ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

หน้าที่ ๑.

ขุทฺทกนิกาย จริยาปิฏกฏฺฐกถา ------------- นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. คนฺถารมฺภกถา จริยา สพฺพโลกสฺส หิตา ยสฺส มเหสิโน อจินฺเตยฺยานุภาวํ ตํ วนฺเท โลกคฺคนายกํ. วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา เยน นียนฺติ โลกโต วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ. สีลาทิคุณสมฺปนฺโน ฐิโต มคฺคผเลสุ โย วนฺเท อริยสํฆํ ตํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ. วนฺทนาชนิตํ ปุญฺญํ อิติ ยํ รตนตฺตเย หตนฺตราโย สพฺพตฺถ หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา. อิมสฺมึ ภทฺทกปฺปสฺมึ สมฺภตา ยา สุทุกฺกรา อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตา ทานปารมิตาทโย. ตาสํ สมฺโพธิจริยานํ อานุภาววิภาวนํ สกฺเกสุ นิโคฺรธาราเม วสนฺเตน มเหสินา. ยํ ธมฺมเสนาปติโน สพฺพสาวกเกตุโน โลกนาเถน จริยา- ปิฏกํ นาม เทสิตํ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒.

ยํ ขุทฺทกนิกายสฺมึ สงฺคายึสุ มเหสโย ธมฺมสงฺคาหกา สตฺถุ เหตุสมฺปตฺติทีปนํ. ตสฺส สมฺโพธิสมฺภาร- วิภาคนยโยคโต กิญฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ อตฺถสํวณฺณนา มยา. สห สํวณฺณนํ ยสฺมา ธรเต สตฺถุ สาสนํ ปุพฺพาจริยสีหานํ ติฏฺฐเตว วินิจฺฉโย. ตสฺมา ตํ อวลมฺพิตฺวา โอคาหิตฺวา จ สพฺพโส ชาตกานุปนิสฺสาย โปราณฏฺฐกถานยํ. นิสฺสิตํ วาจนามคฺคํ สุวิสุทฺธมนากุลํ มหาวิหารวาสีนํ นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ. นีตเนยฺยตฺถเภทา จ ปารมี ปริทีปยํ กริสฺสามิ ตํ ๑- จริยา- ปิฏกสฺสตฺถวณฺณนํ. อิติ อากงฺขมานสฺส สทฺธมฺมสฺส จิรฏฺฐิตึ วิภชนฺตสฺส ตสฺสตฺถํ นิสามยถ สาธโวติ. ตตฺถ จริยาปิฏกนฺติ เกนฏฺเฐน จริยาปิฏกํ? อตีตาสุ ชาตีสุ สตฺถุ จริยานุภาวปฺปกาสินี ปริยตฺตีติ กตฺวา, ปริยตฺติอตฺโถ หิ อยํ ปิฏกสทฺโท "มา ปิฏกสมฺปทาเนนา"ติอาทีสุ ๒- วิย. อถ วา ยสฺมา สา ปริยตฺติ ตสฺเสว สตฺถุ ปุริมชาตีสุ จริยานํ อานุภาวปฺปกาสเนน ภาชนภูตา, ตสฺมาปิ "จริยาปิฏกนฺ"ติ วุจฺจติ, ภาชนตฺโถปิ หิ ปิฏกสทฺโท นิทฺทิฏฺโฐ "อถ ปุริโส อาคจฺเฉยฺย, กุทาลปิฏกํ อาทายา"ติอาทีสุ ๓- วิย. ตํ ปเนตํ จริยาปิฏกํ วินยปิฏกํ สุตฺตนฺตปิฏกํ @เชิงอรรถ: สี. กริสฺสามีติ องฺ.ติก.๒๐/๖๖/๑๘๔ ม.มู.๑๒/๒๒๘/๑๙๒, องฺ.ติก.๒๐/๗๐/๑๙๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓.

อภิธมฺมปิฏกนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ สุตฺตนฺตปิฏกปริยาปนฺนํ. ทีฆนิกาโย มชฺฌิมนิกาโย สํยุตฺตนิกาโย องฺคุตฺตรนิกาโย ขุทฺทกนิกาโยติ ปญฺจสุ นิกาเยสุ ขุทฺทกนิกายปริยาปนฺนํ. สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลนฺติ นวสุ สาสนงฺเคสุ คาถาสงฺคหํ. "ทฺวาสีติ พุทฺธโต คณฺหึ เทฺวสหสฺสานิ ภิกฺขุโต จตุราสีติ สหสฺสานิ เย เม ธมฺมา ปวตฺติโน"ติ ๑- เอวํ ธมฺมภณฺฑาคาริเกน ปฏิญฺญาเตสุ จตุราสีติยา ธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ กติปยธมฺมกฺขนฺธสงฺคหํ. วคฺคโต อกิตฺติวคฺโค หตฺถินาควคฺโค ยุธญฺชยวคฺโคติ วคฺคตฺตยสงฺคหํ. จริยโต อกิตฺติวคฺเค ทส หตฺถินาควคฺเค ทส ยุธญฺชยวคฺเค ปญฺจทสาติ ปญฺจตึสจริยาสงฺคหํ. ตีสุ วคฺเคสุ อกิตฺติวคฺโค อาทิ, จริยาสุ อกิตฺติจริยา. ตสฺสาปิ:- "กปฺเป จ สตสหสฺเส จตุโร จ อสงฺขิเย เอตฺถนฺตเร ยํ จริตํ สพฺพํ ตํ โพธิปาจนนฺ"ติ อยํ คาถา อาทิ. ตสฺส อิโต ปภุติ อนุกฺกเมน อตฺถสํวณฺณนา โหติ. คนฺถารมฺภกถา นิฏฺฐิตา. ---------------- @เชิงอรรถ: ขุ.เถร. ๒๖/๑๐๒๗/๓๙๙

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๔.

นิทานกถา สา ปนายํ อตฺถสํวณฺณนา ยสฺมา ทูเรนิทานํ อวิทูเรนิทานํ สนฺติเกนิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ นิทานานิ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมานา สุณนฺเตหิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย สุฏฺฐุ วิญฺญาตา นาม โหติ, ตสฺมา เตสํ นิทานานํ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. ทีปงฺกรทสพลสฺส ปาทมูลสฺมึ หิ กตาภินีหารสฺส มหาโพธิสตฺตสฺส ยาว ตุสิตภวเน ๑- นิพฺพตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค ทูเรนิทานํ นาม. ตุสิตภวนโต ปฏฺฐาย ยาว โพธิมณฺเฑ สพฺพญฺญุตญฺญาณปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค อวิทูเรนิทานํ นาม. มหาโพธิมณฺฑโต ปน ปฏฺฐาย ยาว ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ, ตาว ปวตฺโต กถามคฺโค สนฺติเกนิทานํ นาม. อิเมสุ ตีสุ นิทาเนสุ ยสฺมา ทูเรนิทานอวิทูเรนิทานานิ สพฺพสาธารณานิ, ตสฺมา ตานิ ชาตกฏฺฐกถายํ ๒- วิตฺถาริตนเยเนว วิตฺถารโต เวทิตพฺพานิ. สนฺติเกนิทาเน ปน อตฺถิ วิเสโสติ ติณฺณมฺปิ นิทานานํ อยมาทิโต ปฏฺฐาย สงฺเขปกถา. ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล กตาภินีหาโร โพธิสตฺตภูโต โลกนาโถ อตฺตโน อภินีหารานุรูปํ สมตฺตึสปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาณสมฺภารํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ตุสิตภวเน นิพฺพตฺโต พุทฺธภาวาย อุปฺปตฺติกาลํ อาคมยมาโน ตตฺถ ยาวตายุกํ ฐตฺวา ตโต จุโต สกฺยราชกุเล ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา อนนฺเตน ปริหาเรน ๓- มหนฺเตน สิริโสภคฺเคน วฑฺฒมาโน อนุกฺกเมน โยพฺพนํ ปตฺวา เอกูนตึเส วยสฺมึ กตมหาภินิกฺขมโน ฉพฺพสฺสานิ มหาปธานํ ปทหิตฺวา เวสาขปุณฺณมายํ โพธิรุกฺขมูเล นิสินฺโน สูริเย อนตฺถงฺคมิเตเยว มารพลํ วิธมิตฺวา ปุริมยาเม ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสริตฺวา มชฺฌิมยาเม ทิพฺพจกฺขุํ วิโสเธตฺวา ปจฺฉิมยาเม ทิยฑฺฒกิเลสสหสฺสํ เขเปตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. @เชิงอรรถ: ม. ตุสิตปุเร ชาตก.อ. ๑/๓ ม. ปริวาเรน

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๕.

ตโต ตตฺเถว สตฺตสตฺตาเห วีตินาเมตฺวา อาสาฬฺหิปุณฺณมายํ พาราณสึ คนฺตฺวา อิสิปตเน มิคทาเย อญฺญาสิโกณฺฑญฺญปฺปมุขา ๑- อฏฺฐารส พฺรหฺมโกฏิโย ธมฺมามตํ ปาเยนฺโต ธมฺมจกฺกํ ๒- ปวตฺเตตฺวา ยสาทิเก เวเนยฺเย อรหตฺเต ปติฏฺฐาเปตฺวา เต สพฺเพว สฏฺฐิ อรหนฺเต โลกานุคฺคหาย วิสฺสชฺเชตฺวา อุรุเวลํ คจฺฉนฺโต กปฺปาสิกวนสณฺเฑ ตึส ภทฺทวคฺคิเย โสตาปตฺติผลาทีสุ ปติฏฺฐาเปตฺวา อุรุเวลํ คนฺตฺวา อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานิ ทสฺเสตฺวา อุรุเวลกสฺสปาทโย สหสฺสชฏิลปริวาเร เตภาติกชฏิเล วิเนตฺวา เตหิ ปริวุโต ราชคหนครูปจาเร ลฏฺฐิวนุยฺยาเน นิสินฺโน พิมฺพิสารปฺปมุเข ทฺวาทสนหุเต พฺราหฺมณคหปติเก สาสเน โอตาเรตฺวา มคธราเชน การิเต เวฬุวนวิหาเร วิหรติ. อเถวํ ภควติ เวฬุวเน วิหรนฺเต สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ อคฺคสาวกฏฺฐาเน ฐปิเตสุ สาวกสนฺนิปาเต ชาเต สุทฺโธทนมหาราชา "ปุตฺโต กิร เม ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรการิกํ จริตฺวา ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก ราคหํ นิสฺสาย เวฬุวเน วิหรตี"ติ สุตฺวา ทสปุริสสหสฺสปริวาเร อนุกฺกเมน ทส อมจฺเจ เปเสสิ "ปุตฺตํ เม อิธาเนตฺวา ทสฺเสถา"ติ. เตสุ ราชคหํ คนฺตฺวา สตฺถุ ธมฺมเทสนาย อรหตฺเต ปติฏฺฐิเตสุ กาฬุทายิตฺเถเรน รญฺโญ อธิปฺปาเย อาโรจิเต ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ราชคหโต นิกฺขมิตฺวา สฏฺฐิโยชนํ กปิลวตฺถุํ ทฺวีหิ มาเสหิ สมฺปาปุณิ. สกฺยราชาโน "อมฺหากํ ญาติเสฏฺฐํ ปสฺสิสฺสามา"ติ สนฺนิปติตฺวา นิโคฺรธารามํ ภควโต จ ภิกฺขุสํฆสฺส จ วสนโยคฺคํ กาเรตฺวา คนฺธปุปฺผาทิหตฺถา ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา สตฺถารํ นิโคฺรธารามํ ปเวเสสุํ. ตตฺร ภควา วีสติสหสฺสขีณาสวปริวุโต ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสีทิ. สากิยา มานตฺถทฺธา สตฺถุ ปณิปาตํ นากํสุ. ภควา เตสํ อชฺฌาสยํ โอโลเกตฺวา มานํ ภญฺชิตฺวา เต ธมฺมเทสนาย ภาชเน กาตุํ @เชิงอรรถ: ม. อญฺญาตโกณฺฑญฺญปฺปมุขา วิ.มหา. ๔/๑๓/๑๓, สํ.มหา.๑๙/๑๐๘๑, @ขุ.ปฏิ.๓๑/๖๑๔/๕๒๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๖.

อภิญฺญาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺฐาย อากาสํ อพฺภุคฺคนฺตฺวา เตสํ สีเส ปาทปํสุํ โอกิรมาโน วิย คณฺฑมฺพรุกฺขมูเล กตปาฏิหาริยสทิสํ ยมกปาฏิหาริยํ อกาสิ. ราชา ตํ อจฺฉริยํ ทิสฺวา "อยํ โลเก อคฺคปุคฺคโล"ติ วนฺทิ, รญฺญา ปน วนฺทิเต เต ฐาตุํ นาม น สกฺโกนฺติ, สพฺเพปิ สากิยา วนฺทึสุ. ตทา กิร ภควา ยมกปาฏิหาริยํ กโรนฺโต โลกวิวรณปาฏิหาริยมฺปิ อกาสิ:- ยสฺมึ วตฺตมาเน มนุสฺสา มนุสฺสโลเก ยถาฐิตา ยถานิสินฺนาว จาตุมหาราชิกโต ปฏฺฐาย ยาว อกนิฏฺฐภวนา สพฺเพ เทเว ตตฺถ ตตฺถ อตฺตโน ภวเน กีฬนฺเต ทิพฺพานุภาเวน โชตนฺเต มหตึ ทิพฺพสมฺปตฺตึ อนุภวนฺเต สนฺตานิ สมาปตฺติสุขานิ อนุภวนฺเต อญฺญมญฺญํ ธมฺมํ สากจฺฉนฺเต จ พุทฺธานุภาเวน อตฺตโน มํสจกฺขุนาว ปสฺสนฺติ, ตถา เหฏฺฐาปฐวิยํ อฏฺฐสุ มหานิรเยสุ โสฬสสุ จ อุสฺสทนิรเยสุ โลกนฺตรนิรเย จาติ ตตฺถ ตตฺถ มหาทุกฺขํ อนุภวมาเน สตฺเต ปสฺสนฺติ. ทสสหสฺสิโลกธาตุยํ เทวา มหตา เทวานุภาเวน ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาตา ปญฺชลิกา นมสฺสมานา ปยิรุปาสนฺติ, พุทฺธคุณปฏิสํยุตฺตา คาถาโย อุทาหรนฺตา โถเมนฺติ อปฺโผเฏนฺติ หสนฺติ ปีติโสมนสฺสํ ปเวเทนฺติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ:- "ภุมฺมา มหาราชิกา ตาวตึสา ยามา จ เทวา ตุสิตา จ นิมฺมิตา ปรนิมฺมิตา เยปิ จ พฺรหฺมกายิกา อานนฺทิตา วิปุลมกํสุ โฆสนฺ"ติ. ๑- ตทา หิ ทสพโล "อตุลํ อตฺตโน พุทฺธพลํ ทสฺเสสฺสามี"ติ มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต อากาเส ทสสหสฺสจกฺกวาฬสมาคเม จงฺกมํ มาเปตฺวา @เชิงอรรถ: ขุ.พุทธ. ๓๓/๔/๔๓๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๗.

ทฺวาทสโยชนวิตฺถเต สพฺพรตนมเย จงฺกเม ฐิโต ยถาวุตฺตํ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคานํ ๑- เอกนิปาตภูตมจฺฉริยํ อนญฺญสาธารณํ พุทฺธานํ สมาธิญาณานุภาวทีปนํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตสฺมึ จงฺกเม จงฺกมนฺโต เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุรูปํ อจินฺเตยฺยานุภาวาย อโนปมาย พุทฺธลีฬาย ๒- ธมฺมํ เทเสสิ. เตน วุตฺตํ:- "น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา พุทฺโธ อยํ กีทิสโก นรุตฺตโม อิทฺธิพลํ ปญฺญาพลญฺจ กีทิสํ พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส กีทิสํ. น เหเต ชานนฺติ สเทวมานุสา พุทฺโธ อยํ เอทิสโก นรุตฺตโม อิทฺธิพลํ ปญฺญาพลญฺจ เอทิสํ พุทฺธพลํ โลกหิตสฺส เอทิสํ. หนฺทาหํ ทสฺสยิสฺสามิ พุทฺธพลมนุตฺตรํ จงฺกมํ มาปยิสฺสามิ นเภ รตนมณฺฑิตนฺ"ติ. ๓- เอวํ ตถาคเต อตฺตโน พุทฺธานุภาวทีปนํ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสตฺวา ธมฺมํ เทเสนฺเต อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ สาริปุตฺโต ราชคเห คิชฺฌกูฏปพฺพเต ฐิโต ทิพฺพจกฺขุนา ปสฺสิตฺวา เตน พุทฺธานุภาวสนฺทสฺสเนน อจฺฉริยพฺภุตจิตฺตชาโต "หนฺทาหํ ภิยฺโยโส มตฺตาย พุทฺธานุภาวํ โลกสฺส ปากฏํ กริสฺสามี"ติ สญฺชาตปริวิตกฺโก อตฺตโน ปริวารภูตานํ ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ตมตฺถํ อาโรเจตฺวา อิทฺธิยา อากาเสน @เชิงอรรถ: สี. เทวมนุสฺสนาควิหงฺคานํ สี.,ม. พุทฺธลีลาย ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๕/๔๓๘

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๘.

ตาวเทว อาคนฺตฺวา สปริวาโร ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปญฺจปติฏฺฐิเตน วนฺทิตฺวา ทสนขสโมธานสมุชฺชลมญฺชลึ สิรสิ ปคฺคยฺห ตถาคตสฺส มหาภินีหารํ ปารมิปริปูรณญฺจ ปุจฺฉิ. ภควา ตํ กายสกฺขึ กตฺวา ตตฺถ สนฺนิปติตมนุสฺสานญฺเจว ทสสหสฺสจกฺกวาฬเทวพฺรหฺมานญฺจ อตฺตโน พุทฺธานุภาวํ ปริทีปยนฺโต พุทฺธวํสํ เทเสสิ. เตน วุตฺตํ:- "สาริปุตฺโต มหาปญฺโญ สมาธิชฺฌานโกวิโท ปญฺญาย ปารมิปฺปตฺโต ปุจฺฉติ โลกนายกํ. กีทิโส เต มหาวีร อภินีหาโร นรุตฺตม กมฺหิ กาเล ตยา ธีร ปตฺถิตา โพธิมุตฺตมา. ทานํ สีลญฺจ เนกฺขมฺมํ ปญฺญา วีริยญฺจ กีทิสํ ขนฺติ สจฺจมธิฏฺฐานํ เมตฺตุเปกฺขา จ กีทิสา. ทส ปารมี ตยา ธีร กีทิสี โลกนายก กถํ อุปปารมี ปุณฺณา ปรมตฺถปารมี กถํ. ตสฺส ปุฏฺโฐ วิยากาสิ กรวีกมธุรคิโร นิพฺพาปยนฺโต หทยํ หาสยนฺโต สเทวกนฺ"ติ. ๑- เอวํ ภควตา พุทฺธวํเส เทสิเต อายสฺมา ธมฺมเสนาปติ "อโห พุทฺธานํ เหตุสมฺปทา, อโห สมุทาคมสมฺปตฺติ, อโห มหาภินีหารสมิชฺฌนา, ทุกฺกรํ วต ภควตา กตํ เอตฺตกํ กาลํ เอวํ ปารมิโย ปูเรนฺเตน, เอวํวิธสฺส โพธิสมฺภารสมฺภรณสฺส อนุจฺฉวิกเมว เจตํ ผลํ, ยทิทํ สพฺพญฺญุตา พเลสุ จ วสีภาโว @เชิงอรรถ: ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๗๔-๗๘/๔๔๖

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๙.

เอวํมหิทฺธิกตา เอวํมหานุภาวตา"ติ พุทฺธคุณารมฺมณํ ญาณํ เปเสสิ. โส อนญฺญสาธารณํ ภควโต สีลํ สมาธิ ปญฺญา วิมุตฺติ วิมุตฺติญาณทสฺสนํ หิริโอตฺตปฺปํ สทฺธาวีริยํ สติสมฺปชญฺญํ สีลวิสุทฺธิ ทิฏฺฐิวิสุทฺธิ สมถวิปสฺสนา ตีณิ กุสลมูลานิ ตีณิ สุจริตานิ ตโย สมฺมาวิตกฺกา ติสฺโส อนวชฺชสญฺญาโย ติสฺโส ธาตุโย จตฺตาโร สติปฏฺฐานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อิทฺธิปาทา จตฺตาโร อริยมคฺคา จตฺตาริ อริยผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จตุโยนิปริจฺเฉทกญาณานิ จตฺตาโร อริยวํสา จตฺตาริ เวสารชฺชญาณานิ ปญฺจ ปธานิยงฺคานิ ปญฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธิ () ๑- ปญฺจินฺทฺริยานิ ปญฺจ พลานิ ปญฺจ นิสฺสรณิยา ธาตุโย ปญฺจ วิมุตฺตายตนญาณานิ ปญฺจ วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา ฉ สารณียา ธมฺมา ฉ อนุสฺสติฏฺฐานานิ ฉ คารวา ฉ นิสฺสรณิยา ธาตุโย ฉ สตตวิหารา ฉ อนุตฺตริยานิ ฉ นิพฺเพธภาคิยา สญฺญา ฉ อภิญฺญา ฉ อสาธารณญาณานิ สตฺต อปริหานิยา ธมฺมา สตฺต อริยธนานิ สตฺต โพชฺฌงฺคา สตฺต สปฺปุริสธมฺมา สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ ๒- สตฺต สญฺญา สตฺต ทกฺขิเณยฺยปุคฺคลเทสนา สตฺต ขีณาสวพลเทสนา อฏฺฐ ปญฺญาปฏิลาภเหตุเทสนา อฏฺฐ สมฺมตฺตานิ อฏฺฐ โลกธมฺมาติกฺกมา อฏฺฐ อารมฺภวตฺถูนิ อฏฺฐ อกฺขณเทสนา อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา อฏฺฐ อภิภายตนเทสนา อฏฺฐ วิโมกฺขา นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ นว สตฺตาวาสเทสนา นว อาฆาตปฺปฏิวินยา นว ปญฺญา ๓- นว นานตฺตเทสนา นว อนุปุพฺพวิหารา ทส นาถกรณา ธมฺมา ทส กสิณายตนานิ ทส กุสลกมฺมปถา ทส สมฺมตฺตานิ ทส อริยวาสา ทส อเสกฺขา ธมฺมา ทส รตนานิ ทส ตถาคตพลานิ เอกาทส เมตฺตานิสํสา ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา เตรส ธุตงฺคคุณา จุทฺทส พุทฺธญาณานิ ปญฺจทส วิมุตฺติปริปาจนียา ธมฺมา โสฬสวิธา อานาปานสฺสติ โสฬส อปรมฺปริยา ๔- ธมฺมา อฏฺฐารส พุทฺธธมฺมา @เชิงอรรถ: ม. ปญฺจญาณิโกสมฺมาสมาธิ สี.,ม. นิชฺชรวตฺถูนิ ม. สญฺญา @ สี.,ม. อปรนฺตปนียา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๐.

เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณญาณานิ จตุจตฺตาลีส ญาณวตฺถูนิ ปญฺญาส อุทยพฺพยญาณานิ ปโรปณฺณาส กุสลธมฺมา สตฺตสตฺตติ ญาณวตฺถูนิ จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติ- สญฺจาริตมหาวชิรญาณํ ๑- อนนฺตนยสมนฺตปฏฺฐานปวิจยปจฺจเวกฺขณเทสนาญาณานิ ตถา อนนฺตาสุ โลกธาตูสุ อนนฺตานํ สตฺตานํ อาสยาทิวิภาวนญาณานิ จาติ เอวมาทิเก อจินฺเตยฺยานุภาเว พุทฺธคุเณ ธมฺมนฺวยโต อนุคจฺฉนฺโต อนุสฺสรนฺโต เนว อนฺตํ, น ปมาณํ ปสฺสิ. เถโร หิ อตฺตโนปิ นาม คุณานํ อนฺตํ วา ปมาณํ วา อาวชฺเชนฺโต น ปสฺสติ, โส ภควโต คุณานํ ปมาณํ กึ ปสฺสิสฺสติ, ยสฺส ยสฺส หิ ปญฺญา มหตี ญาณํ วิสทํ, โส โส พุทฺธคุเณ มหนฺตโต สทฺทหติ, อิติ เถโร ภควโต คุณานํ ปมาณํ วา ปริจฺเฉทํ วา อปสฺสนฺโต "มาทิสสฺส นาม สาวกปารมิญาเณ ฐิตสฺส พุทฺธคุณา ญาเณน ปริจฺฉินฺทิตุํ น สกฺกา, ปเคว อิตเรสํ, อโห อจินฺเตยฺยา อปริเมยฺยเภทา มหานุภาวา สพฺพญฺญุคุณา, เกวลํ ปเนเต เอกสฺส พุทฺธญาณสฺเสว สพฺพโส โคจรา, นาญฺเญสํ. กเถตุํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺเธหิปิ วิตฺถารโต น สกฺกาเยวา"ติ นิฏฺฐมคมาสิ. วุตฺตเญฺหตํ:- "พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ กปฺปมฺปิ เจ อญฺญมภาสมาโน ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา"ติ. ๒- เอวํ พุทฺธานํ คุณมหนฺตตํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนพลวปีติโสมนสฺโส ปุน จินฺเตสิ "เอวรูปานํ นาม พุทฺธคุณานํ เหตุภูตา พุทฺธการกา ธมฺมา ปารมิโย อโห มหานุภาวา, กตมาสุ นุ โข ชาตีสุ ปารมิตา ปริปาจิตา, กถํ วา ปริปากํ คตา, หนฺทาหํ อิมมตฺถํ ปุจฺฉนฺโต เอวมฺปิ สมุทาคมโต ปฏฺฐาย พุทฺธานุภาวํ อิมสฺส @เชิงอรรถ: ๑...สมาปตฺติสญฺจรมหาวชิรญาณํ, สุ.วิ. ๓/๑๔๑/๖๑ สุ.วิ. ๑/๓๐๔/๒๕๙, @สุ.วิ.๓/๑๔๑/๖๓, ป.สูง๓/๔๒๕/๓๐๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๑.

สเทวกสฺส โลกสฺส ปากฏตรํ กริสฺสามี"ติ. โส เอวํ จินฺเตตฺวา ภควนฺตํ อิมํ ปญฺหํ อปุจฺฉิ "กตมาสุ นุ โข ภนฺเต ชาตีสุ อิเม พุทฺธการกา ธมฺมา ปริปาจิตา, กถํ วา ปริปากํ คตา"ติ. อถสฺส ภควา ตสฺมึ รตนจงฺกเม ติสนฺธิปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ยุคนฺธรปพฺพเต พาลสูริโย วิย วิโรจมาโน นิสินฺโน "สาริปุตฺต มยฺหํ พุทฺธการกา ธมฺมา สมาทานโต ปฏฺฐาย นิรนฺตรํ สกฺกจฺจการิตาย วีริยูปตฺถมฺเภน จ สพฺเพสุ กปฺเปสุ ภวโต ภวํ ชาติโต ชาตึ ปริปจฺจนฺตาเยว อเหสุํ, อิมสฺมึ ปน ภทฺทกปฺเป อิมาสุ ชาตีสุ เต ปริปกฺกา ชาตา"ติ ทสฺเสนฺโต "กปฺเป จ สตสหสฺเส"ติอาทินา จริยาปิฏกํ พุทฺธาปทานิยนฺติ ทุติยาภิธานํ ธมฺมปริยายํ อภาสิ. อปเร ปน "รตนจงฺกเม จงฺกมนฺโต เทวาติเทโว เทวพฺรหฺมาทีหิ ปูชิยมาโน นิโคฺรธาราเม โอตริตฺวา วีสติสตสหสฺสขีณาสวปริวุโต ๑- ปญฺญตฺตวรพุทฺธาสเน นิสินฺโน ภควา วุตฺตนเยเนว อายสฺมตา สาริปุตฺเตน ปุจฺฉิโต จริยาปิฏกํ เทเสสี"ติ วทนฺติ. เอตฺตาวตา ทูเรนิทานอวิทูเรนิทานานิ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา จริยาปิฏกสฺส สนฺติเกนิทานํ วิตฺถารโต นิทฺทิฏฺฐนฺติ เวทิตพฺพํ. ทูเรนิทานํ ปน อสงฺเขฺยยฺยวิภาวนายํ อาวิภวิสฺสตีติ. [๑] อิทานิ "กปฺเป จ สตสหสฺเส"ติอาทินยปฺปวตฺตาย จริยาปิฏกปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนา โหติ. ตตฺรายํ กปฺปสทฺโท สอุปสคฺโค อนุปสคฺโค จ วิตกฺกวิธานปฏิภาคปญฺญตฺติกาลปรมายุสมณโวหารสมนฺตภาวาติสทฺทหนเฉทนวินิโยควินย- กิริยาเลสนฺตรกปฺปตณฺหาทิฏฺฐิอสงฺเขฺยยฺยกปฺปมหากปฺปาทีสุ ทิสฺสติ. ตถา เหส "เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป อพฺยาปาทสงฺกปฺโป "ติอาทีสุ ๒- วิตกฺเก อาคโต "จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยา"ติอาทีสุ ๓- วิธาเน, อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. "สตฺถุกปฺเปน วต กิร โภ สาวเกน สทฺธึ มนฺตยมานา น ชานิมฺหา"ติอาทีสุ ๔- ปฏิภาเค, สตฺถุสทิเสนาติ อยํ หิ ตตฺถ อตฺโถ. "อิธายสฺมา กปฺโป"ติอาทีสุ ๕- ปญฺญตฺติยํ. "เยน @เชิงอรรถ: ฉ.ม. วีสติสหสฺส... ม.อุ. ๑๔/๑๓๗/๑๒๓ วิ.มหา. ๒/๖๔๒/๙๑ @ ม.มู. ๑๒/๒๖๐/๒๒๑ ขุ.สุ. ๒๕/๑๐๙๙๑๕๔๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๒.

สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี"ติอาทีสุ ๑- กาเล. "อากงฺขมาโน อานนฺท ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเฐยฺย กปฺปาวเสสํ วา"ติอาทีสุ ๒- ปรมายุมฺหิ. อายุกปฺโป หิ อิธ กปฺโปติ อธิปฺเปโต. "อนุชานามิ ภิกฺขเว ปญฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุญฺชิตุนฺ"ติอาทีสุ ๓- สมณโวหาเร. "เกวลกปฺปํ เชตวนํ โอภาเสตฺวา"ติอาทีสุ ๔- สมนฺตภาเว. "สทฺธา สทฺทหนา, โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท"ติอาทีสุ ๕- อภิสทฺทหเน, สทฺธายนฺติ อตฺโถ. "อลงฺกโต กปฺปิตเกสมสฺสู"ติอาทีสุ ๖- เฉทเน. "เอวเมว อิโต ทินฺนํ, เปตานํ อุปกปฺปตี"ติอาทีสุ ๗- วินิโยเค. "กปฺปกกเตน อกปฺปกตํ สํสิพฺพิตํ โหตี"ติอาทีสุ ๘- วินยกิริยายํ. "อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามี"ติอาทีสุ ๙- เลเส. "อาปายิโก เนรยิโก กปฺปฏฺโฐ สํฆเภทโก ฯเปฯ กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี"ติ ๑๐- จ อาทีสุ อนฺตรกปฺเป. "น กปฺปยนฺติ น ปุเรกฺขโรนฺติ ธมฺมาปิ เตสํ น ปฏิจฺฉิตาเส น พฺราหฺมโณ สีลวเตน เนยฺโย ปารงฺคโต น ปจฺเจติ ตาที"ติ- อาทีสุ ๑๑- ตณฺหาทิฏฺฐีสุ. ตถา หิ วุตฺตํ นิทฺเทเส "กปฺปาติ อุทฺทานโต เทฺว กปฺปา ตณฺหากปฺโป ทิฏฺฐิกปฺโป"ติ ๑๒- "อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป"ติอาทีสุ ๑๓- อสงฺเขฺยยฺยกปฺเป. "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานี"ติอาทีสุ ๑๔- มหากปฺเป. อิธาปิ มหากปฺเปเยว ทฏฺฐพฺโพ. ๑๕- @เชิงอรรถ: ม.มู. ๑๒/๓๘๗/๓๔๕ ที.มหา. ๑๐/๑๗๘๑๐๓, ขุ.อุ. ๒๕/๕๑/๑๗๙ วิ.จูฬ. ๗/๒๕๐/๗ @ ขุ.ขุ. ๒๕/๑/๓, ขุ.สุ. ๒๕/๒๖๐/๓๘๔ อภิ.สงฺ. ๓๔/๑๒/๒๓ @ ขุ.วิมาน. ๒๖/๑๐๙๔/๑๒๑, ขุ.ชา. ๒๘/๙๑๑/๓๑๙(สฺยา) ๗ขุ.ขุ. ๒๕/๗,๘/๑๐, @ขุ.เปต.๒๖/๒๐/๑๕๓ วิ.มหาวิ. ๒/๓๗๑/๒๘๗ องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๑๘๖/๓๔๕ ๑๐วิ.จูฬ. @๗/๓๕๔/๑๔๙.องฺ.ทสก.๒๔/๓๙/๖๐, ขุ.อิติ. ๒๕/๑๘/๒๔ ๑๑ ขุ.สุ. ๒๕/๗๑๐/๔๙๓ @๑๒ขุ.มหา. ๒๙/๑๓๖/๑๑๕ (สฺยา) ๑๓ ที.สี. ๙/๒๔๔/๘๑, ม.มู. ๑๒/๖๘/๔๖ @๑๔ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๑๕๖/๑๖๒ ๑๕ สุ.วิ. ๓/๒๗๕/๑๕๓-๔

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๓.

ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ:- กปฺปียตีติ กปฺโป, เอตฺตกานิ วสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานีติ วา เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานีติ วา สํวจฺฉรวเสน คเณตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา เกวลํ สาสปราสิอุปมาทีหิ กปฺเปตพฺโพ ปริกปฺเปตพฺพปริมาโณติ อตฺโถ. วุตฺตเญฺหตํ:- "กีวทีโฆ นุ โข ภนฺเต กปฺโปติ? ทีโฆ โข ภิกฺขุ กปฺโป, โส น สุกโร สงฺขาตุํ `เอตฺตกานิ วสฺสานี'ติ วา `เอตฺตกานิ วสฺสสตานี'ติ วา `เอตฺตกานิ วสฺสสหสฺสานี'ติ วา `เอตฺตกานิ วสฺสสตสหสฺสานี'ติ วา. สกฺกา ปน ภนฺเต อุปมํ กาตุนฺติ? `สกฺกา ภิกฺขู'ติ ภควา อโวจ, เสยฺยถาปิ ภิกฺขุ โยชนํ อายาเมน โยชนํ วิตฺถาเรน โยชนํ อุพฺเพเธน มหาสาสปราสิ, ตโต วสฺสสตสฺส วสฺสสหสฺสสฺส อจฺจเยน เอกเมกํ สาสปํ อุทฺธเรยฺย, ขิปฺปตรํ โข โส ภิกฺขุ มหาสาสปราสิ อิมินา อุปกฺกเมน ปริกฺขยํ ปริยาทานํ คจฺเฉยฺย, น เตฺวว กปฺโป, เอวํ ทีโฆ โข ภิกฺขุ กปฺโป"ติ. ๑- สฺวายํ มหากปฺโป สํวฏฺฏาทิวเสน จตุอสงฺเขฺยยฺยกปฺปสงฺคโห. วุตฺตมฺปิ เจตํ:- "จตฺตาริมานิ ภิกฺขเว กปฺปสฺส อสงฺเขฺยยฺยานิ, กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺฐายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺฐายี"ติ. ๒- ตตฺถ ตโย สํวฏฺฏา เตโชสํวฏฺโฏ อาโปสํวฏฺโฏ วาโยสํวฏฺโฏติ. ติสฺโส สํวฏฺฏสีมา อาภสฺสรา สุภกิณฺหา เวหปฺผลาติ. ยทา หิ กปฺโป เตเชน สํวฏฺฏติ, อาภสฺสรโต เหฏฺฐา อคฺคินา ฑยฺหติ. ยทา อาเปน สํวฏฺฏติ, สุภกิณฺหโต เหฏฺฐา อุทเกน วิลียติ. ยทา วายุนา สํวฏฺฏติ, เวหปฺผลโต เหฏฺฐา วาเตน วิทฺธํสติ. วิตฺถารโต @เชิงอรรถ: สํ.นิ.๑๖/๑๒๙/๑๗๕ องฺ.จตุกฺก.๒๑/๑๕๖/๑๖๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๔.

ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ วินสฺสติ, ยํ พุทฺธานํ อาณาเขตฺตนฺติ วุจฺจติ. เตสุ ตีสุ สํวฏฺเฏสุ ยถากฺกมํ กปฺปวินาสกมหาเมฆโต ยาว ชาลาย วา อุทกสฺส วา วาตสฺส วา อุปจฺเฉโท อิทํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ สํวฏฺโฏ นาม. กปฺปวินาสกชาลาทิปจฺเฉทโต ยาว โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬปริปูรโก สมฺปตฺติ มหาเมโฆ อุฏฺฐหติ, อิทํ ทุติยํ อสงฺเขฺยยฺยํ สํวฏฺฏฏฺฐายี นาม. สมฺปตฺติมหาเมฆโต ยาว จนฺทิมสูริยปาตุภาโว, อิทํ ตติยํ อสงฺเขฺยยฺยํ วิวฏฺโฏ นาม. จนฺทิมสูริยปาตุภาวโต ยาว ปุน กปฺปวินาสกมหาเมโฆ, อิทํ จตุตฺถํ อสงฺเขฺยยฺยํ วิวฏฺฏฏฺฐายี นาม. อิเมสุ จตุสฏฺฐิอนฺตรกปฺปสงฺคหํ วิวฏฺฏฏฺฐายี. เตน สมานกาลปริจฺเฉทา วิวฏฺฏาทโย เวทิตพฺพา. "วีสติอนฺตรกปฺปสงฺคหนฺ"ติ เอเก. อิติ อิมานิ จตฺตาริ อสงฺเขฺยยฺยานิ เอโก มหากปฺโป โหติ. เตน วุตฺตํ "สฺวายํ มหากปฺโป สํวฏฺฏาทิวเสน จตุอสงฺเขฺยยฺยกปฺปสงฺคโห"ติ. กปฺเปติ จ อจฺจนฺตสํโยควเสน อุปโยคพหุวจนํ. สตสหสฺเสติ กปฺปสทฺทสมฺพนฺเธน จายํ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส, อิธาปิ อจฺจนฺตสํโยควเสเนว พหุวจนํ. สมานาธิกรณํ เหตํ ปททฺวยํ. จตุโร จ อสงฺขิเยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กสฺส ปน อสงฺขิเยติ อญฺญสฺส อวุตฺตตฺตา กปฺปสฺส จ วุตฺตตฺตา ปกรณโต กปฺปานนฺติ อยมตฺโถ วิญฺญายเตว. น หิ วุตฺตํ วชฺเชตฺวา อวุตฺตสฺส กสฺสจิ คหณํ ยุตฺตนฺติ. จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, มหากปฺปานํ จตุโร อสงฺเขฺยยฺเย สตสหสฺเส จ มหากปฺเปติ อยํ เหตฺถ อตฺโถ. อสงฺขิเยติ เอตฺถ สงฺขาตุํ น สกฺกาติ อสงฺขิยา, คณนํ อติกฺกนฺตาติ อตฺโถ. "อสงฺเขฺยยฺยนฺติ เอโก คณนวิเสโส"ติ เอเก. เตหิ เอกโต ปฏฺฐาย มหาพลกฺขปริโยสานานิ เอกูนสฏฺฐิฏฺฐานานิ วชฺเชตฺวา ทสมหาพลกฺขานิ อสงฺเขฺยยฺยํ นาม, สฏฺฐิมฏฺฐานนฺตรนฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ, สงฺขฺยาฐานนฺตรํ นาม คณนวิเสโส, ตสฺส อสงฺเขฺยยฺยภาวาภาวโต เอกํ ฐานนฺตรํ อสงฺเขฺยยฺยญฺจาติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๕.

วิรุทฺธเมตํ. นนุ จ อสงฺเขฺยยฺยภาเวน อสงฺเขฺยยฺยตฺเตปิ ตสฺส จตุพฺพิธภาโว น ยุชฺชตีติ? โน น ยุชฺชติ, จตูสุ ฐาเนสุ อสงฺเขฺยยฺยภาวสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ตตฺรายมาทิโต ปฏฺฐาย วิภาวนา:- อตีเต กิร เอกสฺมึ กปฺเป ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร สรณงฺกโร ทีปงฺกโรติ จตฺตาโร สมฺมาสมฺพุทฺธา อนุกฺกเมน โลเก อุปฺปชฺชึสุ. เตสุ ทีปงฺกรสฺส ภควโต กาเล อมรวตี นาม นครํ อโหสิ. ตตฺถ สุเมโธ นาม พฺราหฺมโณ ปฏิวสติ อุภโต สุชาโต มาติโต จ ปิติโต จ สํสุทฺธคหณิโก ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อกฺขิตฺโต อนุปกฺกุฏฺโฐ ชาติวาเทน, อภิรูโป ทสฺสนีโย ปาสาทิโก ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต. โส อญฺญํ กมฺมํ อกตฺวา พฺราหฺมณสิปฺปเมว อุคฺคณฺหิ. ตสฺส ทหรกาเลเยว มาตาปิตโร กาลมกํสุ. อถสฺส ราสิวฑฺฒโก อมจฺโจ อายโปตฺถกํ อาหริตฺวา สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาทิภริเต สารคพฺเภ วิวริตฺวา ๑- "เอตฺตกํ เต กุมาร มาตุสนฺตกํ, เอตฺตกํ เต ปิตุสนฺตกํ, เอตฺตกํ เต อยฺยกปยฺยากานนฺ"ติ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ธนํ อาจิกฺขิตฺวา "เอตํ ธนํ ปฏิปชฺชาหี"ติ อาห. สุเมธปณฺฑิโต จินฺเตสิ "อิมํ เอวํ พหุํ ธนํ สํหริตฺวา มยฺหํ มาตาปิตาทโย ปรโลกํ คจฺฉนฺตา เอกกหาปณมฺปิ คเหตฺวา น คตา, มยา ปน คเหตฺวา คมนการณํ กาตุํ วฏฺฏตี"ติ, โส รญฺโญ อาโรเจตฺวา นคเร เภรึ จราเปตฺวา มหาชนสฺส ทานํ ทตฺวา หิมวนฺตปฺปเทสํ คนฺตฺวา ตาปสปพฺพชฺชํ ปพฺพชิตฺวา สตฺตาเหเนว อฏฺฐ สมาปตฺติโย ปญฺจ จ อภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตตฺวา สมาปตฺติวิหาเรหิ วิหรติ. ตสฺมิญฺจ กาเล ทีปงฺกรทสพโล ปรมาภิสมฺโพธึ ปตฺวา ปวตฺติตวรธมฺมจกฺโก จตูหิ ขีณาสวสตสหสฺเสหิ ปริวุโต อนุปุพฺเพน จาริกํ จรมาโน รมฺมวตีนครํ ๒- นาม ปตฺวา ตสฺส อวิทูเร สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสติ. รมฺมวตีนครวาสิโน "สตฺถา @เชิงอรรถ: สี. ทฺวารํวิริตฺวา สี. รมฺมนครํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๖.

กิร อมฺหากํ นครํ ปตฺวา สุทสฺสนมหาวิหาเร ปฏิวสตี"ติ สุตฺวา คนฺธมาลาทิหตฺถา สตฺถารํ อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา คนฺธมาลาทีหิ ปูเชตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺนา ธมฺมเทสนํ สุตฺวา สฺวาตนาย นิมนฺเตตฺวา อุฏฺฐายาสนา ปกฺกมึสุ. เต ปุนทิวเส มหาทานํ สชฺเชตฺวา นครํ อลงฺกริตฺวา ทสพลสฺส อาคมนมคฺคํ หฏฺฐตุฏฺฐา โสเธนฺติ. ตสฺมิญฺจ กาเล สุเมธตาปโส อากาเสน คจฺฉนฺโต เต หฏฺฐตุฏฺเฐ มนุสฺเส ทิสฺวา "อมฺโภ กสฺส ตุเมฺห อิมํ มคฺคํ โสเธถา"ติ ๑- ปุจฺฉิ. เตหิ "สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อาคมนมคฺคํ โสเธมา"ติ วุตฺเต อตีเตสุ พุทฺเธสุ กตาธิการตฺตา "พุทฺโธ"ติ วจนํ สุตฺวา อุปฺปนฺนปีติโสมนสฺโส ตาวเทว อากาสโต โอรุยฺห "มยฺหมฺปิ โอกาสํ เทถ, อหมฺปิ โสเธสฺสามี"ติ เตหิ ทสฺสิตํ โอกาสํ "กิญฺจาปิ อหํ อิมํ อิทฺธิยา สตฺตรตนวิจิตฺตํ กตฺวา อลงฺกริตุํ ปโหมิ, อชฺช ปน มยา กายเวยฺยาวจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, กายารหํ ๒- ปุญฺญํ คณฺหิสฺสามี"ติ จินฺเตตฺวา ติณกจวราทโย นีหริตฺวา ปํสุํ อาหริตฺวา สมํ กโรนฺโต โสเธติ. อนิฏฺฐิเตเยว ปน ตสฺส ปเทสสฺส โสธเน ทีปงฺกโร ภควา มหานุภาวานํ ฉฬภิญฺญานํ ขีณาสวานํ จตูหิ สตสหสฺเสหิ ปริวุโต ตํ มคฺคํ ปฏิปชฺชิ. สุเมธปณฺฑิโต "สมฺมาสมฺพุทฺโธ พุทฺธสาวกา จ มา จิกฺขลฺลํ อกฺกมนฺตู"ติ อตฺตโน วากจีรญฺจ จมฺมขณฺฑญฺจ ชฏากลาปญฺจ ๓- ปสาเรตฺวา สยญฺจ เยน ภควา เตน สีสํ กตฺวา อวกุชฺโช นิปชฺชิ, เอวญฺจ จินฺเตสิ "สจาหํ อิจฺฉิสฺสามิ, อิมสฺส ภควโต สาวโก หุตฺวา อชฺเชว กิเลเส ฆาเตสฺสามิ. กึ มยฺหํ เอกเกเนว สํสารมโหฆโต นิตฺถรเณน, ยนฺนูนาหมฺปิ เอวรูโป สมฺมาสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สเทวกํ โลกํ สํสารมหณฺณวโต ตาเรยฺยนฺ"ติ. อิติ โส อฏฺฐงฺคสมนฺนาคตมหาภินีหารวเสน จิตฺตํ ปณิเธสิ. อถ ภควา อาคนฺตฺวา ตสฺส อุสฺสีสเก ฐตฺวา จิตฺตาจารํ สมิชฺฌนภาวญฺจสฺส ญตฺวา "อยํ อิโต กปฺปสตสหสฺสาธิกานํ จตุนฺนํ อสงฺเขฺยยฺยานํ มตฺถเก โคตโม นาม สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ สพฺพํ อิมํ ภควโต ปวตฺตึ พฺยากริตฺวา ปกฺกามิ. @เชิงอรรถ: สี. หฏฺฐตุฏฺฐา โสเธถาติ สี. กายปฺปสาทํ สี. ชฏามณฺฑลญฺจ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๗.

ตโต อปเรปิ โกณฺฑญฺญภควนฺตํ อาทึ กตฺวา อนุกฺกเมน อุปฺปนฺนา ยาว กสฺสปทสพลปริโยสานา สมฺมาสมฺพุทฺโธ มหาสตฺตํ "พุทฺโธ ภวิสฺสตี"ติ พฺยากรึสุ. อิติ อมฺหากํ โพธิสตฺตสฺส ปารมิโย ปูเรนฺตสฺเสว จตุวีสติ สมฺมาสมฺพุทฺธา อุปฺปนฺนา. ยสฺมึ ปน กปฺเป ทีปงฺกรทสพโล อุทปาทิ, ตสฺมึ อญฺเญปิ ตโย พุทฺธา อเหสุํ. เตสํ สนฺติเก ๑- โพธิสตฺตสฺส พฺยากรณํ นาโหสิ, ตสฺมา เต อิธ น คหิตา. โปราณฏฺฐกถายํ ปน ตมฺหา กปฺปา ปฏฺฐาย สพฺพพุทฺเธ ทสฺเสตุํ อิทํ วุตฺตํ:- "ตณฺหงฺกโร เมธงฺกโร อโถปิ สรณงฺกโร ทีปงฺกโร จ สมฺพุทฺโธ โกณฺฑญฺโญ ทฺวิปทุตฺตโม. มงฺคโล จ สุมโน จ เรวโต โสภิโต มุนิ อโนมทสฺสี ปทุโม นารโท ปทุมุตฺตโร. สุเมโธ จ สุชาโต จ ปิยทสฺสี มหายโส อตฺถทสฺสี ธมฺมทสฺสี สิทฺธตฺโถ โลกนายโก. ติสฺโส ผุสฺโส จ สมฺพุทฺโธ วิปสฺสี สิขิ เวสฺสภู กกุสนฺโธ โกณาคมโน กสฺสโป จาปิ นายโก. เอเต อเหสุํ สมฺพุทฺธา วีตราคา สมาหิตา สตรํสีว อุปฺปนฺนา มหาตมวิโนทนา ชลิตฺวา อคฺคิกฺขนฺธาว นิพฺพุตา เต สสาวกา"ติ. ตตฺถ ทีปงฺกรทสพลสฺส จ โกณฺฑญฺญทสพลสฺส จ อนฺตเร มหากปฺปานํ เอกํ อสงฺเขฺยยฺยํ พุทฺธสุญฺโญ โลโก อโหสิ, ตถา ภควโต โกณฺฑญฺญสฺส จ ภควโต มงฺคลสฺส จ อนฺตเร, ตถา ภควโต โสภิตสฺส จ ภควโต อโนมทสฺสิสฺส จ อนฺตเร, ตถา ภควโต นารทสฺส จ ภควโต ปทุมุตฺตรสฺส จ อนฺตเร. วุตฺตเญฺหตํ พุทฺธวํเส ๒- @เชิงอรรถ: สี. สนฺติกา ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๓-๘/๕๗๗

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๘.

"ทีปงฺกรสฺส ภควโต โกณฺฑญฺญสฺส จ สตฺถุโน เอเตสํ อนฺตรา กปฺปา คณนาโต อสงฺขิยา. ๑- โกณฺฑญฺญสฺส อปเรน มงฺคโล นาม นายโก เตสมฺปิ อนฺตรา กปฺปา คณนาโต อสงฺขิยา. โสภิตสฺส อปเรน อโนมทสฺสี มหายโส ๒- เตสมฺปิ อนฺตรา กปฺปา คณนาโต อสงฺขิยา. นารทสฺส ภควโต ปทุมุตฺตรสฺส สตฺถุโน เตสมฺปิ อนฺตรา กปฺปา คณนาโต อสงฺขิยา"ติ. เอวํ คณนาตีตตาย อสงฺเขฺยยฺยตฺเตปิ จตูสุ ฐาเนสุ มหากปฺปานํ คณนาติกฺกเมน "จตุโร จ อสงฺขิเย"ติ วุตฺตํ, น สงฺขฺยาวิเสเสนาติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ปน ปทุมุตฺตรทสพลสฺส จ สุเมธทสพลสฺส จ อนฺตเร ตึสกปฺปสหสฺสานิ, สุชาตทสพลสฺส จ ปิยทสฺสีทสพลสฺส จ อนฺตเร นวสตสหสฺสาธิกานํ ๓- กปฺปานํ สฏฺฐิสหสฺสานิ ทฺวาสีตุตฺตรานิ อฏฺฐ จ สตานิ, ธมฺมทสฺสีทสพลสฺส จ สิทฺธตฺถทสพลสฺส จ อนฺตเร วีสติ กปฺปา, สิทฺธตฺถทสพลสฺส จ ติสฺสทสพลสฺส จ อนฺตเร เอโก กปฺโป, ภควโต วิปสฺสิสฺส จ ภควโต สิขิสฺส จ อนฺตเร สฏฺฐิ กปฺปา, ภควโต จ เวสฺสภุสฺส ภควโต จ กกุสนฺธสฺส อนฺตเร ตึส กปฺปา, อิติ ปุทุมุตฺตรทสพลสฺส อุปฺปนฺนกปฺปโต ปฏฺฐาย เหฏฺฐา เตสํ เตสํ พุทฺธานํ อุปฺปนฺนกปฺเปหิ อิมินา จ ภทฺทกปฺเปน สทฺธึ สตสหสฺสมหากปฺปา, เต สนฺธาย วุตฺตํ "กปฺเป จ สตสหสฺเส"ติ อิมสฺมึ ปนตฺเถ วิตฺถาริยมาเน สพฺพํ พุทฺธวํสปาฬึ อาหริตฺวา สํวณฺเณตพฺพํ โหตีติ อติวิตฺถารภีรุกสฺส มหานสฺส จิตฺตํ อนุรกฺขนฺตา น วิตฺถารยิมฺห. อตฺถิเกหิ @เชิงอรรถ: ปาฬิ. อสงฺเขยฺยา, เอวมุปริปิ ปาฬิ. มหามุนิ ฉ.ม. นวสหสฺสาธิกานํ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๑๙.

พุทฺธวํสโต ๑- คเหตพฺโพ. โยปิ เจตฺถ วตฺตพฺโพ กถามคฺโค, โสปิ อฏฺฐสาลินิยา ๒- ธมฺมสงฺคหวณฺณนาย ชาตกฏฺฐกถาย จ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เอตฺถนฺตเรติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท:- "นทีตีเรสุ สณฺฐาเน สภาสุ รถิยาสุ จ ชนา สงฺคมฺม มนฺเตนฺติ มญฺจ ตญฺจ กิมนฺตรนฺ"ติ- ๓- อาทีสุ การเณ อาคโต. "อทฺทสา โข มํ ภนฺเต อญฺญตรา อิตฺถี วิชฺชนฺตริกาย ภาชนํ โธวนฺตี"ติอาทีสุ ๔- ขเณ, วิชฺชุนิจฺฉรณกฺขเณติ อตฺโถ. "ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปา"ติอาทีสุ ๕- จิตฺเต. "อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺ"ติอาทีสุ ๖- วิวเร. "น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถา โอปาเตตพฺพา"ติอาทีสุ ๗- เวมชฺเฌ. อิธาปิ เวมชฺเฌเยว ทฏฺฐพฺโพ, ๘- ตสฺมา เอตสฺมึ อนฺตเร เวมชฺเฌติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ:- ยสฺมึ มหากปฺเป อมฺหากํ ภควา สุเมธปณฺฑิโต หุตฺวา ทีปงฺกรสฺส ภควโต ปาทมูเล:- "มนุสฺสตฺตํ ลิงฺคสมฺปตฺติ เหตุ สตฺถารทสฺสนํ ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ อธิกาโร จ ฉนฺทตา"ติ ๙- เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺฐหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ มหาภินีหารํ อกาสิ. สมตฺตึส ปารมิโย ปวิจินิ ๑๐- สมาทิยิ, สพฺเพปิ พุทฺธการเก ธมฺเม สมฺปาเทตุํ อารภิ, ยมฺหิ เจ ตสฺมึ ภทฺทกปฺเป สพฺพโส ปูริตปารมี หุตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุชฺฌิ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ มหากปฺปานํ อนฺตเร ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท กาลวิเสเสติ. "กถํ ปเนตํ วิญฺญายตี"ติ? "กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย"ติ อิทํ หิ มหากปฺปานํ ปริจฺเฉทโต อปริจฺเฉทโต จ สงฺขฺยาทสฺสนํ, สา โข ปนายํ สงฺขฺยา สงฺเขยฺยสฺส @เชิงอรรถ: ขุ.พุทฺธ. ๓๓/๑อาทิ/๔๐๓ อภิ.อ. ๑/๓๔ สํ.ส. ๑๕/๒๒๘/๒๔๒ ม.ม. @๑๓/๑๔๙/๑๒๒ ขุ.อุ. ๒๕/๒๐/๑๑๙ วิ.มหา. ๓/๑๑/๑๑, ม.มู. ๑๒/๒๘๕/๒๔๖ @ วิ.มหา. ๔/๖๖/๕๙ สุ.วิ. ๑/๑/๓๔, มโน.ปู. ๒/๓๖/๓๓๖ อภิ.อ. ๑/๗๖, อุทาน.อ. @๑/๑๘/๑๓๗ ๑๐ สี. ปวิจิ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๐.

อาทิปริโยสานคฺคหณํ วินา น สมฺภวตีติ ยตฺถ โพธิสมฺภารามนารมฺโภ ยตฺถ จ เต ปริโยสิตา ตทุภยมฺปิ อวธิภาเวน "เอตฺถนฺตเร"ติ เอตฺถ อตฺถโต ทสฺสิตนฺติ วิญฺญายติ. อวธิ จ ปนายํ อภิวิธิวเสน เวทิตพฺโพ, น มริยาทาวเสน, อารมฺโภสานกปฺปานํ เอกเทเสน อนฺโตคธตฺตา. นนุ จ นิปฺปเทเสน เตสํ อปริยาทานโต อภิวิธิ จ อิธ น สมฺภวตีติ? น อิทเมวํ ตเทกเทเสปิ ตพฺโพหารโต. โย หิ ตเทกเทสภูโต กปฺโป, โส นิปฺปเทสโต ปริยาทินฺโนติ. ยํ จริตํ, สพฺพํ ตํ โพธิปาจนนฺติ เอตฺถ จริตนฺติ จริยา, สมตฺตึสปารมิสงฺคหา ทานสีลาทิปฏิปตฺติ, ญาตตฺถจริยาโลกตฺถจริยาพุทฺธตฺถจริยานํ ตทนฺโตคธตฺตา. ตถา ยา จิมา อฏฺฐ จริยา, เสยฺยถิทํ? ปณิธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อิริยาปเถสุ อิริยาปถจริยา อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ อชฺฌตฺติกายตเนสุ อายตนจริยา อปฺปมาทวิหารีนํ จตูสุ สติปฏฺฐาเนสุ สติจริยา อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธิจริยา พุทฺธิสมฺปนฺนานํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ญาณจริยา สมฺมา ปฏิปนฺนานํ จตูสุ อริยมคฺเคสุ มคฺคจริยา อธิคตผลานํ จตูสุ สามญฺญผเลสุ ปตฺติจริยา ๑- ติณฺณํ พุทฺธานํ สพฺพสตฺเตสุ โลกตฺถจริยาติ. ตตฺถ ปเทสโต ทฺวินฺนํ โพธิสตฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานญฺจ โลกตฺถจริยา. มหาโพธิสตฺตานํ ปน สมฺมาสมฺพุทฺธานญฺจ นิปฺปเทสโต. วุตฺตเญฺหตํ นิทฺเทเส ๒- "จริยาติ อฏฺฐ จริยาโย, อิริยาปถจริยา อายตนจริยา"ติ วิตฺถาโร. "อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺฐหนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺขิปนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปญฺญาย จรติ, วิชานนฺโต วิญฺญาเณน จรติ, เอวมฺปิ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายตนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวมฺปิ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรตี"ติ ยา อิมา อปราปิ อฏฺฐ จริยา วุตฺตา, ตาสํ สพฺพาสํ ปารมิตาเสฺวว สโมโรโธ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ "จริตนฺติ จริยา, สมตฺตึสปารมิสงฺคหา ทานสีลาทิปฏิปตฺตี"ติ. เหตุจริยาย เอว @เชิงอรรถ: สี. ปกติจริยา ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๒-๓, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๑๙๗/๒๓๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๑.

ปน อิธาธิปฺเปตตฺตา มคฺคจริยาปตฺติจริยานํ ๑- อิธ อนวโรโธ เวทิตพฺโพ. เตน วุตฺตํ "สพฺพํ ตํ โพธิปาจนนฺ"ติ. ตตฺถ สพฺพสทฺโท สพฺพสพฺพํ อายตนสพฺพํ สกฺกายสพฺพํ ปเทสสพฺพนฺติ จตูสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ตถา หิ "สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต ญาณมุเข อาปาถมาคจฺฉนฺตี"ติอาทีสุ ๒- สพฺพสพฺพสฺมึ. "สพฺพํ โว ภิกฺขเว เทเสสฺสามิ ตํ สุณาถ, กิญฺจ ภิกฺขเว สพฺพํ จกฺขุํ เจว รูปา จ ฯเปฯ มโน เจว ธมฺมา จา"ติ ๓- เอตฺถ อายตนสพฺพสฺมึ. "สพฺพํ สพฺพโต สญฺชานาตี"ติอาทีสุ ๔- สกฺกายสพฺพสฺมึ. "สพฺเพสมฺปิ โว สาริปุตฺต สุภาสิตํ ปริยาเยนา"ติอาทีสุ ๕- ปเทสสพฺพสฺมึ. อิธาปิ ปเทสสพฺพสฺมึ เอว เวทิตพฺโพ, โพธิสมฺภารภูตสฺส จริตสฺส อธิปฺเปตตฺตา. โพธีติ รุกฺโขปิ อริยมคฺโคปิ นิพฺพานมฺปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณมฺปิ. "โพธิรุกฺขมูเล ปฐมาภิสมฺพุทฺโธ"ติ ๖- จ "อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺ"ติ ๗- จ อาคตฏฺฐาเน พุชฺฌติ เอตฺถาติ รุกฺโข โพธิ. "โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ ญาณนฺ"ติ ๘- อาคตฏฺฐาเน จตฺตาริ อริยสจฺจานิ พุชฺฌติ เอเตนาติ อริยมคฺโค โพธิ. "ปตฺวาน โพธึ อมตํ อสงฺขตนฺ"ติ ๙- อาคตฏฺฐาเน พุชฺฌติ เอตสฺมึ นิมิตฺตภูเตติ นิพฺพานํ โพธิ. "ปปฺโปติ โพธึ วรภูริเมธโส"ติ ๑๐- อาคตฏฺฐาเน สพฺเพ ธมฺเม สพฺพากาเรน พุชฺฌติ เอเตนาติ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ โพธิ. อิธาปิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ อธิปฺเปตํ. อรหตฺตมคฺคสพฺพญฺญุตญฺญาณานิ วา อิธ โพธีติ เวทิตพฺพานิ ๑๑- มหาโพธิยา อธิปฺเปตตฺตา ภควโต. อาสวกฺขยญาณปทฏฺฐานํ หิ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ สพฺพญฺญุตญฺญาณปทฏฺฐานญฺจ อาสวกฺขยญาณํ "มหาโพธี"ติ วุจฺจติ. เอตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ:- @เชิงอรรถ: สี....ปกติจริยา ขุ.มหา. ๒๙/๗๒๗/๔๓๒, ขุ.จูฬ. ๓๐/๔๙๒/๒๓๘, ขุ.ปฏิ. ๓๑/๕/๔๐๘ @ สํ.สฬา. ๑๘/๒๔/๑๙ (สฺยา) ม.มู. ๑๒/๖/๔ ม.มู. ๑๒/๓๔๕/๓๐๕ @ วิ.มหา. ๔/๑/๑, ขุ.อุ. ๒๕/๑/๙๓ วิ.มหา. ๔/๑๑/๑๑, ม.มู. ๑๒/๑๘๕/๒๔๖ @ ขุ.จูฬ. ๓๐/๖๖๗/๓๒๑ (สฺยา) คเวสิตพฺพํ ๑๐ ที.ปา. ๑๑/๒๑๗/๑๓๗ ๑๑ ป.สู. @๑/๑๓/๖๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๒.

ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเท ยํ มม ทานสีลาทิปฏิปตฺติสงฺขาตํ จริตํ, ตํ สพฺพํ อนวเสสํ มหาโพธิยา ปาจนํ สาธกํ นิพฺพตฺตกนฺติ. เอเตน โพธิสมฺภารานํ นิรนฺตรภาวนํ ทสฺเสติ. อถ วา สพฺพนฺติ เอตฺถนฺตเร ยถาวุตฺตกาลปริจฺเฉเท ยํ จริตํ, ตํ สพฺพํ สกลเมว อนวเสสํ โพธิสมฺภารภูตเมว. เอเตน สพฺพสมฺภารภาวนํ ทสฺเสติ. จตสฺโส หิ โพธิสมฺภาเรสุ ภาวนา สพฺพสมฺภารภาวนา นิรนฺตรภาวนา จิรกาลภาวนา สกฺกจฺจภาวนา จาติ. ตาสุ "กปฺเป จ สตสหสฺเส, จตุโร จ อสงฺขิเย"ติ อิมินา จิรกาลภาวนา วุตฺตา, โย เจตฺถ อจฺจนฺตสํโยโค, เตน ปฐเม อตฺถวิกปฺเป สพฺพคฺคหเณน จ นิรนฺตรภาวนา, ทุติเย อตฺถวิกปฺเป "สพฺพํ จริตนฺ"ติ อิมินา สพฺพสมฺภารภาวนา, "โพธิปาจนนฺ"ติ อิมินา สกฺกจฺจภาวนา วุตฺตา โหติ, ยถา ตํ จริตํ สมฺมาสมฺโพธึ ปาเจติ เอวํภูตภาวทีปนโต. ตถา หิ ตํ "โพธิปาจนนฺ"ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น อญฺญถาติ. กถํ ปเนตฺถ โพธิจริยาย นิรนฺตรภาโว เวทิตพฺโพ? ยทิ จิตฺตนิรนฺตรตาย ตํ น ยุชฺชติ, น หิ มหาโพธิสตฺตานํ มหาภินีหารโต อุทฺธํ โพธิสมฺภารสมฺภรณจิตฺตโต อญฺญํ จิตฺตํ นปฺปวตฺตตีติ ๑- สกฺกา วตฺตุํ. อถ กิริยมยจิตฺตปฺปวตฺตึ สนฺธาย วุจฺเจยฺย, เอวมฺปิ น ยุชฺชติ, น หิ สพฺพานิ เตสํ กิริยมยจิตฺตานิ โพธิสมฺภารสมฺภรณวเสเนว ปวตฺตนฺติ, เอเตเนว ปโยคนิรนฺตรตาปิ ปฏิกฺขิตฺตาติ ทฏฺฐพฺพา. ชาตินิรนฺตรตาย ปน นิรนฺตรภาวนา เวทิตพฺพา. ยสฺสํ หิ ชาติยํ มหาโพธิสตฺเตน มหาปณิธานํ นิพฺพตฺติตํ, ตโต ปฏฺฐาย ยาว จริมตฺตภาวา น สา นาม ชาติ อุปลพฺภติ, ยา สพฺเพน สพฺพํ โพธิสมฺภารสมฺภตา น สิยา อนฺตมโส ทานปารมิมตฺตํ อุปาทาย. อยญฺหิ นิยติปตฺถิตานํ โพธิสตฺตานํ ธมฺมตา, ยาว จ เต กมฺมาทีสุ วสีภาวํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สปฺปเทสมฺปิ สมฺภาเรสุ ปโยคมาปชฺชนฺติ. ยทา ปน สพฺพโส กมฺมาทีสุ @เชิงอรรถ: ก. อุปปวตฺตตีติ

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๓.

วสีภาวปฺปตฺตา โหนฺติ, อถ ตโต ปฏฺฐาย นิปฺปเทสโต เอว โพธิสมฺภาเรสุ สมีหนํ สาตจฺจกิริยา จ สมฺปชฺชติ. สกฺกจฺจการิตา ปน สพฺพกาลํ โหติ, เอวํ เยน เยน โพธิสตฺตานํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาธิปฺปายํ สมิชฺฌนํ สมฺปชฺชตีติ. เอวเมตาย คาถาย โพธิสมฺภาเรสุ สพฺพสมฺภารภาวนา จิรกาลภาวนา นิรนฺตรภาวนา สกฺกจฺจภาวนา จาติ จตสฺโสปิ ภาวนา ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา. ตตฺร ยสฺมา โพธิสตฺตจริตํ โพธิสมฺภารา โพธิจริยา อคฺคยานํ ปารมิโยติ อตฺถโต เอกํ, พฺยญฺชนเมว นานํ, ยสฺมา จ ปรโต วิภาเคน วกฺขมานานํ ทานปารมิอาทีนํ จริตนฺติ อิทํ อวิเสสวจนํ, ตสฺมา สพฺพโพธิสมฺภาเรสุ โกสลฺลชนนตฺถํ ปารมิโย อิธ สํวณฺเณตพฺพา. ตา ปรโต ปกิณฺณกกถายํ สพฺพากาเรน สํวณฺณยิสฺสาม. [๒] อิติ ภควา อตฺตโน โพธิสตฺตภูมิยํ จริตํ อารมฺภโต ปฏฺฐาย ยาว ปริโยสานา มหาโพธิยา ปริปาจนเมวาติ อวิเสสโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ปรมุกฺกํสคมเนน อติสยโต โพธิปริปาจนภาวํ ทสฺเสตุํ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป กติปยา ปุพฺพจริยา วิภาคโต วิภาเวนฺโต "อตีตกปฺเป"ติอาทิมาห. ตตฺถ อตีตกปฺเปติ อิโต ปุริเม ปุริมตเร วา สพฺพสฺมึ อติกฺกนฺเต ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท มหากปฺเป, กปฺปานํ สตสหสฺสาธิเกสุ จตูสุ อสงฺเขฺยยฺเยสูติ อตฺโถ. จริตนฺติ จิณฺณํ ทานาทิปฏิปตฺตึ. ฐปยิตฺวาติ มุญฺจิตฺวา อคฺคเหตฺวา, อวตฺวาติ อตฺโถ. ภวาภเวติ ภเว จ อภเว จ, "อิติภวาภวกถนฺ"ติ ๑- เอตฺถ หิ วุทฺธิหาริโย ภวาภวาติ วุตฺตา. "อิติ ภวาภวตญฺจ วีติวตฺโต"ติ ๒- เอตฺถ สมฺปตฺติวิปตฺติวุทฺธิหานิสสฺสตุจฺเฉทปุญฺญปาปานิ ภวาภวาติ อธิปฺเปตานิ. "อิติภวาภวเหตุ วา ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี"ติ ๓- เอตฺถ ปน ปณีตปณีตตรานิ สปฺปินวนีตาทิเภสชฺชานิ ภวาภวาติ อธิปฺเปตานิ. สมฺปตฺติภเวสุ ปณีตตรา @เชิงอรรถ: ที.สี. ๙/๑๗/๘๖ ขุ.อุ. ๒๕/๒๐/๑๑๙ องฺ.จตุกฺก. ๒๑/๙/๑๑, ขุ.อิติ. @๒๕/๑๐๕/๓๒๕

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๔.

ปณีตตมา ภวาภวาติปิ วทนฺติ เอว, ตสฺมา อิธาปิ โส เอว อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ขุทฺทเก เจว มหนฺเต จ ภวสฺมินฺติ วุตฺตํ โหติ. อิมมฺหิ กปฺเปติ อิมสฺมึ ภทฺทกปฺเป. ปวกฺขิสฺสนฺติ กถยิสฺสํ. สุโณหีติ ธมฺมเสนาปตึ สวเน นิโยเชติ. เมติ มม สนฺติเก, มม ภาสโตติ อตฺโถ. นิทานกถา นิฏฺฐิตา. ---------

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๕.

๑. อกิตฺติวคฺค ๑. อกิตฺติจริยาวณฺณนา [๓] อถ ๑- ภควา อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สเทวมนุสฺสาย จ ปริสาย อตฺตโน ปุพฺพจริยาย สวเน อุสฺสาหํ ชเนตฺวา อิทานิ ตํ ปุพฺพจริตํ ภวนฺตรปฏิจฺฉนฺนํ หตฺถตเล อามลกํ วิย ปจฺจกฺขํ กโรนฺโต:- "ยทา อหํ พฺรหารญฺเญ สุญฺเญ วิปินกานเน อชฺโฌคาเหตฺวา วิหรามิ อกิตฺติ นาม ตาปโส"ติ- อาทิมาห. ตตฺถ ยทาติ ยสฺมึ กาเล, พฺรหารญฺเญติ มหาอรญฺเญ, อรญฺญานิยํ, มหนฺเต วเนติ อตฺโถ. สุญฺเญติ ชนวิวิตฺเต. วิปินกานเนติ วิปินภูเต กานเน, ปททฺวเยนาปิ ตสฺส อรญฺญสฺส คหนภาวเมว ทีเปติ, สพฺพเมตํ การทีปํ สนฺธาย วุตฺตํ. อชฺโฌคาเหตฺวาติ อนุปวิสิตฺวา. วิหรามีติ ทิพฺพพฺรหฺมอริยอาเนญฺชวิหาเรหิ สมุปฺปาทิตสุขวิเสเสน อิริยาปถวิหาเรน สรีรทุกฺขํ วิจฺฉินฺทิตฺวา หรามิ อตฺตภาวํ ปวตฺเตมิ. อกิตฺติ นาม ตาปโสติ เอวํนามโก ตาปโส หุตฺวา ยทา อหํ ตสฺมึ อรญฺเญ วิหรามีติ อตฺโถ. สตฺถา ตทา อตฺตโน อกิตฺติตาปสภาวํ ธมฺมเสนาปติสฺส วทติ. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา ๒-:- อตีเต กิร อิมสฺมึเยว ภทฺทกปฺเป พาราณสิยํ พฺรหฺมทตฺเต นาม ราชินิ รชฺชํ กาเรนฺเต โพธิสตฺโต อสีติโกฏิวิภวสฺส พฺราหฺมณมหาสาลสฺส กุเล นิพฺพตฺติ, "อกิตฺตี"ติสฺส นามํ กรึสุ. ตสฺส ปทสา คมนกาเล ภคินีปิ ชายิ, ๓- "ยสวตี"ติสฺสา นามํ กรึสุ. โส โสฬสวสฺสกาเล ตกฺกสิลํ คนฺตฺวา สพฺพสิปฺปานิ อุคฺคเหตฺวา ปจฺจาคมาสิ. อถสฺส มาตาปิตโร กาลมกํสุ. โส เตสํ เปตกิจฺจานิ กาเรตฺวา @เชิงอรรถ: สี. อานุปุพฺพีกถา ม. นิพฺพตฺตา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๖.

กติปยทิวสาติกฺกเมน รตนาวโลกนํ อายุตฺตกปุริเสหิ การยมาโน "เอตฺตกํ มตฺติกํ, เอตฺตกํ เปตฺติกํ, เอตฺตกํ ปิตามหนฺ"ติ สุตฺวา สํวิคฺคมานโส หุตฺวา "อิทํ ธนเมว ปญฺญายติ, น ธนสฺส สํหารกา, สพฺเพ อิมํ ธนํ ปหาเยว คตา, อหํ ปน นํ ๑- อาทาย คมิสฺสามี"ติ ราชานํ อาปุจฺฉิตฺวา เภรึ จราเปสิ "ธเนน อตฺถิกา อกิตฺติปณฺฑิตสฺส เคหํ อาคจฺฉนฺตู"ติ. ๒- โส สตฺตาหํ มหาทานํ ปวตฺเตตฺวา ธเน อขียมาเน "กึ เม อิมาย ธนกีฬาย, อตฺถิกา คณฺหิสฺสนฺตี"ติ นิเวสนทฺวารํ วิวริตฺวา หิรญฺญสุวณฺณาทิภริเต สารคพฺเภ วิวราเปตฺวา "ทินฺนํเยว หรนฺตู"ติ เคหํ ปหาย ญาติปริวฏฺฏสฺส ปริเทวนฺตสฺส ภคินึ คเหตฺวา พาราณสิโต นิกฺขมิตฺวา นทึ อุตฺตริตฺวา เทฺว ตีณิ โยชนานิ คนฺตฺวา ปพฺพชิตฺวา รมณีเย ภูมิภาเค ปณฺณสาลํ กริตฺวา วสติ. เยน ปน ทฺวาเรน ตทา นิกฺขมิ, ตํ อกิตฺติทฺวารํ นาม ชาตํ. เยน ติตฺเถน นทึ โอติณฺโณ, ตํ อกิตฺติติตฺถํ นาม ชาตํ. ตสฺส ปพฺพชิตภาวํ สุตฺวา พหู มนุสฺสา คามนิคมราชธานิวาสิโน ตสฺส คุเณหิ อากฑฺฒิยมานหทยา อนุปพฺพชึสุ. มหาปริวาโร อโหสิ. มหาลาภสกฺกาโร นิพฺพตฺติ, พุทฺธุปฺปาโท วิย อโหสิ. อถ มหาสตฺโต "อยํ ลาภสกฺกาโร มหา, ปริวาโรปิ มหนฺโต, กายวิเวกมตฺตมฺปิ อิธ น ลภติ, มยา เอกากินา วิหริตุํ วฏฺฏตี"ติ จินฺเตตฺวา ปรมปฺปิจฺฉภาวโต วิเวกนินฺนตาย จ กสฺสจิ อชานาเปตฺวา ๓- เอกโกว นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน ทมิฬรฏฺฐํ ปตฺวา กาวีรปฏฺฏนสมีเป อุยฺยาเน วิหรนฺโต ฌานาภิญฺญาโย นิพฺพตฺเตสิ. ตตฺราปิสฺส มหาลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺชิ. โส ตํ ชิคุจฺฉนฺโต ฉฑฺเฑตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา การทีเป โอตริ. ตทา การทีโป อหิทีโป นาม. โส ตตฺถ มหนฺตํ การรุกฺขํ อุปนิสฺสาย ปณฺณสาลํ มาเปตฺวา วาสํ กปฺเปสิ. อปฺปิจฺฉตาย ปน กตฺถจิ อคนฺตฺวา ตสฺส รุกฺขสฺส ผลกาเล ผลานิ ขาทนฺโต ผเล อสติ ปตฺตานิ อุทกสิตฺตานิ ๔- ขาทนฺโต ฌานสมาปตฺตีหิ วีตินาเมสิ. @เชิงอรรถ: สี.,ม. ธนํ ม. คจฺฉนฺตูติ ม. อนาโรเจตฺวา ม. อุทกสินฺนา

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๗.

ตสฺส สีลเตเชน สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก "โก นุ โข มํ อิมมฺหา ฐานา จาเวตุกาโม"ติ อาวชฺเชนฺโต ปณฺฑิตํ ทิสฺวา "กิมตฺถํ นุ โข อยํ ตาปโส เอวํ ทุกฺกรํ ตปํ จรติ, สกฺกตฺตํ นุ โข ปตฺเถติ, อุทาหุ อญฺญํ, วีมํสิสฺสามิ นํ. อยํ หิ สุวิสุทฺธกายวจีมโนสมาจาโร ชีวิเต นิรเปกฺโข อุทกสิตฺตานิ การปตฺตานิ ขาทติ, สเจ สกฺกตฺตํ ปตฺเถติ, อตฺตโน สิตฺตานิ การปตฺตานิ มยฺหํ ทสฺสติ, โน เจ, น ทสฺสตี"ติ พฺราหฺมณวณฺเณน ตสฺส สนฺติกํ อคมาสิ. โพธิสตฺโตปิ การปตฺตานิ เสเทตฺวา "สีตลีภูตานิ ขาทิสฺสามี"ติ ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิ. อถสฺส ปุรโต สกฺโก พฺราหฺมณรูเปน ภิกฺขาย อตฺถิโก หุตฺวา อฏฺฐาสิ. มหาสตฺโต ตํ ทิสฺวา "ลาภา วต เม, สุลทฺธํ วต เม, จิรสฺสํ วต เม ยาจโก ทิฏฺโฐ"ติ โสมนสฺสปฺปตฺโต หุตฺวา "อชฺช มม มโนรถํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทานํ ทสฺสามี"ติ ปกฺกภาชเนเนว อาทาย คนฺตฺวา ทานปารมึ อาวชฺเชตฺวา อตฺตโน อเสเสตฺวาว ตสฺส ภิกฺขาภาชเน ปกฺขิปิ. สกฺโก ตํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา อนฺตรธายิ. มหาสตฺโตปิ ตสฺส ทตฺวา ปุน ปริเยฏฺฐึ อนาปชฺชิตฺวา เตเนว ปีติสุเขน วีตินาเมสิ. ทุติยทิวเส ปน การปตฺตานิ ปจิตฺวา "หิยฺโย ทกฺขิเณยฺยํ อลภึ, อชฺช นุ โข กถนฺ"ติ ปณฺณสาลทฺวาเร นิสีทิ. สกฺโกปิ ตเถว อาคมิ. มหาสตฺโต ปุนปิ ตเถว ทตฺวา วีตินาเมสิ. ตติยทิวเส จ ตเถว ทตฺวา "อโห วต เม ลาภา, พหุํ วต ปุญฺญํ ปสวามิ, สจาหํ ทกฺขิเณยฺยํ ลเภยฺยํ, เอวเมว มาสมฺปิ เทฺวมาสมฺปิ ทานํ ทเทยฺยนฺ"ติ จินฺเตสิ. ตีสุปิ ทิวเสสุ "เตน ทาเนน น ลาภสกฺการสิโลกํ น จกฺกวตฺติสมฺปตฺตึ น สกฺกสมฺปตฺตึ น พฺรหฺมสมฺปตฺตึ น สาวกโพธึ น ปจฺเจกโพธึ ปตฺเถมิ, อปิ จ อิทํ เม ทานํ สพฺพญฺญุตญฺญาณสฺส ปจฺจโย โหตู"ติ ยถาธิการํ จิตฺตํ ฐเปสิ. เตน วุตฺตํ:- [๔] "ตทา มํ ตปเตเชน สนฺตตฺโต ติทิวาภิภู ธาเรนฺโต พฺราหฺมณวณฺณํ ภิกฺขาย มํ อุปาคมิ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๘.

[๕] ปวนา อาภตํ ปณฺณํ อเตลญฺจ อโลณิกํ มม ทฺวาเร ฐิตํ ทิสฺวา สกฏาเหน อากิรึ. [๖] ตสฺส ทตฺวานหํ ปณฺณํ นิกุชฺชิตฺวาน ภาชนํ ปุเนสนํ ชหิตฺวาน ปาวิสึ ปณฺณสาลกํ. [๗] ทุติยมฺปิ ๑- ตติยมฺปิ อุปคจฺฉิ มมนฺติกํ ๒- อกมฺปิโต อโนลคฺโค เอวเมวมทาสหํ. [๘] น เม ตปฺปจฺจยา อตฺถิ สรีรสฺมึ วิวณฺณิยํ ปีติสุเขน รติยา วีตินาเมมิ ตํ ทิวํ. [๙] ยทิ มาสมฺปิ เทฺวมาสํ ทกฺขิเณยฺยํ วรํ ลเภ อกมฺปิโต อโนลีโน ทเทยฺยํ ทานมุตฺตมํ. [๑๐] น ตสฺส ทานํ ททมาโน ยสํ ลาภญฺจ ปตฺถยึ สพฺพญฺญุตํ ปตฺถยาโน ตานิ กมฺมานิ อาจรินฺ"ติ. ตตฺถ ตทาติ ยทา อหํ อกิตฺตินามโก ตาปโส หุตฺวา ตสฺมึ ทีเป การารญฺเญ วิหรามิ, ตทา. มนฺติ มม. ตปเตเชนาติ สีลปารมิตานุภาเวน สีลํ หิ ทุจฺจริตสงฺกิเลสสฺส ตปนโต "ตโป"ติ วุจฺจติ, เนกฺขมฺมวีริยปารมิตานุภาเวน วา. ตาปิ หิ ตณฺหาสงฺกิเลสสฺส โกสชฺชสฺส จ ตปนโต "ตโป"ติ วุจฺจติ, อุกฺกํสคตา จ ตา โพธิสตฺตสฺส อิมสฺมึ อตฺตภาเวติ. ขนฺติสํวรสฺส จาปิ ปรมุกฺกํสคมนโต "ขนฺติปารมิตานุภาเวนา"ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏเตว. "ขนฺตี ปรมํ ตโป"ติ ๓- หิ วุตฺตํ. สนฺตตฺโตติ ยถาวุตฺตคุณานุภาวชนิเตน ธมฺมตาสิทฺเธน ปณฺฑุกมฺพลสิลาสนสฺส อุณฺหากาเรน @เชิงอรรถ: ปาฬิ. ทุติยํ ทิวสํ (สฺยา) ปาฬิ. อุปคจฺฉิ มมนฺติเก ที.มหา. ๑๐/๙๐/๔๓, @ขุ.ธ. ๒๕/๑๘๔/๕๐

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๒๙.

สนฺตาปิโต. ติทิวาภิภูติ เทวโลกาธิปติ, สกฺโกติ อตฺโถ. ปณฺณสาลาย สมีเป คหิตมฺปิ การปณฺณํ ปณฺณสาลาย อรญฺญมชฺฌคตตฺตา "ปวนา อาภตนฺ"ติ วุตฺตํ. อเตลญฺจ อโลณิกนฺติ เทยฺยธมฺมสฺส อนุฬารภาเวปิ อชฺฌาสยสมฺปตฺติยา ทานธมฺมสฺส มหาชุติกภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. มม ทฺวาเรติ มยฺหํ ปณฺณสาลาย ทฺวาเร. สกฏาเหน อากิรินฺติ อิมินา อตฺตโน กิญฺจิปิ อเสเสตฺวา ทินฺนภาวํ ทสฺเสติ. ปุเนสนํ ชหิตฺวานาติ "เอกทิวสํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ฆาเสสนํ น สลฺเลขนฺ"ติ จินฺเตตฺวา ทานปีติยา ติตฺโต วิย หุตฺวา ตสฺมึ ทิวเส ปุน อาหารปริเยฏฺฐึ อกตฺวา. อกมฺปิโตติ สุทูรวิกฺขมฺภิตตฺตา มจฺฉริเยน อจลิโต ทานชฺฌาสยโต จลนมตฺตมฺปิ อการิโต. อโนลคฺโคติ โลภวเสน อีสกมฺปิ อลคฺโค. ตติยมฺปีติ ปิสทฺเทน ทุติยมฺปีติ อิมํ สมฺปิณฺเฑติ. เอวเมวมทาสหนฺติ ยถา ปฐมํ, เอวเมวํ ทุติยมฺปิ อทาสึ อหํ. น เม ตปฺปจฺจยาติ คาถาย วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติ. ตตฺถ ตปฺปจฺจยาติ ทานปจฺจยา ตีสุ ทิวเสสุ ฉินฺนาหารตาย สรีรสฺมึ เยน เววณฺณิเยน ภวิตพฺพํ, ตมฺปิเม สรีรสฺมึ วิวณฺณิยํ ทานปจฺจยาเยว นตฺถิ. กสฺมา? ทานวิสเยน ปีติสุเขน ทานวิสยาย เอว จ รติยา. วีตินาเมมิ ตํ ทิวนฺติ ตํ สกลํ ติมตฺตทิวสํ วีตินาเมมิ. น เกวลญฺจ ตีณิ เอว ทิวสานิ, อถ โข มาสทฺวิมาสมตฺตมฺปิ กาลํ เอวเมว ทาตุํ ปโหมีติ ทสฺเสตุํ "ยทิ มาสมฺปี"ติอาทิ วุตฺตํ. อโนลีโนติ อลีนจิตฺโต, ทาเน อสงฺกุจิตจิตฺโตติ อตฺโถ. ตสฺสาติ พฺราหฺมณรูเปน อาคตสฺส สกฺกสฺส. ยสนฺติ กิตฺตึ, ปริวารสมฺปตฺตึ วา. ลาภญฺจาติ เทวมนุสฺเสสุ จกฺกวตฺติอาทิภาเวน ลทฺธพฺพํ ลาภํ วา น ปตฺถยึ. อถ โข สพฺพญฺญุตํ สมฺมาสมฺโพธึ ปตฺถยาโน อากงฺขมาโน ตานิ ตีสุ ทิวเสสุ อเนกวารํ อุปฺปนฺนานิ ทานมยานิ ปุญฺญกมฺมานิ ทานสฺส วา ปริวารภูตานิ กายสุจริตาทีนิ ปุญฺญกมฺมานิ. อาจรึ อกาสินฺติ.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๐.

อิติ ภควา ตสฺมึ อตฺตภาเว อตฺตโน สุทุกฺกรํ ปุญฺญจริตมตฺตเมว อิธ มหาเถรสฺส ปกาเสสิ. ชาตกเทสนายํ ปน จตุตฺถทิวเส สกฺกสฺส อุปสงฺกมิตฺวา โพธิสตฺตสฺส อชฺฌาสยชานนํ วเรน อุปนิมนฺตนา โพธิสตฺตสฺส วรสมฺปฏิจฺฉนสีเสน ธมฺมเทสนา เทยฺยธมฺมทกฺขิเณยฺยานํ ปุน สกฺกสฺส อนาคมนสฺส จ อากงฺขมานตา จ ปกาสิตา. วุตฺตเญฺหตํ:- "อกิตฺตึ ทิสฺวาน สมฺมนฺตํ สกฺโก ภูตปตี พฺรวิ กึ ปตฺถยํ มหาพฺรเหฺม เอโก สมฺมสิ ฆมฺมนิ. ทุกฺโข ปุนพฺภโว สกฺก ๑- สรีรสฺส จ เภทนํ สมฺโมหมรณํ ทุกฺขํ ตสฺมา สมฺมามิ วาสว. เอตสฺมึ เต สุลปิเต ปติรูเป สุภาสิเต วรํ กสฺสป เต ทมฺมิ ยํ กิญฺจิ มนสิจฺฉสิ. วรญฺเจ เม อโท สกฺก สพฺพภูตานมิสฺสร เยน ปุตฺเต จ ทาเร จ ธนธญฺญํ ปิยานิ จ ลทฺธา นรา น ตปฺปนฺติ โส โลโภ น มยี วเส. เอตสฺมึ ฯเปฯ มนสิจฺฉสิ. วรญฺเจ เม อโท สกฺก สพฺพภูตานมิสฺสร เขตฺตํ วตถุํ หิรญฺญญฺจ ควาสฺสํ ทาสโปริสํ เยน ชาเตน ชียนฺติ โส โทโส น มยี วเส. เอตสฺมึ ฯเปฯ มนสิจฺฉสิ. @เชิงอรรถ: ม. นาม

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๑.

วรญฺเจ เม อโท สกฺก สพฺพภูตานมิสฺสร พาลํ น ปสฺเส น สุเณ น จ พาเลน สํวเส พาเลนลฺลาปสลฺลาปํ น กเร น จ โรจเย. กึ นุ เต อกรํ พาโล วท กสฺสป การณํ เกน กสฺสป พาลสฺส ทสฺสนํ นาภิกงฺขสิ. อนยํ นยติ ทุมฺเมโธ อธุรายํ นิยุญฺชติ ทุนฺนโย เสยฺยโส โหติ สมฺมา วุตฺโต ปกุปฺปติ วินยํ โส น ชานาติ สาธุ ตสฺส อทสฺสนํ. เอตสฺมึ ฯเปฯ มนสิจฺฉสิ. วรญฺเจ เม อโท สกฺก สพฺพภูตานมิสฺสร ธีรํ ปสฺเส สุเณ ธีรํ ธีเรน สห สํวเส ธีเรนลฺลาปสลฺลาปํ ตํ กเร ตํ จ โรจเย. กึ นุ เต อกรํ ธีโร วท กสฺสป การณํ เกน กสฺสป ธีรสฺส ทสฺสนํ อภิกงฺขสิ. นยํ นยติ เมธาวี อธุรายํ น ยุญฺชติ สุนโย เสยฺยโส โหติ สมฺมา วุตฺโต น กุปฺปติ วินยํ โส ปชานาติ สาธุ เตน สมาคโม. เอตสฺมึ ฯเปฯ มนสิจฺฉสิ. วรญฺเจ เม อโท สกฺก สพฺพภูตานมิสฺสร ตโต รตฺยา วิวสาเน สูริยุคฺคมนํ ปติ ทิพฺพา ภกฺขา ปาตุภเวยฺยุํ สีลวนฺโต จ ยาจกา.

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๒.

ททโต เม น ขีเยถ ทตฺวา นานุตเปยฺยหํ ททํ จิตฺตํ ปสาเทยฺยํ เอตํ สกฺก วรํ วเร. เอตสฺมึ ฯเปฯ มนสิจฺฉสิ. วรญฺเจ เม อโท สกฺก สพฺพภูตานมิสฺสร น มํ ปุน อุเปยฺยาสิ เอตํ สกฺก วรํ วเร. พหูหิ วตจริยาหิ นรา จ อถ นาริโย ทสฺสนํ อภิกงฺขนฺติ กึ นุ เม ทสฺสเน ภยํ. ตํ ตาทิสํ เทววณฺณํ สพฺพกามสมิทฺธินํ ทิสฺวา ตโป ปมชฺเชยฺยํ เอตํ เต ทสฺสเน ภยนฺ"ติ. ๑- อถ สกฺโก "สาธุ ภนฺเต น เต อิโต ปฏฺฐาย สนฺติกํ อาคมิสฺสามี"ติ ตํ อภิวาเทตฺวา ปกฺกามิ. มหาสตฺโต ยาวชีวํ ตตฺเถว วสนฺโต อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺติ. อนฺรุทฺธตฺเถโร ตทา สกฺโก อโหสิ. โลกนาโถ อกิตฺติปณฺฑิโต. ตสฺส มหาภินิกฺขมนสทิสํ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมปารมี. สุวิสุทฺธสีลาจารตาย สีลปารมี. กามวิตกฺกาทีนํ สุฏฺฐุ วิกฺขมฺภิตตฺตา วีริยปารมี. ขนฺติสํวรสฺส ปรมุกฺกํสคมนโต ขนฺติปารมี. ปฏิญฺญานุรูปํ ปฏิปตฺติยา สจฺจปารมี. สพฺพตฺถ อจลสมาทานาธิฏฺฐาเนน อธิฏฺฐานปารมี. สพฺพสตฺเตสุ หิตชฺฌาสเยน เมตฺตาปารมี. สตฺตสงฺขารกตวิปฺปกาเรสุ มชฺฌตฺตภาวปฺปตฺติยา อุเปกฺขาปารมี. ตาสํ อุปการานุปกาเร ธมฺเม ชานิตฺวา อนุปกาเร ธมฺเม ปหาย อุปการธมฺเมสุ ปวตฺตาปนปุเรจรา สหชาตา จ อุปายโกสลฺลภูตา อติสลฺเลขวุตฺติสาธนี จ ปญฺญา ปญฺญาปารมีติ อิมาปิ ทส ปารมิโย ลพฺภนฺติ. @เชิงอรรถ: ขุ.ชา.๒๗/๙๙-๑๐๓/๒๘๑-๒

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๓.

ทานชฺฌาสยสฺส ปน อติอุฬารภาเวน ทานมุเขน เทสนา ปวตฺตา. ตสฺมา สพฺพตฺถ สาธิกา ๑- มหากรุณา, เทฺวปิ ปุญฺญญาณสมฺภารา, กายสุจริตาทีนิ ตีณิ โพธิสตฺตสุจริตานิ, สจฺจาธิฏฺฐานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺฐานานิ, อุสฺสาหาทโย จตสฺโส พุทฺธภูมิโย, สทฺธาทโย ปญฺจ มหาโพธิปริปาจนียา ธมฺมา, อโลภชฺฌาสยาทโย ฉ โพธิสตฺตานํ อชฺฌาสยา, ติณฺโณ ตาเรสฺสามีติอาทโย สตฺต ปฏิญฺญา ธมฺมา, อปฺปิจฺฉสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม มหิจฺฉสฺสาติอาทโย ๒- อฏฺฐ มหาปุริสวิตกฺกา, นว โยนิโสมนสิการมูลกา ธมฺมา, ทานชฺฌาสยาทโย ทส มหาปุริสชฺฌาสยา, ทานสีลาทโย ทส ปุญฺญกิริยวตฺถูนีติ เอวมาทโย เย อเนกสตอเนกสหสฺสปฺปเภทา โพธิสมฺภารภูตา มหาโพธิสตฺตคุณา, เต สพฺเพปิ ยถารหํ อิธ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺพา. อปิ เจตฺถ มหนฺตํ โภคกฺขนฺธํ มหนฺตญฺจ ญาติปริวฏฺฏํ ปหาย มหาภินิกฺขมนสทิสํ เคหโต นิกฺขมนํ, นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตสฺส พหุชนสมฺมตสฺส สโต ปรมปฺปิจฺฉภาเวน กุเลสุ คเณสุ จ อลคฺคตา, อจฺจนฺตเมว ลาภสกฺการสิโลกชิคุจฺฉา, ปวิเวกาภิรติ, กายชีวิตนิรเปกฺโข ปริจฺจาโค, อนาหารสฺเสว สโต ทิวสตฺตยมฺปิ ทานปีติยา ปริตุฏฺฐสฺส นิพฺพิการสรีรยาปนํ, มาสทฺวิมาสมตฺตมฺปิ กาลํ ยาจเก สติ อาหารํ ตเถว ๓- ทตฺวา "ทานคเตเนว ปีติสุเขน สรีรํ ยาเปสฺสามี"ติ ปริจฺจาเค อโนลีนวุตฺติสาธโก อุฬาโร ทานชฺฌาสโย, ทานํ ทตฺวา ปุน อาหารปริเยฏฺฐิยา อกรณเหตุภูตา ปรมสลฺเลขวุตฺตีติ เอวมาทโย มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา เวทิตพฺพา. เตเนตํ วุจฺจติ:- "เอวํ อจฺฉริยา เหเต อพฺภุตา จ มเหสิโน มหาการุณิกา ธีรา สพฺพโลเกกพนฺธวา. อจินฺเตยฺยานุภาวา จ สทา สทฺธมฺมโคจรา โพธิสตฺตา มหาสตฺตา สุจิสลฺเลขวุตฺติโน. @เชิงอรรถ: ฉ.ม. สมกา ที.ปา. ๑๑/๓๕๘/๒๖๙, องฺ.อฏฺฐก. ๒๓/๓๐/๑๘๗ ม. ตสฺเสว

--------------------------------------------------------------------------------------------- หน้าที่ ๓๔.

มหาวาตสมุทฺธต- ๑- วีจิมาโล มโหทธิ อปิ ลงฺเฆยฺย เวลนฺตํ โพธิสตฺตา น ธมฺมตํ. โลเก สญฺชาตวทฺธาปิ น เต ภาวิตภาวิโน ๒- ลิมฺปนฺติ โลกธมฺเมหิ โตเยน ปทุมํ ยถา. เยสํ เว อตฺตนิ เสฺนโห นิหียติ ยถา ยถา สตฺเตสุ กรุณาเสฺนโห วฑฺฒเตว ตถา ตถา. ยถา จิตฺตํ วเส โหติ น จ จิตฺตวสานุคา ตถา กมฺมํ วเส โหติ น จ กมฺมวสานุคา. โทเสหิ นาภิภูยนฺติ สมุคฺฆาเตนฺติ วา น เต จรนฺตา โพธิปริเยฏฺฐึ ปุริสา ชานิยา พุธา. เตสุ จิตฺตปฺปสาโทปิ ทุกฺขโต ปริโมจเย ปเควานุกิริยา เตสํ ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต"ติ. ปรมตฺถทีปนิยา จริยาปิฏกสํวณฺณนาย อกิตฺติจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา. ---------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๑-๓๔. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=1&modeTY=2&pagebreak=1              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=1&modeTY=2&pagebreak=1              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=209              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8637              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11339              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11339              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

อ่านเล่มก่อนหน้าไม่แสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]