ขอนอบน้อมแด่
พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า
                      พระองค์นั้น
บทนำ พระวินัยปิฎก พระสุตตันตปิฎก พระอภิธรรมปิฎก ค้นพระไตรปิฎก ชาดก หนังสือธรรมะ
อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม  
อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                          ๒.  หตฺถินาควคฺค
                      ๑.  มาตุโปสกจริยาวณฺณนา
         [๑] ยทา อโหสึ ปวเน        กุญฺชโร มาตุโปสโก
             น ตทา อตฺถิ มหิยา       คุเณน มม สาทิโสติ. ๑-
     #[๑]  ทุติยวคฺคสฺส ปฐเม กุญฺชโรติ หตฺถี. มาตุโปสโกติ อนฺธาย ชราชิณฺณาย
มาตุยา ปฏิชคฺคนโก. มหิยาติ ภูมิยํ. คุเณนาติ สีลคุเณน, ตทา มม สทิโส นตฺถิ.
      โพธิสตฺโต หิ ตทา หิมวนฺตปฺปเทเส หตฺถิโยนิยํ นิพฺพตฺติ, โส สพฺพเสโต
อภิรูโป ลกฺขณสมฺปนฺโน มหาหตฺถี อเนกหตฺถิสตสหสฺสปริวาโร อโหสิ. มาตา ปนสฺส
อนฺธา. โส มธุรผลาผลานิ หตฺถีนํ หตฺเถสุ ทตฺวา มาตุ เปเสติ. หตฺถิโน ตสฺสา อทตฺวา
สยํ ขาทนฺติ. โส ปริคฺคณฺหนฺโต ตํ ปวตฺตึ ญตฺวา "ยูถํ ปหาย มาตรเมว โปเสสฺสามี"ติ
รตฺติภาเค อญฺเญสํ หตฺถีนํ อชานนฺตานํ มาตรํ คเหตฺวา จณฺโฑรณปพฺพตปาทํ
คนฺตฺวา เอกํ นฬินึ อุปนิสฺสาย ฐิตาย ปพฺพตคุหาย มาตรํ ฐเปตฺวา โปเสสิ.
      [๒-๓]  ปวเน ทิสฺวา วนจโรติ เอโก วนจรโก ปุริโส ตสฺมึ มหาวเน วิจรนฺโต
มํ ทิสฺวา. รญฺโญ มํ ปฏิเวทยีติ พาราณสิรญฺโญ มํ อาโรเจสิ. โส หิ มคฺคมูโฬฺห
ทิสํ ววตฺถเปตุํ อสกฺโกนฺโต มหนฺเตน สทฺเทน ปริเทวิ. โพธิสตฺโตปิ ตสฺส สทฺทํ
สุตฺวา "อยํ ปุริโส อนาโถ, น โข ปเนตํ ปติรูปํ, ยํ เอส มยิ ฐิเต อิธ
วินสฺเสยฺยา"ติ ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา ตํ ภเยน ปลายนฺตํ ทิสฺวา "อมฺโภ ปุริส นตฺถิ
เต มํ นิสฺสาย ภยํ, มา ปลายิ, กสฺมา ตฺวํ ปริเทวนฺโต วิจรสี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "สามิ
อหํ มคฺคมูโฬฺห อชฺช เม สตฺตโม ทิวโส"ติ วุตฺเต "โภ ปุริส มา ภายิ, อหํ ตํ
มนุสฺสปเถ ฐเปสฺสามี"ติ ตํ อตฺตโน ปิฏฺฐิยํ นิสีทาเปตฺวา อรญฺญโต นีหริตฺวา
นิวตฺติ. โสปิ ปาโป "นครํ คนฺตฺวา รญฺโญ อาโรเจสฺสามี"ติ รุกฺขสญฺญํ ปพฺพตสญฺญญฺจ
กโรนฺโตว นิกฺขมิตฺวา พาราณสึ อคมาสิ.
@เชิงอรรถ:  ขุ.จริยา. ๓๓/๑/๖๐๐
ตสฺมึ กาเล รญฺโญ มงฺคลหตฺถี มโต. โส ปุริโส ราชานํ อุปสงฺกมิตฺวา มหาปุริสสฺส
อตฺตนา ๑- ทิฏฺฐภาวํ อาโรเจสิ. เตน วุตฺตํ:- "ตวานุจฺฉโว มหาราช, คโช วสติ
กานเน"ติอาทิ.
      ตตฺถ ตวานุจฺฉโวติ ตว โอปวยฺหํ กาตุํ อนุจฺฉวิโก ยุตฺโต. น ตสฺส
ปริกฺขายตฺโถติ ตสฺส คหเณ คมนุปจฺเฉทนตฺถํ สมนฺตโต ขณิตพฺพปริกฺขาย
วา กเรณุยา กณฺณปุเฏน อตฺตานํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ขิตฺตปาสรชฺชุยา
พนฺธิตพฺพอาฬกสงฺขาตอาลาเนน วา ยตฺถ ปวิฏฺโฐ กตฺถจิ คนฺตุํ น สกฺโกติ,
ตาทิสวญฺจนกาสุยา วา อตฺโถ ปโยชนํ นตฺถิ. สหคหิเตติ คหณสมกาลํ เอว. เอหิตีติ
อาคมิสฺสติ.
      ราชา อิมํ มคฺคุทฺเทสกํ ๒- กตฺวา อรญฺญํ คนฺตฺวา "อิมินา วุตฺตํ หตฺถินาคํ
อาเนหี"ติ หตฺถาจริยํ สห ปริวาเรน เปเสสิ. โส เตน สทฺธึ คนฺตฺวา โพธิสตฺตํ นฬินึ
ปวิสิตฺวา โคจรํ คณฺหนฺตํ ปสฺสิ. เตน วุตฺตํ:-
         [๔] "ตสฺส ตํ วจนํ สุตฺวา      ราชาปิ ตุฏฺฐมานโส
             เปเสสิ หตฺถิทมกํ         เฉกาจริยํ สุสิกฺขิตํ.
         [๕] คนฺตฺวา โส หตฺถิทมโก     อทฺทส ปทุมสฺสเร
             ภิสมุฬาลํ ๓- อุทฺธรนฺตํ     ยาปนตฺถาย มาตุยา.
         [๖] วิญฺญาย เม สีลคุณํ        ลกฺขณํ อุปธารยิ
             เอหิ ปุตฺตาติ วตฺวาน      โสณฺฑาย มม อคฺคหี"ติ. ๔-
     #[๔]  ตตฺถ เฉกาจริยนฺติ หตฺถิพนฺธนาทิวิธิมฺหิ กุสลํ หตฺถาจริยํ.
สุสิกฺขิตนฺติ หตฺถีนํ สิกฺขาปนวิชฺชาย นิฏฺฐงฺคมเนน สุฏฺฐุ สิกฺขิตํ.
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อตฺตโน   ฉ.ม. มคฺคเทสกํ   สี.,ม. ภิสมูลํ   ขุ.จริยา. ๓๓/๔-๖/๖๐๐
     #[๖]  วิญฺญาย เม สีลคุณนฺติ "ภทฺโท อยํ หตฺถาชานีโย น มนฺโท น
จณฺโฑ น โวมิสฺสสีโล วา"ติ มม สีลคุณํ ชานิตฺวา. กถํ? ลกฺขณํ อุปธารยีติ
สุสิกฺขิตหตฺถิสิปฺปตฺตา มม ลกฺขณํ สมนฺตโต อุปธาเรสิ. เตน โส เอหิ ปุตฺตาติ
วตฺวาน, โสณฺฑาย มม อคฺคหิ.
      โพธิสตฺโต หตฺถาจริยํ ทิสฺวา "อิทํ ภยํ มยฺหํ เอตสฺส ปุริสสฺส สนฺติกา
อุปฺปนฺนํ, อหํ โข ปน มหาพโล หตฺถิสหสฺสมฺปิ วิทฺธํเสตุํ สมตฺโถ, ปโหมิ กุชฺฌิตฺวา
สรฏฺฐกํ เสนาวาหนํ นาเสตุํ สเจ ปน กุชฺฌิสฺสามิ, สีลํ เม ภิชฺชิสฺสติ, ตสฺมา
สตฺตีหิ โกฏฺฏิยมาโนปิ น กุชฺฌิสฺสามี"ติ จิตฺตํ อธิฏฺฐาย สีลํ โอนาเมตฺวา
นิจฺจโลว อฏฺฐาสิ. เตนาห ภควา:-
         [๗] "ยํ เม ตทา ปากติกํ      สรีรานุคตํ พลํ
             อชฺช นาคสหสฺสานํ        พเลน สมสาทิสํ.
         [๘] ยทิหนฺเตสํ ปกุปฺเปยฺยํ      อุเปตํ คหณาย มํ
             ปฏิพโล ภเว เตสํ        ยาว รชฺชมฺปิ มานุสํ.
         [๙] อปิ จาหํ สีลรกฺขาย       สีลปารมิปูริยา
             น กโรมิ จิตฺเต อญฺญถตฺตํ   ปกฺขิปนฺตํ มมาฬเก.
        [๑๐] ยทิ เต มํ ตตฺถ โกฏฺเฏยฺยุํ  ผรสูหิ โตมเรหิ จ
             เนว เตสํ ปกุปฺเปยฺยํ      สีลขณฺฑภยา มมา"ติ. ๑-
     #[๗]  ตตฺถ ปากติกนฺติ สภาวสิทฺธํ. สรีรานุคตนฺติ สรีรเมว อนุคตํ กายพลํ, น
อุปายกุสลตาสงฺขาตญาณานุคตนฺติ อธิปฺปาโย. อชฺช นาคสหสฺสานนฺติ อชฺชกาเล
@เชิงอรรถ:  ขุ.จริยา.๓๓/๙,๑๐/๖๐๑
อเนเกสํ หตฺถิสหสฺสานํ สมุทิตานํ. พเลน สมสาทิสนฺติ เตสํ สรีรพเลน สมสมเมว
หุตฺวา สทิสํ, น อุปมามตฺเตน. มงฺคลหตฺถิกุเล หิ ตทา โพธิสตฺโต อุปฺปนฺโนติ.
     #[๘]  ยทิหนฺเตสํ ปกุปฺเปยฺยนฺติ มํ คหณาย อุปคตานํ เตสํ อหํ ยทิ กุชฺเฌยฺยํ,
เตสํ ชีวิตมทฺทเน ปฏิพโล ภเวยฺยํ. น เกวลํ เตสญฺเญว, อถ โข ยาว รชฺชมฺปิ
มานุสนฺติ ยโต รชฺชโต เตสํ อาคตานํ มนุสฺสานํ สพฺพมฺปิ รชฺชํ โปเถตฺวา
จุณฺณวิจุณฺณํ กเรยฺยํ.
     #[๙]  อปิ จาหํ สีลรกฺขายาติ เอวํ สมตฺโถปิ จ อหํ อตฺตนิ ปติฏฺฐิตาย
สีลรกฺขาย สีลคุตฺติยา คุตฺโต พนฺโธ วิย. น กโรมิ จิตฺเต อญฺญถตฺตนฺติ ตสฺส
สีลสฺส อญฺญถตฺตภูตํ เตสํ สตฺตานํ โปถนาทิวิธึ มยฺหํ จิตฺเต น กโรมิ, ตตฺถ
จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทมิ. ปกฺขิปนฺตํ มมาฬเกติ อาลานตฺถมฺเภ ปกฺขิปนฺตํ,
"ทิสฺวาปี"ติ วจนเสโส. กสฺมาติ เจ, สีลปารมิปูริยา อีทิเสสุ ฐาเนสุ สีลํ
อขณฺฑนฺตสฺส ๑- เม น จิรสฺเสว สีลปารมึ ปริปูเรสฺสตีติ สีลปารมิปริปูรณตฺถํ ตสฺส
อญฺญถตฺตํ จิตฺเต น กโรมีติ โยชนา.
     #[๑๐]  "ยทิ เต มนฺ"ติ คาถายปิ สีลรกฺขาย ทฬฺหํ กตฺวา สีลสฺส
อธิฏฺฐิตภาวเมว ทสฺเสติ. ตตฺถ โกฏฺเฏยฺยุนฺติ ภินฺเทยฺยุํ. สีลขณฺฑภยา มมาติ มม
สีลสฺส ขณฺฑนภเยน.
      เอวํ ปน จินฺเตตฺวา โพธิสตฺเต นิจฺจเล ฐิเต. หตฺถาจริโย ปทุมสรํ โอตริตฺวา
ตสฺส ลกฺขณสมฺปตฺตึ ทิสฺวา "เอหิ ปุตฺตา"ติ รชตทามสทิสาย โสณฺฑาย คเหตฺวา สตฺตเม
ทิวเส พาราณสึ ปาปุณิ. โส อนฺตรามคฺเค วตฺตมาโนว รญฺโญ สาสนํ เปเสสิ. ราชา
นครํ อลงฺการาเปสิ. หตฺถาจริโย โพธิสตฺตํ กตคนฺธปริภณฺฑํ อลงฺกตปฏิยตฺตํ
หตฺถิสาลํ
@เชิงอรรถ:  ฉ.ม. อขณฺเฑนฺตสฺส
นานคฺครสโภชนํ อาทาย คนฺตฺวา โพธิสตฺตสฺส ทาเปสิ. โส "มาตรํ วินา โคจรํ น
คณฺหิสฺสามี"ติ ปิณฺฑํ น คณฺหิ. ยาจิโตปิ อคฺคเหตฺวา:-
             "สา นูนสา กปณิกา       อนฺธา อปริณายิกา
             ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏติ      คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี"ติ ๑-
อาห. ตํ สุตฺวา ราชา:-
             "กา นุ เต สา มหานาค   อนฺธา อปริณายิกา
             ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏติ      คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี"ติ ๑-
ปุจฺฉิตฺวา:-
             "มาตา เม สา มหาราช   อนฺธา อปริณายิกา
             ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏติ      คิรึ จณฺโฑรณํ ปตี"ติ ๑-
วุตฺเต "อชฺช สตฺตโม ทิวโส, มาตา เม โคจรํ น ลภิตฺถา"ติ วทโต อิมสฺส โคจรํ
อคณฺหนฺตสฺส. ตสฺมา:-
             "มุญฺจเถตํ มหานาคํ       โยยํ ภรติ มาตรํ
             สเมตุ มาตรา นาโค      สห สพฺเพหิ ญาติภี"ติ ๑-
วตฺวา มุญฺจาเปสิ:-
             "มุตฺโต จ พนฺธนา นาโค   มุตฺตมาทาย กุญฺชโร
             มุหุตฺตํ อสฺสาสยิตฺวา       อคมา เยน ปพฺพโต"ติ.
      ตตฺถ กปณิกาติ วรากา. ๒- ขาณุํ ปาเทน ฆฏฺเฏตีติ อนฺธตาย ปุตฺตวิโยคทุกฺเขน
จ ปริเทวมานา ตตฺถ ตตฺถ รุกฺขกลิงฺคเร ปาเทน ฆฏฺเฏติ. จณฺโฑรณํ ปตีติ
จณฺโฑรณปพฺพตาภิมุขึ, ตสฺมึ ปพฺพตปาเท ปริพฺภมมานาติ อตฺโถ. อคมา เยน ปพฺพโตติ โส
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๔-๗/๒๓๗-๓๘   ม. อนาถา
หตฺถินาโค พนฺธนา มุตฺโต โถกํ วิสฺสมิตฺวา รญฺโญ ทสราชธมฺมคาถาหิ ธมฺมํ
เทเสตฺวา "อปฺปมตฺโต โหหิ มหาราชา"ติ โอวาทํ ทตฺวา มหาชเนน คนฺธมาลาทีหิ
ปูชิยมาโน นครา นิกฺขมิตฺวา ตทเหว มาตรา สมาคนฺตฺวา สพฺพํ ปวตฺตึ อาจิกฺขิ.
สา ตุฏฺฐมานสา:-
             "จิรํ ชีวตุ โส ราชา      กาสีนํ รฏฺฐวฑฺฒโน
             โย เม ปุตฺตํ ปโมเจสิ     สทา วุฑฺฒาปจายิกนฺ"ติ ๑-
รญฺโญ อนุโมทนํ อกาสิ. ราชา โพธิสตฺตสฺส คุเณสุ ๒- ปสีทิตฺวา นฬินิยา อวิทูเร
คามํ มาเปตฺวา โพธิสตฺตสฺส มาตุ จสฺส นิพทฺธํ วตฺตํ ปฏฺฐเปสิ. อปรภาเค โพธิสตฺโต
มาตริ มตาย ตสฺสา สรีรปริหารํ กตฺวา กุรณฺฑกอสฺสมปทํ นาม คโต. ตสฺมึ ปน
ฐาเน หิมวนฺตโต โอตริตฺวา ปญฺจสตา อิสโย วสึสุ. ตํ วตฺตํ เตสํ ทตฺวา ราชา
โพธิสตฺตสฺส สมานรูปํ สิลาปฏิมํ กาเรตฺวา มหาสกฺการํ ปวตฺเตสิ. ชมฺพุทีปวาสิโน
อนุสํวจฺฉรํ สนฺนิปติตฺวา หตฺถิมหํ นาม กรึสุ. ตทา ราชา อานนฺโท อโหสิ, หตฺถินี
มหามายา, วนจรโก เทวทตฺโต, มาตุโปสกหตฺถินาโค โลกนาโถ.
      อิธาปิ ทานปารมิอาทโย ยถารหํ นิทฺธาเรตพฺพา. สีลปารมี ปน อติสยวตีติ
สา เอว เทสนํ อารุฬฺหา. ตถา ติรจฺฉานโยนิยํ อุปฺปนฺโนปิ พฺรหฺมปุพฺพเทวปุพฺพา-
จริยอาหุเนยฺยาทิภาเวน สพฺพญฺญุพุทฺเธนปิ ปสตฺถภาวานุรูปํ มาตุยา ครุจิตฺตํ
อุปฏฺฐเปตฺวา "มาตา นาเมสา ปุตฺตสฺส พหูปการา, ตสฺมา มาตุปฏฺฐานํ นาม
ปณฺฑิเตน ปญฺญตฺตนฺ"ติ มนสิกตฺวา อเนเกสํ หตฺถิสหสฺสานํ อิสฺสราธิปติ มหานุภาโว
ยูถปติ หุตฺวา เตหิ อนุวตฺติยมาโน เอกกวิหาเร อนฺตรายํ อคเณตฺวา ยูถํ ปหาย เอกโก
หุตฺวา อุปการิเขตฺตํ ปูเชสฺสามีติ มาตุโปสนํ, มคฺคมูฬฺหปุริสํ ทิสฺวา อนุกมฺปาย
ตํ คเหตฺวา มนุสฺสโคจรสมฺปาปนํ, เตน จ กตาปราธสหนํ, หตฺถาจริยปฺปมุขานํ อตฺตานํ
@เชิงอรรถ:  ขุ.ชา. ๒๗/๑๒/๑๓๘   ฉ.ม. คุเณ
พนฺธิตุํ อาคตปุริสานํ สมตฺโถปิ สมาโน สนฺตาสนมตฺเตนปิ ๑- เตสํ ปีฬนา ภวิสฺสติ,
มยฺหญฺจ สีลสฺส ขณฺฑาทิภาโวติ ตถา อกตฺวา สุทนฺเตน โอปวโยฺห วิย สุเขเนว
คหณูปคมนํ, มาตรํ วินา น กิญฺจิ อชฺโฌหริสฺสามีติ สตฺตาหมฺปิ อนาหารตา,
อิมินาปาหํ พนฺธาปิโตติ จิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ราชานํ เมตฺตาย ผรณํ, ตสฺส จ
นานานเยหิ ธมฺมเทสนาติ เอวมาทโย อิธ มหาปุริสสฺส คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพา ๒-
เตน วุตฺตํ:-
             "เอวํ อจฺฉริยา เอเต     อพฺภุตา จ มเหสิโน
                              ฯเปฯ
             ปเควานุกิริยา เตสํ       ธมฺมสฺส อนุธมฺมโต"ติ
                     มาตุโปสกจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                        -----------------


             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๑๓๓-๑๓๙. http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=2909&modeTY=2              The Pali Atthakatha in Roman :- http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=2909&modeTY=2              อ่านอรรถกถาแปลไทย :- http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=219              เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :- http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=8952              พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :- http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11694              The Pali Tipitaka in Roman Character :- http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11694              สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ http://84000.org/tipitaka/read/?index_33

อ่านหน้า[ต่าง] แรกอ่านหน้า[ต่าง] ที่แล้วแสดงหมายเลขหน้า
ในกรณี :- 
   บรรทัดแรกของแต่ละหน้าอ่านหน้า[ต่าง] ถัดไปอ่านหน้า[ต่าง] สุดท้าย คลิกเพื่อเปลี่ยน ฐญ เป็นแบบดั้งเดิม

บันทึก ๒๖ มกราคม พ.ศ. ๒๕๖๑. การแสดงผลนี้อ้างอิงข้อมูลจากอรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย. หากพบข้อผิดพลาด กรุณาแจ้งได้ที่ [email protected]