อรรถกถาเล่มที่ ๕๒ ภาษาบาลีอักษรไทย
 จริยา.อ. (ปรมตฺถที.)

                      ๑๓. สุวณฺณสามจริยาวณฺณนา
       [๑๑๑] เตรสเม สาโม ยทา วเน อาสินฺติ หิมวนฺตสฺมึ มิคสมฺมตาย นาม
นทิยา ตีเร มหติ อรญฺเญ สาโม ๑- นาม ตาปสกุมาโร ยทา อโหสิ. สกฺเกน
อภินิมฺมิโตติ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อุปเทสสมฺปตฺติยา ชาตตฺตา สกฺเกน
นิพฺพตฺติโต ชนิโต. ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา:- อตีเต พาราณสิโต อวิทูเร นทิยา
ตีเร เอโก เนสาทคาโม อโหสิ. ตตฺถ เชฏฺฐเนสาทสฺส ปุตฺโต ชาโต, ตสฺส
"ทุกูโล"ติ นามมกํสุ. ตสฺสา เอว นทิยา ปรตีเรปิ เอโก เนสาทคาโม อโหสิ.
ตตฺถ เชฏฺฐเนสาทสฺส ธีตา ชาตา, ตสฺสา "ปาริกา"ติ นามมกํสุ. เต อุโภปิ
พฺรหฺมโลกโต อาคตา สุทฺธสตฺตา. เตสํ วยปฺปตฺตานํ อนิจฺฉมานานํ อาวาหวิวาหํ
กรึสุ. เต อุโภปิ กิเลสสมุทฺทํ อโนตริตฺวา พฺรหฺมาโน วิย เอกโต วสึสุ. น จ กิญฺจิ
เนสาทกมฺมํ กโรนฺติ.
@เชิงอรรถ: ๑ ม. สุวณฺณสาโม
กรึสุ. เต อุโภปิ กิเลสสมุทฺทํ อโนตริตฺวา พฺรหฺมาโน วิย เอกโต วสึสุ. น จ
กิญฺจิ เนสาทกมฺมํ กโรนฺติ.
     อถ ทุกูลํ มาตาปิตโร "ตาต ตฺวํ เนสาทกมฺมํ น กโรสิ, เนว ฆราวาสํ
อิจฺฉสิ, กึ นาม กริสฺสสี"ติ อาหํสุ. โส "ตุเมฺหสุ อนุชานนฺเตสุ ปพฺพชิสฺสามี"ติ
อาห. "เตน หิ ปพฺพชาหี"ติ. เทฺวปิ ชนา หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา ยสฺมึ ฐาเน
มิคสมฺมตา นาม นที หิมวนฺตโต โอตริตฺวา คงฺคํ ปตฺตา, ตํ ฐานํ คนฺตฺวา คงฺคํ
ปหาย มิคสมฺมตาภิมุขา อภิหรึสุ. ตทา สกฺกสฺส ภวนํ อุณฺหาการํ ทสฺเสสิ. สกฺโก
ตํ การณํ ญตฺวา วิสฺสกมฺมุนา ตสฺมึ ฐาเน อสฺสมํ มาเปสิ. เต ตตฺถ คนฺตฺวา
ปพฺพชิตฺวา สกฺกทตฺติเย อสฺสเม กามาวจรเมตฺตํ ภาเวตฺวา ปฏิวสึสุ. สกฺโกปิ
เตสํ อุปฏฺฐานํ อาคจฺฉติ.
     โส เอกทิวสํ "เตสํ จกฺขู ปริหายิสฺสนฺตี"ติ ญตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา "ภนฺเต
โว จกฺขูนํ อนฺตราโย ปญฺญายติ, ปฏิชคฺคนกํ ปุตฺตํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ, ชานามิ ตุมฺหากํ
สุทฺธจิตฺตตํ, ตสฺมา ปาริกาย อุตุนิกาเล นาภึ หตฺเถน ปรามเสยฺยาถ, เอวํ โว
ปุตฺโต ชายิสฺสติ, โส โว อุปฏฺฐหิสฺสตี"ติ วตฺวา ปกฺกามิ, ทุกูลปณฺฑิโต ตํ การณํ
ปาริกาย อาจิกฺขิตฺวา ตสฺสา อุตุนิกาเล นาภึ ปรามสิ. ตทา โพธิสตฺโต เทวโลกา
จวิตฺวา ตสฺสา กุจฺฉิมฺหิ ปฏิสนฺธึ คณฺหิ, สา ทสมาสจฺจเยน สุวณฺณวณฺณํ ปุตฺตํ
วิชายิ, เตเนวสฺส "สุวณฺณสาโม"ติ นามํ กรึสุ. ตํ อปรภาเค วฑฺฒิตฺวา
โสฬสวสฺสุทฺเทสิกมฺปิ มาตาปิตโร รกฺขนฺตา อสฺสเม นิสีทาเปตฺวา สยเมว
วนมูลผลาผลตฺถาย คจฺฉนฺติ.
     อเถกทิวสํ วเน ผลาผลํ อาทาย นิวตฺติตฺวา อสฺสมปทโต อวิทูเร เมเฆ
อุฏฺฐิเต รุกฺขมูลํ ปวิสิตฺวา วมฺมิกมตฺถเก ฐิตานํ สรีรโต เสทคนฺธมิสฺสเก อุทเก
ตสฺมึ วมฺมิกพิเล ฐิตสฺส อาสิวิสสฺส นาสาปุฏํ ปวิฏฺเฐ อาสิวิโส กุชฺฌิตฺวา
นาสาวาเตน ปหริ. เทฺว อนฺธา หุตฺวา ปริเทวมานา วิรวึสุ. อถ มหาสตฺโต
"มม มาตาปิตโร อติจิรายนฺติ, กา นุ โข เตสํ ปวตฺตี"ติ ปฏิมคฺคํ คนฺตฺวา
สทฺทมกาสิ. เต ตสฺส สทฺทํ สญฺชานิตฺวา ปฏิสทฺทํ กตฺวา ปุตฺตสิเนเหน "ตาต
สาม อิธ ปริปนฺโถ อตฺถิ, มา อาคมี"ติ วตฺวา สทฺทานุสาเรน สยเมว สมาคมึสุ.
โส "เกน โว การเณน จกฺขูนิ วินฏฺฐานี"ติ ปุจฺฉิตฺวา "ตาต มยํ น ชานาม,
เทเว วสฺสนฺเต รุกฺขมูเล วมฺมิกมตฺถเก ฐิตา, อถ น ปสฺสามา"ติ วุตฺตมตฺเต เอว
อญฺญาสิ "ตตฺถ อาสิวิเสน ภวิตพฺพํ, เตน กุทฺเธน นาสาวาโต วิสฺสฏฺโฐ ภวิสฺสตี"ติ.
     อถ "มา จินฺตยิตฺถ, อหํ โว ปฏิชคฺคิสฺสามี"ติ มาตาปิตโร อสฺสมํ เนตฺวา
เตสํ รตฺติฏฺฐานทิวาฏฺฐานาทิสญฺจรณฏฺฐาเน รชฺชุเก พนฺธิ. ตโต ปฏฺฐาย เต
อสฺสเม ฐเปตฺวา วนมูลผลาผลานิ อาหรติ, ปาโตว วสนฏฺฐานํ สมฺมชฺชติ, ปานียํ
อาหรติ, ปริโภชนียํ อุปฏฺฐาเปติ, ทนฺตกฏฺฐมุโขทกานิ ทตฺวา มธุรผลาผลํ เทติ.
เตหิ มุเข วิกฺขาลิเต สยํ ปริภุญฺชิตฺวา มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา เตสํ อวิทูเรเยว
อิจฺฉติ "กึ นุ โข อิเม อาณาเปนฺตี"ติ. วิเสเสน จ เมตฺตํ พหุลมกาสิ, เตนสฺส
สตฺตา อปฺปฏิกฺกูลา อเหสุํ. ยถา จสฺส สตฺตา, เอวํ สตฺตานํ โส โพธิสตฺโต
อปฺปฏิกฺกูโล. เอวํ โส ทิวเส ทิวเส ผลาผลตฺถาย อรญฺญํ คจฺฉนฺโตปิ อาคจฺฉนฺโตปิ
มิคคณปริวุโต เอว อโหสิ. สีหพฺยคฺฆาทิวิปกฺขสตฺตาปิ เตน สทฺธึ อติวิย
วิสฺสตฺถา, เมตฺตานุภาเวน ปนสฺส วสนฏฺฐาเน อญฺญมญฺญํ ติรจฺฉานคตา
มุทุจิตฺตตํ ปฏิลภึสุ. อิติ โส สพฺพตฺถ เมตฺตานุภาเวน อภีรู อนุตฺราสี พฺรหฺมา
วิย อเวโร วิหาสิ. เตน วุตฺตํ:-
       #[๑๑๑] "สาโม ยทา วเน อาสึ    สกฺเกน อภินิมฺมิโต
            ปวเน สีหพฺยคฺเฆ จ       เมตฺตายมุปนามยึ.
       [๑๑๒] สีหพฺยคฺเฆหิ ทีปีหิ         อจฺเฉหิ มหิเสหิ จ
            ปสทมิควราเหหิ          ปริวาเรตฺวา วเน วสินฺ"ติ.
     ตตฺถ เมตฺตายมุปนามยินฺติ มกาโร ปทสนฺธิกโร, เมตฺตาภาวนาย กุรูรกมฺมนฺเต
สีหพฺยคฺเฆปิ ผริ, ปเคว เสสสตฺเตติ อธิปฺปาโย. อถ วา เมตฺตา อยติ
ปวตฺตติ เอเตนาติ เมตฺตาโย, เมตฺตาภาวนา. ตํ เมตฺตายํ อุปนามยึ สตฺเตสุ
อโนธิโส อุปเนสึ. "สีหพฺยคฺเฆหี"ติปิ ปาโฐ, ตสฺสตฺโถ:- น เกวลมหเมว, อถ โข
ปวเน สีหพฺยคฺเฆหิ ยสฺมึ มหาวเน ตทา อหํ วิหรามิ, ตตฺถ สีหพฺยคฺเฆหิ สทฺธึ
อหํ สตฺเตสุ เมตฺตํ อุปนาเมสึ. สีหพฺยคฺฆาปิ หิ ตทา มมานุภาเวน ๑- สตฺเตสุ
เมตฺตจิตฺตํ ปฏิลภึสุ, ปเคว อิตเร สตฺตาติ ทสฺเสติ.
       #[๑๑๒] ปสทมิควราเหหีติ ปสทมิเคหิ เจว วนสูกเรหิ จ. ปริวาเรตฺวาติ
เอเตหิ อตฺตานํ ปริวาริตํ กตฺวา ตสฺมึ อรญฺเญ วสึ.
       [๑๑๓] อิทานิ ตทา อตฺตโน เมตฺตาภาวนาย ลทฺธํ อานิสํสํ มตฺถกปฺปตฺติญฺจสฺส
ทสฺเสตุํ:-
       #[๑๑๓] "น มํ โกจิ อุตฺตสติ       น ปิหํ ภายามิ กสฺสจิ
            เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ      รมามิ ปวเน ตทา"ติ
โอสานคาถมาห. ตสฺสตฺโถ:- สสพิฬาราทิโก ภีรุกชาติโกปิ โกจิ สตฺโต มํ น
อุตฺตสติ น อุพฺพิชฺเชติ. อหมฺปิ กสฺสจิ สีหพฺยคฺฆาทิติรจฺฉานโต ยกฺขาทิอมนุสฺสโต
ลุทฺทโลหิตปาณิมนุสฺสโตติ กุโตจิปิ น ภายามิ. กสฺมา? ยสฺมา เมตฺตาพเลนุปตฺถทฺโธ
จิรกาลํ ภาวิตาย เมตฺตาปารมิตายานุภาเวน อุปตฺถมฺภิโต ตสฺมึ ปวเน มหาอรญฺเญ
ตทา รมามิ อภิรมามีติ. เสสํ สุวิญฺเญยฺยเมว.
     เอวํ ปน มหาสตฺโต สพฺพสตฺเต เมตฺตายนฺโต มาตาปิตโร จ สาธุกํ
ปฏิชคฺคนฺโต เอกทิวสํ อรญฺญโต มธุรผลาผลํ อาหริตฺวา อสฺสเม ฐเปตฺวา
@เชิงอรรถ: ๑ ก. มหานุภาเวน
มาตาปิตโร วนฺทิตฺวา "ปานียํ อาทาย อาคมิสฺสามี"ติ มิคคณปริวุโต เทฺว มิเค เอกโต
กตฺวา เตสํ ปิฏฺฐิยํ ปานียฆฏํ ฐเปตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา นทีติตฺถํ อคมาสิ. ตสฺมึ
สมเย พาราณสิยํ ปีฬิยกฺโข นาม ราชา รชฺชํ กาเรสิ. โส มิคมํสโลเภน มาตรํ รชฺชํ
ปฏิจฺฉาเทตฺวา สนฺนทฺธปญฺจาวุโธ หิมวนฺตํ ปวิสิตฺวา มิเค วธิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา
จรนฺโต มิคสมฺมตํ นทึ ปตฺวา อนุปุพฺเพน สามสฺส ปานียคหณติตฺถํ ปตฺโต
มิคปทวลญฺชํ ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ๑- ตํ ตถา คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา "มยา เอตฺตกํ กาลํ เอวํ
วิจรนฺโต มนุสฺโส น ทิฏฺฐปุพฺโพ, เทโว นุ โข เอส นาโค นุ โข, สจาหํ อุปสงฺกมิตฺวา
ปุจฺฉิสฺสามิ, สหสา ปกฺกเมยฺยาติ ยนฺนูนาหํ เอตํ วิชฺฌิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา
ปุจฺเฉยฺยนฺ"ติ จินฺเตตฺวา มหาสตฺตํ ๒- นฺหาตฺวา วากจีรํ นิวาเสตฺวา อชินจมฺมํ
เอกํสํ กริตฺวา ปานียฆฏํ ปูเรตฺวา อุกฺขิปิตฺวา วามํสกูเฏ ฐปนกาเล "อิทานิ
ตํ วิชฺฌิตุํ สมโย"ติ วิสปีเตน ๓- สเรน ทกฺขิณปสฺเส วิชฺฌิ. สโร วามปสฺเสน
นิกฺขมิ. ตสฺส วิทฺธภาวํ ญตฺวา มิคคโณ ภีโต ปลายิ.
     สามปณฺฑิโต ปน วิทฺโธปิ ปานียฆฏํ ยถา วา ตถา วา อนวสุมฺเภตฺวา ๔-
สตึ ปจฺจุปฏฺฐาเปตฺวา สณิกํ โอตาเรตฺวา วาลุกํ พฺยูหิตฺวา ฐเปตฺวา ทิสํ
ววตฺถเปตฺวา มาตาปิตูนํ วสนฏฺฐานทิสาภาเคน สีสํ กตฺวา นิปชฺชิตฺวา มุเขน
โลหิตํ ฉฑฺเฑตฺวา "มม โกจิ เวรี นาม นตฺถิ, มมปิ กตฺถจิ เวรํ นาม นตฺถี"ติ
วตฺวา อิมํ คาถมาห:-
            "โก นุ มํ อุสุนา วิชฺฌิ     ปมตฺตํ อุทหารกํ
            ขตฺติโย พฺราหฺมโณ เวสฺโส  โก มํ วิทฺธา นิลียตี"ติ. ๕-
     ตํ สุตฺวา ราชา "อยํ มยา วิชฺฌิตฺวา ปฐวิยํ ปาติโตปิ เนว มํ อกฺโกสติ น
ปริภาสติ, มม หทยมํสํ สมฺพาหนฺโต วิย ปิยวจเนน สมุทาจรติ, คมิสฺสามิสฺส
@เชิงอรรถ: ๑ ม. อาคจฺฉนฺโต  ๒ ม. มหาสตฺตสฺส  ๓ ม. วิสลิตฺเตน  ๔ สี. อมุญฺจิตฺวา
@๕ ขุ.ชา. ๒๘/๒๙๖/๑๕๔
สนฺติกนฺ"ติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมิตฺวา อตฺตานํ อตฺตนา จ วิทฺธภาวํ อาวิกตฺวา
"โก วา ตฺวํ กสฺส วา ปุตฺโต"ติ มหาสตฺตํ ปุจฺฉิ.
     โส "สาโม นามาหํ ทุกูลปณฺฑิตสฺส นาม เนสาทอิสิโน ปุตฺโต, กิสฺส
ปน มํ วิชฺฌี"ติ อาห. โส ปฐมํ "มิคสญฺญายา"ติ มุสาวาทํ วตฺวา "อหํ อิมํ
นิรปราธํ อการเณน วิชฺฌินฺ"ติ อนุโสจิตฺวา ยถาภูตํ อาวิกตฺวา ตสฺส มาตาปิตูนํ
วสนฏฺฐานํ ปุจฺฉิตฺวา ตตฺถ คนฺตฺวา เตสํ อตฺตานํ อาวิกตฺวา เตหิ กตปฏิสนฺถาโร
"สาโม มยา วิทฺโธ"ติ วตฺวา เต ปริเทวนฺเต โสกสมาปนฺเน "ยํ สาเมน กตฺตพฺพํ
ปริจาริกกมฺมํ, ตํ กตฺวา อหํ โว อุปฏฺฐหิสฺสามี"ติ สมสฺสาเสตฺวา สามสฺส สนฺติกํ
อาเนสิ. เต ตตฺถ คนฺตฺวา นานปฺปการํ ปริเทวิตฺวา ตสฺส อุเร หตฺถํ ฐเปตฺวา
"ปุตฺตสฺส เม สรีเร อุสุมา วตฺตเตว, วิสเวเคน วิสญฺญิตํ อาปนฺโน ภวิสฺสตีติ
นิพฺพิสภาวตฺถาย สจฺจกิริยํ กริสฺสามา"ติ จินฺเตตฺวา:-
            "ยํ กิญฺจิตฺถิ กตํ ปุญฺญํ      มยฺหญฺเจว ปิตุจฺจ เต
            สพฺเพน เตน กุสเลน      วิสํ สามสฺส หญฺญตู"ติ ๑-
มาตรา,
            "ยํ กิญฺจิตฺถิ กตํ ปุญฺญํ      มยฺหญฺเจว มาตุจฺจ เต
            สพฺเพน เตน กุสเลน      วิสํ สามสฺส หญฺญตู"ติ ๒-
ปิตรา,
            "ปพฺพตฺยาหํ คนฺธมาทเน    จิรรตฺตนิวาสินี ๓-
            น เม ปิยตโร โกจิ       อญฺโญ สาเมน วิชฺชติ
            เอเตน สจฺจวชฺเชน       วิสํ สามสฺส หญฺญตู"ติ ๔-
เทวตาย จ สจฺจกิริยาย กตาย มหาสตฺโต ขิปฺปํ วุฏฺฐาสิ. ปทุมปตฺตผลาเส
อุทกพินฺทุ วิย วินิวฏฺเฏตฺวา อาพาโธ วิคโต. วิทฺธฏฺฐานํ อโรคํ ปากติกเมว
@เชิงอรรถ: ๑ ขุ.ชา. ๒๘/๓๘๘/๑๖๒  ๒ ขุ.ชา. ๒๘/๓๙๖/๑๖๓  ๓ ก. จิรํ รตฺตํ นิวาสินี  ๔ ขุ.ชา.
@๒๘/๓๙๘/๑๖๓
อโหสิ. มาตาปิตูนํ จกฺขูนิ อุปฺปชฺชึสุ. อิติ มหาสตฺตสฺส อโรคตา, มาตาปิตูนญฺจ
จกฺขุปฏิลาโภ, อรุณุคฺคมนํ, เตสํ จตุนฺนมฺปิ อสฺสเมเยว อวฏฺฐานนฺติ ๑- สพฺพํ
เอกกฺขเณเยว อโหสิ.
     อถ มหาสตฺโต รญฺญา สทฺธึ ปฏิสนฺถารํ กตฺวา "ธมฺมํ จร มหาราชา"ติ-
อาทินา ๒- ธมฺมํ เทเสตฺวา อุตฺตริมฺปิ โอวทิตฺวา ปญฺจ สีลานิ อทาสิ. โส ตสฺส
โอวาทํ สิรสา ปฏิคฺคเหตฺวา วนฺทิตฺวา พาราณสึ คนฺตฺวา ทานาทีนิ ปุญฺญานิ
กตฺวา สคฺคปรายโณ อโหสิ. โพธิสตฺโตปิ สทฺธึ มาตาปิตูหิ อภิญฺญาสมาปตฺติโย
นิพฺพตฺเตตฺวา อายุปริโยสาเน พฺรหฺมโลกูปโค อโหสิ. ตทา ราชา อานนฺทตฺเถโร
อโหสิ, เทวธีตา อุปฺปลวณฺณา, สกฺโก อนุรุทฺโธ, ปิตา มหากสฺสปตฺเถโร, มาตา
ภทฺทกาปิลานี, สามปณฺฑิโต โลกนาโถ.
     ตสฺส เหฏฺฐา วุตฺตนเยเนว เสสปารมิโย นิทฺธาเรตพฺพา. ตถา วิสปีเตน
สลฺเลน ทกฺขิณปสฺเสน ปวิสิตฺวา วามปสฺสโต วินิวิชฺฌนวเสน วิทฺโธปิ กิญฺจิ
กายวิการํ อกตฺวา อุทกฆฏสฺส ภูมิยํ นิกฺขิปนํ, วธเก อญฺญาเตปิ ญาเต วิย
จิตฺตวิการาภาโว, ปิยวจเนน สมุทาจาโร, มาตาปิตุอุปฏฺฐานปุญฺญโต มยฺหํ ปริหานีติ
อนุโสจนมตฺตํ, อโรเค ชาเต รญฺโญ การุญฺญํ เมตฺตญฺจ อุปฏฺฐาเปตฺวา ธมฺมเทสนา,
โอวาททานนฺติ เอวมาทโย คุณานุภาวา วิภาเวตพฺพาติ.
                     สุวณฺณสามจริยาวณฺณนา นิฏฺฐิตา.
                          ------------

             อรรถกถาภาษาบาลีอักษรไทย เล่มที่ ๕๒ หน้า ๓๐๐-๓๐๖.
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_th.php?B=52&A=6667&modeTY=2
             The Pali Atthakatha in Roman :-
http://84000.org/tipitaka/atthapali/read_rm.php?B=52&A=6667&modeTY=2
             อ่านอรรถกถาแปลไทย :-
http://84000.org/tipitaka/attha/attha.php?b=33&i=241
             เนื้อความพระไตรปิฎกฉบับหลวง :-
http://84000.org/tipitaka/read/r.php?B=33&A=9412
             พระไตรปิฎกฉบับบาลีอักษรไทย :-
http://84000.org/tipitaka/read/pali_read.php?B=33&A=12193
             The Pali Tipitaka in Roman Character :-
http://84000.org/tipitaka/read/roman_read.php?B=33&A=12193
             สารบัญพระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓
http://84000.org/tipitaka/read/?index_33