณนา สมตฺตา.
                        ----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๔๙ หน้า ๑๕๑-๒๔๘. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=49&A=3800&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=49&A=3800&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=32&i=2              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=32&A=147              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=32&A=197              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=32&A=197              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๒ http://84000.org/tipitaka/read/?index_32

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]