อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                     ๕.  มหึสราชจริยาวณฺณนา ๑-
        [๓๗] ปุนาปรํ ยทา โหมิ       มหึโส ๒- ปวนจารโก
             ปวฑฺฒกาโย พลวา       มหนฺโต ภีมทสฺสโน.
        [๓๘] ปพฺภาเร คิริทุคฺเค จ     รุกฺขมูเล ทกาสเย
             โหเตตฺถ ฐานํ มหึสานํ    โกจิ โกจิ ตหึ ตหึ.
        [๓๙] วิจรนฺโต พฺรหารญฺเญ     ฐานํ อทฺทส ภทฺทกํ
             ตํ ฐานํ อุปคนฺตฺวาน      ติฏฺฐามิ จ สยามิ จาติ. ๓-
     #[๓๗]  ปญฺจเม มหึโส ปวนจารโกติ มหาวนจารี วนมหึโส ยทา โหมีติ
โยชนา. ปวฑฺฒกาโยติ วยสมฺปตฺติยา ๔- องฺคปจฺจงฺคานญฺจ ถูลภาเวน อภิวฑฺฒกาโย.
พลวาติ มหาพโล ถามสมฺปนฺโน. มหนฺโตติ วิปุลสรีโร. หตฺถิกลภปฺปมาโณ ๕- กิร
ตทา โพธิสตฺตสฺส กาโย โหติ. ภีมทสฺสโนติ มหาสรีรตาย วรมหึสชาติตาย จ สีลํ
อชานนฺตานํ ภยํ ชนนโต ภยานกทสฺสโน.
     #[๓๘]  ปพฺภาเรติ โอลมฺพกสิลากุจฺฉิยํ. ทกาสเยติ ชลาสยสมีเป. โหเตตฺถ
ฐานนฺติ เอตฺถ มหาวเน โย โกจิ ปเทโส วนมหึสานํ ติฏฺฐนฏฺฐานํ โหติ. ตหึ ตหินฺติ
ตตฺถ ตตฺถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มหิสราช...  ๒ ก. มหิโส  ๓ ขุ.จริยา. ๓๓/๓๘-๙/๖๐๔
@๔ สี. วยปฺปตฺติยา  ๕ สี. หตฺถิกฺขนฺธปฺปมาโณ
     #[๓๙]  วิจรนฺโตติ วิหารผาสุกํ วีมํสิตุํ วิหรนฺโต. ฐานํ อทฺทส ภทฺทกนฺติ
เอวํ วิจรนฺโต ตสฺมึ มหารญฺเญ ภทฺทกํ มยฺหํ ผาสุกํ รุกฺขมูลฏฺฐานํ อทฺทกฺขึ.
ทิสฺวา จ ตํ ฐานํ อุปคนฺตฺวาน, ติฏฺฐามิ จ สยามิ จ โคจรํ คเหตฺวา ทิวา ตํ
รุกฺขมูลฏฺฐานํ คนฺตฺวา ฐานสยเนหิ วีตินาเมมีติ ทสฺเสติ.
      [๔๐]  ตทา กิร โพธิสตฺโต หิมวนฺตปฺปเทเส มหึสโยนิยํ นิพฺพตฺติตฺวา วยปฺปตฺโต
ถามสมฺปนฺโน มหาสรีโร หตฺถิกลภปฺปมาโณ ปพฺพตปาทปพฺภารคิริทุคฺควนฆฏาทีสุ ๑-
วิจรนฺโต เอกํ ผาสุกํ มหารุกฺขมูลํ ทิสฺวา โคจรํ คเหตฺวา ทิวา ตตฺถ วสติ. อเถโก
โลลมกฺกโฏ รุกฺขา โอตริตฺวา มหาสตฺตสฺส ปิฏฺฐึ อภิรุหิตฺวา อุจฺจารปสฺสาวํ กตฺวา
สิงฺเคสุ คณฺหิตฺวา โอลมฺพนฺโต นงฺคุฏฺเฐ คเหตฺวา โทลายนฺโต กีฬิ. โพธิสตฺโต
ขนฺติเมตฺตานุทฺทยสมฺปทาย ตํ ตสฺส อนาจารํ น มนสากาสิ. มกฺกโฏ ปุนปฺปุนํ ตเถว
กโรติ. เตน วุตฺตํ "อเถตฺถ กปิ มาคนฺตฺวา"ติอาทิ.
      ตตฺถ กปิ มาคนฺตฺวาติ กปิ อาคนฺตฺวา, มกาโร ปทสนฺธิกโร. ปาโปติ ลามโก.
อนริโยติ อนเย อิริยเนน อเย จ น อิริยเนน อนริโย, นิหีนาจาโรติ อตฺโถ.
ลหูติ โลโล. ขนฺเธติ ขนฺธปฺปเทเส. มุตฺเตตีติ ปสฺสาวํ กโรติ. โอหเทตีติ ๒- กรีสํ
โอสฺสชฺชติ. ตนฺติ ตํ มํ, ตทา มหึสภูตํ มํ.
      [๔๑]  สกิมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมฺปิ ทูเสติ มํ สพฺพกาลมฺปิ. เตนาห "ทูเสติ
มํ สพฺพกาลนฺ"ติ. น เกวลญฺจ ทุติยตติยจตุตฺถทิวสมตฺตํ, อถ โข สพฺพกาลมฺปิ มํ
ปสฺสาวาทีหิ ทูเสติ. ยทา ยทา มุตฺตาทีนิ กาตุกาโม, ตทา ตทา มยฺหเมว อุปริ
กโรตีติ ทสฺเสติ. อุปทฺทุโตติ พาธิโต, เตน สิงฺเคสุ โอลมฺพนาทินา
มุตฺตาทิอสุจิมกฺขเณน ตสฺส จ อปหรณตฺถํ อเนกวารํ สิงฺคโกฏีหิ วาลคฺเคน จ
อเนกวารํ กทฺทมปํสุมิสฺสกํ อุทกํ สิญฺจิตฺวา โธวเนน จ นิปฺปีฬิโต โหมีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. ปพฺพตปาเท  ๒ สี., ม., ก. โอหเนตีติ
      [๔๒]  ยกฺโขติ ตสฺมึ รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา. มํ อิทมพฺรวีติ รุกฺขกฺขนฺเธ
ฐตฺวา "มหึสราช กสฺมา อิมสฺส ทุฏฺฐมกฺกฏสฺส อวมานํ สหสี"ติ อิมมตฺถํ ปกาเสนฺโต
"นาเสเหตํ ฉวํ ปาปํ, สิงฺเคหิ จ ขุเรหิ จา"ติ อิทํ วจนํ มํ อภาสิ.
      [๔๓]  เอวํ วุตฺเต ตทา ยกฺเขติ ตทา ตสฺมึ กาเล ตสฺมึ ยกฺเข เอวํ วุตฺเต
สติ. อหํ ตํ อิทมพฺรวินฺติ อหํ ตํ ยกฺขํ อิทํ อิทานิ วกฺขมานํ อพฺรวึ อภาสึ.
กุณเปนาติ กิเลสาสุจิปคฺฆรเณน สุจิชาติกานํ สาธูนํ ปรมชิคุจฺฉนียตาย
อติทุคฺคนฺธวายเนน ๑- จ กุณปสทิสตาย กุณเปน. ปาเปนาติ ปาณาติปาตปาเปน.
อนริเยนาติ อนริยานํ อสาธูนํ มาควิกเนสาทาทีนํ หีนปุริสานํ ธมฺมตฺตา อนริเยน กึ
เกน การเณน ตฺวํ เทวเต มํ มกฺเขสิ, อยุตฺตํ ตยา วุตฺตํ มํ ปาเป นิโยเชนฺติยาติ
ทสฺเสติ.
      [๔๔]  อิทานิ ตสฺมึ ปาปธมฺเม อาทีนวํ ปกาเสนฺโต "ยทิหนฺติอาทิมาห.
ตสฺสตฺโถ:- ภทฺเท เทวเต อหํ ตสฺส ยทิ กุชฺเฌยฺยํ, ตโตปิ ลามกตโร ภเวยฺยํ. เยน หิ
อธมฺมจรเณน โส พาลมกฺกโฏ นิหีโน นาม ชาโต, สเจ ปนาหํ ตโตปิ พลวตรํ
ปาปธมฺมํ จเรยฺยํ, นนุ เตน ตโต ปาปตโร ภเวยฺยํ, อฏฺฐานญฺเจตํ ยทิหํ อิธโลกปรโลกํ
ตทุตฺตริ จ ชานิตฺวา ฐิโต เอกนฺเตเนว ปรหิตาย ปฏิปนฺโน เอวรูปํ ปาปธมฺมํ
จเรยฺยนฺติ. กิญฺจ ภิยฺโย:- สีลญฺจ เม ปภิชฺเชยฺยาติ อหญฺเจว โข ปน เอวรูปํ ปาปํ
กเรยฺยํ, มยฺหํ สีลปารมี ขณฺฑิตา สิยา. วิญฺญู จ ครเหยฺยุ มนฺติ ปณฺฑิตา จ
เทวมนุสฺสา มํ ครเหยฺยุํ "ปสฺสถ โภ อยํ โพธิสตฺโต โพธิปริเยสนํ จรมาโน เอวรูปํ
ปาปํ อกาสี"ติ.
      [๔๕]  หีฬิตา ชีวิตา วาปีติ วาสทฺโท อวธารเณ. เอวํ วิญฺญูหิ หีฬิตา ครหิตา
ชีวิตาปิ ปริสุทฺเธน ปริสุทฺธสีเลน หุตฺวา มตํ วา มรณเมว วรํ อุตฺตมํ เสยฺโย.
กฺยาหํ ชีวิตเหตุปิ, กาหามิ ปรเหฐนนฺติ เอวํ ชานนฺโต จ อหํ มยฺหํ
ชีวิตนิมิตฺตมฺปิ ปรสตฺตวิหึสนํ กึ กาหามิ กึ กริสฺสามิ, เอตสฺส กรเณ ๒- การณํ,
นตฺถีติ อตฺโถ.
@เชิงอรรถ: ๑ สี. อกิตฺติทุคฺคนฺธวายเนน  ๒ สี.,ม. กรเณน
      อยํ ปน อญฺเญปิ มํ วิย มญฺญมาโน เอวํ อนาจารํ กริสฺสติ, ตโต เยสํ
จณฺฑมหึสานํ เอวํ กริสฺสติ, เต เอว เอตํ วธิสฺสนฺติ, สา เอตสฺส อญฺเญหิ มารณา
มยฺหํ ทุกฺขโต จ ปาณาติปาตโต จ มุตฺติ ภวิสฺสตีติ อาห. เตน วุตฺตํ:-
        [๔๖] "มเมวายํ มญฺญมาโน     อญฺเญเปวํ กริสฺสติ
             เตว ตสฺส วธิสฺสนฺติ      สา เม มุตฺติ ภวิสฺสตี"ติ.
     #[๔๖]  ตตฺถ มเมวายนฺติ มํ วิย อยํ. อญฺเญปีติ อญฺเญสมฺปิ. เสสํ วุตฺตตฺถเมว.
      [๔๗]  หีนมชฺฌิมอุกฺกฏฺเฐติ หีเน จ มชฺฌิเม จ อุกฺกฏฺเฐ จ นิมิตฺตภูเต.
สหนฺโต อวมานิตนฺติ วิภาคํ อกตฺวา เตหิ ปวตฺติตํ อวมานํ ปริภวํ สหนฺโต ขมนฺโต.
เอวํ ลภติ สปฺปญฺโญติ เอวํ หีนาทีสุ วิภาคํ อกตฺวา ขนฺติเมตฺตานุทฺทยํ
อุปฏฺฐเปตฺวา ตทปราธํ สหนฺโต สีลาทิปารมิโย พฺรูเหตฺวา มนสา ยถาปตฺถิตํ
ยถิจฺฉิตํ สพฺพญฺญุตญฺญาณํ ลภติ ปฏิวิชฺฌติ, ตสฺส ตํ น ทูเรติ.
      เอวํ มหาสตฺโต อตฺตโน อชฺฌาสยํ ปกาเสนฺโต เทวตาย ธมฺมํ เทเสสิ. โส
กติปาหจฺจเยน อญฺญตฺถ คโต. อญฺโญ จณฺฑมหึโส นิวาสผาสุตาย ตํ ฐานํ คนฺตฺวา
อฏฺฐาสิ. ทุฏฺฐมกฺกโฏ "โส เอว อยนฺ"ติ สญฺญาย ตสฺส ปิฏฺฐึ อภิรุหิตฺวา ตเถว
อนาจารํ อกาสิ. อถ นํ โส วิธุนนฺโต ภูมิยํ ปาเตตฺวา สิงฺเคน หทเย วิชฺฌิตฺวา
ปาเทหิ มทฺทิตฺวา สญฺจุณฺเณสิ. ตทา สีลวา มหึสราชา โลกนาโถ.
      ตสฺส อิธาปิ เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว ยถารหํ เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา
หตฺถินาคภูริทตฺตจมฺเปยฺยนาคราชจริยาสุ วิย อิธ มหาสตฺตสฺส คุณานุภาวา
เวทิตพฺพา.
                     มหึสราชจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                         ---------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๑๖๕-๑๖๘.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=3634&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=3634&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=223
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=9030
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=11781
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=11781
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33