บาลีอรรถกถาเล่มที่ ๕๑

๑๖. อตฺถทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา ปิยทสฺสิมฺหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธ ปรินิพฺพุเต ตสฺส สาสเน จ อนฺตรหิเต ปริหายิตฺวา วฑฺฒิตฺวา อปริมิตายุเกสุ มนุสฺเสสุ ^๑- อนุกฺกเมน ปริหายิตฺวา วสฺสสตสหสฺสายุเกสุ ชาเตสุ ปรมตฺถทสฺสี อตฺถทสฺสี นาม พุทฺโธ โลเก อุปฺปชฺชิ. โส ปารมิโย ปูเรตฺวา ตุสิตปุเร นิพฺพตฺติตฺวา ตโต จวิตฺวา ปรมโสภเน โสภเน นาม นคเร สาครสฺส นาม รญฺโ กุเล อคฺคมเหสิยา สุทสฺสนเทวิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา ทส มาเส คพฺเภ วสิตฺวา สุจินฺธนุยฺยาเน มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขมิ. มาตุกุจฺฉิโต มหาปุริเส นิกฺขนฺตมตฺเต สุจิรกาลนิหิตานิ กุลปรมฺปราคตานิ มหานิธานานิ ธนสามิกา ปฏิลภึสูติ ตสฺส นามคฺคหณทิวเส "อตฺถทสฺสี"ติ นามมกํสุ. โส ทสวสฺสสหสฺสานิ อคารํ อชฺฌาวสิ. อมรคิริสุรคิริ- คิริวาหนนามกา ปรมสุรภิชนกา ตโย จสฺส ปาสาทา อเหสุํ. วิสาขาเทวิปฺปมุขานิ เตตฺตึส อิตฺถิสหสฺสานิ อเหสุํ. โส จตฺตาริ นิมิตฺตานิ ทิสฺวา วิสาขาเทวิยา เสลกุมาเร นาม ปุตฺเต อุปฺปนฺเน สุทสฺสนํ นาม อสฺสราชํ อภิรุหิตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิ. ตํ นว มนุสฺสโกฏิโย อนุปพฺพชึสุ. เตหิ ปริวุโต โส มหาปุริโส @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อปริมิตายุกา มนุสฺสา หุตฺวา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๒.

อฏฺ มาเส ปธานจริยํ จริตฺวา วิสาขปุณฺณมาย สุจินฺธรนาคินา ^๑- อุปหารตฺถาย อานีตํ มธุปายาสํ มหาชเนน สนฺทิสฺสมานสพฺพสรีราย นาคิยา สห สุวณฺณปาติยา ทินฺนํ มธุปายาสํ ปริภุญฺชิตฺวา ตรุณตรุสตสมลงฺกเต ตรุณสาลวเน ทิวาวิหารํ วีตินาเมตฺวา สายนฺหสมเย ธมฺมรุจินา มหารุจินา นาม นาคราเชน ทินฺนา อฏฺ กุสติณมุฏฺิโย คเหตฺวา จมฺปกโพธึ อุปสงฺกมิตฺวา เตปญฺาส- หตฺถายามวิตฺถตํ กุสติณสนฺถรํ สนฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา สมฺโพธึ ปตฺวา สพฺพพุทฺธาจิณฺณํ "อเนกชาติสํสารํ ฯเปฯ ตณฺหานํ ขยมชฺฌคา"ติ อุทานํ อุทาเนตฺวา สตฺตสตฺตาหํ โพธิสมีเปเยว วีตินาเมตฺวา พฺรหฺมุนา ธมฺมเทสนายาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อตฺตนา สห ปพฺพชิตนวภิกฺขุโกฏิโย อริยธมฺมปฏิเวธสมตฺเถ ทิสฺวา อากาเสน คนฺตฺวา อโนมนครสมีเป อโนมุยฺยาเน โอตริตฺวา เตหิ ปริวุโต ตตฺถ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺเตสิ. ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ปโม ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. ปุน ภควติ โลกนายเก เทวโลกจาริกํ จริตฺวา ตตฺถ ธมฺมํ เทเสนฺเต โกฏิสตสหสฺสานํ ทุติโย อภิสมโย อโหสิ. ยทา ปน ภควา อตฺถทสฺสี อมฺหากํ ภควา วิย กปิลวตฺถุปรํ โสภนปุรํ ปวิสิตฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, ตทา โกฏิสตสหสฺสานํ ตติโย ธมฺมาภิสมโย อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- [๑] "ตตฺเถว มณฺฑกปฺปมฺหิ อตฺถทสฺสี มหายโส มหาตมํ นิหนฺตฺวาน ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ. [๒] พฺรหฺมุนา ยาจิโต สนฺโต ธมฺมจกฺกํ ปวตฺตยิ อมเตน ตปฺปยี โลกํ ทสสหสฺสี สเทวกํ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. สุจินนฺทนาคิยา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๓.

[๓] ตสฺสาปิ โลกนาถสฺส อเหสุํ อภิสมยา ตโย โกฏิสตสหสฺสานํ ปมาภิสมโย อหุ. [๔] ยทา พุทฺโธ อตฺถทสฺสี จรติ เทวจาริกํ โกฏิสตสหสฺสานํ ทุติยาภิสมโย อหุ. [๕] ปุนาปรํ ยทา พุทฺโธ เทเสสิ ปิตุ สนฺติเก โกฏิสตสหสฺสานํ ตติยาภิสมโย อหู"ติ. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว กปฺเปติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน วรกปฺโป "มณฺฑกปฺโป"ติ อธิปฺเปโต. "ยสฺมึ กปฺเป ตโย พุทฺธา นิพฺพตฺตนฺติ, โส กปฺโป วรกปฺโป"ติ เหฏฺา ปทุมุตฺตรพุทฺธวํสวณฺณนายํ วุตฺโต. ตสฺมา วรกปฺโป อิธ "มณฺฑกปฺโป"ติ วุตฺโต. นิหนฺตฺวานาติ นิหนิตฺวา. อยเมว วา ปาโ. สนฺโตติ สมาโน. อมเตนาติ มคฺคผลาธิคมามตปาเนน. ตปฺปยีติ อตปฺปยิ, ปิเณสีติ อตฺโถ. ทสสหสฺสีติ ทสสหสฺสิโลกธาตุํ. เทวจาริกนฺติ เทวานํ วินยนตฺถํ เทวโลกจาริกนฺติ อตฺโถ. สุจนฺทกนคเร กิร สนฺโต จ ราชปุตฺโต อุปสนฺโต จ ปุโรหิตปุตฺโต ตีสุ เวเทสุ สพฺพสมยนฺตเรสุ จ สารมทิสฺวา นครสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ จตฺตาโร ปณฺฑิเต วิสารเท จ มนุสฺเส เปตุํ "ยํ ปน ตุเมฺห ปณฺฑิตํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ปสฺสถ สุณาถ วา, ตํ อมฺหากํ อาคนฺตฺวา อาโรเจถา"ติ. เตน จ สมเยน อตฺถทสฺสี โลกนาโถ สุจนฺทกนครํ สมฺปาปุณิ. อถ เตหิ นิเวทิตา ปุริสา คนฺตฺวา เตสํ ทสพลสฺส ตตฺถาคมนํ ปฏิเวเทสุํ. ตโต เต สนฺโตปสนฺตา ตถาคตาคมนํ สุตฺวา ปหฏฺมานสา สหสฺสปริวารา ทสพลํ อสมํ ปจฺจุคฺคนฺตฺวา อภิวาเทตฺวา นิมนฺเตตฺวา สตฺตาหํ พุทฺธปฺปมุขสฺส สํฆสฺส อสทิสํ มหาทานํ ทตฺวา สตฺตเม ทิวเส สกลนครวาสีหิ มนุสฺเสหิ สทฺธึ ธมฺมกถํ สุณึสุ. ตสฺมึ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๔.

กิร ทิวเส อฏฺนวุติสหสฺสานิ เอหิภิกฺขุปพฺพชฺชาย ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ. ตาย ปริสาย มชฺเฌ ภควา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ปโม สนฺนิปาโต อโหสิ. ยทา ปน ภควา อตฺตโน ปุตฺตสฺส เสลตฺเถรสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต อฏฺาสีติสหสฺสานิ ปสาเทตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชตฺวา อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ทุติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. ปุน มหามงฺคลสมาคเม มาฆปุณฺณมายํ เทวมนุสฺสานํ ธมฺมํ เทเสนฺโต อฏฺสตฺตติสหสฺสานิ อรหตฺตํ ปาเปตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิ, โส ตติโย สนฺนิปาโต อโหสิ. เตน วุตฺตํ:- [๖] "สนฺนิปาตา ตโย อาสุํ ตสฺสาปิ จ มเหสิโน ขีณาสวานํ วิมลานํ สนฺตจิตฺตาน ตาทินํ. [๗] อฏฺนวุติสหสฺสานํ ^๑- ปโม อาสิ สมาคโม อฏฺาสีติสหสฺสานํ ^๒- ทุติโย อาสิ สมาคโม. [๘] อฏฺสตฺตติสหสฺสานํ ^๓- ตติโย อาสิ สมาคโม อนุปาทา วิมุตฺตานํ วิมลานํ มเหสินนฺ"ติ. ตทา กิร อมฺหากํ โพธิสตฺโต จมฺปกนคเร สุสีโม นาม พฺราหฺมณ- มหาสาโล โลกสมฺมโต อโหสิ. โส สพฺพวิภวชาตํ ทีนานาถกปณทฺธิกาทีนํ วิสฺสชฺเชตฺวา หิมวนฺตสมีปํ คนฺตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา อฏฺ สมาปตฺติโย ปญฺจ อภิญฺาโย จ นิพฺพตฺเตตฺวา มหิทฺธิโก มหานุภาโว หุตฺวา มหาชนสฺส กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อนวชฺชสาวชฺชภาวญฺจ ทสฺเสตฺวา พุทฺธปฺปาทํ อาคมยมาโน อฏฺาสิ. @เชิงอรรถ: ^๑ ม. อฏฺนวุติสตสหสฺสานํ ^๒ ม. อฏฺาสีติสตสหสฺสานํ @^๓ ม. อฏฺสตฺตติสตสหสฺสานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๕.

อถาปเรน สมเยน อตฺถทสฺสิมฺหิ โลกนายเก โลเก อุปฺปชฺชิตฺวา สุทสฺสนมหานคเร อฏฺนฺนํ ปริสานํ มชฺเฌ ธมฺมามตวสฺสํ วสฺเสนฺเต ตสฺส ธมฺมํ สุตฺวา สคฺคโลกํ คนฺตฺวา ทิพฺพานิ มนฺทารวปทุมปาริจฺฉตฺตกาทีนิ ปุปฺผานิ เทวโลกโต อาหริตฺวา อตฺตโน อานุภาวํ ทสฺเสนฺโต ทิสฺสมานสรีโร จตูสุ ทิสาสุ จตุทฺทีปิกมหาเมโฆ วิย ปุปฺผวสฺสํ วสฺเสตฺวา สมนฺตโต ปุปฺผมณฺฑปํ ปุปฺผมยคฺฆิโตรณเหมชาลาทีนิ ปุปฺผมยานิ กตฺวา มนฺทารวปุปฺผจฺฉตฺเตน ทสพลํ ปูเชสิ. โสปิ นํ ภควา "อนาคเต โคตโม นาม พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ:- [๙] "อหนฺเตน สมเยน ชฏิโล อุคฺคตาปโน สุสีโม นาม นาเมน มหิยา เสฏฺสมฺมโต. [๑๐] ทิพฺพํ มนฺทารวํ ปุปฺผํ ปทุมํ ปาริฉตฺตกํ เทวโลกา หริตฺวาน ^๑- สมฺพุทฺธมภิปูชยึ. [๑๑] โสปิ มํ พุทฺโธ พฺยากาสิ อตฺถทสฺสี มหามุนิ อฏฺารเส กปฺปสเต อยํ พุทฺโธ ภวิสฺสติ. ^๑- อหุ กปิลวฺหยา รมฺมา นิกฺขมิตฺวา ตถาคโต. ^๑- [๑๒] ปธานํ ปทหิตฺวาน ฯเปฯ เหสฺสาม สมฺมุขา อิมํ. [๑๓] ตสฺสาปิ วจนํ สุตฺวา ตุฏฺโ ^๒- สํวิคฺคมานโส อุตฺตรึ วตมธิฏฺาสึ ทสปารมิปูริยา"ติ. ตตฺถ ชฏิโลติ ชฏา อสฺส อตฺถีติ ชฏิโล. มหิยา เสฏฺสมฺมโตติ สกเลนปิ โลเกน เสฏฺโ อุตฺตโม ปวโรติ เอวํ สมฺมโต สมฺภาวิโตติ อตฺโถ. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. อิเม ปาา น ทิสฺสนฺติ ^๒ ฉ.ม. หฏฺโ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๖.

ตสฺส ปน ภควโต โสภนํ นาม นครํ อโหสิ. สาคโร นาม ราชา ปิตา, สุทสฺสนา นาม มาตา, สนฺโต อุปสนฺโต จ เทฺว อคฺคสาวกา, อภโย นามุปฏฺาโก, ธมฺมา จ สุธมฺมา จ เทฺว อคฺคสาวิกา, จมฺปกรุกฺโข โพธิ, สรีรํ อสีติหตฺถุพฺเพธํ อโหสิ. สรีรปฺปภา สมนฺตโต สพฺพกาลํ โยชนมตฺตํ ผริตฺวา อฏฺาสิ, อายุ วสฺสสตสหสฺสํ, วิสาขา นามสฺส อคฺคมเหสี, เสโล นาม ปุตฺโต, อสฺสยาเนน นิกฺขมิ. เตน วุตฺตํ:- [๑๔] "โสภนํ นาม นครํ สาคโร นาม ขตฺติโย สุทสฺสนา นาม ชนิกา อตฺถทสฺสิสฺส มเหสิโน. ^๑- [๑๙] สนฺโต จ อุปสนฺโต จ อเหสุํ อคฺคสาวกา อภโย นามุปฏฺาโก อตฺถทสฺสิสฺส มเหสิโน. ^๑- [๒๐] ธมฺมา เจว สุธมฺมา จ อเหสุํ อคฺคสาวิกา โพธิ ตสฺส ภควโต จมฺปโกติ ปวุจฺจติ. [๒๒] โสปิ พุทฺโธ อสมสโม อสีติหตฺถมุคฺคโต โสภเต สาลราชาว อุฬุราชาว ปูริโต. [๒๓] ตสฺส ปากติกา รํสี อเนกสตโกฏิโย อุทฺธํ อโธ ทส ทิสา ผรนฺติ โยชนํ สทา. [๒๔] โสปิ พุทฺโธ นราสโภ สพฺพสตฺตุตฺตโม มุนิ วสฺสสตสหสฺสานิ โลเก อฏฺาสิ จกฺขุมา. [๒๕] อตุลํ ทสฺเสตฺวา โอภาสํ วิโรเจตฺวา สเทวเก ^๒- โสปิ อนิจฺจตํ ปตฺโต ยถคฺคุปาทานสงฺขยา"ติ. @เชิงอรรถ: ^๑-๑ ฉ.ม. สตฺถุโน ^๒ สี.,ม. อตุลํ ทสฺสยิตฺวาน โอภาเสตฺวา สเทวเก

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑๗.

ตตฺถ อุฬุราชาว ปูริโตติ สรทสมยปริปุณฺณวิมลสกลมณฺฑโล ตารกราชา วิยาติ อตฺโถ. ปากติกาติ ปกติวเสน อุปฺปชฺชมานา, น อธิฏฺานวเสน. ยทา อิจฺฉสิ ภควา, ตทา อเนกโกฏิสตสหสฺเสปิ จกฺกวาเฬ อาภาย ผเรยฺย. รํสีติ รสฺมิโย. อุปาทานสงฺขยาติ อุปาทานกฺขยา อินฺธนกฺขยา อคฺคิ วิย โสปิ ภควา จตุนฺนํ อุปาทานานํ ขเยน อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา อนุปมนคเร อโนมาราเม ปรินิพฺพายิ. ธาตุโย ปนสฺส อธิฏฺาเนน วิกิรึสุ. เสสเมตฺถ คาถาสุ อุตฺตานเมวาติ. อตฺถทสฺสีพุทฺธวํสวณฺณนา นิฏฺิตา. นิฏฺิโต จุทฺทสโม พุทฺธวํโส. -----------------

อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๑ หน้า ๓๑๑-๓๑๗. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=51&A=6913&modeTY=1&pagebreak=1 The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=51&A=6913&modeTY=1&pagebreak=1 อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=195 เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=7951 พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=10192 The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=10192 สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33