อรรถกถาเล่มที่ ๕๑ ภาษาบาลีอักษรไทย
 พุทฺธ.อ. (มธุรตฺถ.)

                        ๖. สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา
     เอวํ เอกปฺปกาเรเนว ทสสหสฺสิโลกธาตุํ เอกนฺธการํ กตฺวา ตสฺมึ
ภควติ ปรินิพฺพุเต ตสฺส อปรภาเค นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ มนุสฺเสสุ อนุกฺกเมน
ปริหายิตฺวา ทสวสฺเสสุ ชาเตสุ ๒- ปุน วฑฺฒิตฺวา อนุกฺกเมน อสงฺเขฺยยฺยายุกา
หุตฺวา ปุน ปริหายิตฺวา นวุติวสฺสสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ สุมโน นาม โพธิสตฺโต
ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา เมขลนคเร สุทตฺตสฺส
นาม รญฺโ กุเล สิริมาย นาม เทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ อคฺคเหสิ.
ปาฏิหาริยานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว.
     โส อนุกฺกเมน วุทฺธิปฺปตฺโต สิริวฑฺฒนโสมวฑฺฒนอิทฺธิวฑฺฒนนามเธยฺเยสุ
ตีสุ ปาสาเทสุ เตสฏฺิยา นาฏกิตฺถิสตสหสฺเสหิ ปริจาริยมาโน สุรยุวตีหิ
ปริจาริยมาโน เทวกุมาโร วิย นววสฺสสหสฺสานิ ทิพฺพสุขสทิสํ วิสยสุขมนุภวมาโน
วฏํสิกาย นาม เทวิยา อนุปมํ นาม นิรุปมํ ปุตฺตํ ชเนตฺวา จตฺตาริ นิมิตฺตานิ
ทิสฺวา หตฺถิยาเนน นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ ปน ปพฺพชนฺตํ ตึสโกฏิโย
อนุปพฺพชึสุ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี.,อิ. ตมคตํ      ๒ สี.,อิ. อติกฺกนฺเตสุ อนฺตรกปฺเปสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๖.
     โส เตหิ ปริวุโต ทสมาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย
อโนมนิคเม อโนมเสฏฺิโน ธีตาย อนุปมาย นาม ทินฺนํ ปกฺขิตฺตทิพฺโพชํ
ปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา สาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา อนุปมาชีวเกน ทินฺนา
อฏฺ ติณมุฏฺิโย คเหตฺวา นาคโพธึ อุปคนฺตฺวา ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อฏฺหิ
ติณมุฏฺีหิ ตึสหตฺถวิตฺถตํ ติณสนฺถรํ กตฺวา ตตฺถ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทิ.
ตโต มารพลํ วิธมิตฺวา สพฺพญฺุตญฺาณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา "อเนกชาติสํสารํ
ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ ๑- อุทานํ อุทาเนสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑] "มงฺคลสฺส อปเรน        สุมโน นาม นายโก
           สพฺพธมฺเมหิ อสโม        สพฺพสตฺตานมุตฺตโม"ติ.
     ตตฺถ มงฺคลสฺส อปเรนาติ มงฺคลสฺส ภควโต อปรภาเค. สพฺพธมฺเมหิ
อสโมติ สพฺเพหิปิ สีลสมาธิปญฺาธมฺเมหิ อสโม อสทิโส.
     สุมโน กิร ภควา โพธิสมีเปเยว สตฺตสตฺตาหานิ วีตินาเมตฺวา
ธมฺมเทสนตฺถํ พฺรหฺมายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา "กสฺส นุ โข อหํ ปมํ ธมฺมํ
เทเสยฺยนฺ"ติ ๒- อุปธาเรนฺโต อตฺตนา สห ปพฺพชิตานํ ตึสโกฏิโย จ อตฺตโน
กนิฏฺภาติกํ เวมาติกํ สรณกุมารญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตมาณวกญฺจ
อุปนิสฺสยสมฺปนฺเน ทิสฺวา "เอเตสํ ปมํ ธมฺมํ เทเสยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา
หํสราชา วิย คคนปเถน เมขลุยฺยาเน โอตริตฺวา อุยฺยานปาลํ เปเสตฺวา อตฺตโน
กนิฏฺภาติกํ สรณกุมารญฺจ ปุโรหิตปุตฺตํ ภาวิตตฺตกุมารญฺจ ปกฺโกสาเปตฺวา
เตสํ ปริวารภูตา เตสํ ปริวารภูตา สตฺตตฺตึสโกฏิโย อตฺตนา สห ปพฺพชิตา
ตึสโกฏิโย จ อญฺเ จ พหู เทวมนุสฺสโกฏิโย จาติ เทวํ โกฏิสตสหสฺสํ
ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตเนน ธมฺมามตํ ปาเยสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ธ. ๒๕/๑๕๓ อาทิ/๔๔
@๒ วิ.มหา. ๔/๑๐/๑๐, ที.มหา. ๑๐/๗๒/๓๕, ม.มู. ๑๒/๒๘๔/๒๔๕, ม.ม. ๑๓/๓๔๐/๓๒๒
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๗.
       [๒] "ตทา อมตเภรึ โส ๑-      อาหนี เมขเล ปุเร
           ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ           นวงฺคํ ชินสาสนนฺ"ติ.
     ตตฺถ อมตเภรินฺติ อมตาธิคมาย นิพฺพานาธิคมาย เภรึ. อาหนีติ วาทยิ,
ธมฺมํ เทเสสีติ อตฺโถ. สายํ อมตเภรี นาม อมตปริโยสานํ นวงฺคํ พุทฺธวจนํ.
เตเนวาห "ธมฺมสงฺขสมายุตฺตํ, นวงฺคํ ชินสาสนนฺ"ติ. ตตฺถ ธมฺมสงฺขสมายุตฺตนฺติ
จตุสจฺจธมฺมกถาสงฺขวรสมายุตฺตํ.
     สุมโน ปน โลกนายโก อภิสมฺโพธึ ปาปุณิตฺวา ปฏิญฺานุรูปํ ปฏิปทํ
ปฏิปชฺชมาโน มหาชนสฺส ภวพนฺธนโมกฺขตฺถาย กุสลรตนสฺส กิเลสโจเรหิ
วิลุปฺปมานสฺส ปริตฺตานตฺถํ สีลวิปุลปาการํ สมาธิปริขาปริวาริตํ วิปสฺสนา-
าณทฺวารํ สติสมฺปชญฺทฬฺหกวาฏํ สมาปตฺติมณฺฑปาทิปฏิมณฺฑิตํ โพธิปกฺขิยชนสมากุลํ
อมตวรนครํ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๓] "นิชฺชินิตฺวา ๒- กิเลเส โส    ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ
           มาเปสิ นครํ สตฺถา          สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมนฺ"ติ.
     ตตฺถ นิชฺชินิตฺวาติ วิชินิตฺวา อภิภุยฺย, กิเลสาภิสงฺขารเทวปุตฺตมาเร
วิทฺธํเสตฺวาติ อตฺโถ. โสติ โส สุมโน ภควา. "วิชินิตฺวา กิเลเสหี"ติปิ ปาโ.
ตตฺถ หิกาโร ปทปูรณมตฺเต นิปาโต. ปตฺวาติ อธิคนฺตฺวา. "ปตฺโต"ติปิ ปาโ.
นครนฺติ นิพฺพานนครํ. สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมนฺติ สทฺธมฺมสงฺขาตํ ปุรวเรสุ อุตฺตมํ
เสฏฺ ปธานภูตํ. อถ วา สทฺธมฺมมเยสุ ปุเรสุ ปวเรสุ อุตฺตมํ สทฺธมฺมปุรวรุตฺตมํ.
ปุริมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป "นครนฺ"ติ ตสฺเสว เววจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิวิทฺธธมฺม-
สภาวานํ เสกฺขาเสกฺขานํ อริยปุคฺคลานํ ปติฏฺานํ โคจรนิวาสฏฺเน นิพฺพานํ
"นครนฺ"ติ วุจฺจติ. ตสฺมึ ปน สทฺธมฺมวรนคเร โส สตฺถา อวิจฺฉินฺนํ อกุฏิลํ
อุชุํ ปุถุลญฺจ วิตฺถตญฺจ สติปฏฺานมยํ มหาวีถึ มาเปสิ. เตน วุตฺตํ:-
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อมตเภริโย       ๒ ปาฬิ. วิชินิตฺวา, อิ. ชินิตฺวา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๘.
       [๔] "นิรนฺตรํ อกุฏิลํ         อุชุํ วิปุลวิตฺถตํ
           มาเปสิ โส มหาวีถึ      สติปฏฺานวรุตฺตมนฺ"ติ.
     ตตฺถ นิรนฺตรนฺติ กุสลชวนสญฺจรณานนฺตรภาวโต นิรนฺตรํ. อกุฏิลนฺติ
กุฏิลภาวกรโทสวิรหิตโต อกุฏิลํ. อุชุนฺติ อกุฏิลตฺตาว อุชุํ. ปุริมปทสฺเสว
อตฺถทีปกมิทํ วจนํ. วปุลวิตฺถตนฺติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ ปุถุลวิตฺถตํ,
ปุถุลวิตฺถตภาโว โลกิยโลกุตฺตรสติปฏฺานวเสน ทฏฺพฺโพ. มหาวีถินฺติ
มหามคฺคํ. สติปฏฺานวรุตฺตมนฺติ สติปฏฺานญฺจ ตํ วเรสุ อุตฺตมญฺจาติ
สติปฏฺานวรุตฺตมํ. อถ วา วรํ สติปฏฺานมยํ อุตฺตมวีถินฺติ อตฺโถ.
     อิทานิ ตสฺส นิพฺพานมหานครสฺส ตสฺสํ สติปฏฺานวีถิยํ จตฺตาริ
สามญฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ฉ อภิญฺา อฏฺ สมาปตฺติโยติ อิมานิ
มหคฺฆรตนานิ อุโภสุ ปสฺเสสุ ธมฺมาปเณ ปสาเรสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๕] "ผเล จตฺตาริ สามญฺเ    จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา
           ฉฬภิญฺาฏฺสมาปตฺตี       ปสาเรสิ ตตฺถ วีถิยนฺ"ติ.
     อิทานิ ภควา อิมานิ รตนภณฺฑานิ เย ปน อปฺปมตฺตา สติมนฺโต
ปณฺฑิตา หิริโอตฺตปฺปวีริยาทีหิ สมนฺนาคตา, เต อาทิยนฺตีติ เตสํ รตนานํ
หรณูปายํ ทสฺเสนฺโต:-
       [๖] "เย อปฺปมตฺตา อขิลา     หิริวีริเยหุปาคตา
           เต เต อิเม คุณวเร      อาทิยนฺติ ยถาสุขนฺ"ติ
อาห.
     ตตฺถ เยติ อนิยมุทฺเทโส. อปฺปมตฺตาติ ปมาทสฺส ปฏิปกฺขภูเตน สติยา
อวิปฺปวาสลกฺขเณน อปฺปมาเทน สมนฺนาคตา. อขิลาติ ปญฺจเจโตขิลรหิตา. หิริวีริเยหุ-
ปาคตาติ กายทุจฺจริตาทีหิ หิรียตีติ หิรี, ลชฺชาเยตํ อธิวจนํ. วีรสฺส ภาโว
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๒๙.
วีริยํ, ตํ อุสฺสาหลกฺขณํ. เตหิ หิริวีริเยหิ อุปาคตา สมนฺนาคตา ภพฺพปุคฺคลา.
เตติ อิทํ ปุพฺเพ อนิยมุทฺเทสสฺส นิยมุทฺเทโส. ปุน เตติ วุตฺตปฺปกาเร
คุณรตนวิเสเส เต กุลปุตฺตา อาทิยนฺติ ปฏิลภนฺติ อธิคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. สพฺพํ
ปน สุมโน ภควา กตวิทิตมโน ธมฺมเภรึ อาหนิตฺวา ธมฺมนครํ มาเปตฺวา
อิมินา นเยน ปมเมว สตสหสฺสโกฏิโย โพเธสิ. อยํ ปโม อภิสมโย
อโหสิ. ๑- เตน วุตฺตํ:-
       [๗] "เอวเมเตน โยเคน       อุทฺธรนฺโต มหาชนํ
           โพเธสิ ปมํ สตฺถา        โกฏิสตสหสฺสิโย"ติ.
     ตตฺถ อุทฺธรนฺโตติ สํสารสาครโต อริยมคฺคนาวาย สมุทฺธรนฺโต.
โกฏิสตสหสฺสิโยติ สตสหสฺสโกฏิโยติ อตฺโถ. วิปริยาเยน นิทฺทิฏฺ.
     ยทา ปน สุมโน โลกนายโก สุนนฺทวตีนคเร อมฺพรุกฺขมูเล ติตฺถิยมทมานมทฺทนํ
ยมกปาฏิหาริยํ กตฺวา สตฺตานํ โกฏิสหสฺสํ ๒- ธมฺมามตํ ปาเยสิ.
อยํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๘] "ยมฺหิ กาเล มหาวีโร      โอวที ติตฺถิเย คเณ
           โกฏิสตสหสฺสานิ ๓-        ทุติเย ธมฺมเทสเน"ติ.
     ตตฺถ ติตฺถิเย คเณติ ติตฺถิยภูเต คเณ, ติตฺถิยานํ คเณ วา "ติตฺถิเย
อภิมทฺทนฺโต, พุทฺโธ ธมฺมมเทสยี"ติ ปนฺติ เกจิ.
     ยทา ปน ทสสุ จกฺกวาฬสหสฺเสสุ เทวตา อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ สนฺนิปติตฺวา
มนุสฺสา จ นิโรธกถํ สมุฏฺาเปสุํ "กถํ นิโรธํ สมาปชฺชนฺติ, กถํ นิโรธสมาปนฺนา
โหนฺติ, กถํ นิโรธา วุฏฺหนฺตี"ติ. เอวํ สมาปชฺชอธิฏฺานวุฏฺานาทีสุ วินิจฺฉยํ
กาตุํ อสกฺโกนฺตา สห มนุสฺเสหิ ฉสุ กามาวจรเทวโลเกสุ เทวา จ นวสุ
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อยํ ปโม อภิสมโย อโหสีติ อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๒ ม. โกฏิสตสหสฺสํ      ๓ ฉ. โกฏิสหสฺสาภิสมึสุ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๐.
พฺรหฺมโลเกสุ พฺรหฺมาโน จ เทฺวฬฺหกชาตา ทฺวิธา อเหสุํ. ตโต นรสุนฺทเรน
อรินฺทเมน นาม รญฺา สทฺธึ สายนฺหสมเย สุมนทสพลํ สพฺพโลกนาถํ
อุปสงฺกมึสุ. อุปสงฺกมิตฺวา อรินฺทโม ราชา ภควนฺตํ นิโรธปญฺหํ ปุจฺฉิ. ตโต
ภควตา นิโรธปเญฺห วิสฺสชฺชิเต นวุติปาณโกฏิสหสฺสานํ ธมฺมาภิสมโย อยํ
ตติโย อภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๙]  "ยทา เทวา มนุสฺสา จ     สมคฺคา เอกมานสา
            นิโรธปญฺหํ ปุจฺฉึสุ          สํสยญฺจาปิ มานสํ.
       [๑๐] ตทาปิ ธมฺมเทสเน         นิโรธปริทีปเน
            นวุติโกฏิสหสฺสานํ          ตติยาภิสมโย อหู"ติ.
     ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต ตโย สาวกสนฺนิปาตา อเหสุํ. ตตฺถ
ปมสนฺนิปาเต เมขลนครํ อุปนิสฺสาย วสฺสํ วสิตฺวา ปมปวารณาย อรหนฺตานํ
โกฏิสหสฺเสน เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิเตน สทฺธึ ภควา ปวาเรสิ, อยํ
ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. อถาปเรน สมเยน สงฺกสฺสนครสฺสาวิทูเร
อรินฺทมราชกุสลพลนิพฺพตฺเต โยชนปฺปมาเณ กนกปพฺพเต นิสินฺโน สรทสมยรุจิร-
กรนิกโร ทิวสกโร วิย ยุคนฺธรปพฺพเต มุนิวรทิวสกโร อรินฺทมราชานํ ปริวาเรตฺวา
อาคตานํ ปริสานํ นวุติโกฏิสหสฺสานิ ทเมตฺวา สพฺเพ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย
ปพฺพาเชตฺวา ตสฺมึเยว ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริวุโต จตุรงฺคสนฺนาคเต
สนฺนิปาเต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ. อยํ ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน
สกฺโก เทวราชา สุคตทสฺสนตฺถาย อุปสงฺกมิ, ตทา สุมโน ภควา อสีติยา
อรหนฺตโกฏิสหสฺเสหิ ปริวุโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, อยํ ตติโย สนฺนิปาโต
อโหสิ. เตน วุตฺตํ:-
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๑.
       [๑๑] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ      สุมนสฺส มเหสิโน
            ขีณาสวานํ วิมลานํ         สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ.
       [๑๒] วสฺสํ วุฏฺสฺส ภควโต       อภิฆุฏฺเ ปวารเณ
            โกฏิสตสหสฺเสหิ           ปวาเรสิ ตถาคโต.
       [๑๓] ตโตปรํ สนฺนิปาเต         วิมเล กญฺจนปพฺพเต
            นวุติโกฏิสหสฺสานํ          ทุติโย อาสิ สมาคโม.
       [๑๔] ยทา สกฺโก เทวราชา      พุทฺธทสฺสนุปาคมิ
            อสีติโกฏิสหสฺสานํ          ตติโย อาสิ สมาคโม"ติ.
     ตตฺถ อภิฆุฏฺเ ปวารเณติ ลิงฺควิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ, อภิฆุฏฺาย
ปวารณายาติ อตฺโถ. ตโตปรนฺติ ตโต อปรภาเค. กญฺจนปพฺพเตติ กนกมเย
ปพฺพเต. พุทฺธทสฺสนุปาคมีติ พุทฺธทสฺสนตฺถมุปาคมิ. ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต
อตุโล นาม นาคราชา อโหสิ มหิทฺธิโก มหานุภาโว. โส "โลเก พุทฺโธ
อุปฺปนฺโน"ติ สุตฺวา าติคณปริวุโต สกภวนา นิกฺขมิตฺวา โกฏิสตสหสฺส-
ภิกฺขุปริวารสฺส สุมนสฺส ภควโต ทิพฺเพหิ ตุริเยหิ อุปหารํ กาเรตฺวา มหาทานํ
ปวตฺเตตฺวา ปจฺเจกทุสฺสยุคานิ ทตฺวา สรเณสุ ปติฏฺาสิ. โสปิ นํ สตฺถา
"อนาคเต พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:-
       [๑๕] "อหนฺเตน สมเยน         นาคราชา มหิทฺธิโก
            อตุโล นาม นาเมน        อุสฺสนฺนกุสลสญฺจโย. ๑-
       [๑๖] ตทาหํ นาคภวนา          นิกฺขมิตฺวา สาติภิ
            นาคานํ ทิพฺพตุริเยหิ        สสํฆํ ชินมุปฏฺหึ.
       [๑๗] โกฏิสตสหสฺสานิ ๒-        อนฺนปาเนน ตปฺปยึ
            ปจฺเจกทุสฺสยุคํ ทตฺวา       สรณํ ตมุปาคมึ.
@เชิงอรรถ: ๑ ปาฬิ. อุปฺปนฺนกุสลสญฺจโย      ๒ ฉ.ม. โกฏิสตสหสฺสานํ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๒.
       [๑๘] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ     สุมโน โลกนายโก
            อปริเมยฺยิโต กปฺเป        อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ
            ๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา    นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ๑-
       [๑๙] ปธานํ ปทหิตฺวาน          กตฺวา ทุกฺกรการิกํ
            อชปาลรุกฺขมูลสฺมึ          นิสีทิตฺวา ตถาคโต
            ตตฺถ ปายาสํ ปคฺคยฺห       เนรญฺชรมุเปหิติ.
            เนรญฺชราย ตีรมฺหิ         ปายาสํ อทิ โส ชิโน
            ปฏิยตฺตวรมคฺเคน          โพธิมูลมฺหิ เอหิติ.
            ตโต ปทกฺขิณํ กตฺวา        โพธิมณฺฑํ อนุตฺตรํ
            อสฺสตฺถรุกฺขมูลมฺหิ          พุชฺฌิสฺสติ มหายโส.
            อิมสฺส ชนิกา มาตา        มายา นาม ภวิสฺสติ
            ปิตา สุทฺโธทโน นาม       อยํ เหสฺสติ โคตโม.
            อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา
            โกลิโต อุปติสฺโส จ        อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวกา
            อานนฺโท นามุปฏฺาโก      อุปฏฺิสฺสติมํ ชินํ.
            เขมา อุปฺปลวณฺณา จ       อคฺคา เหสฺสนฺติ สาวิกา
            อนาสวา วีตราคา         สนฺตจิตฺตา สมาหิตา.
            โพธิ ตสฺส ภควโต         อสฺสตฺโถติ ปวุจฺจติ
            จิตฺโต จ หตฺถาฬวโก       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺกา.
            นนฺทมาตา จ อุตฺตรา       อคฺคา เหสฺสนฺตุปฏฺิกา
            อายุ วสฺสสตํ ตสฺส         โคตมสฺส ยสสฺสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๓.
            อิทํ สุตฺวาน วจนํ          อสมสฺส มเหสิโน
            อาโมทิตา นรมรู          พุทฺธวีชํ กิร อยํ.
            อุกฺกุฏฺิสทฺทา วตฺตนฺติ       อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ จ
            กตญฺชลี นมสฺสนฺติ          ทสสหสฺสี สเทวกา.
            ยทิมสฺส โลกนาถสฺส        วิรชฺชิสฺสาม สาสนํ
            อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ.
            ยถา มนุสฺสา นทึ ตรนฺตา    ปฏิติตฺถํ วิรชฺฌิย
            เหฏฺาติตฺถํ คเหตฺวาน      อุตฺตรนฺติ มหานทึ.
            เอวเมว อยํ สพฺเพ        ยทิ มุญฺจามิมํ ชินํ
            อนาคตมฺหิ อทฺธาเน        เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. ๑-
ยถา โกณฺฑญฺพุทฺธวํเส, เอวํ อฏฺารส คาถา ๒- วิตฺถาเรตพฺพาติ.
       [๒๐] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา        ภิยฺโย จิตฺตํ ปสาทยึ
            อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ         ทสปารมิปูริยา"ติ.
     ตสฺส ปน สุมนสฺส ภควโต เมขลํ นาม นครํ อโหสิ, สุทตฺโต นาม
ราชา ปิตา, สิริมา นาม เทวี มาตา, สรโณ จ ภาวิตตฺโต จ เทฺว
อคฺคสาวกา, อุเทโน นามุปฏฺาโก, โสณา จ อุปโสณา จ เทฺว อคฺคสาวิกา,
นาครุกฺโข โพธิ, นวุติหตฺถุพฺเพธํ สรีรํ, นวุติเยว วสฺสสหสฺสานิ อายุปฺปมาณํ
อโหสิ, วฏํสิกา นามสฺส มเหสี เทวี, อนูปโม นาม ปุตฺโต อโหสิ, หตฺถิยาเนน
นิกฺขมิ. อุปฏฺาโก องฺคราชา. องฺคาราเม วสีติ. เตน วุตฺตํ:-
       [๒๑] "นครํ เมขลํ นาม         สุทตฺโต ขตฺติโย
            สิริมา นาม ชนิกา         สุมนสฺส มเหสิโน.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. (๑๙) ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ เหสฺสาม สมฺมุขา อิมนฺติ ปาา น ทิสฺสนฺติ
@๒ ฉ.ม. อฏฺ คาถา
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๔.
       [๒๒] นววสฺสสหสฺสานิ           อคารํ อชฺฌาสิ โส ๑-
            จนฺโท สุจนฺโท วฏํโส จ     ตโย ปาสาทมุตฺตมา.
       [๒๓] เตสฏฺิสตสหสฺสานิ         นาริโย สมลงฺกตา
            วฏํสิกา นาม นารี         อนูปโม นาม อตฺรโช.
       [๒๔] นิมิตฺเต จตุโร ทิสฺวา       หตฺถิยาเนน นิกฺขมิ
            อนูนทสมาสานิ            ปธานํ ปทหี ชิโน.
       [๒๕] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต     สุมโน โลกนายโก
            วตฺติ จกฺกํ มหาวีโร        เมขเล ปุรมุตฺตเม.
       [๒๖] สรโณ ภาวิตตฺโต จ        อเหสุํ อคฺคสาวกา
            อุเทโน นามุปฏฺาโก       สุมนสฺส มเหสิโน.
       [๒๗] โสณา จ อุปโสณา จ       อเหสุํ อคฺคสาวิกา
            โสปิ พุทฺโธ อมิตยโส       นาคมูเล อพุชฺฌถ.
       [๒๘] วรุโณ เจว สรโณ จ       อเหสุํ อคฺคุปฏฺกา
            จาลา จ อุปจาลา จ       อเหสุํ อคฺคุปฏฺิกา.
       [๒๙] อุจฺจตฺตเนน โส พุทฺโธ      นวุติหตฺถมุคฺคโต
            กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโส         ทสสหสฺสี วิโรจติ.
       [๓๐] นวุติวสฺสสหสฺสานิ          อายุ วิชฺชติ ตาวเท
            ตาวตา ติฏฺมาโน โส      ตาเรสิ ชนตํ พหุํ.
       [๓๑] ตารณีเย ตารยิตฺวา        โพธนีเย จ โพธยิ
            ปรินิพฺพายิ สมฺพุทฺโธ        อุฬุราชาว อตฺถมิ.
@เชิงอรรถ: ๑ ฉ.ม. อชฺฌ โส วสิ
---------------------------------------------------------------------------------------------
หน้าที่ ๒๓๕.
       [๓๒] เต จ ขีณาสวา ภิกฺขู       โส จ พุทฺโธ อสาทิโส
            อตุลปฺปภํ ทสฺสยิตฺวา        นิพฺพุตา เต มหายสา.
       [๓๓] ตญฺจ าณํ อตุลิยํ          ตานิ จ อตุลานิ รตนานิ
            สพฺพํ ตมนฺตรหิตํ           นนุ ริตฺตา สพฺพสงฺขารา.
       [๓๔] สุมโน ยสธโร พุทฺโธ       องฺคารามมฺหิ นิพฺพุโต
            ตตฺเถว ตสฺส ชินถูโป       จตุโยชนมุคฺคโต"ติ.
     ตตฺถ กญฺจนคฺฆิยสงฺกาโสติ วิวิธรตนวิจิตฺตกญฺจนมยคฺฆิกสทิสรูปโสโภ.
ทสสหสฺสี วิโรจตีติ ตสฺส ปภาย ทสสหสฺสีปิ โลกธาตุ วิโรจตีติ อตฺโถ.
ตารณีเยติ ตารยิตพฺเพ, ตารยิตุํ ยุตฺเต สพฺเพ พุทฺธเวเนยฺเยติ อตฺโถ.
อุฬุราชาวาติ จนฺโท วิย. อตฺถมีติ อตฺถงฺคโต. เกจิ "อตฺถํ คโต"ติ ปนฺติ.
อสาทิโสติ อสทิโส. มหายสาติ มหากิตฺติสทฺทา มหาปริวารา จ. ตญฺจ
าณนฺติ ตํ สพฺพญฺุตญฺาณญฺจ. อตุลิยนฺติ อตุลฺยํ อสทิสํ. เสสํ สพฺพตฺถ
อุตฺตานเมวาติ.
                      สุมนพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา.
                       นิฏฺิโต จตุตฺโถ พุทฺธวํโส.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๒๒๕-๒๓๕.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=5024&modeTY=1&pagebreak=1
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=5024&modeTY=1&pagebreak=1
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=185
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7379
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=9214
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=9214
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33